«Жартаc» ЖШС-ндегі еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау, оны арттыру мақсатында кәсіпорын тарапынан жасалатын шаралар жүйесіне баға беру, оның кемшіліктерін анықтау және оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ұсыну
Кіріспе
3
1 Еңбек өнімділігін жоғарылатудың теориялық аспектілері
1.1 Еңбек өнімділігі түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны 5
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеу және оның негізгі көрсеткіштерін бағалау әдістері 12
1.3 Еңбек өнімділігін арттырудағы оның мөлшерін дұрыс жоспарлаудың маңызы
18
2 ЖШС «Жартас» кәсіпорнындағы еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау
2.1 ЖШС «Жартас» кәсіпорны қызметінің жалпы мінездемесі және оның технико.экономикалық көрсеткіштерін талдау 30
2.2 ЖШС «Жартас» кәсіпорнындағы еңбек өнімділігін талдау 36
2.3 Еңбек өнімділігі мен оған әсер ететін факторлардың өзара байланысын талдау 42
3 ЖШС «Жартас» кәсіпорнында еңбек өнімділігін арттыру шаралары
3.1 Еңбек өнімділігін арттыру мақсатындағы заманға сай техниканы өндіріске енгізу бойынша ұсыныстар 48
3.2 Енгізіліп отырған іс.шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу 52
Қорытынды
62
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
3
1 Еңбек өнімділігін жоғарылатудың теориялық аспектілері
1.1 Еңбек өнімділігі түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны 5
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеу және оның негізгі көрсеткіштерін бағалау әдістері 12
1.3 Еңбек өнімділігін арттырудағы оның мөлшерін дұрыс жоспарлаудың маңызы
18
2 ЖШС «Жартас» кәсіпорнындағы еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау
2.1 ЖШС «Жартас» кәсіпорны қызметінің жалпы мінездемесі және оның технико.экономикалық көрсеткіштерін талдау 30
2.2 ЖШС «Жартас» кәсіпорнындағы еңбек өнімділігін талдау 36
2.3 Еңбек өнімділігі мен оған әсер ететін факторлардың өзара байланысын талдау 42
3 ЖШС «Жартас» кәсіпорнында еңбек өнімділігін арттыру шаралары
3.1 Еңбек өнімділігін арттыру мақсатындағы заманға сай техниканы өндіріске енгізу бойынша ұсыныстар 48
3.2 Енгізіліп отырған іс.шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу 52
Қорытынды
62
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Тақырып өзектілігі. Бүгінгі таңда экономиканы интенсивті дамыту жолына түсірумен байланысты еңбек өнімділігін жоғарылатудың маңыздылығы арта түсуде. Еңбек өнімділігінің өсімі¬¬ ¬- объективті экономикалық заңдылық, ол кез-келген экономикалық формацияларда әрекет ете береді. Яғни, еңбек өнімділігін жоғарылату шаруашылықтың кез-келген жүйесі үшін экономикалық қажеттілік болып табылады. Шаруашылықта қазіргі жағдайда еңбек өнімділігін жоғарылату экономикалық өсімділіктің бірден-бір көзі болып табылады. Себебі, өндіріліп жатқан өнім көлемі мен ұлттық табыс екі фактордың әсерінің нәтижесінде ұлғаяды: еңбек өнімділігін жоғарылату және жұмысшылар санын көбейту. Алайда, бүгінгі таңда еңбекке жарамды жұмысшылар санын көбейту мүмкіншілігі шектеулі. Бұл мүмкіншілік болған жағдайда экстенсивті даму жолы бүгінгі даму кезеңінде тиімсіз болып табылады. Сондықтан еңбек өнімділік өсімі өндіріс көлемі мен ұлттық табысты жоғарылатудың негізгі қайнар көзі болып отыр.
Баршаға мәлім болғандай, отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда еңбек өнімділігінің тұрақты өсуі аса маңызды рөл атқарады, ол өз кезегінде капиталдың алғашқы қорын жинап алу мен келешекте ұлттық экономиканы капитализациялаудың қайнар көзі болып табылады. Еңбек өнімділігінің артуы нәтижесінде капиталдың қайтарылымы өседі, материалдық жабдықтардың қолданылуы төмендейді және қосымша құн артады [1].
Қазіргі таңда әлемнің көптеген дамыған елдерінде, атап айтсақ, Ұлыбританияда еңбек өнімділігін арттырудың басты факторы болып тәжірибе, білім және шығармашылық потенциал есептеледі. Ал Қазақстан үшін адами капиталды интеллектуализациялау және еңбек өнімділігін арттырудағы тәжірибе жинау әлі де кенже қалып отыр. Сол себепті де еліміздің барлық аумақтары үшін бұл мәселе аса өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – «Жартаc» ЖШС-ндегі еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау, оны арттыру мақсатында кәсіпорын тарапынан жасалатын шаралар жүйесіне баға беру, оның кемшіліктерін анықтау және оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ұсыну.
Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысты орындау барысында келесі міндеттер қойылды:
еңбек өнімділігін арттырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
ЖШС «Жартаc» кәсіпорнында еңбек ресурстарын қолданылу деңгейін және еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау;
ЖШС «Жартаc» кәсіпорнының еңбек өнімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау;
жасалған ұсыныстардың тиімділігін экономикалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу пәні кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру және ол үшін еңбек ресурстарын толық пайдалану бойынша ұйымдық-экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Баршаға мәлім болғандай, отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда еңбек өнімділігінің тұрақты өсуі аса маңызды рөл атқарады, ол өз кезегінде капиталдың алғашқы қорын жинап алу мен келешекте ұлттық экономиканы капитализациялаудың қайнар көзі болып табылады. Еңбек өнімділігінің артуы нәтижесінде капиталдың қайтарылымы өседі, материалдық жабдықтардың қолданылуы төмендейді және қосымша құн артады [1].
Қазіргі таңда әлемнің көптеген дамыған елдерінде, атап айтсақ, Ұлыбританияда еңбек өнімділігін арттырудың басты факторы болып тәжірибе, білім және шығармашылық потенциал есептеледі. Ал Қазақстан үшін адами капиталды интеллектуализациялау және еңбек өнімділігін арттырудағы тәжірибе жинау әлі де кенже қалып отыр. Сол себепті де еліміздің барлық аумақтары үшін бұл мәселе аса өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – «Жартаc» ЖШС-ндегі еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау, оны арттыру мақсатында кәсіпорын тарапынан жасалатын шаралар жүйесіне баға беру, оның кемшіліктерін анықтау және оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ұсыну.
Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысты орындау барысында келесі міндеттер қойылды:
еңбек өнімділігін арттырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
ЖШС «Жартаc» кәсіпорнында еңбек ресурстарын қолданылу деңгейін және еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау;
ЖШС «Жартаc» кәсіпорнының еңбек өнімділігін арттыру бойынша ұсыныстар жасау;
жасалған ұсыныстардың тиімділігін экономикалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу пәні кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру және ол үшін еңбек ресурстарын толық пайдалану бойынша ұйымдық-экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
1. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008. - 345 б.
2. Бердалиев К. Менеджмент: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2007. - 405 б.
3. Бондарь И.К. Производительность труда: вопросы теории и практики: Наук.думка, 1991. – 152 б.
4. О.Сәбден. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы: Білім, 2007 - 305 б.
5. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын мемлекеттік реттеу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2009. – 208 б.
6. Управление организацией: Учебник / Под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А. Соломатина. 3-е изд., перераб. и доп. М.: ИНФРА-М, 2003. - 275 б.
7. Тактическое планирование/Под общей ред. А.И. Ильина. – Мн.: ООО «Новое знание», 2000. – 416 б.
8. Синк Д.С. Управление производительностью: планиро¬вание, измерение и оценка, контроль и повышение, - М: 1989. – 320 б.
9. А.Семенов: Производительность труда и перспективы экономического роста // Экономист – 2005 – № 2. 24-34 беттер.
10. В.Фильев: Управление ростом производительности труда //Экономист – 2005 – № 3. 60-66 беттер.
11. А.Семенов, С.Кузнецов: Факторы производительности труда // Экономист - 1998 - № 4. 46 – 55 беттер.
12. В. Кардашевский, А.Бондаренко: Повышение производительности: европейский подход // Экономист – 2000 - № 11. 35-40 беттер.
13. Т.Куприянова Управление производительностью: путь к росту. // Человек и труд - 1996 - № 9. 67 – 69 беттер.
14. Антикризисное управление: от банкротства к финансовому оздоровлению / Под ред. Г.П.Иванова. - М.: Закон и право, ЮНИТИ, 2000.- 256 б.
15. Мельник М.М., Экономико-математические методы и модели в планировании и управлении материально-техническим снабжением./ ЖОО-на арналған оқулық.- М.:Высшая школа, 2001. - 208 б.
16. Обеспечение материальными ресурсами и коммерческая деятельность предприятий/ Висюлина Л. Жетек.бойынша – Минск, 1991.- 204 б.
17. Степанова З.И., Анализ хозяйственно-финансовой деятельности в органах материально технического снабжения - Минск. 1976.-206 б.
18. Фишер С., Дорибуш Р., Экономика: - М.: «Дело ЛТД», 1993. - 864 б.
19. Экономика предприятия (фирмы): Оқулық/проф. О.И.Волкова и доц. О.В.Девяткина жет.бойынша - 3-ші шығ., қайта өңделген. және толықтырылған. - М.:ИНФРА-М, 2003. – 601 б.
20. Экономика предприятия: Оқулық/Проф. Н.А.Сафронова жет.бойынша - М.: «Юристъ», 2002.- 584 б.
21. Экономика: Оқулық - М.: БЕК, 2000. - 302 б.
22. Ященко Р.А., Научная организация труда в управлении материально- технического снабжения.: Оқу пос.-М.:1977.-128 б.
23. ЖШС «Жартас» кәсіпорнының 2007-2009 жылдардағы есептік көрсеткіштері.
24. Гурьянов С.Х., Поляков И. А., Ремизов К.С. Справочник экономиста по
труду: (Методика расчетов по эконо¬мике труда на промышленных предприятиях). - М: 1988.
25. Любушин Н.П. и др. Анализ финансово-экономической деятельности
предприятия: Учеб. пособие для вузов. /Н.П. Любушин, В.Б. Лещева, В.Г. Дьякова; Под ред. Н.П. Любушина. – М.: ИНИТИ, 1999.
26. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 1999. – 668 с.
2. Бердалиев К. Менеджмент: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2007. - 405 б.
3. Бондарь И.К. Производительность труда: вопросы теории и практики: Наук.думка, 1991. – 152 б.
4. О.Сәбден. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы: Білім, 2007 - 305 б.
5. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын мемлекеттік реттеу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2009. – 208 б.
6. Управление организацией: Учебник / Под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А. Соломатина. 3-е изд., перераб. и доп. М.: ИНФРА-М, 2003. - 275 б.
7. Тактическое планирование/Под общей ред. А.И. Ильина. – Мн.: ООО «Новое знание», 2000. – 416 б.
8. Синк Д.С. Управление производительностью: планиро¬вание, измерение и оценка, контроль и повышение, - М: 1989. – 320 б.
9. А.Семенов: Производительность труда и перспективы экономического роста // Экономист – 2005 – № 2. 24-34 беттер.
10. В.Фильев: Управление ростом производительности труда //Экономист – 2005 – № 3. 60-66 беттер.
11. А.Семенов, С.Кузнецов: Факторы производительности труда // Экономист - 1998 - № 4. 46 – 55 беттер.
12. В. Кардашевский, А.Бондаренко: Повышение производительности: европейский подход // Экономист – 2000 - № 11. 35-40 беттер.
13. Т.Куприянова Управление производительностью: путь к росту. // Человек и труд - 1996 - № 9. 67 – 69 беттер.
14. Антикризисное управление: от банкротства к финансовому оздоровлению / Под ред. Г.П.Иванова. - М.: Закон и право, ЮНИТИ, 2000.- 256 б.
15. Мельник М.М., Экономико-математические методы и модели в планировании и управлении материально-техническим снабжением./ ЖОО-на арналған оқулық.- М.:Высшая школа, 2001. - 208 б.
16. Обеспечение материальными ресурсами и коммерческая деятельность предприятий/ Висюлина Л. Жетек.бойынша – Минск, 1991.- 204 б.
17. Степанова З.И., Анализ хозяйственно-финансовой деятельности в органах материально технического снабжения - Минск. 1976.-206 б.
18. Фишер С., Дорибуш Р., Экономика: - М.: «Дело ЛТД», 1993. - 864 б.
19. Экономика предприятия (фирмы): Оқулық/проф. О.И.Волкова и доц. О.В.Девяткина жет.бойынша - 3-ші шығ., қайта өңделген. және толықтырылған. - М.:ИНФРА-М, 2003. – 601 б.
20. Экономика предприятия: Оқулық/Проф. Н.А.Сафронова жет.бойынша - М.: «Юристъ», 2002.- 584 б.
21. Экономика: Оқулық - М.: БЕК, 2000. - 302 б.
22. Ященко Р.А., Научная организация труда в управлении материально- технического снабжения.: Оқу пос.-М.:1977.-128 б.
23. ЖШС «Жартас» кәсіпорнының 2007-2009 жылдардағы есептік көрсеткіштері.
24. Гурьянов С.Х., Поляков И. А., Ремизов К.С. Справочник экономиста по
труду: (Методика расчетов по эконо¬мике труда на промышленных предприятиях). - М: 1988.
25. Любушин Н.П. и др. Анализ финансово-экономической деятельности
предприятия: Учеб. пособие для вузов. /Н.П. Любушин, В.Б. Лещева, В.Г. Дьякова; Под ред. Н.П. Любушина. – М.: ИНИТИ, 1999.
26. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Мн.: ИП «Экоперспектива», 1999. – 668 с.
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
Еңбек өнімділігін жоғарылатудың теориялық аспектілері
1.1 Еңбек өнімділігі түсінігі, оның мәні және экономикалық 5
мазмұны
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеу және оның негізгі көрсеткіштерін 12
бағалау әдістері
1.3 Еңбек өнімділігін арттырудағы оның мөлшерін дұрыс 18
жоспарлаудың маңызы
ЖШС Жартас кәсіпорнындағы еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау
2.1 ЖШС Жартас кәсіпорны қызметінің жалпы мінездемесі және оның30
технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 ЖШС Жартас кәсіпорнындағы еңбек өнімділігін талдау 36
2.3 Еңбек өнімділігі мен оған әсер ететін факторлардың өзара 42
байланысын талдау
3 ЖШС Жартас кәсіпорнында еңбек өнімділігін арттыру шаралары
3.1 Еңбек өнімділігін арттыру мақсатындағы заманға сай техниканы 48
өндіріске енгізу бойынша ұсыныстар
3.2 Енгізіліп отырған іс-шаралардың экономикалық тиімділігін 52
есептеу
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Бүгінгі таңда экономиканы интенсивті дамыту жолына
түсірумен байланысты еңбек өнімділігін жоғарылатудың маңыздылығы арта
түсуде. Еңбек өнімділігінің өсімі - объективті экономикалық заңдылық, ол
кез-келген экономикалық формацияларда әрекет ете береді. Яғни, еңбек
өнімділігін жоғарылату шаруашылықтың кез-келген жүйесі үшін экономикалық
қажеттілік болып табылады. Шаруашылықта қазіргі жағдайда еңбек өнімділігін
жоғарылату экономикалық өсімділіктің бірден-бір көзі болып табылады.
Себебі, өндіріліп жатқан өнім көлемі мен ұлттық табыс екі фактордың
әсерінің нәтижесінде ұлғаяды: еңбек өнімділігін жоғарылату және жұмысшылар
санын көбейту. Алайда, бүгінгі таңда еңбекке жарамды жұмысшылар санын
көбейту мүмкіншілігі шектеулі. Бұл мүмкіншілік болған жағдайда экстенсивті
даму жолы бүгінгі даму кезеңінде тиімсіз болып табылады. Сондықтан еңбек
өнімділік өсімі өндіріс көлемі мен ұлттық табысты жоғарылатудың негізгі
қайнар көзі болып отыр.
Баршаға мәлім болғандай, отандық кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда еңбек өнімділігінің тұрақты өсуі аса маңызды рөл
атқарады, ол өз кезегінде капиталдың алғашқы қорын жинап алу мен келешекте
ұлттық экономиканы капитализациялаудың қайнар көзі болып табылады. Еңбек
өнімділігінің артуы нәтижесінде капиталдың қайтарылымы өседі, материалдық
жабдықтардың қолданылуы төмендейді және қосымша құн артады [1].
Қазіргі таңда әлемнің көптеген дамыған елдерінде, атап айтсақ,
Ұлыбританияда еңбек өнімділігін арттырудың басты факторы болып тәжірибе,
білім және шығармашылық потенциал есептеледі. Ал Қазақстан үшін адами
капиталды интеллектуализациялау және еңбек өнімділігін арттырудағы тәжірибе
жинау әлі де кенже қалып отыр. Сол себепті де еліміздің барлық аумақтары
үшін бұл мәселе аса өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Жартаc ЖШС-ндегі еңбек өнімділігі
көрсеткіштерін талдау, оны арттыру мақсатында кәсіпорын тарапынан
жасалатын шаралар жүйесіне баға беру, оның кемшіліктерін анықтау және
оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ұсыну.
Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысты орындау барысында келесі
міндеттер қойылды:
– еңбек өнімділігін арттырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
– ЖШС Жартаc кәсіпорнында еңбек ресурстарын қолданылу деңгейін және
еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау;
– ЖШС Жартаc кәсіпорнының еңбек өнімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
жасау;
– жасалған ұсыныстардың тиімділігін экономикалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу пәні кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру және ол үшін еңбек
ресурстарын толық пайдалану бойынша ұйымдық-экономикалық қатынастардың
жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі - Жартаc ЖШС кәсіпорны болып табылады. Дипломдық
жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін бәсекелестік теориясы мен
өндіріс экономикасы саласындағы шетелдік, отандық ғалымдардың еңбектері,
салалық әдістемелік материалдар, заңдық-нормативтік актілер мен Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылары, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
Стратегиясы және басқа материалдар құрады. Зерттеу жүйелілік және
экономикалық талдау мен салыстыру қағидаларына негізделген.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып келесілер табылады:
– Жартас ЖШС кәсіпорны кәсіпорнында еңбек ресурстарын және еңбек
өнімділігін қолданудың қазіргі жағдайы талданып нәтижелікті
жоғарлатудың бағыттары анықталды;
– еңбек өнімділігін бағалауға қажетті көрсеткіштер жиынтығы жасалды
және олардың маңыздылығы айқындалды;
– Жартас ЖШС кәсіпорнында өнімділікті арттыру бойынша іс-шаралар
жасалды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы талдаудан алынған нәтижелер мен
ұсыныстарды кәсіпорындарында еңбек өнімділігін арттыруда пайдалануға
болатындығында.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімінде еңбек өнімділігінің экономикалық
мәні мен мағынасы, еңбек өнімділігін өлшеудің көрсеткіштері мен әдістері
көрсетілген, сонымен қатар еңбек өнімділігін жоғарылатудағы оны дұрыс
жоспарлаудың маңызы қамтылған. Екінші бөлімінде Жартас ЖШС кәсіпорны
қызметінің технико-экономикалық мінездемесі беріледі, еңбек өнімділігін
талдау жүргізіледі және еңбек өнімділігінің өсу қорлары анықталады. Үшінші
тарауда ЖШС Жартас Кәсіпорнында еңбек өнімділігін жоғарылату бойынша
нақты іс-шаралар келтіріліп, олардың тиімділігі экономикалық тұрғыда
негізделген.
Диплом жұмысын жазу кезінде экономикалық және оқу әдебиеті,
экономикалық газеттер мен журналдар, шаруашылық қызметтер аудиті мен
талдауы бойынша оқулықтар, сонымен қатар нормативті құжаттар қолданылды.
1 Еңбек өнімділігін жоғарылатудың теориялық аспектілері
1.1 Еңбек өнімділігі түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны
Еңбек өнімділігі - жеке жұмысшылардың, сондай-ақ жалпы кәсіпорын
ұжымының еңбек шығынын сипаттайтын, маңызды экономикалық көрсеткіш.
Кәсіпорын деңгейінде еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші еңбек
сыйымдылығы болып табылады. Өнім көлемінің өлшем бірлігіне байланысты еңбек
өнімділігін өлшеудің үш әдісі қолданылады: натуралдық, еңбектік және
құндық. Еңбек өнімділігін өлшеудің натуралдық әдісі - жұмыс уақытының
бірлігінде өндірілген өнімді натуралды формада (нысанда) сипаттайды. Еңбек
өнімділігінің натуралды көрсеткішіне килограмм, метр, дана және т.с.с.
жатады [2]. Еңбек өнімділігі қоғамдық өндірістің тиімділігінің маңызды
көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Осы көрсеткішті қолдану жеке
жұмысшының да, сонымен қатар ұжымның да еңбегінің тиімділігін бағалауға
көмектеседі. Кең ауқымды түсіну бойынша өнімділік – бұл қолда бар затты
жетілдіру мүмкіндіктерін үнемі іздестіруге адамның ақыл-ой бейімділігі. Бұл
адам бүгін кешегі күнге қарағанда, ал ертең бұдан да жақсы жұмыс істей
алатындығына сенімділікке негізделген. Бұл экономикалық қызметтің үнемі
жетілдірілуін талап етеді. Еңбек өнімділігі – сала мен әрбір кәсіпорынның
өндірісінің экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіші. Еңбек
өнімділігінің қорларын және оны жоғарылату жолдарын анықтауда кәсіпорын
жұмысын кешенді технико-экономикалық талдауына жүгіну керек. Еңбек
өнімділігін талдау кәсіпорынның еңбек ресурстары мен жұмыс уақытын қолдану
тиімділігін анықтауға көмектеседі.
Еңбек өнімділігінің өсуі мынаны білдіреді: затталған және тірі еңбек
үнемделуін және өндірістің тиімділігін жоғарылатудың маңызды шарттарының
бірі болып табылады.
Еңбек өнімділігінің экономикалық мазмұны жайындағы сұрақты зерттеу
кезінде өнім өндіруге жіберілетін еңбек берілген кезде өнім өндіру
процесінде шығындалатын тірі еңбектен және жаңа өнім өндіруге қолданылатын
ертерек өндірілген өнімде затталған өткен еңбектен тұратындығынан шығу
керек [3].
Тірі еңбектің функциясы болып тек қана жаңа құнды жасау ғана емес,
сонымен қатар өндірістің заттық элементтерінде материалданған жұмыс уақытын
жаңадан жасалған өнімге ауыстыру да табылады. Сондықтан тірі еңбектің
өндірістік күші оның жаңа тұтынушылық құндарды жасау қабілеттілігімен
мінезделеді. Еңбек өнімділігінің өсуінің жалпы тенденциясы өнімде тірі
еңбек үлесі азаятындығында, ал затталған еңбектің (шикізаттың,
материалдардың) үлесінің көбейетіндігінде көрініс алады, бірақ өнімнің бір
талында тұжырымдалатын еңбектің жалпы саны қысқаратындай болып. Еңбек
өнімділігін жоғарылатудың мәні осыдан тұрады.
Өндірістік күштердің даму деңгейіне тәуелділігіне қарай тірі және
затталған еңбек шығындарының ара қатынасының өзгеруі әр түрлі болуы мүмкін.
Өндірісті механизациялау мен автоматизациялаудың өсуімен болатын ғылыми-
техникалық дамудың жоғарғы сатысында өнімнің бір талына тірі және затталған
еңбек шығындары бірге төмендейді, бірақ өткен еңбек шығындарына қарағанда
тірі еңбек шығындары көбірек дәрежеде төмендейді, сондықтан да өнімде тірі
еңбек үлесі азаяды, ал өткен еңбек – көбейеді. Бұдан еңбекті механизациялау
мен автоматизациялау деңгейі жоғарылаған сайын затталған еңбек шығындарын
қысқарту оны үнемдеуде салмақты роль атқарады.
Еңбек өнімділігі экономикалық өсудің көрсеткіші болып табылады, яғни
нақты өнім мен табыстың өсуін қамтамасыз ететін көрсеткіш болып. Елдегі бір
жанға қоғамдық өнімнің көбеюі өмір сүру деңгейінің жоғарылауын білдіреді.
Нақты ЖҰӨ-ң көбеюі екі әдіспен іске асады:
1. Өндіріске ресурстардың үлкен көлемін тарту жолы;
2. Оларды қолданудың көбірек өндірілетін жолы.
ЖҰӨ = адам істеген сағ.саны х еңбек өнімділігі (1)
Бұдан еңбек өнімділігі - өнімнің жалпы көлемі, ол шығындар санына, оның
еңбек өндіруіне бөлінген, немесе бір жұмыс істеушіге нақты сағаттық өндіру
екені шығады. [4]
Біздің мемлекетте соңғы жылдары өнімділік көрсеткіші ресми санақтан
жоғалып кетті, ұйымдардан бастап басқарудың барлық деңгейінде өнімділікті
жоғарылатуды жоспарлау бойынша жұмыс тоқтатылды, осы салада алдыңғы қатарлы
тәжірибе насихатталуы тоқтатылды.
Меншіктің әртүрлі қалпындағы кәсіпорындар нарықтың негізгі ұстанымын
елемейді: олардың жетістікке жету мүмкіндігі өнімнің бағасымен
салыстырғанда шығарылуына жұмсалатын төменірек шығындарымен анықталады.
Қорыта келгенде өткізу мен табысты көбейту үшін өзіндік құн мен бағаның
төмендеуі қажет, яғни – технико-экономикалық нормалар мен нормативтер
(жұмыс түрлері, еңбек, шикізат, материалдар мен отын-энергетикалық
ресурстар шығындары, өндірістік күштерді қолдану мен үлес капиталды
салымдар бойынша) негізінде өндіріс ішілік қатаң жоспарлау. Сонымен қатар
еңбек өнімділігін басқарудың негізгі құрамдары болып табылатын
жұмысбастылық, кадрлар құрылымы, технология мен құрал-жабдық, өнім мен
өткізу нарығы сияқты барлық негізгі ұйымдастырушылық элементтер бойынша
масштабтар мен қызмет интенсивтілігін жоспарлау мен бағыттау қажет.
Экономиканың қазіргі дағдарысты жағдайының негізгі мәселелерінің бірі
болып еңбек өнімділігінің опырыла төмендеуі табылады. Бізге белгілі
болғандай еңбек өнімділігінің өсу динамикасы оны құрастыратын екі
элементтердің өзара байланыса өзгеруімен анықталады - өндіріс көлемдері
және өнеркәсіпті өндірістік персонал сандары. Өз кезегінде осы
элементтердің әрбіреуі ереже бойынша әртүрлі бағытта әрекет ететін
факторлардың бүтін тобының өзара әрекетімен анықталады [5].
Жоспарлы-орталықтандаралған экономика жағдайында еңбек өнімділігін
жоғарылату мәселелеріне көп мән берілді, дегенмен объективті және
субъективті себептер қатары бойынша бұл мәселелер жеткілікті түрде тиімді
шешіле алмады. Қазіргі кезде, өкінішке қарай, тиімділік мәселесі, жекеше
алғанда еңбек тиімділігі, ешкімді қызықтырмайды, өйткені қате көзқарас
бойынша экономиканы тұрақтандыру үшін бұл мәселе аса маңызды емес деп
саналады. Алайда еңбек өніміділігінің төмендеуін тоқтатусыз және ары қарай
өсуінсіз қоғамдық өндірістің тұрақтануына, оның өсуі туралы айтпағанда, қол
жеткізу мүмкін емес. Еңбек өнімділігінің қысқаруының негізгі себебі өндіріс
көлемінің төмендеуі болды. Құлдыраудың негізгі факторы болып төленбеген
төлемдер дағдарысы табылады. Соңғылары төменгі төлемдік тәртіп те,
кәсіпорындардың төлемге қабілеттілігнің қысқаруы да салдарынан пайда
болады.
Еңбек өнімділігінің құлдырауын өндірістің болып жатқан төмендеуімен
сәйкесінше жұмыспен қамтылғандар санының, яғни кәсіпорын-өндірістік
персоналдың қысқаруы қабаттаспағандығымен оңай түсіндіруге болады. Жасырын
немесе латентті жұмыссыздықтың жинақталуы болады. Осыған байланысты еңбек
бағасы факторына тоқталайық. Көп жағдайда жасырын жұмыссыздықтың жинақталуы
мүмкін емес болар еді, егер нақты жалақы төмендемеген жағдайда. Сондықтан
артық санды ұстау тек барлық жұмысшылардың нақты жалақыларының төмендеу
есебінен ғана мүмкін.
Нарықтық экономикада жалақы – жұмысшының физикалық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып жұмыс күшінің қайта өндірісін
қамтамасыз ететін қолдану заттары мен қызметтердің құнына сәйкес болатын
жұмыс күшінің бағасы. Еңбек бағасы – материалдық өндірістің, әсіресе
мемлекеттік кәсіпорын жұмысшыларының нақты жалақысы төмендеуінің
тенденциясы жеткілікті дәрежеде еңбек өнімділігінің өсуіне кедергі болады.
Европамен салыстырғанда жалақы көп есе аз, ал көптеген тауарлар бағалары
әлемдік деңгейге жетті. Арзан еңбек жоғары өндірістік бола алмайды,
материалдық және басқа да өндірістік ресурстардың үнемді және рационалды
қолданылуын қамтамасыз ете алмайды. Осының бәрі өндіріс дағдарысына, оның
көлемдерінің әрі қарай құлауына және шығарылып жатқан өнімнің сапасының
нашарлауына әкеліп соғады.
Дәл осылай экономикалық реформа экономика дамуының тек қана бұрыңғы
кері әсерлі тенденцияларын өзгертпеген, сонымен қатар терең және ұзақ
әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа, өндірістің айтқысыз құлдырауына, ғылыми-
техникалық және интеллектуалды потенциалдың күйреуіне, халықтың жаппай
кедейленуіне, қоғамда әлеуметтік шиеленістің пайда болуына әкеп соқты. Бұл
өндірістің, және жекеше қарастырғанда еңбек өнімділігінің экономикалық
тиімділігінің әрі қарай төмендеуіне себепші болды.
Негізгі себептердің мәні реформалар мақсаттары айқын
анықталмағандығында – құрама, салалық, территориялық деңгейде өндіруші-
кәсіпорындармен тікелей байланыса отырып экономиканың кешенді құрылымдық
түрленуі.
Өндірістік процес шикізаттар мен материалдардың дайын өнімге айналуына
бағытталған еңбек процестерінің жиынтығы. Өндіріс процесінің бірқалыпты
жұмыс істеуі үшін ең тиімді еңбек процесінің үйлесуін және өндірістің
матиралдық элементтерін белгілі бір жүйеге келтіруін қамтамасыз ету қажет:
Технология сәйкес тиімді жабдықтарды қатыстыру, олардың үздіксіз, жоғары
өнімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету және өндірістің тапсырысын қорғау.
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамтуы қажет:
1. Өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
2. Өндіріс учаскілерінің қуаттылығының үйлесімділігі және олардың өзара
үйлесуі.
3. Өңделетін матиралдармен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндіріс процесінің барлық сатысынан өткен ең қысқа жол.
4. Өндірістің ырғақтылығы, яғни тең аралық уақытта тең өнім мөлшерін
шығару немесе тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін орындау [6].
Сонымен өндірістік процесті тиімді ұйымдастыру принциптері-
мамандандыру, үйлесімділік, тік дәлдігі, үздіксіздігі, ырғақтылығы, және
техникалық қамтамасыздандыру болып табылады.
Өндіріс тиімділігін жоғарылату және еңбек өнімділігінің өсуі сияқты
нарықтық экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен тұрақталуының
маңызды принципі жөнсіз еленбейді. Дәл осы өндіріс дамуының, баға мен
инфляция өсуін тоқтатуының негізгі көзі, жаңашылдық саясаттың экономикалық
орындылығының, тірі еңбекті затталғанға ауыстырғандығының межесі, нақты
табыстардың өлшемдерінің реттеуіші, теңгерілген төлемге қабілетті сұранысқа
жету және елдің өмір деңгейін жоғарылату шарты болып табылады.
Өндіріс құлдырауының және экономиканың қазіргі жағдайының негізгі
себептерінің бірі – бөлек өндіріспен қатар, салалық және салааралық,
территориялық кешендер мен халықтық шаруашылықты толығымен басқарудың
әжептеуір нашарлауы. Еңбек Институты мен Өнімділік Центрі көп рет ұсынған,
экономиканы тұрақтандыру мен өсу бойынша басқа да шаралармен келісілген
еңбек өнімділігін жоғарылатуға жәрдемдесетін Құрама бағдарламаны қарастыру
қажет; қираған инфрақұрылымды, жекеше қарстырғанда бұрындары өндірістің
әртүрлі салалы кәсіпорындары мен ұйымдары үшін нормалар мен нормативтер
жетілдірумен айналысқан қызметтерді қайта тұрғызуды алдын-ала көру;
нарықтық жағдайда еңбек өнімділігін жоғарылатудың экономикалық
механизмдерін жетілдіру және енгізу, олардың ақпараттық, кадрлік және
қаржылық қамтамасыз ету және т.б.
Еңбек өнімділігін жоғарылату кез келген жүйеде әртүрлі факторлардың
әсерінен әртүрлі жолдармен болуы мүмкін. Ол жоғарылай алады, егер келесі
жағдайлардың біреуі байқалса:
– өнім көлемі көбейеді, ал шығындар азаяды;
– өнім көлемі шағандарға қарағанда тезірек көбейеді;
– өнім көлемі өзгермейді, ал бұл кезде шығындар азаяды (мысалы,
қалдықтарды қысқарту бойынша бағдарламаларды өткізу нітижесінде);
– шығындар өзгермегенде өнім көлемі өседі;
– шығындарға қарағанда өнім көлемі баяуырақ темптермен төмендейді.
Еңбек өнімділігінің өсуі шексіз болуы мүмкін емес. Еңбек өнімділігінің
өсуінің экономикалық ақылға қонымды шектері тұтунышылық құндар массасының
көбеюі және өнім сапасының жоғарылау шарттарымен талап етіледі. Жұмыс
істеушілер санын қысқарту есебінен еңбек өнімділігінің өлшемсіз өсуіне
ұмтылу шығарылып отырған өнім көлемі мен сапасының төмендеуіне әкелуі
мүмкін [7].
Дұрыс ұйымдастырылған бола тұрып еңбек ақы еңбек етушілердің
қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі көзі болып табылады, ол өндіріске
адамдарды тартуға көмектеседі, өндірістің үздіксіз өсуін, оның тиімділігін
жоғарылатуды материалды ынталандырудың маңызды амалы болады.
Осы шынайы табыс пен еңбекақы арасындағы қатынас, яғни шынайы
табыстан еңбекақысының жоғары болуы, елде қордың жинақталуына әсер
етеді. Ол өз кезегінде, өндірісті дамытудың жоғары қарқындылығын
қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңдағы өзін-өзі қаржыландыру, жалға беру жағдайында еңбек
өнімділігінің жоғарылауына қандай факторлар тиімді әсер ететіндігін,
қайсысы кедергі болатындығын, өсудің қандай жолдары мен резервтері бар
екендігін біліп алу қажет. Сондықтан еңбек өнімділігінің қарастырар
кезінде, факторлар жиынтығы толық қарастырылуы тиіс.
Еңбек өнімділігі өсімінің факторлары - бұл оның деңгейлік өзгерісіне
әсер ететін қозғаушы күш. Еңбек өнімділігінің өсіміне әсер ететін
факторларға мыналар жатады: техникалық прогресс, өндірісті ұйымдастыруды
жетілдіру, басқару мен еңбекті тиімді ұйымдастыру, жалға беру және тағы
сол сияқты қатынастарды дамыту және тағы басқалар. Осы текті еңбек
өнімділігін дамытуға әсер ететін факторлардың көптігі, оларды жіктеуді
қажет етеді. Еңбек өнімділігінің өсіміне әсер ететін факторлардың әрекеті
табиғи, қоғамдық, экологиялық және материалдық жағдайға тәуелді. Табиғи
жағдай топырақтың құнарлығын, ауданның климаттық ерекшеліктерін, табиғи
ресурстар байлығымен және т.с.с. сипатталады.
Қоғамдық жағдай әлеуметтік құрылымын, шаруашылық механизмінің
дамуымен сипатталады; экологиялық жағдай табиғатты қорғау әрекетімен,
еңбек ету жағдайымен сипатталады. Сонымен бірге еңбек өнімділігіне әсер
тигізетін факторларды төмендегідей жіктеуге болады:
– материалды- техникалық фактор (ғылыми-техникалық прогресстің
дамып жетілуіне тәуелді;
– ұйымдастырушылық-экономикалық және басқарушылық фактор;
– қоғамдық өндірістің ұйымдастырушылық формасының даму деңгейіне
тәуелді;
– қоғамдық өндірістегі адамдардың роліне байланысты әлеуметтік-
психологиялық фактор.
Факторларды зерттеу еңбек өнімділігін арттырудағы жетістіктерді толық
зерттеуге мүмкіндік береді. Ол жетістік қандай факторлардың әсерінен
құралғандығын білмей жатып, оны бағалау қиынға соғады. Сондай-ақ түрлі
факторлар оларды іске қосу үшін түрлі шығындарды қажет етеді және еңбек
өнімділігін арттыруға әр түрлі әсер етеді, бірі тұрақты өсімді
қамтамасыз етсе, екіншісінің әсері өтпелі болып келеді. Сондықтан еңбек
өнімділігінің жоғарылауы ненің есебенен болатындығын білу өте маңызды.
Факторлар жиынтығын қарастыра отырып, оның ішінен негізгі буынын бөліп
көрсету қажет. Негізгі буынға – ғылыми техникалық прогресс жатады. Ғылыми-
техникалық прогрессті жылдамдату үшін құрылымдық және инвестициялық
түбегейлі өзгерістер енгізу. Бұл өзгерістер ең алдымен, істегі өндірістің
қайта құру мен техникалық қайта жабдықталуға жаңа техника мен алдыңғы
қатарлы(прогрессивті) технология енгізуге бағытталуы қажет. Бұл қол еңбегін
күрт төмендетіп, еңбек өнімділігінің өсімін арттыруға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігін арттыруға басқа факторлар жоғарыда аталған
өзгерістерден кейін немесе солармен бір уақытта іске қосылады.
Ғылыми-техникалық прогресс еңбек өнімділігін арттыруға әсер етудің
негізгі жолдары болып табылады: өндірісті автоматтандыру, прогрессивті
технология мен жаңа техника енгізу; істегі құрал-жабдықтар негізінде
технологиялық процестерді жетілдіру, бұйымдардың техникалық сипаттамасы
мен конструкциясын өзгерту: шикізат, материалдар, отын мен энергияны
тиімді пайдалану [8]. Еңбек өнімділігін арттыруда экономикалық
ұйымдастырушылық факторлар маңызды роль атқарады. Бұл факторлар тобына
мыналар жатады:
– қоғамдық өндірісті ұйымдастыру нысандарын жетілдіру;
– еңбекті ұйымдастыру жетілдіру;
– еңбектегі жаңа әдістерді пайдалану;
– еңбекті мөлшерлеуді тиімді ұйымдастыру:
– еңбекке ынталандыру мен еңбекақының жаңа түрлерін енгізу;
– өндірісті басқаруды жетілдіру және шаруашылық механизмін дамыту
(өндіріс пен басқарудағы ұйымдастырушылық құрылымдарды жетілдіру, баға
құрылымы және жоспарлау);
– өзін-өзі қаржыландыру мен ақылы қызмет көрсеткіштерін енгізу;
Бүгінгі таңда адам мен техника арасындағы байланысты көрсететін,
әлеуметтік-психологиялық факторлардың рөлі артуда. Бұл факторлар тобына
мыналарды жатқызуға болады:
– жұмысшылардың квалификациясын жоғарылату,
– еңбек жағдайын жақсарту, өмір сүру деңгейін көтеру,
– қызмет көрсету сферасын дамыту;
– еңбек ұжымдағы психологиялық климатты жақсарту;
– ұжымдық өзін-өзі басқаруды дамыту жолы арқылы еңбек
белсенділігін арттыру;
– бос уақытын тиімді пайдалану және т.б. Осының барлығы еңбек
етушінің белсенділігін арттыруға, мүмкіншілігін, қабілетін
жетілдіруге ықпал етеді.
Еңбек өнімділігін арттыру резервтері - бұл анықталғанымен түрлі
себептер бойынша қолданысқа түспеген, қоғамдық еңбекті үнемдеу
мүмкіндіктері, яғни техника, технология, еңбекті ұйымдастыру және т.с.с.-ды
жетілдірудің пайданылмаған мүмкіншілігі болып табылады. Факторлар мен
резервтердің өзара әрекеттесуі мынаған негізделген, яғни, факторлар
деңгейінің өзгеруіне әсер ететін қозғаушы күш болса, онда резервтерді
пайдалану факторлады іске асыру процесі болып табылады.
Сонымен қатар резервтерді іске қосу-үздіксіз процес, себебі резервтер
ғылым мен техниканың дамуына, басқарудың жетілдіруіне, өндіріс пен
еңбектің ұйымдастырылуына байланысты туындайды. Резервтерді пайдалану
деңгей нақты кәсіпорындардағы немесе саладағы еңбек өнімділігінің
деңгейін анықтайды. Өндірістің даму мүмкіншіліктерін іс жүзіндегі
процестерге, айналдыру, резервтерді пайдаланудың негізгі мағынасын
құрайды. Сондықтан қоғамдық еңбек шығындарын үнемдеуді қамтамасыз ететін
барлық ұйымдастырушылық, шаруашылық және техникалық шаралар,
резервтерді пайдалану бойынша шаралар болып табылады. Резервтердің
көптүрлілігі оларды түрлі белгілері бойынша топтастыруды қажет етеді.
Еңбек өнімділігі - жеке жұмысшылардың, сондай-ақ жалпы кәсіпорын
ұжымының еңбек шығынын сипаттайтын, маңызды экономикалық көрсеткіш.
Кәсіпорын деңгейінде еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші еңбек
сыйымдылығы болып табылады. Өнім көлемінің өлшем бірлігіне байланысты еңбек
өнімділігін өлшеудің үш әдісі қолданылады: натуралдық, еңбектік және
құндық. Еңбек өнімділігін өлшеудің натуралдық әдісі- жұмыс уақытының
бірлігінде өндірілген өнімді натуралды формада (нысанда) сипаттайды. Еңбек
өнімділігінің натуралды көрсеткішіне килограмм, метр, дана және т.с.с.
жатады.
Егер кәсіпорын біртекті өнімдердің бірнеше түрін шығаратын болса, онда
шығарылған өнім көлемі натуралды бірлікпен есептеледі. Натуралды
көрсеткіштер мұнай, газ, көмір, орман және басқа да өндірістік кәсіпорындар
да қолданылады. Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбектік әдісі-жұмыс уақытының
мөлшерлі шығынының іс жүзіндегі шығындарына қатынасын сипаттайды. Еңбектік
әдіс жұмысшылар еңбегінің мөлшермен салыстырғандағы пайдалану тиімділігін
анықтау үшін қолданылады. Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбектік әдісі әртекті
өнім өндіретін кәсіпорындарда кеңінен қолданылады, себебі ол әр текті өнім
түрлерін бірыңғай өлшем бірлігіне келтіру арқылы бағалауға мүмкіндік
береді. Құндық әдіс бойынша бір адам-сағатта, бір адам-күнде, тоқсан, ай
немесе жылда өндірілген өнім көлемін құндық сипатта көрсетеді. Кәсіпорынның
маңызды міндеттерінің бірі еңбек өнімділігін жоғарылату резервтерін
іздестіру және оны жүзеге асыру болып табылады. Кәсіпорындағы еңбек
өнімділігі өсімінің резервтерін төмендегідей үлгі бойынша топтастыруға
болады:
– өндірісті автоматизациялау нәтижесінде өндірістің техникалық
деңгейін жоғарылату;
– жабдықтардың және технологиялық процестерінің жаңа түрлерін
енгізу;
– конструкциялық қасиеттерін жақсарту; шикізат пен материал
сапасын арттыру, еңбек мөлшерін жоғарылату және қызмет көрсету
аумағын кеңейту арқылы еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды,
басқаруды жетілдіру;
– жауапсыз, квалификациясы төмен (жоқ) жұмысшылар санын қысқарту:
өндірісті мамандандыру деңгейін жоғарылату: өндірістегі
құрылымдық өзгерістерді тиімді жүргізу.
Еңбек өнімділігін жоғарылату өндірістің барлық шығындарының өзгеруімен
байланысты, сондықтан осы процестерді басқару, оларды жоспарлау мен
бағыттау (жұмыспен қамтылғандықты, кадрлар құрылымын, технология мен құрал-
жабдықтарды, өнімді және өткізу нарығын қоса алғанда) қажет. Өнімділікті
басқару жүйесінде дәл солай екі бағыт сәйкес болу керек: мотивациялық және
техникалық, яғни еңбек өнімділігін жоғарылату мен оның өсуіне жағдаймен
қамтамасыз етуде қызығушылықты күшейту.
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеу және оның негізгі көрсеткіштерін бағалау
әдістері
Еңбек өнімділігінің өлшеу мақсатында екі көрсеткіш есептеледі: өндіру –
жұмыс уақытының бір бірлігінде өндірілген өнім саны, және еңбек сыйымдылығы
- өнімнің бір бірлігін шығаруға шығындалған жұмыс уақытының саны. Өндіру
еңбек өнімділігін есептеудің ең кең таралған көрсеткіші болып табылады.
Жасалған жұмыс көлемі және жұмыс істелген уақыт қандай бірліктермен
өлшенетініне тәуелді өндіру деңгейін есептеу тәсілдерінің бірнеше түрі
анықталады.
Өндіруді табиғи есептеу тәсілі кезінде жасалған жұмыстар көлемі
натуралды бірліктер (дана, тонна, метр) түрінде білдіреді. Бұл тәсіл еңбек
өнімділігінің деңгейін көрнекірек мінездейді, бірақ ол тек біртекті өнімге
ғана қолданылады.
Өндіруді шартты-табиғи есептеу тәсілі кезінде жасалған жұмыстар көлемін
шартты-натуралды бірліктер (шартты жанармай тоннасы) түрінде білдіреді.
Шартты-натуралды тәсіл біртекті емес, бірақ ұқсас өнімнің шығарылуы кезінде
еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткішін есептеу үшін қолданылады.
Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбектік тәсілі жасалған жұмыс көлемі жұмыс
істелген нормо-сағаттармен өлшенетінін білдіреді. Еңбектік тәсіл дайындық
дәрежесінен тәуелді емес өнімнің барлық түрлеріне қолданылады және еңбек
өнімділігінің салыстырмалы өзгеруін зерттеуде кеңінен қолданылады. Бірақ
берілген тәсіл қолданылып отырған нормалардың тұрақтылығын талап етеді, осы
кезде соңғылары еңбек жағдайларының ұйымдастырушылық-техникалық жетілдірілу
өлшемдері бойынша үнемі өзгеріп отырады.
Іс жүзінде кеңінен таралған болып еңбек өнімділігін өлшеудің құндық
тәсілі болып табылады, ол шығарылған өнім көлемінің құндық көрсеткіштерін
қолдануда негізделген. Осы тәсілдің ерекшелігі бір кәсіпорын, сала
шеңберінде сияқты бүткіл мемлекет масшатабтарында әртекті өнімді оны
шығаруға кеткен шығындармен бірге өлшеу мүмкіндігінде тұрады.
Құндық тәсіл кезінде еңбек өнімділгі шығарылған өнім көлемін (теңгеде)
кәсіпорын-өндірістік персоналдың ортатізімдік санына бөлу жолымен
есептеледі.
Еңбек өнімділігін өлшеудің құндық тәсілінде шығарылған өнімнің әртүрлі
құндық мәндеріне тәуелді түрлер қатары бар (тауарлық, жалпы, өткізілген,
таза, нормативті-таза өнім, өңдеудің нормативті құны).
Қазіргі кезде еңбек өнімділігін шартты - таза өнім бойынша өлшеуге
үлкен мағына беріледі, бұл берілген кәсіпорын жұмысының толығырақ
бейнесімен қамтамасыз етеді, себебі бұл көрсеткіш ассортиментті
қозғалыстардың, кооперативті жеткізулердің қисық көрсету әсерін алып
тастайды, қайталанған есепті кетіреді [9].
Осы тәсіл бойынша есептеу үшін ең алдымен шартты - таза өнім көлемі
мына формулалар бойынша анықталады:
Мш-т = Бк – Мш + А; (2)
Мш-т = Ж +П + А; (3)
мұндағы:
Мш-т – шартты-таза өнім массасы ( теңгемен);
Бк – өнімнің жіберілетін көтерме бағасы ( теңгемен);
Мш – материалдық шығындар ( теңгемен);
А – амортизация қосындысы (теңгемен);
Ж – персоналдың есептелген қаржысымен бірге жалақысы (теңгемен);
П – кәсіпорын пайдасы ( теңгемен).
Еңбек өнімділігін өлшеу сонымен қатар нормативті-таза өнім бойынша
жүзеге асырылады. Нормативті-таза өнім есептелген қаражатпен қоса
жұмысшылар жалақысының қосындысы қосу кәсіпорын-өндірістік персоналдың
басқа да дәрежелерінің есептелген қаражаттарын қоса жалақы қосындысы қосу
рентабельділік коэффициенті бойынша орнатылған нормативті пайда. Еңбек
өнімділік деңгейінің осы есептеулер негізінде нормативті-таза өнім шығарылу
көлемінің кәсіпорынның кәсіпорын-өндірістік персонал санына қатынасы жатыр.
Өнімнің белгілі бір көлемін шығаруға шығындалған еңбек мөлшері жасалып
кеткен адам-сағат, адам-күн, сонымен қатар айына, тоқсанына, жылына жұмыс
істеушілердің ортатізімдік санымен өлшене алады. Сағаттық, күндік (айлық,
тоқсандық, жылдық) еңбек өнімділігін есептейді. Сағаттық өндіру еңбек
өнімділігін жұмыстың әр сағатында мінездейді. Күндік өндіру сағаттық өндіру
және жұмыс күнінің фактілі жалғасуына тәуелді. Айлық (жылдық) өндіру
деңгейі тек сағаттық өндіру мен жұмыс күнінің жалғасуына ғана тәуелді емес,
сонымен қатар бір жұмысшыға айына (жылына) орташа алғанда қанша жұмыс күні
келетіндігіне де тәуелді.
Еңбек өнімділігінің екінші көрсеткіші ретінде еңбек сыйымдылығы
қолданылады, оны өнім бірлігі және толық тауар шығарылымымен есептейді.
Нормативті, жоспарлы және фактілі еңбек сыйымдылығына бөледі. Нормативті
еңбексыйымдылық деп өнім бірлігін шығаруға кеткен еңбек шығынын немесе іске
асып отырған нормалар бойынша белгіленген жұмыс көлемінің орындалуын
түсінеміз. Жоспарлы еңбек сыйымдылығы ұйымдастырушылық-техникалық іс-
шараларды енгізу нәтижесінде жоспарланып отырған кезеңде нормалар өзгеруін
ескере отырып орнатылған өнім бірлігіне немесе белгілі бір жұмыс көлемінің
орындалуына кеткен еңбек шығындарын бейнелейді. Фактілі еңбек сыйымдылығы
нақты туған еңбек шығындарымен анықталады.
Еңбек шығындарының түрлері бойынша, еңбек сыйымдылығына қосылатын,
бөлінеді: технологиялық (Етех), өндірістік (Еөндіріс), толық (Етол) еңбек
сыйымдылығы, қызмет көрсету еңбек сыйымдылығы (Еқызм ),өндірісті басқару
(Ебасқ). Олардың қатынастары және есептеу формулалары 1-кестеде
келтірілген.
Кесте 1 - Шығындар түрлері бойынша еңбек сыйымдылығы көрсеткіштерін
топтастыру
Персонал Негізгі жұмысшылар Қосымша жұмысшылар Басқарушы
дәрежелері (Жн = Жн.еқ + Жн.уқ) (Жқ = Жқ.ц + Жқ.қ) жұмысшылар,
бойынша еңбек мамандар,
шығындары қызметкерлер,
оқушылар,
күзет
жұмысшылары
(Жпр)
Негізгі Қосымша
Еңбекке қарайУақытқа қарайцехтардацехтар мен
істеушілер істеушілер (Жв.ц) қызметтерде
(Жн.еқ) (Жн.уқ) (Жқ.с)
Еңбек Еңбекке қарайУақытқа қарайҚызмет көрсету Басқару еңбек
сыйымдылығы істеу еңбек істеу еңбек еңбек сыйымдылығы сыйымдылығы
көрсеткіштері сыйымдылығы сыйымдылығы (Еқызм) (Ебасқ)
(Ееқ) (Еуқ)
Технологиялық еңбек
сыйымдылығы
(Етех = Ееқ + Еуқ)
Өндірістік еңбек сыйымдылығы
(Еөнд = Етех + Еқызм)
Толық еңбек сыйымдылығы
(Етолық = Еөнд +Ебасқ = Етех + Еқызм +Ебасқ)
Ескерту – Кесте [10] мәлімет көзін пайдалана отырып, автормен құрастырылған.
Жалпы, тауарлық, өтізілген өнім бойынша есептелетін еңбек өнімділік
көрсеткіштерінің ұқсас артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Олардың негізгі
кемшіліктері бұл көрсеткіштер мынадан бос емес: шығарылып отырған өнімнің
ассортиментінің, шикізат пен материалдар құнының өзгеруі, шала фабрикаттар
үлес салмағының, басқа кәсіпорындардан алынған жинақтардың өзгеруі кезінде
өндіру көрсеткіші көбейе немесе төмендей алатыды. Еңбек өнімділгі
деңгейінің өзгеруі осындай жағдайларда берілген кәсіпорын қызметінің
жақсару немесе нашарлаумен байланыспаған болуы мүмкін.
Қайта өндірудің нормативті құны негізінде еңбек өнімділігін өлшеу
тәсілінің мәні шығарылып отырған өнім көлемін бағалау үшін көтерме баға
емес, оның тек тірі еңбек шығындарын шартты мінездейтін бөлігі ғана
алынатындығында. Нормативті құн көрсеткіші материалдар,
жартылайфабрикаттар, жалпышаруашылық және жалпыөндірістік шығындарды
қоспайды, яғни көлемі негізінен берілген кәсіпорын қызметіне тәуелді
болатын материалдық шығындардың бөлігін. Қайта өңдеудің нормативті құн
көрсеткішінің кемшілігі ол қосымша өнімді есепке алмайтындығында болып
саналады [11].
Еңбек өнімділігін жоғарылату бойынша жоспарлы тапсырмаларды, жұмыс
істеушілердің санын негіздеу үшін өнімнің толық еңбек сыйымдылығы
анықталады –бұл кәсіпорын-өндірістік персоналдың барлық дәрежелерінің өнім
бірлігін шығаруға жұмсаған еңбек шығындары.
Толық еңбек сыйымдылығы технологиялық еңбек сыйымдылығы, қызмет көрсету
еңбек сыйымдылығы және басқару еңбек сыйымдылығы қосындыларына тең [12]:
tQ = tтех + tқызм + tбасқ,
(4)
мұндағы:
tтех – негізгі жұмысшылардың өнім бірлігін шығаруға жіберген еңбек
шығындары;
tқызм – негізгі цехтардағы көмекші жұмысшылардың және қосымша цехтар
мен қызметтердің барлық жұмысшыларының еңбек шығындары;
tбасқ –ППП дәрежедегі барлық басқа еңбек шығындары.
tтех = tеқ + tуқ,
(5)
мұндағы:
tеқ, tуқ - сәйкесінше еңбекке қарай істеушілер және уақытқа қарай
істеушілердің еңбек шығындары.
tқызм = tтех ' Сқосым : Снег,
(6)
мұндағы:
Сқосым, Снег - сәйкесінше қосымша және негізгі жұмысшылар саны.
Өндірістік еңбек сыйымдылығы технологиялық еңбек сыйымдылығы пен қызмет
көрсету еңбек сыйымдылығының қосындысы ретінде анықталады – бұл өнім
бірлігін шығаруда барлық жұмысшылардың еңбек шығындары [13]:
Еөнд = tтех +tқызм , (7)
Ебасқ = tөнд ' Сбасқа : (Снег + Сқосым), (8)
мұндағы:
Сбасқа – ППП- ң басқа дәрежелер саны, жұмысшыларды санамағанда.
Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері (өндіру мен еңбек сыйымдылығы ) кері
тәуелділікпен байланысты: егер еңбек өнімділігі артса, онда еңбек
сыйымдылығы қысқарады. Бірақ ол тура пропорционалды қысқармайды: өндіру
еңбек сыйымдылығының төмендеуіне қарағанда көбірек дәрежеде көбейеді.
Олардың өзара байланысын келесі түрде көрсетуге болады:
ӨЖ = 100 х ЕТ 100 - ЕТ және ЕТ = 100 х ӨЖ 100 + ӨЖ,
(9)
мұндағы:
ӨЖ - өндірудің жоғарылауы (% түрінде);
ЕТ – еңбек сыйымдылығының төмендеуі (% түрінде).
Еңбек сыйымдылығының төмендеуі жаңа технологиялар енгізумен, бар құрал-
жабдықты модернизациялаумен, өндірісті рационалдаумен және т.б. қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпорында негізгі жоспарланып отырған көрсеткіш болып жылдық өндіру
табылады, қалған көрсеткіштер талдау үшін қолданылады. Еңбек өнімділігінің
өсуін өндіріс ішілік жоспарлау кезінде өнімнің еңбек сыйымдылығы
көрсеткіші кеңінен қолданылады.
Еңбек өнімділігінін өсу қорлары – бұл еңбектің өнімді күшін, техника,
технологияны жетілдіру, өндірісті, еңбекті, басқармаларды ұйымдастыруды
жақсарту есебінен оның өнімділігін жоғарылатудың барлық факторларын
толығырақ қолдану мүмкіндігі. Қорлар еңбек өнімділігінің өсу факторларымен
тығыз байланыста. Егер қандайда бір факторды мүмкіндік деп қарастырсақ,
онда онымен байланысты қорды пайдалану – бұл мүмкндіктің шындыққа айлану
процесі.
Тірі еңбек өнімділігінің деңгейі екі факторға тәуелді: жұмыс уақытының
тиімді қоры және өндірілетін өнімнің еңбек сыйымдылығы. Әрине, еңбек
өнімділігін жоғарылатуда өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығын төмендету
резервтерін жоспарлы анықтау мен қолдану маңызды көрсеткіш болып саналады.
Еңбек өнімділігі бір жұмысшыға шаққандағы өнімділік ретінде
анықталатындықтан, оны жоғарылатудың маңызды резерві болып жалпы
өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың құрамындағы өнім өндірісіне қатыспайтын
жұмысшылар үлесін қысқарту саналады [14]. Еңбек өнімділігін арттырудың ішкі
өндірістік резервтері 1-суретте көрсетілген.
Еңбек өнімділігін арттырудың
ішкі өндірістік резервтері
Өндіріс Басқару
технологиясын Ішкі персоналының
жетілдіру ауысымдылық функцияларын
және толық рационалдау
күндік жұмыс
уақыты қорын
ликвидациялау
Өндірісті
әлеуметтендіру, Еңбектің Персоналдың
жұмыстың жетік өндірістік емес жалпы
әдістерін шығындарын жою тізіміндегі
меңгеру өндірістік емес
персонал санын
қысқарту
Сурет 1 - Еңбек өнімділігін арттырудың ішкі өндірістік резервтері.
Еңбек өнімділігін арттыру резервтері қолданылу уақытына қарай ағымдағы
және болашақтағы болып екіге бөлінеді. Еңбек өнімділігін арттыру
резервтерін жоспарлы түрде қолдану кәсіпорынның техникалық және
ұйымдастырушылық шаралардың жүйесін жүзеге асыруды қажет етеді. Еңбек
өнімділігінің өсу қорларының бірнеше тобы бар. Олардың барлығы екі үлкен
топтарға бөлінеді: тірі еңбекті (жұмыс күшін) пайдалануды жақсарту қорлары
және негізгі және айналым қорларын тиімдірек пайдаланудың қорлары. Бірінші
топқа еңбек жағдайларын ұйымдастыру, жұмыс істеушілердің, құрылымдардың,
кадрлардың орын-орнына қоюдың жұмысқа қабілеттілігін жоғарылату, үсдіксіз
жұмыс үшін ұйымдастырушылық жағдайларын жасау сұрақтарымен, сонымен қатар
жұмысшылардың еңбек нәтижесінде жеткілікті дәрежеде жоғары материалды және
моральді қызығушылықтарын қамтамасыз етумен байланысты барлық қорлар
жатады. Екінші топ күштілік сияқты уақыт бойынша да негізгі өндірстік
қорларды (машиналар, механизмдер,құрылғыларды және т.б.) қолданудың ең
жақсы қорларын, сонымен қатар шикізат, материалдар, толықтаушы бұйымдар,
жанармай, энергия және басқа да айнгалымдық қорларды үнемдірек және
толығырақ қолдану қорларын қосады [15].
Сонымен, еңбек өнімділігін арттыру үшін тозығы жеткен және моральды
түрде ескірген жабдықтарды қысқарту, жаңа үнемді материалдар мен
технологияны енгізу, ремонттық қызметтің жұмысының деңгейін көтерк, еңбекті
ғылыми ұйымдастыруды енгізу керек, жабдықтар мен жұмысшылардың жұмыс
уақытының тиімді қорын ұлғайту қажет.
Басқаруға келуді ары қарай жетілдіру ұйымның ашық типті жүйе ретінде
дамуымен байланысты болған, сонымен қатар адамның коллективте жұмыс істеуі
қарастырылды. Басқаруға біртұтас келу концепциясына алып келді, яғни
өндірістік және әлеуметтік мәселелердің толық жиынтығын ескеру
қажеттілігіне алып келді.
1.3 Еңбек өнімділігін арттырудағы оның мөлшерін дұрыс жоспарлаудың маңызы
Еңбек өнімділігін өсуін жоспарлау кезінде мына әдістеме қолданылады:
технико-экономикалық факторлар бойынша, аналитикалық , модельдеу және тура
есептеу әдісі. Технико-экономикалық факторлар бойынша еңбек өнімділігін
жоспарлау кезінде нарықтық қатынастар даму жағдайында еңбек өнімділігін
жоғарылатуға қандай факторлар әсер ететіндігін, қайсылары оны
тоқтатындығын, өсудің қандай жолдары және қорлары бар екендігін білу
маңызды. Еңбек өнімділігінің өсу факторлары – бұл қозғаушы күштер, олардың
әсерінен оның деңгейі өзгереді.
Жоспарланып отырған жылға еңбек өнімділгінің өсу қарқыны еңбек
өнімдігінің жоспарлы деңгейінің базистісіне пайыз түріндегі қатынасымен
анықталады.
Еңбек өнімділгінің мүмкін болатын өсуін есептеу өнім өнімділігінің
деңгейіне жеке факторлардың әсерін экономикалық бағалау негізінде жүзеге
асады. Осы факторлардың еңбек өнімділігінің өсуіне әсер өлшемдері ретінде
жұмыс күшінің салыстырмалы үнемделуі алынады.
Еңбек өнімділігінің өсу факторларының біркелкі топтастырылуы
қолданылады, оған төрт іріленген топ кіреді. Олардың әрбіреуі қарастырылып
отырған сала ерекшеліктерін ескере отырып нақты факторлардың бірқатарына
бөлшектенеді. Әдетте еңбек өнімділігінің өсуін анықтайтын ішкі факторлар
болып табылады:
1. Өндірістің техникалық деңгейін арттыру – өндірісті жеделдету
мақсатында ғылыми-техникалық прогрестің белең алуымен байланысты өнім
өндірудің және қызмет көрсетудің жаңа технологияларын қолдану,
автоматтандырылған және механизацияланған құрылғыларды пайдалану және т.б.
2. Өндіріс пен еңбекті басқаруды, ұйымдастыруды жетілдіру –
кәсіпорынның барлық бөлімшелерінде басқарудың өндірістік және
ұйымдастырушылық құрылымдарын жақсарту – экономикалық, ұйымдастырушылық
және әлеуметтік-психологиялық басқару, жұмыс уақытын қолдануды жақсарту,
кадрлар біліктілігін жоғарылату; басқарудың техникалық тәсілдерін жетілдіру
және ары қарай енгізу – ескеру мен есептеу жұмыстарын механизациялау,
басқарудың автоматталған жүйелерін жасау және т.б.
Осы факторлар тобы негізінен абсолютті көлем бойынша шартты-тұрақты
контингеттің қысқаруына немесе өнім бірлігіне әсер етеді [16]. Бұл жердегі
шартты-тұрақты контингентке өндірісте қызмет ететін жұмысшылар жатады.
Еңбекті жобалау – жеке жұмыс орнын физикалық орналастырудан бастап
кәсіпорынның сыртқы ортамен байланысуына дейін, жеке қарастырғанда
жеткізушілермен және клиенттермен - өнімділікті жоғарылатудың маңызды қоры.
Басқа жағынан еңбекті ұйымдастыру сапасына факторлар қатары әсер етеді,
солардың бірі - өнімділікті жоғарылату. Соңғы жылдары экономикалық өсу
қарқындарының төмендеу, кәсіпорындар арасында бәсекелестіктің артуы және
экономикалық құрылымдық өзгерістер қарқынының күшеюі шара бойынша еңбекті
ұйымдастыру сапасының өнімділікті жоғарылату факторы түрінде өсті. Осы
жағдайда жұмыспен қамтамасыз етілудің жаңа түрлері маңызды болып барады,
жартылай жұмыс істеу, жоба шеңберінде жұмыс сияқты, еңбек формалары болып
табылады. Бұл кезде жұмысшылар көбірек бос талапқа ие, жоғары квалификация
алады және еңбектің коллективті нәтижелері үшін үлкен жауапкершілікке ие
(мысалы, уақытша шығармашылық ұжымда жұмыс істеу, мерзімі қатаң шектелген
жобаны орындау, жұмыс уақытын ұйымдастырудың дәстүрлі емес формалары).
Көптеген кәсіпорындар өздерінің иерархиялық құрылымдарын жеңілдетеді,
жауапкершілікті орталықтандырады және өзінің ұйымдарының икемділігін
арттырады. Осы және басқа өзгерістер жаңа басқарушылық келулермен
итермеленеді. Олар еңбек жағдайлары мен өмір арасындағы байланысты жақсарту
бағдарламаларын қосады [17].
Мамандарға біліктілік талаптары өсті. Еңбек өндірістен қол үзе отырып
теориялық оқытуды кеңінен қолдануға мүмкін болатындай ұйымдастырылуы керек.
Олай болса, еңбекті ұйымдастыру сапасы құрылымдардан (ұйымдастырудың бар
формасы) сияқты, еңбек процестерінен де тәуелді.
Фирманың экономикалық жетістігі және бәсекеге қабілеттілігі бірінші
дәрежелі мағынаға ие, кәсіпорын үшін де, сонымен қатар оның жұмыс күші үшін
де. Болашаққа бағытталған даму үшін кәсіпорындарға техникалық және
ұйымдастырушылық жаңа енгізулерге белсене жәрдемдескісі келетін және алатын
мамандандырылған, саналы жұмысшылар қажет.
Олай болса, дені сау жұмысшылар және еңбектің қауіпсіз жағдайлары
кәсіпорынның өнімді қызметінің ең керек шарттары болып табылады.
Кәсіпорынның экономикалық мақсаттары еңбек жағдайлары мен қорғау саласында
қойылатын мақсаттарына қарама-қайшы болмау керек, нақтырақ олар бір бірін
толықтырады. Өкіншке орай, зерттеулердің көрсетуі бойынша өндіріс факторы
сияқты жұмысшылар денсаулығы жеткілікті түрде бағаланбайды. Еңбек
қауіпсіздігі мен қорғалуы кең мағынада жұмыс уақытының қолданылуына,
квалификацияны жоғарылатуға, еңбек ұйымдастырылуы мен кәсіби өсуге де әсер
етеді.
Еңбек өнімділігінің өсуі үшін оқытуға, квалификацияны жоғарылатуға,
жаңа кәсіптерге оқытуға, кадрларді қайта дайындауға, яғни жұмыс күшінің
сапасын жақсартуға қолданылатын инвестициялар үлкен мағынаға ие. Қазіргі
заманғы технологиялық құрал-жабдықтарды қолдану жоғары квалификациялы жұмыс
күшін талап етеді, оларды оқытуға, дайындауға және қайта дайындауға дәл
солай көптеген қаражат қажет (яғни осы мақсаттарға шығындар адам қорына
инвестициялар деп аталады).
Жұмыс күшінің сапасы еңбек өнімділгі деңгейінің 10-15%-на себепші
болады және ғылыми-техникалық прогресс факторынан кейін екінші орын алады.
Біздің мемлекетте, өкінішке орай, жұмыс күшінің сапалық құрамының
нашарлауының теріс беталысы сақталған. Жеткілікті дәрежеде бұл жалақының
төмен деңгейі мен уақытылы төленбеуімен байланысты.
Еңбек нәтижелерімен қанағаттанбағандықтан және жалпы жұмысшылар
жағдайының тұрақсыздығы кесірінен өндіріс салаларынан майталман мамандардың
едәуір сыртқа ағыны жүріп жатыр. Дәл осылай жұмыс күші сапасының маңызды
факторларының бірі ұжымда және толық мемлекет ішінде әлеуметтік-
психологиялық климат болып табылады. Жұмыс күшін жылжуы үшін жағдайдың
жоқтығынан күшейетін ертеңгі күнге сенімсіздік, жүмыстан айырылып
қалатындықтан қорқу тиімді еңбекке ұмтылысты азайтады және оның өнімділгін
төмендетеді.
Жұмыс күшінің квалификация деңгейі мен өнімділікті жоғарылатудың
арасында анық өзара байланыс бар. Бір жағынан, өнімді еңбек нақты
технологиялық, экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайларында жоғары
квалификациялы көпбейінді жұмысшыларды қажет етеді. Екінші жағынан, жұмыс
күшінің бар кәсіби дағдылары мен квалификациясы нарықтық сұраныстың
өзгеруіне кәсіпорынның тез арада көңіл бөлу мүмкіндіктерін шектейді. Олай
болса экономикалық көзқарас бойынша адам ресурстары техникалық орны
ауыстырылатын фактор ретінде енді бағалана алмайды, ал өнімділіктің
жоғарылауын, жаңалықтардың енгізілуін және экономикалық жетістіктерге
жетуді шектейтін фактор ретінде қарастырылу керек.
Осындай жағдайларда маңызды мәселе болып кәсіпорын жетекшілерінің
кәсіби квалификация және шеберлік өнімділік пен бәсекеге қабілеттіліктің
өсуінің маңызды фактор болатындығына және кәсіби шеберлікті жоғарылату – ол
тек білім беру жүйесінің қамы ғана емес, өнімділік саясатының негізгі
құраушы бөлігі екендігіне көзін жеткізу табылады.
3. Өндіріс көлемі мен құрылымының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
Кіріспе 3
Еңбек өнімділігін жоғарылатудың теориялық аспектілері
1.1 Еңбек өнімділігі түсінігі, оның мәні және экономикалық 5
мазмұны
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеу және оның негізгі көрсеткіштерін 12
бағалау әдістері
1.3 Еңбек өнімділігін арттырудағы оның мөлшерін дұрыс 18
жоспарлаудың маңызы
ЖШС Жартас кәсіпорнындағы еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау
2.1 ЖШС Жартас кәсіпорны қызметінің жалпы мінездемесі және оның30
технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.2 ЖШС Жартас кәсіпорнындағы еңбек өнімділігін талдау 36
2.3 Еңбек өнімділігі мен оған әсер ететін факторлардың өзара 42
байланысын талдау
3 ЖШС Жартас кәсіпорнында еңбек өнімділігін арттыру шаралары
3.1 Еңбек өнімділігін арттыру мақсатындағы заманға сай техниканы 48
өндіріске енгізу бойынша ұсыныстар
3.2 Енгізіліп отырған іс-шаралардың экономикалық тиімділігін 52
есептеу
Қорытынды 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Бүгінгі таңда экономиканы интенсивті дамыту жолына
түсірумен байланысты еңбек өнімділігін жоғарылатудың маңыздылығы арта
түсуде. Еңбек өнімділігінің өсімі - объективті экономикалық заңдылық, ол
кез-келген экономикалық формацияларда әрекет ете береді. Яғни, еңбек
өнімділігін жоғарылату шаруашылықтың кез-келген жүйесі үшін экономикалық
қажеттілік болып табылады. Шаруашылықта қазіргі жағдайда еңбек өнімділігін
жоғарылату экономикалық өсімділіктің бірден-бір көзі болып табылады.
Себебі, өндіріліп жатқан өнім көлемі мен ұлттық табыс екі фактордың
әсерінің нәтижесінде ұлғаяды: еңбек өнімділігін жоғарылату және жұмысшылар
санын көбейту. Алайда, бүгінгі таңда еңбекке жарамды жұмысшылар санын
көбейту мүмкіншілігі шектеулі. Бұл мүмкіншілік болған жағдайда экстенсивті
даму жолы бүгінгі даму кезеңінде тиімсіз болып табылады. Сондықтан еңбек
өнімділік өсімі өндіріс көлемі мен ұлттық табысты жоғарылатудың негізгі
қайнар көзі болып отыр.
Баршаға мәлім болғандай, отандық кәсіпорындардың бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда еңбек өнімділігінің тұрақты өсуі аса маңызды рөл
атқарады, ол өз кезегінде капиталдың алғашқы қорын жинап алу мен келешекте
ұлттық экономиканы капитализациялаудың қайнар көзі болып табылады. Еңбек
өнімділігінің артуы нәтижесінде капиталдың қайтарылымы өседі, материалдық
жабдықтардың қолданылуы төмендейді және қосымша құн артады [1].
Қазіргі таңда әлемнің көптеген дамыған елдерінде, атап айтсақ,
Ұлыбританияда еңбек өнімділігін арттырудың басты факторы болып тәжірибе,
білім және шығармашылық потенциал есептеледі. Ал Қазақстан үшін адами
капиталды интеллектуализациялау және еңбек өнімділігін арттырудағы тәжірибе
жинау әлі де кенже қалып отыр. Сол себепті де еліміздің барлық аумақтары
үшін бұл мәселе аса өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Жартаc ЖШС-ндегі еңбек өнімділігі
көрсеткіштерін талдау, оны арттыру мақсатында кәсіпорын тарапынан
жасалатын шаралар жүйесіне баға беру, оның кемшіліктерін анықтау және
оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар ұсыну.
Аталған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысты орындау барысында келесі
міндеттер қойылды:
– еңбек өнімділігін арттырудың теориялық аспектілерін қарастыру;
– ЖШС Жартаc кәсіпорнында еңбек ресурстарын қолданылу деңгейін және
еңбек өнімділігі көрсеткіштерін талдау;
– ЖШС Жартаc кәсіпорнының еңбек өнімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
жасау;
– жасалған ұсыныстардың тиімділігін экономикалық тұрғыда негіздеу.
Зерттеу пәні кәсіпорынның еңбек өнімділігін арттыру және ол үшін еңбек
ресурстарын толық пайдалану бойынша ұйымдық-экономикалық қатынастардың
жиынтығы болып табылады.
Зерттеу объектісі - Жартаc ЖШС кәсіпорны болып табылады. Дипломдық
жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін бәсекелестік теориясы мен
өндіріс экономикасы саласындағы шетелдік, отандық ғалымдардың еңбектері,
салалық әдістемелік материалдар, заңдық-нормативтік актілер мен Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылары, Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
Стратегиясы және басқа материалдар құрады. Зерттеу жүйелілік және
экономикалық талдау мен салыстыру қағидаларына негізделген.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып келесілер табылады:
– Жартас ЖШС кәсіпорны кәсіпорнында еңбек ресурстарын және еңбек
өнімділігін қолданудың қазіргі жағдайы талданып нәтижелікті
жоғарлатудың бағыттары анықталды;
– еңбек өнімділігін бағалауға қажетті көрсеткіштер жиынтығы жасалды
және олардың маңыздылығы айқындалды;
– Жартас ЖШС кәсіпорнында өнімділікті арттыру бойынша іс-шаралар
жасалды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы талдаудан алынған нәтижелер мен
ұсыныстарды кәсіпорындарында еңбек өнімділігін арттыруда пайдалануға
болатындығында.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімінде еңбек өнімділігінің экономикалық
мәні мен мағынасы, еңбек өнімділігін өлшеудің көрсеткіштері мен әдістері
көрсетілген, сонымен қатар еңбек өнімділігін жоғарылатудағы оны дұрыс
жоспарлаудың маңызы қамтылған. Екінші бөлімінде Жартас ЖШС кәсіпорны
қызметінің технико-экономикалық мінездемесі беріледі, еңбек өнімділігін
талдау жүргізіледі және еңбек өнімділігінің өсу қорлары анықталады. Үшінші
тарауда ЖШС Жартас Кәсіпорнында еңбек өнімділігін жоғарылату бойынша
нақты іс-шаралар келтіріліп, олардың тиімділігі экономикалық тұрғыда
негізделген.
Диплом жұмысын жазу кезінде экономикалық және оқу әдебиеті,
экономикалық газеттер мен журналдар, шаруашылық қызметтер аудиті мен
талдауы бойынша оқулықтар, сонымен қатар нормативті құжаттар қолданылды.
1 Еңбек өнімділігін жоғарылатудың теориялық аспектілері
1.1 Еңбек өнімділігі түсінігі, оның мәні және экономикалық мазмұны
Еңбек өнімділігі - жеке жұмысшылардың, сондай-ақ жалпы кәсіпорын
ұжымының еңбек шығынын сипаттайтын, маңызды экономикалық көрсеткіш.
Кәсіпорын деңгейінде еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші еңбек
сыйымдылығы болып табылады. Өнім көлемінің өлшем бірлігіне байланысты еңбек
өнімділігін өлшеудің үш әдісі қолданылады: натуралдық, еңбектік және
құндық. Еңбек өнімділігін өлшеудің натуралдық әдісі - жұмыс уақытының
бірлігінде өндірілген өнімді натуралды формада (нысанда) сипаттайды. Еңбек
өнімділігінің натуралды көрсеткішіне килограмм, метр, дана және т.с.с.
жатады [2]. Еңбек өнімділігі қоғамдық өндірістің тиімділігінің маңызды
көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Осы көрсеткішті қолдану жеке
жұмысшының да, сонымен қатар ұжымның да еңбегінің тиімділігін бағалауға
көмектеседі. Кең ауқымды түсіну бойынша өнімділік – бұл қолда бар затты
жетілдіру мүмкіндіктерін үнемі іздестіруге адамның ақыл-ой бейімділігі. Бұл
адам бүгін кешегі күнге қарағанда, ал ертең бұдан да жақсы жұмыс істей
алатындығына сенімділікке негізделген. Бұл экономикалық қызметтің үнемі
жетілдірілуін талап етеді. Еңбек өнімділігі – сала мен әрбір кәсіпорынның
өндірісінің экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіші. Еңбек
өнімділігінің қорларын және оны жоғарылату жолдарын анықтауда кәсіпорын
жұмысын кешенді технико-экономикалық талдауына жүгіну керек. Еңбек
өнімділігін талдау кәсіпорынның еңбек ресурстары мен жұмыс уақытын қолдану
тиімділігін анықтауға көмектеседі.
Еңбек өнімділігінің өсуі мынаны білдіреді: затталған және тірі еңбек
үнемделуін және өндірістің тиімділігін жоғарылатудың маңызды шарттарының
бірі болып табылады.
Еңбек өнімділігінің экономикалық мазмұны жайындағы сұрақты зерттеу
кезінде өнім өндіруге жіберілетін еңбек берілген кезде өнім өндіру
процесінде шығындалатын тірі еңбектен және жаңа өнім өндіруге қолданылатын
ертерек өндірілген өнімде затталған өткен еңбектен тұратындығынан шығу
керек [3].
Тірі еңбектің функциясы болып тек қана жаңа құнды жасау ғана емес,
сонымен қатар өндірістің заттық элементтерінде материалданған жұмыс уақытын
жаңадан жасалған өнімге ауыстыру да табылады. Сондықтан тірі еңбектің
өндірістік күші оның жаңа тұтынушылық құндарды жасау қабілеттілігімен
мінезделеді. Еңбек өнімділігінің өсуінің жалпы тенденциясы өнімде тірі
еңбек үлесі азаятындығында, ал затталған еңбектің (шикізаттың,
материалдардың) үлесінің көбейетіндігінде көрініс алады, бірақ өнімнің бір
талында тұжырымдалатын еңбектің жалпы саны қысқаратындай болып. Еңбек
өнімділігін жоғарылатудың мәні осыдан тұрады.
Өндірістік күштердің даму деңгейіне тәуелділігіне қарай тірі және
затталған еңбек шығындарының ара қатынасының өзгеруі әр түрлі болуы мүмкін.
Өндірісті механизациялау мен автоматизациялаудың өсуімен болатын ғылыми-
техникалық дамудың жоғарғы сатысында өнімнің бір талына тірі және затталған
еңбек шығындары бірге төмендейді, бірақ өткен еңбек шығындарына қарағанда
тірі еңбек шығындары көбірек дәрежеде төмендейді, сондықтан да өнімде тірі
еңбек үлесі азаяды, ал өткен еңбек – көбейеді. Бұдан еңбекті механизациялау
мен автоматизациялау деңгейі жоғарылаған сайын затталған еңбек шығындарын
қысқарту оны үнемдеуде салмақты роль атқарады.
Еңбек өнімділігі экономикалық өсудің көрсеткіші болып табылады, яғни
нақты өнім мен табыстың өсуін қамтамасыз ететін көрсеткіш болып. Елдегі бір
жанға қоғамдық өнімнің көбеюі өмір сүру деңгейінің жоғарылауын білдіреді.
Нақты ЖҰӨ-ң көбеюі екі әдіспен іске асады:
1. Өндіріске ресурстардың үлкен көлемін тарту жолы;
2. Оларды қолданудың көбірек өндірілетін жолы.
ЖҰӨ = адам істеген сағ.саны х еңбек өнімділігі (1)
Бұдан еңбек өнімділігі - өнімнің жалпы көлемі, ол шығындар санына, оның
еңбек өндіруіне бөлінген, немесе бір жұмыс істеушіге нақты сағаттық өндіру
екені шығады. [4]
Біздің мемлекетте соңғы жылдары өнімділік көрсеткіші ресми санақтан
жоғалып кетті, ұйымдардан бастап басқарудың барлық деңгейінде өнімділікті
жоғарылатуды жоспарлау бойынша жұмыс тоқтатылды, осы салада алдыңғы қатарлы
тәжірибе насихатталуы тоқтатылды.
Меншіктің әртүрлі қалпындағы кәсіпорындар нарықтың негізгі ұстанымын
елемейді: олардың жетістікке жету мүмкіндігі өнімнің бағасымен
салыстырғанда шығарылуына жұмсалатын төменірек шығындарымен анықталады.
Қорыта келгенде өткізу мен табысты көбейту үшін өзіндік құн мен бағаның
төмендеуі қажет, яғни – технико-экономикалық нормалар мен нормативтер
(жұмыс түрлері, еңбек, шикізат, материалдар мен отын-энергетикалық
ресурстар шығындары, өндірістік күштерді қолдану мен үлес капиталды
салымдар бойынша) негізінде өндіріс ішілік қатаң жоспарлау. Сонымен қатар
еңбек өнімділігін басқарудың негізгі құрамдары болып табылатын
жұмысбастылық, кадрлар құрылымы, технология мен құрал-жабдық, өнім мен
өткізу нарығы сияқты барлық негізгі ұйымдастырушылық элементтер бойынша
масштабтар мен қызмет интенсивтілігін жоспарлау мен бағыттау қажет.
Экономиканың қазіргі дағдарысты жағдайының негізгі мәселелерінің бірі
болып еңбек өнімділігінің опырыла төмендеуі табылады. Бізге белгілі
болғандай еңбек өнімділігінің өсу динамикасы оны құрастыратын екі
элементтердің өзара байланыса өзгеруімен анықталады - өндіріс көлемдері
және өнеркәсіпті өндірістік персонал сандары. Өз кезегінде осы
элементтердің әрбіреуі ереже бойынша әртүрлі бағытта әрекет ететін
факторлардың бүтін тобының өзара әрекетімен анықталады [5].
Жоспарлы-орталықтандаралған экономика жағдайында еңбек өнімділігін
жоғарылату мәселелеріне көп мән берілді, дегенмен объективті және
субъективті себептер қатары бойынша бұл мәселелер жеткілікті түрде тиімді
шешіле алмады. Қазіргі кезде, өкінішке қарай, тиімділік мәселесі, жекеше
алғанда еңбек тиімділігі, ешкімді қызықтырмайды, өйткені қате көзқарас
бойынша экономиканы тұрақтандыру үшін бұл мәселе аса маңызды емес деп
саналады. Алайда еңбек өніміділігінің төмендеуін тоқтатусыз және ары қарай
өсуінсіз қоғамдық өндірістің тұрақтануына, оның өсуі туралы айтпағанда, қол
жеткізу мүмкін емес. Еңбек өнімділігінің қысқаруының негізгі себебі өндіріс
көлемінің төмендеуі болды. Құлдыраудың негізгі факторы болып төленбеген
төлемдер дағдарысы табылады. Соңғылары төменгі төлемдік тәртіп те,
кәсіпорындардың төлемге қабілеттілігнің қысқаруы да салдарынан пайда
болады.
Еңбек өнімділігінің құлдырауын өндірістің болып жатқан төмендеуімен
сәйкесінше жұмыспен қамтылғандар санының, яғни кәсіпорын-өндірістік
персоналдың қысқаруы қабаттаспағандығымен оңай түсіндіруге болады. Жасырын
немесе латентті жұмыссыздықтың жинақталуы болады. Осыған байланысты еңбек
бағасы факторына тоқталайық. Көп жағдайда жасырын жұмыссыздықтың жинақталуы
мүмкін емес болар еді, егер нақты жалақы төмендемеген жағдайда. Сондықтан
артық санды ұстау тек барлық жұмысшылардың нақты жалақыларының төмендеу
есебінен ғана мүмкін.
Нарықтық экономикада жалақы – жұмысшының физикалық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып жұмыс күшінің қайта өндірісін
қамтамасыз ететін қолдану заттары мен қызметтердің құнына сәйкес болатын
жұмыс күшінің бағасы. Еңбек бағасы – материалдық өндірістің, әсіресе
мемлекеттік кәсіпорын жұмысшыларының нақты жалақысы төмендеуінің
тенденциясы жеткілікті дәрежеде еңбек өнімділігінің өсуіне кедергі болады.
Европамен салыстырғанда жалақы көп есе аз, ал көптеген тауарлар бағалары
әлемдік деңгейге жетті. Арзан еңбек жоғары өндірістік бола алмайды,
материалдық және басқа да өндірістік ресурстардың үнемді және рационалды
қолданылуын қамтамасыз ете алмайды. Осының бәрі өндіріс дағдарысына, оның
көлемдерінің әрі қарай құлауына және шығарылып жатқан өнімнің сапасының
нашарлауына әкеліп соғады.
Дәл осылай экономикалық реформа экономика дамуының тек қана бұрыңғы
кері әсерлі тенденцияларын өзгертпеген, сонымен қатар терең және ұзақ
әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа, өндірістің айтқысыз құлдырауына, ғылыми-
техникалық және интеллектуалды потенциалдың күйреуіне, халықтың жаппай
кедейленуіне, қоғамда әлеуметтік шиеленістің пайда болуына әкеп соқты. Бұл
өндірістің, және жекеше қарастырғанда еңбек өнімділігінің экономикалық
тиімділігінің әрі қарай төмендеуіне себепші болды.
Негізгі себептердің мәні реформалар мақсаттары айқын
анықталмағандығында – құрама, салалық, территориялық деңгейде өндіруші-
кәсіпорындармен тікелей байланыса отырып экономиканың кешенді құрылымдық
түрленуі.
Өндірістік процес шикізаттар мен материалдардың дайын өнімге айналуына
бағытталған еңбек процестерінің жиынтығы. Өндіріс процесінің бірқалыпты
жұмыс істеуі үшін ең тиімді еңбек процесінің үйлесуін және өндірістің
матиралдық элементтерін белгілі бір жүйеге келтіруін қамтамасыз ету қажет:
Технология сәйкес тиімді жабдықтарды қатыстыру, олардың үздіксіз, жоғары
өнімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету және өндірістің тапсырысын қорғау.
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамтуы қажет:
1. Өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
2. Өндіріс учаскілерінің қуаттылығының үйлесімділігі және олардың өзара
үйлесуі.
3. Өңделетін матиралдармен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндіріс процесінің барлық сатысынан өткен ең қысқа жол.
4. Өндірістің ырғақтылығы, яғни тең аралық уақытта тең өнім мөлшерін
шығару немесе тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін орындау [6].
Сонымен өндірістік процесті тиімді ұйымдастыру принциптері-
мамандандыру, үйлесімділік, тік дәлдігі, үздіксіздігі, ырғақтылығы, және
техникалық қамтамасыздандыру болып табылады.
Өндіріс тиімділігін жоғарылату және еңбек өнімділігінің өсуі сияқты
нарықтық экономиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен тұрақталуының
маңызды принципі жөнсіз еленбейді. Дәл осы өндіріс дамуының, баға мен
инфляция өсуін тоқтатуының негізгі көзі, жаңашылдық саясаттың экономикалық
орындылығының, тірі еңбекті затталғанға ауыстырғандығының межесі, нақты
табыстардың өлшемдерінің реттеуіші, теңгерілген төлемге қабілетті сұранысқа
жету және елдің өмір деңгейін жоғарылату шарты болып табылады.
Өндіріс құлдырауының және экономиканың қазіргі жағдайының негізгі
себептерінің бірі – бөлек өндіріспен қатар, салалық және салааралық,
территориялық кешендер мен халықтық шаруашылықты толығымен басқарудың
әжептеуір нашарлауы. Еңбек Институты мен Өнімділік Центрі көп рет ұсынған,
экономиканы тұрақтандыру мен өсу бойынша басқа да шаралармен келісілген
еңбек өнімділігін жоғарылатуға жәрдемдесетін Құрама бағдарламаны қарастыру
қажет; қираған инфрақұрылымды, жекеше қарстырғанда бұрындары өндірістің
әртүрлі салалы кәсіпорындары мен ұйымдары үшін нормалар мен нормативтер
жетілдірумен айналысқан қызметтерді қайта тұрғызуды алдын-ала көру;
нарықтық жағдайда еңбек өнімділігін жоғарылатудың экономикалық
механизмдерін жетілдіру және енгізу, олардың ақпараттық, кадрлік және
қаржылық қамтамасыз ету және т.б.
Еңбек өнімділігін жоғарылату кез келген жүйеде әртүрлі факторлардың
әсерінен әртүрлі жолдармен болуы мүмкін. Ол жоғарылай алады, егер келесі
жағдайлардың біреуі байқалса:
– өнім көлемі көбейеді, ал шығындар азаяды;
– өнім көлемі шағандарға қарағанда тезірек көбейеді;
– өнім көлемі өзгермейді, ал бұл кезде шығындар азаяды (мысалы,
қалдықтарды қысқарту бойынша бағдарламаларды өткізу нітижесінде);
– шығындар өзгермегенде өнім көлемі өседі;
– шығындарға қарағанда өнім көлемі баяуырақ темптермен төмендейді.
Еңбек өнімділігінің өсуі шексіз болуы мүмкін емес. Еңбек өнімділігінің
өсуінің экономикалық ақылға қонымды шектері тұтунышылық құндар массасының
көбеюі және өнім сапасының жоғарылау шарттарымен талап етіледі. Жұмыс
істеушілер санын қысқарту есебінен еңбек өнімділігінің өлшемсіз өсуіне
ұмтылу шығарылып отырған өнім көлемі мен сапасының төмендеуіне әкелуі
мүмкін [7].
Дұрыс ұйымдастырылған бола тұрып еңбек ақы еңбек етушілердің
қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі көзі болып табылады, ол өндіріске
адамдарды тартуға көмектеседі, өндірістің үздіксіз өсуін, оның тиімділігін
жоғарылатуды материалды ынталандырудың маңызды амалы болады.
Осы шынайы табыс пен еңбекақы арасындағы қатынас, яғни шынайы
табыстан еңбекақысының жоғары болуы, елде қордың жинақталуына әсер
етеді. Ол өз кезегінде, өндірісті дамытудың жоғары қарқындылығын
қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңдағы өзін-өзі қаржыландыру, жалға беру жағдайында еңбек
өнімділігінің жоғарылауына қандай факторлар тиімді әсер ететіндігін,
қайсысы кедергі болатындығын, өсудің қандай жолдары мен резервтері бар
екендігін біліп алу қажет. Сондықтан еңбек өнімділігінің қарастырар
кезінде, факторлар жиынтығы толық қарастырылуы тиіс.
Еңбек өнімділігі өсімінің факторлары - бұл оның деңгейлік өзгерісіне
әсер ететін қозғаушы күш. Еңбек өнімділігінің өсіміне әсер ететін
факторларға мыналар жатады: техникалық прогресс, өндірісті ұйымдастыруды
жетілдіру, басқару мен еңбекті тиімді ұйымдастыру, жалға беру және тағы
сол сияқты қатынастарды дамыту және тағы басқалар. Осы текті еңбек
өнімділігін дамытуға әсер ететін факторлардың көптігі, оларды жіктеуді
қажет етеді. Еңбек өнімділігінің өсіміне әсер ететін факторлардың әрекеті
табиғи, қоғамдық, экологиялық және материалдық жағдайға тәуелді. Табиғи
жағдай топырақтың құнарлығын, ауданның климаттық ерекшеліктерін, табиғи
ресурстар байлығымен және т.с.с. сипатталады.
Қоғамдық жағдай әлеуметтік құрылымын, шаруашылық механизмінің
дамуымен сипатталады; экологиялық жағдай табиғатты қорғау әрекетімен,
еңбек ету жағдайымен сипатталады. Сонымен бірге еңбек өнімділігіне әсер
тигізетін факторларды төмендегідей жіктеуге болады:
– материалды- техникалық фактор (ғылыми-техникалық прогресстің
дамып жетілуіне тәуелді;
– ұйымдастырушылық-экономикалық және басқарушылық фактор;
– қоғамдық өндірістің ұйымдастырушылық формасының даму деңгейіне
тәуелді;
– қоғамдық өндірістегі адамдардың роліне байланысты әлеуметтік-
психологиялық фактор.
Факторларды зерттеу еңбек өнімділігін арттырудағы жетістіктерді толық
зерттеуге мүмкіндік береді. Ол жетістік қандай факторлардың әсерінен
құралғандығын білмей жатып, оны бағалау қиынға соғады. Сондай-ақ түрлі
факторлар оларды іске қосу үшін түрлі шығындарды қажет етеді және еңбек
өнімділігін арттыруға әр түрлі әсер етеді, бірі тұрақты өсімді
қамтамасыз етсе, екіншісінің әсері өтпелі болып келеді. Сондықтан еңбек
өнімділігінің жоғарылауы ненің есебенен болатындығын білу өте маңызды.
Факторлар жиынтығын қарастыра отырып, оның ішінен негізгі буынын бөліп
көрсету қажет. Негізгі буынға – ғылыми техникалық прогресс жатады. Ғылыми-
техникалық прогрессті жылдамдату үшін құрылымдық және инвестициялық
түбегейлі өзгерістер енгізу. Бұл өзгерістер ең алдымен, істегі өндірістің
қайта құру мен техникалық қайта жабдықталуға жаңа техника мен алдыңғы
қатарлы(прогрессивті) технология енгізуге бағытталуы қажет. Бұл қол еңбегін
күрт төмендетіп, еңбек өнімділігінің өсімін арттыруға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігін арттыруға басқа факторлар жоғарыда аталған
өзгерістерден кейін немесе солармен бір уақытта іске қосылады.
Ғылыми-техникалық прогресс еңбек өнімділігін арттыруға әсер етудің
негізгі жолдары болып табылады: өндірісті автоматтандыру, прогрессивті
технология мен жаңа техника енгізу; істегі құрал-жабдықтар негізінде
технологиялық процестерді жетілдіру, бұйымдардың техникалық сипаттамасы
мен конструкциясын өзгерту: шикізат, материалдар, отын мен энергияны
тиімді пайдалану [8]. Еңбек өнімділігін арттыруда экономикалық
ұйымдастырушылық факторлар маңызды роль атқарады. Бұл факторлар тобына
мыналар жатады:
– қоғамдық өндірісті ұйымдастыру нысандарын жетілдіру;
– еңбекті ұйымдастыру жетілдіру;
– еңбектегі жаңа әдістерді пайдалану;
– еңбекті мөлшерлеуді тиімді ұйымдастыру:
– еңбекке ынталандыру мен еңбекақының жаңа түрлерін енгізу;
– өндірісті басқаруды жетілдіру және шаруашылық механизмін дамыту
(өндіріс пен басқарудағы ұйымдастырушылық құрылымдарды жетілдіру, баға
құрылымы және жоспарлау);
– өзін-өзі қаржыландыру мен ақылы қызмет көрсеткіштерін енгізу;
Бүгінгі таңда адам мен техника арасындағы байланысты көрсететін,
әлеуметтік-психологиялық факторлардың рөлі артуда. Бұл факторлар тобына
мыналарды жатқызуға болады:
– жұмысшылардың квалификациясын жоғарылату,
– еңбек жағдайын жақсарту, өмір сүру деңгейін көтеру,
– қызмет көрсету сферасын дамыту;
– еңбек ұжымдағы психологиялық климатты жақсарту;
– ұжымдық өзін-өзі басқаруды дамыту жолы арқылы еңбек
белсенділігін арттыру;
– бос уақытын тиімді пайдалану және т.б. Осының барлығы еңбек
етушінің белсенділігін арттыруға, мүмкіншілігін, қабілетін
жетілдіруге ықпал етеді.
Еңбек өнімділігін арттыру резервтері - бұл анықталғанымен түрлі
себептер бойынша қолданысқа түспеген, қоғамдық еңбекті үнемдеу
мүмкіндіктері, яғни техника, технология, еңбекті ұйымдастыру және т.с.с.-ды
жетілдірудің пайданылмаған мүмкіншілігі болып табылады. Факторлар мен
резервтердің өзара әрекеттесуі мынаған негізделген, яғни, факторлар
деңгейінің өзгеруіне әсер ететін қозғаушы күш болса, онда резервтерді
пайдалану факторлады іске асыру процесі болып табылады.
Сонымен қатар резервтерді іске қосу-үздіксіз процес, себебі резервтер
ғылым мен техниканың дамуына, басқарудың жетілдіруіне, өндіріс пен
еңбектің ұйымдастырылуына байланысты туындайды. Резервтерді пайдалану
деңгей нақты кәсіпорындардағы немесе саладағы еңбек өнімділігінің
деңгейін анықтайды. Өндірістің даму мүмкіншіліктерін іс жүзіндегі
процестерге, айналдыру, резервтерді пайдаланудың негізгі мағынасын
құрайды. Сондықтан қоғамдық еңбек шығындарын үнемдеуді қамтамасыз ететін
барлық ұйымдастырушылық, шаруашылық және техникалық шаралар,
резервтерді пайдалану бойынша шаралар болып табылады. Резервтердің
көптүрлілігі оларды түрлі белгілері бойынша топтастыруды қажет етеді.
Еңбек өнімділігі - жеке жұмысшылардың, сондай-ақ жалпы кәсіпорын
ұжымының еңбек шығынын сипаттайтын, маңызды экономикалық көрсеткіш.
Кәсіпорын деңгейінде еңбек өнімділігінің негізгі көрсеткіші еңбек
сыйымдылығы болып табылады. Өнім көлемінің өлшем бірлігіне байланысты еңбек
өнімділігін өлшеудің үш әдісі қолданылады: натуралдық, еңбектік және
құндық. Еңбек өнімділігін өлшеудің натуралдық әдісі- жұмыс уақытының
бірлігінде өндірілген өнімді натуралды формада (нысанда) сипаттайды. Еңбек
өнімділігінің натуралды көрсеткішіне килограмм, метр, дана және т.с.с.
жатады.
Егер кәсіпорын біртекті өнімдердің бірнеше түрін шығаратын болса, онда
шығарылған өнім көлемі натуралды бірлікпен есептеледі. Натуралды
көрсеткіштер мұнай, газ, көмір, орман және басқа да өндірістік кәсіпорындар
да қолданылады. Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбектік әдісі-жұмыс уақытының
мөлшерлі шығынының іс жүзіндегі шығындарына қатынасын сипаттайды. Еңбектік
әдіс жұмысшылар еңбегінің мөлшермен салыстырғандағы пайдалану тиімділігін
анықтау үшін қолданылады. Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбектік әдісі әртекті
өнім өндіретін кәсіпорындарда кеңінен қолданылады, себебі ол әр текті өнім
түрлерін бірыңғай өлшем бірлігіне келтіру арқылы бағалауға мүмкіндік
береді. Құндық әдіс бойынша бір адам-сағатта, бір адам-күнде, тоқсан, ай
немесе жылда өндірілген өнім көлемін құндық сипатта көрсетеді. Кәсіпорынның
маңызды міндеттерінің бірі еңбек өнімділігін жоғарылату резервтерін
іздестіру және оны жүзеге асыру болып табылады. Кәсіпорындағы еңбек
өнімділігі өсімінің резервтерін төмендегідей үлгі бойынша топтастыруға
болады:
– өндірісті автоматизациялау нәтижесінде өндірістің техникалық
деңгейін жоғарылату;
– жабдықтардың және технологиялық процестерінің жаңа түрлерін
енгізу;
– конструкциялық қасиеттерін жақсарту; шикізат пен материал
сапасын арттыру, еңбек мөлшерін жоғарылату және қызмет көрсету
аумағын кеңейту арқылы еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды,
басқаруды жетілдіру;
– жауапсыз, квалификациясы төмен (жоқ) жұмысшылар санын қысқарту:
өндірісті мамандандыру деңгейін жоғарылату: өндірістегі
құрылымдық өзгерістерді тиімді жүргізу.
Еңбек өнімділігін жоғарылату өндірістің барлық шығындарының өзгеруімен
байланысты, сондықтан осы процестерді басқару, оларды жоспарлау мен
бағыттау (жұмыспен қамтылғандықты, кадрлар құрылымын, технология мен құрал-
жабдықтарды, өнімді және өткізу нарығын қоса алғанда) қажет. Өнімділікті
басқару жүйесінде дәл солай екі бағыт сәйкес болу керек: мотивациялық және
техникалық, яғни еңбек өнімділігін жоғарылату мен оның өсуіне жағдаймен
қамтамасыз етуде қызығушылықты күшейту.
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеу және оның негізгі көрсеткіштерін бағалау
әдістері
Еңбек өнімділігінің өлшеу мақсатында екі көрсеткіш есептеледі: өндіру –
жұмыс уақытының бір бірлігінде өндірілген өнім саны, және еңбек сыйымдылығы
- өнімнің бір бірлігін шығаруға шығындалған жұмыс уақытының саны. Өндіру
еңбек өнімділігін есептеудің ең кең таралған көрсеткіші болып табылады.
Жасалған жұмыс көлемі және жұмыс істелген уақыт қандай бірліктермен
өлшенетініне тәуелді өндіру деңгейін есептеу тәсілдерінің бірнеше түрі
анықталады.
Өндіруді табиғи есептеу тәсілі кезінде жасалған жұмыстар көлемі
натуралды бірліктер (дана, тонна, метр) түрінде білдіреді. Бұл тәсіл еңбек
өнімділігінің деңгейін көрнекірек мінездейді, бірақ ол тек біртекті өнімге
ғана қолданылады.
Өндіруді шартты-табиғи есептеу тәсілі кезінде жасалған жұмыстар көлемін
шартты-натуралды бірліктер (шартты жанармай тоннасы) түрінде білдіреді.
Шартты-натуралды тәсіл біртекті емес, бірақ ұқсас өнімнің шығарылуы кезінде
еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткішін есептеу үшін қолданылады.
Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбектік тәсілі жасалған жұмыс көлемі жұмыс
істелген нормо-сағаттармен өлшенетінін білдіреді. Еңбектік тәсіл дайындық
дәрежесінен тәуелді емес өнімнің барлық түрлеріне қолданылады және еңбек
өнімділігінің салыстырмалы өзгеруін зерттеуде кеңінен қолданылады. Бірақ
берілген тәсіл қолданылып отырған нормалардың тұрақтылығын талап етеді, осы
кезде соңғылары еңбек жағдайларының ұйымдастырушылық-техникалық жетілдірілу
өлшемдері бойынша үнемі өзгеріп отырады.
Іс жүзінде кеңінен таралған болып еңбек өнімділігін өлшеудің құндық
тәсілі болып табылады, ол шығарылған өнім көлемінің құндық көрсеткіштерін
қолдануда негізделген. Осы тәсілдің ерекшелігі бір кәсіпорын, сала
шеңберінде сияқты бүткіл мемлекет масшатабтарында әртекті өнімді оны
шығаруға кеткен шығындармен бірге өлшеу мүмкіндігінде тұрады.
Құндық тәсіл кезінде еңбек өнімділгі шығарылған өнім көлемін (теңгеде)
кәсіпорын-өндірістік персоналдың ортатізімдік санына бөлу жолымен
есептеледі.
Еңбек өнімділігін өлшеудің құндық тәсілінде шығарылған өнімнің әртүрлі
құндық мәндеріне тәуелді түрлер қатары бар (тауарлық, жалпы, өткізілген,
таза, нормативті-таза өнім, өңдеудің нормативті құны).
Қазіргі кезде еңбек өнімділігін шартты - таза өнім бойынша өлшеуге
үлкен мағына беріледі, бұл берілген кәсіпорын жұмысының толығырақ
бейнесімен қамтамасыз етеді, себебі бұл көрсеткіш ассортиментті
қозғалыстардың, кооперативті жеткізулердің қисық көрсету әсерін алып
тастайды, қайталанған есепті кетіреді [9].
Осы тәсіл бойынша есептеу үшін ең алдымен шартты - таза өнім көлемі
мына формулалар бойынша анықталады:
Мш-т = Бк – Мш + А; (2)
Мш-т = Ж +П + А; (3)
мұндағы:
Мш-т – шартты-таза өнім массасы ( теңгемен);
Бк – өнімнің жіберілетін көтерме бағасы ( теңгемен);
Мш – материалдық шығындар ( теңгемен);
А – амортизация қосындысы (теңгемен);
Ж – персоналдың есептелген қаржысымен бірге жалақысы (теңгемен);
П – кәсіпорын пайдасы ( теңгемен).
Еңбек өнімділігін өлшеу сонымен қатар нормативті-таза өнім бойынша
жүзеге асырылады. Нормативті-таза өнім есептелген қаражатпен қоса
жұмысшылар жалақысының қосындысы қосу кәсіпорын-өндірістік персоналдың
басқа да дәрежелерінің есептелген қаражаттарын қоса жалақы қосындысы қосу
рентабельділік коэффициенті бойынша орнатылған нормативті пайда. Еңбек
өнімділік деңгейінің осы есептеулер негізінде нормативті-таза өнім шығарылу
көлемінің кәсіпорынның кәсіпорын-өндірістік персонал санына қатынасы жатыр.
Өнімнің белгілі бір көлемін шығаруға шығындалған еңбек мөлшері жасалып
кеткен адам-сағат, адам-күн, сонымен қатар айына, тоқсанына, жылына жұмыс
істеушілердің ортатізімдік санымен өлшене алады. Сағаттық, күндік (айлық,
тоқсандық, жылдық) еңбек өнімділігін есептейді. Сағаттық өндіру еңбек
өнімділігін жұмыстың әр сағатында мінездейді. Күндік өндіру сағаттық өндіру
және жұмыс күнінің фактілі жалғасуына тәуелді. Айлық (жылдық) өндіру
деңгейі тек сағаттық өндіру мен жұмыс күнінің жалғасуына ғана тәуелді емес,
сонымен қатар бір жұмысшыға айына (жылына) орташа алғанда қанша жұмыс күні
келетіндігіне де тәуелді.
Еңбек өнімділігінің екінші көрсеткіші ретінде еңбек сыйымдылығы
қолданылады, оны өнім бірлігі және толық тауар шығарылымымен есептейді.
Нормативті, жоспарлы және фактілі еңбек сыйымдылығына бөледі. Нормативті
еңбексыйымдылық деп өнім бірлігін шығаруға кеткен еңбек шығынын немесе іске
асып отырған нормалар бойынша белгіленген жұмыс көлемінің орындалуын
түсінеміз. Жоспарлы еңбек сыйымдылығы ұйымдастырушылық-техникалық іс-
шараларды енгізу нәтижесінде жоспарланып отырған кезеңде нормалар өзгеруін
ескере отырып орнатылған өнім бірлігіне немесе белгілі бір жұмыс көлемінің
орындалуына кеткен еңбек шығындарын бейнелейді. Фактілі еңбек сыйымдылығы
нақты туған еңбек шығындарымен анықталады.
Еңбек шығындарының түрлері бойынша, еңбек сыйымдылығына қосылатын,
бөлінеді: технологиялық (Етех), өндірістік (Еөндіріс), толық (Етол) еңбек
сыйымдылығы, қызмет көрсету еңбек сыйымдылығы (Еқызм ),өндірісті басқару
(Ебасқ). Олардың қатынастары және есептеу формулалары 1-кестеде
келтірілген.
Кесте 1 - Шығындар түрлері бойынша еңбек сыйымдылығы көрсеткіштерін
топтастыру
Персонал Негізгі жұмысшылар Қосымша жұмысшылар Басқарушы
дәрежелері (Жн = Жн.еқ + Жн.уқ) (Жқ = Жқ.ц + Жқ.қ) жұмысшылар,
бойынша еңбек мамандар,
шығындары қызметкерлер,
оқушылар,
күзет
жұмысшылары
(Жпр)
Негізгі Қосымша
Еңбекке қарайУақытқа қарайцехтардацехтар мен
істеушілер істеушілер (Жв.ц) қызметтерде
(Жн.еқ) (Жн.уқ) (Жқ.с)
Еңбек Еңбекке қарайУақытқа қарайҚызмет көрсету Басқару еңбек
сыйымдылығы істеу еңбек істеу еңбек еңбек сыйымдылығы сыйымдылығы
көрсеткіштері сыйымдылығы сыйымдылығы (Еқызм) (Ебасқ)
(Ееқ) (Еуқ)
Технологиялық еңбек
сыйымдылығы
(Етех = Ееқ + Еуқ)
Өндірістік еңбек сыйымдылығы
(Еөнд = Етех + Еқызм)
Толық еңбек сыйымдылығы
(Етолық = Еөнд +Ебасқ = Етех + Еқызм +Ебасқ)
Ескерту – Кесте [10] мәлімет көзін пайдалана отырып, автормен құрастырылған.
Жалпы, тауарлық, өтізілген өнім бойынша есептелетін еңбек өнімділік
көрсеткіштерінің ұқсас артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Олардың негізгі
кемшіліктері бұл көрсеткіштер мынадан бос емес: шығарылып отырған өнімнің
ассортиментінің, шикізат пен материалдар құнының өзгеруі, шала фабрикаттар
үлес салмағының, басқа кәсіпорындардан алынған жинақтардың өзгеруі кезінде
өндіру көрсеткіші көбейе немесе төмендей алатыды. Еңбек өнімділгі
деңгейінің өзгеруі осындай жағдайларда берілген кәсіпорын қызметінің
жақсару немесе нашарлаумен байланыспаған болуы мүмкін.
Қайта өндірудің нормативті құны негізінде еңбек өнімділігін өлшеу
тәсілінің мәні шығарылып отырған өнім көлемін бағалау үшін көтерме баға
емес, оның тек тірі еңбек шығындарын шартты мінездейтін бөлігі ғана
алынатындығында. Нормативті құн көрсеткіші материалдар,
жартылайфабрикаттар, жалпышаруашылық және жалпыөндірістік шығындарды
қоспайды, яғни көлемі негізінен берілген кәсіпорын қызметіне тәуелді
болатын материалдық шығындардың бөлігін. Қайта өңдеудің нормативті құн
көрсеткішінің кемшілігі ол қосымша өнімді есепке алмайтындығында болып
саналады [11].
Еңбек өнімділігін жоғарылату бойынша жоспарлы тапсырмаларды, жұмыс
істеушілердің санын негіздеу үшін өнімнің толық еңбек сыйымдылығы
анықталады –бұл кәсіпорын-өндірістік персоналдың барлық дәрежелерінің өнім
бірлігін шығаруға жұмсаған еңбек шығындары.
Толық еңбек сыйымдылығы технологиялық еңбек сыйымдылығы, қызмет көрсету
еңбек сыйымдылығы және басқару еңбек сыйымдылығы қосындыларына тең [12]:
tQ = tтех + tқызм + tбасқ,
(4)
мұндағы:
tтех – негізгі жұмысшылардың өнім бірлігін шығаруға жіберген еңбек
шығындары;
tқызм – негізгі цехтардағы көмекші жұмысшылардың және қосымша цехтар
мен қызметтердің барлық жұмысшыларының еңбек шығындары;
tбасқ –ППП дәрежедегі барлық басқа еңбек шығындары.
tтех = tеқ + tуқ,
(5)
мұндағы:
tеқ, tуқ - сәйкесінше еңбекке қарай істеушілер және уақытқа қарай
істеушілердің еңбек шығындары.
tқызм = tтех ' Сқосым : Снег,
(6)
мұндағы:
Сқосым, Снег - сәйкесінше қосымша және негізгі жұмысшылар саны.
Өндірістік еңбек сыйымдылығы технологиялық еңбек сыйымдылығы пен қызмет
көрсету еңбек сыйымдылығының қосындысы ретінде анықталады – бұл өнім
бірлігін шығаруда барлық жұмысшылардың еңбек шығындары [13]:
Еөнд = tтех +tқызм , (7)
Ебасқ = tөнд ' Сбасқа : (Снег + Сқосым), (8)
мұндағы:
Сбасқа – ППП- ң басқа дәрежелер саны, жұмысшыларды санамағанда.
Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері (өндіру мен еңбек сыйымдылығы ) кері
тәуелділікпен байланысты: егер еңбек өнімділігі артса, онда еңбек
сыйымдылығы қысқарады. Бірақ ол тура пропорционалды қысқармайды: өндіру
еңбек сыйымдылығының төмендеуіне қарағанда көбірек дәрежеде көбейеді.
Олардың өзара байланысын келесі түрде көрсетуге болады:
ӨЖ = 100 х ЕТ 100 - ЕТ және ЕТ = 100 х ӨЖ 100 + ӨЖ,
(9)
мұндағы:
ӨЖ - өндірудің жоғарылауы (% түрінде);
ЕТ – еңбек сыйымдылығының төмендеуі (% түрінде).
Еңбек сыйымдылығының төмендеуі жаңа технологиялар енгізумен, бар құрал-
жабдықты модернизациялаумен, өндірісті рационалдаумен және т.б. қамтамасыз
етіледі.
Кәсіпорында негізгі жоспарланып отырған көрсеткіш болып жылдық өндіру
табылады, қалған көрсеткіштер талдау үшін қолданылады. Еңбек өнімділігінің
өсуін өндіріс ішілік жоспарлау кезінде өнімнің еңбек сыйымдылығы
көрсеткіші кеңінен қолданылады.
Еңбек өнімділігінін өсу қорлары – бұл еңбектің өнімді күшін, техника,
технологияны жетілдіру, өндірісті, еңбекті, басқармаларды ұйымдастыруды
жақсарту есебінен оның өнімділігін жоғарылатудың барлық факторларын
толығырақ қолдану мүмкіндігі. Қорлар еңбек өнімділігінің өсу факторларымен
тығыз байланыста. Егер қандайда бір факторды мүмкіндік деп қарастырсақ,
онда онымен байланысты қорды пайдалану – бұл мүмкндіктің шындыққа айлану
процесі.
Тірі еңбек өнімділігінің деңгейі екі факторға тәуелді: жұмыс уақытының
тиімді қоры және өндірілетін өнімнің еңбек сыйымдылығы. Әрине, еңбек
өнімділігін жоғарылатуда өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығын төмендету
резервтерін жоспарлы анықтау мен қолдану маңызды көрсеткіш болып саналады.
Еңбек өнімділігі бір жұмысшыға шаққандағы өнімділік ретінде
анықталатындықтан, оны жоғарылатудың маңызды резерві болып жалпы
өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың құрамындағы өнім өндірісіне қатыспайтын
жұмысшылар үлесін қысқарту саналады [14]. Еңбек өнімділігін арттырудың ішкі
өндірістік резервтері 1-суретте көрсетілген.
Еңбек өнімділігін арттырудың
ішкі өндірістік резервтері
Өндіріс Басқару
технологиясын Ішкі персоналының
жетілдіру ауысымдылық функцияларын
және толық рационалдау
күндік жұмыс
уақыты қорын
ликвидациялау
Өндірісті
әлеуметтендіру, Еңбектің Персоналдың
жұмыстың жетік өндірістік емес жалпы
әдістерін шығындарын жою тізіміндегі
меңгеру өндірістік емес
персонал санын
қысқарту
Сурет 1 - Еңбек өнімділігін арттырудың ішкі өндірістік резервтері.
Еңбек өнімділігін арттыру резервтері қолданылу уақытына қарай ағымдағы
және болашақтағы болып екіге бөлінеді. Еңбек өнімділігін арттыру
резервтерін жоспарлы түрде қолдану кәсіпорынның техникалық және
ұйымдастырушылық шаралардың жүйесін жүзеге асыруды қажет етеді. Еңбек
өнімділігінің өсу қорларының бірнеше тобы бар. Олардың барлығы екі үлкен
топтарға бөлінеді: тірі еңбекті (жұмыс күшін) пайдалануды жақсарту қорлары
және негізгі және айналым қорларын тиімдірек пайдаланудың қорлары. Бірінші
топқа еңбек жағдайларын ұйымдастыру, жұмыс істеушілердің, құрылымдардың,
кадрлардың орын-орнына қоюдың жұмысқа қабілеттілігін жоғарылату, үсдіксіз
жұмыс үшін ұйымдастырушылық жағдайларын жасау сұрақтарымен, сонымен қатар
жұмысшылардың еңбек нәтижесінде жеткілікті дәрежеде жоғары материалды және
моральді қызығушылықтарын қамтамасыз етумен байланысты барлық қорлар
жатады. Екінші топ күштілік сияқты уақыт бойынша да негізгі өндірстік
қорларды (машиналар, механизмдер,құрылғыларды және т.б.) қолданудың ең
жақсы қорларын, сонымен қатар шикізат, материалдар, толықтаушы бұйымдар,
жанармай, энергия және басқа да айнгалымдық қорларды үнемдірек және
толығырақ қолдану қорларын қосады [15].
Сонымен, еңбек өнімділігін арттыру үшін тозығы жеткен және моральды
түрде ескірген жабдықтарды қысқарту, жаңа үнемді материалдар мен
технологияны енгізу, ремонттық қызметтің жұмысының деңгейін көтерк, еңбекті
ғылыми ұйымдастыруды енгізу керек, жабдықтар мен жұмысшылардың жұмыс
уақытының тиімді қорын ұлғайту қажет.
Басқаруға келуді ары қарай жетілдіру ұйымның ашық типті жүйе ретінде
дамуымен байланысты болған, сонымен қатар адамның коллективте жұмыс істеуі
қарастырылды. Басқаруға біртұтас келу концепциясына алып келді, яғни
өндірістік және әлеуметтік мәселелердің толық жиынтығын ескеру
қажеттілігіне алып келді.
1.3 Еңбек өнімділігін арттырудағы оның мөлшерін дұрыс жоспарлаудың маңызы
Еңбек өнімділігін өсуін жоспарлау кезінде мына әдістеме қолданылады:
технико-экономикалық факторлар бойынша, аналитикалық , модельдеу және тура
есептеу әдісі. Технико-экономикалық факторлар бойынша еңбек өнімділігін
жоспарлау кезінде нарықтық қатынастар даму жағдайында еңбек өнімділігін
жоғарылатуға қандай факторлар әсер ететіндігін, қайсылары оны
тоқтатындығын, өсудің қандай жолдары және қорлары бар екендігін білу
маңызды. Еңбек өнімділігінің өсу факторлары – бұл қозғаушы күштер, олардың
әсерінен оның деңгейі өзгереді.
Жоспарланып отырған жылға еңбек өнімділгінің өсу қарқыны еңбек
өнімдігінің жоспарлы деңгейінің базистісіне пайыз түріндегі қатынасымен
анықталады.
Еңбек өнімділгінің мүмкін болатын өсуін есептеу өнім өнімділігінің
деңгейіне жеке факторлардың әсерін экономикалық бағалау негізінде жүзеге
асады. Осы факторлардың еңбек өнімділігінің өсуіне әсер өлшемдері ретінде
жұмыс күшінің салыстырмалы үнемделуі алынады.
Еңбек өнімділігінің өсу факторларының біркелкі топтастырылуы
қолданылады, оған төрт іріленген топ кіреді. Олардың әрбіреуі қарастырылып
отырған сала ерекшеліктерін ескере отырып нақты факторлардың бірқатарына
бөлшектенеді. Әдетте еңбек өнімділігінің өсуін анықтайтын ішкі факторлар
болып табылады:
1. Өндірістің техникалық деңгейін арттыру – өндірісті жеделдету
мақсатында ғылыми-техникалық прогрестің белең алуымен байланысты өнім
өндірудің және қызмет көрсетудің жаңа технологияларын қолдану,
автоматтандырылған және механизацияланған құрылғыларды пайдалану және т.б.
2. Өндіріс пен еңбекті басқаруды, ұйымдастыруды жетілдіру –
кәсіпорынның барлық бөлімшелерінде басқарудың өндірістік және
ұйымдастырушылық құрылымдарын жақсарту – экономикалық, ұйымдастырушылық
және әлеуметтік-психологиялық басқару, жұмыс уақытын қолдануды жақсарту,
кадрлар біліктілігін жоғарылату; басқарудың техникалық тәсілдерін жетілдіру
және ары қарай енгізу – ескеру мен есептеу жұмыстарын механизациялау,
басқарудың автоматталған жүйелерін жасау және т.б.
Осы факторлар тобы негізінен абсолютті көлем бойынша шартты-тұрақты
контингеттің қысқаруына немесе өнім бірлігіне әсер етеді [16]. Бұл жердегі
шартты-тұрақты контингентке өндірісте қызмет ететін жұмысшылар жатады.
Еңбекті жобалау – жеке жұмыс орнын физикалық орналастырудан бастап
кәсіпорынның сыртқы ортамен байланысуына дейін, жеке қарастырғанда
жеткізушілермен және клиенттермен - өнімділікті жоғарылатудың маңызды қоры.
Басқа жағынан еңбекті ұйымдастыру сапасына факторлар қатары әсер етеді,
солардың бірі - өнімділікті жоғарылату. Соңғы жылдары экономикалық өсу
қарқындарының төмендеу, кәсіпорындар арасында бәсекелестіктің артуы және
экономикалық құрылымдық өзгерістер қарқынының күшеюі шара бойынша еңбекті
ұйымдастыру сапасының өнімділікті жоғарылату факторы түрінде өсті. Осы
жағдайда жұмыспен қамтамасыз етілудің жаңа түрлері маңызды болып барады,
жартылай жұмыс істеу, жоба шеңберінде жұмыс сияқты, еңбек формалары болып
табылады. Бұл кезде жұмысшылар көбірек бос талапқа ие, жоғары квалификация
алады және еңбектің коллективті нәтижелері үшін үлкен жауапкершілікке ие
(мысалы, уақытша шығармашылық ұжымда жұмыс істеу, мерзімі қатаң шектелген
жобаны орындау, жұмыс уақытын ұйымдастырудың дәстүрлі емес формалары).
Көптеген кәсіпорындар өздерінің иерархиялық құрылымдарын жеңілдетеді,
жауапкершілікті орталықтандырады және өзінің ұйымдарының икемділігін
арттырады. Осы және басқа өзгерістер жаңа басқарушылық келулермен
итермеленеді. Олар еңбек жағдайлары мен өмір арасындағы байланысты жақсарту
бағдарламаларын қосады [17].
Мамандарға біліктілік талаптары өсті. Еңбек өндірістен қол үзе отырып
теориялық оқытуды кеңінен қолдануға мүмкін болатындай ұйымдастырылуы керек.
Олай болса, еңбекті ұйымдастыру сапасы құрылымдардан (ұйымдастырудың бар
формасы) сияқты, еңбек процестерінен де тәуелді.
Фирманың экономикалық жетістігі және бәсекеге қабілеттілігі бірінші
дәрежелі мағынаға ие, кәсіпорын үшін де, сонымен қатар оның жұмыс күші үшін
де. Болашаққа бағытталған даму үшін кәсіпорындарға техникалық және
ұйымдастырушылық жаңа енгізулерге белсене жәрдемдескісі келетін және алатын
мамандандырылған, саналы жұмысшылар қажет.
Олай болса, дені сау жұмысшылар және еңбектің қауіпсіз жағдайлары
кәсіпорынның өнімді қызметінің ең керек шарттары болып табылады.
Кәсіпорынның экономикалық мақсаттары еңбек жағдайлары мен қорғау саласында
қойылатын мақсаттарына қарама-қайшы болмау керек, нақтырақ олар бір бірін
толықтырады. Өкіншке орай, зерттеулердің көрсетуі бойынша өндіріс факторы
сияқты жұмысшылар денсаулығы жеткілікті түрде бағаланбайды. Еңбек
қауіпсіздігі мен қорғалуы кең мағынада жұмыс уақытының қолданылуына,
квалификацияны жоғарылатуға, еңбек ұйымдастырылуы мен кәсіби өсуге де әсер
етеді.
Еңбек өнімділігінің өсуі үшін оқытуға, квалификацияны жоғарылатуға,
жаңа кәсіптерге оқытуға, кадрларді қайта дайындауға, яғни жұмыс күшінің
сапасын жақсартуға қолданылатын инвестициялар үлкен мағынаға ие. Қазіргі
заманғы технологиялық құрал-жабдықтарды қолдану жоғары квалификациялы жұмыс
күшін талап етеді, оларды оқытуға, дайындауға және қайта дайындауға дәл
солай көптеген қаражат қажет (яғни осы мақсаттарға шығындар адам қорына
инвестициялар деп аталады).
Жұмыс күшінің сапасы еңбек өнімділгі деңгейінің 10-15%-на себепші
болады және ғылыми-техникалық прогресс факторынан кейін екінші орын алады.
Біздің мемлекетте, өкінішке орай, жұмыс күшінің сапалық құрамының
нашарлауының теріс беталысы сақталған. Жеткілікті дәрежеде бұл жалақының
төмен деңгейі мен уақытылы төленбеуімен байланысты.
Еңбек нәтижелерімен қанағаттанбағандықтан және жалпы жұмысшылар
жағдайының тұрақсыздығы кесірінен өндіріс салаларынан майталман мамандардың
едәуір сыртқа ағыны жүріп жатыр. Дәл осылай жұмыс күші сапасының маңызды
факторларының бірі ұжымда және толық мемлекет ішінде әлеуметтік-
психологиялық климат болып табылады. Жұмыс күшін жылжуы үшін жағдайдың
жоқтығынан күшейетін ертеңгі күнге сенімсіздік, жүмыстан айырылып
қалатындықтан қорқу тиімді еңбекке ұмтылысты азайтады және оның өнімділгін
төмендетеді.
Жұмыс күшінің квалификация деңгейі мен өнімділікті жоғарылатудың
арасында анық өзара байланыс бар. Бір жағынан, өнімді еңбек нақты
технологиялық, экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайларында жоғары
квалификациялы көпбейінді жұмысшыларды қажет етеді. Екінші жағынан, жұмыс
күшінің бар кәсіби дағдылары мен квалификациясы нарықтық сұраныстың
өзгеруіне кәсіпорынның тез арада көңіл бөлу мүмкіндіктерін шектейді. Олай
болса экономикалық көзқарас бойынша адам ресурстары техникалық орны
ауыстырылатын фактор ретінде енді бағалана алмайды, ал өнімділіктің
жоғарылауын, жаңалықтардың енгізілуін және экономикалық жетістіктерге
жетуді шектейтін фактор ретінде қарастырылу керек.
Осындай жағдайларда маңызды мәселе болып кәсіпорын жетекшілерінің
кәсіби квалификация және шеберлік өнімділік пен бәсекеге қабілеттіліктің
өсуінің маңызды фактор болатындығына және кәсіби шеберлікті жоғарылату – ол
тек білім беру жүйесінің қамы ғана емес, өнімділік саясатының негізгі
құраушы бөлігі екендігіне көзін жеткізу табылады.
3. Өндіріс көлемі мен құрылымының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz