Кәсіпорын өнімінің сапасын бағалау және оны арттыру бойынша ұсыныстар
Бет.
Кіріспе 3
1 Өнімнің сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық аспектілері
1.1 Өнім сапасы түсінігі, мәні және оны жетілдірудің маңызы 5
1.2 Өнім сапасын бағалау көрсеткіштері мен критерийлері 10
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы өнім сапасын басқару жүйесінің ерекшеліктері
17
2 «БААТ» ЖШС өнімінің сапасын бағалау және талдау
2.1 «БААТ» ЖШС өндірістік қызметінің жалпы сипаттамасы және оның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
25
2.2 Өнімнің сапасына әсер ететін факторларды және өнім сапасын бағалау көрсеткіштерін талдау
33
2.3 Қазақстан Республикасындағы сыра нарығының жағдайын талдау
41
3 «БААТ» ЖШС өнімінің сапасын басқаруды жетілдіру бойынша шаралар жобасы
3.1 Ұсынылатын іс.шаралардың сипаттамасы және олардың экономикалық тиімділігі
49
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
Кіріспе 3
1 Өнімнің сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық аспектілері
1.1 Өнім сапасы түсінігі, мәні және оны жетілдірудің маңызы 5
1.2 Өнім сапасын бағалау көрсеткіштері мен критерийлері 10
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы өнім сапасын басқару жүйесінің ерекшеліктері
17
2 «БААТ» ЖШС өнімінің сапасын бағалау және талдау
2.1 «БААТ» ЖШС өндірістік қызметінің жалпы сипаттамасы және оның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
25
2.2 Өнімнің сапасына әсер ететін факторларды және өнім сапасын бағалау көрсеткіштерін талдау
33
2.3 Қазақстан Республикасындағы сыра нарығының жағдайын талдау
41
3 «БААТ» ЖШС өнімінің сапасын басқаруды жетілдіру бойынша шаралар жобасы
3.1 Ұсынылатын іс.шаралардың сипаттамасы және олардың экономикалық тиімділігі
49
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
Тақырып өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан әрі жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Соңғы кезде біз өнімнің сапасы, сенімділігі, бәсеке қабілеттілігі, қауіпсіздігі сияқты түсініктермен жиі-жиі кездесіп, өнімнің сертификациясы туралы сөздер естіп, тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңын сақтауын талап етеміз. Мұның бәрі біздің тауарлар мен қызметтердің сапасына деген көзқарасымызды өзгерткенін дәлелдеп отыр. Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса, онда бұл кәсіпорынды ешқандай инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке қабілеттіліктің негізі сапа болып табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына сападан басқа баға, жеткізу уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және тағы басқа көрсеткіштер кіргенімен, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер өнімді таңдағанда сапаны басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Сапаны қамтамасыз ету үшін тек қана тиісті материалдық база мен жоғары білімді персонал жеткіліксіз, сонымен қатар мұнда сапаны басқару өнері де керек. Кәсіпорындар жағынан сапаны басқаруға деген жоғары назар аударатыны да осыдан. Сапалы өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының даму мысалында көруге болады. Сонымен қатар, сапаны басқару стандарттаумен тығыз байланысты, өйткені оның нормативтік базаның негізі сапаны бағалау, сапаға талаптар қойылған стандарттар болып табылады. Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қойылады. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауар нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді [1].
Нарықтық қатынастар дамуы жағдайында өнімдердің сапасын жақсарту - басқарылатын процес. Реформа кезеңінің алдында өнімнің сапасын жоғарлату мәселесіне мүлдем көңіл бөлінбеді деуге болмайды. Өнімді аттестациялау, стандартизация, оны бақылаудың әртүрлі әдістері болды, бірақ тамақ өнеркәсібінде сапаға ықпал ету мүмкіндіктері локальды болды, комплекстік, логикалық қорытындылаумен ерекшеленбеді. Нарықтық қатынастар жағдайында өнімдер сапасының жоғарлауының бағыттылығы, экономиканың дамуының құрама элементі, ал жоғары сапаға жету - өндірістік және әлеуметтік сферадағы қайта қалыптасудың негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Соңғы кезде біз өнімнің сапасы, сенімділігі, бәсеке қабілеттілігі, қауіпсіздігі сияқты түсініктермен жиі-жиі кездесіп, өнімнің сертификациясы туралы сөздер естіп, тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңын сақтауын талап етеміз. Мұның бәрі біздің тауарлар мен қызметтердің сапасына деген көзқарасымызды өзгерткенін дәлелдеп отыр. Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса, онда бұл кәсіпорынды ешқандай инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке қабілеттіліктің негізі сапа болып табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына сападан басқа баға, жеткізу уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және тағы басқа көрсеткіштер кіргенімен, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер өнімді таңдағанда сапаны басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Сапаны қамтамасыз ету үшін тек қана тиісті материалдық база мен жоғары білімді персонал жеткіліксіз, сонымен қатар мұнда сапаны басқару өнері де керек. Кәсіпорындар жағынан сапаны басқаруға деген жоғары назар аударатыны да осыдан. Сапалы өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді, ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының даму мысалында көруге болады. Сонымен қатар, сапаны басқару стандарттаумен тығыз байланысты, өйткені оның нормативтік базаның негізі сапаны бағалау, сапаға талаптар қойылған стандарттар болып табылады. Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қойылады. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауар нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді [1].
Нарықтық қатынастар дамуы жағдайында өнімдердің сапасын жақсарту - басқарылатын процес. Реформа кезеңінің алдында өнімнің сапасын жоғарлату мәселесіне мүлдем көңіл бөлінбеді деуге болмайды. Өнімді аттестациялау, стандартизация, оны бақылаудың әртүрлі әдістері болды, бірақ тамақ өнеркәсібінде сапаға ықпал ету мүмкіндіктері локальды болды, комплекстік, логикалық қорытындылаумен ерекшеленбеді. Нарықтық қатынастар жағдайында өнімдер сапасының жоғарлауының бағыттылығы, экономиканың дамуының құрама элементі, ал жоғары сапаға жету - өндірістік және әлеуметтік сферадағы қайта қалыптасудың негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
1 "Дағдарыстан жаңару мен дамуға" Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан, 2009. 6 наурыз
2 Халқымаұлы Х. Халықаралық өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы реиндустрияландыру стратегиясы // Аль-Пари. – 2004. - №3. - 17-19 бб.
3 Есентугелов А.В. Экономике наметились тенденции к росту, необходимо их закрепить и развить // Аль-Пари. – 2000. - №2. – 13-17 бб.
4 Оразалы Сәбден. Бәсекелестік экономика, Алматы, 2007, 121 б.
5 Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы. Экономика баспасы, Алматы, 2008 – 340 б.
6 Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. Менеджмент негіздері. Ақтобе-Орал, 2005 – 620 б.
7 Калияскарова Э.А. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сапаны басқару // КазЭУ хабаршысы – 2007. - №2
8 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы Алматы: Экономика, 2003. – 345 б.
9 Карчиганова Ж. Бәсекелестікке қабілеттіліктің маңызды факторы ретінде сапаны басқару // ҚазЭУ хабаршысы – 2007. - №2
10 Есімжанова С.Р. Маркетинг. Алматы, Экономика, 2003.
11 Маликов С.А. Управление качеством продукции – Новосибирск, Издательсто Ролланс, 2001. – 211 б.
12 Веблен Т. Менеджмент в подразделениях фирмы / Пер. с англ. – Москва: ИНФРА-М, 1996. – 288 б.
13 Баумоль У. Экономика / Пер. с англ. - 2 - е изд. - Москва: Дело ЛТД, 1993. - 135-137 бб.
14 Келимбетов К. Основные направления экономической политики до 2010г. // Аль Пари, 2001, №1-2, 2-7 бб.
15 Амиров Ю.Д. «Квалиметрия и сертификация продукции», Москва, 2001 – 124 б.
16 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. М.: “Дело”,1993. – 560 б.
17 Фомин В.Н. «Качество продукции и маркетинг», Стандарты и качество, №2, 1991.-420 б.
18 Мартынова О.К. Контроль качества на предприятии // Приложение к журналу “Стандарты и качество”. – 2003. – 232 б.
19 ГОСТ 23554.-2.-81 Система управления качеством продукции. Экспертные методы оценки качества промышленной продукции. Обработка значений экспертных оценок качества продукции;
20 ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные понятия. Термины и определения.
21 Законы Республики Казахстан "О техническом регулирование" от 9 ноября 2009 года.
22 СТ РК 1.0-93. «Государственная система стандартизации Республики Казахстан. Основные положения.
23 Минько Э.В. Качество и конкурентоспособность. – СПб: Питер, 2004. 14-17 бб.
24 «БААТ» ЖШС-ның 2008-2009 жылдардағы жылдық есеп мәліметтері
25 Краюхин Г.А. Методика анализа деятельности предприятий в условиях рыночной экономики. СПб.: 1995. – 386 б.
26 Крюгер К.Н. «Перспективы развития пивоваренной промышленности» “Пищевая и перерабатывающая промышленность“, №4, 2009. – 12-18 бб.
27 Экономический обзор «Выпуск пива в Казахстане», Казкоммерц Секьюритиз, 2009
28 Семыкина Ю. «Губит людей не пиво», Континент, №17, 2003. – 23-24 бб.
29 Семыкина Ю. «Пиво для народа», Континент, № 5, 2005.- 17-21 бб.
30 www.g_mediaasia.com мәліметтері
2 Халқымаұлы Х. Халықаралық өнеркәсіп саясаты: Қазақстандағы реиндустрияландыру стратегиясы // Аль-Пари. – 2004. - №3. - 17-19 бб.
3 Есентугелов А.В. Экономике наметились тенденции к росту, необходимо их закрепить и развить // Аль-Пари. – 2000. - №2. – 13-17 бб.
4 Оразалы Сәбден. Бәсекелестік экономика, Алматы, 2007, 121 б.
5 Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы. Экономика баспасы, Алматы, 2008 – 340 б.
6 Ахметов К.Ғ., Сағындықов Е.Н., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Жұмаев Ж.Ж. Менеджмент негіздері. Ақтобе-Орал, 2005 – 620 б.
7 Калияскарова Э.А. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сапаны басқару // КазЭУ хабаршысы – 2007. - №2
8 Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы Алматы: Экономика, 2003. – 345 б.
9 Карчиганова Ж. Бәсекелестікке қабілеттіліктің маңызды факторы ретінде сапаны басқару // ҚазЭУ хабаршысы – 2007. - №2
10 Есімжанова С.Р. Маркетинг. Алматы, Экономика, 2003.
11 Маликов С.А. Управление качеством продукции – Новосибирск, Издательсто Ролланс, 2001. – 211 б.
12 Веблен Т. Менеджмент в подразделениях фирмы / Пер. с англ. – Москва: ИНФРА-М, 1996. – 288 б.
13 Баумоль У. Экономика / Пер. с англ. - 2 - е изд. - Москва: Дело ЛТД, 1993. - 135-137 бб.
14 Келимбетов К. Основные направления экономической политики до 2010г. // Аль Пари, 2001, №1-2, 2-7 бб.
15 Амиров Ю.Д. «Квалиметрия и сертификация продукции», Москва, 2001 – 124 б.
16 Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. М.: “Дело”,1993. – 560 б.
17 Фомин В.Н. «Качество продукции и маркетинг», Стандарты и качество, №2, 1991.-420 б.
18 Мартынова О.К. Контроль качества на предприятии // Приложение к журналу “Стандарты и качество”. – 2003. – 232 б.
19 ГОСТ 23554.-2.-81 Система управления качеством продукции. Экспертные методы оценки качества промышленной продукции. Обработка значений экспертных оценок качества продукции;
20 ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные понятия. Термины и определения.
21 Законы Республики Казахстан "О техническом регулирование" от 9 ноября 2009 года.
22 СТ РК 1.0-93. «Государственная система стандартизации Республики Казахстан. Основные положения.
23 Минько Э.В. Качество и конкурентоспособность. – СПб: Питер, 2004. 14-17 бб.
24 «БААТ» ЖШС-ның 2008-2009 жылдардағы жылдық есеп мәліметтері
25 Краюхин Г.А. Методика анализа деятельности предприятий в условиях рыночной экономики. СПб.: 1995. – 386 б.
26 Крюгер К.Н. «Перспективы развития пивоваренной промышленности» “Пищевая и перерабатывающая промышленность“, №4, 2009. – 12-18 бб.
27 Экономический обзор «Выпуск пива в Казахстане», Казкоммерц Секьюритиз, 2009
28 Семыкина Ю. «Губит людей не пиво», Континент, №17, 2003. – 23-24 бб.
29 Семыкина Ю. «Пиво для народа», Континент, № 5, 2005.- 17-21 бб.
30 www.g_mediaasia.com мәліметтері
Мазмұны
Бет.
Кіріспе 3
1 Өнімнің сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық аспектілері
1.1Өнім сапасы түсінігі, мәні және оны жетілдірудің маңызы 5
1.2Өнім сапасын бағалау көрсеткіштері мен критерийлері 10
1.3Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы өнім сапасын
басқару жүйесінің ерекшеліктері 17
2 БААТ ЖШС өнімінің сапасын бағалау және талдау
2.1БААТ ЖШС өндірістік қызметінің жалпы сипаттамасы және оның
негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау 25
2.2Өнімнің сапасына әсер ететін факторларды және өнім сапасын
бағалау көрсеткіштерін талдау 33
2.3Қазақстан Республикасындағы сыра нарығының жағдайын талдау
41
3 БААТ ЖШС өнімінің сапасын басқаруды жетілдіру бойынша шаралар
жобасы
3.1Ұсынылатын іс-шаралардың сипаттамасы және олардың экономикалық
тиімділігі 49
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің
жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып,
мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан әрі
жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың,
шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Соңғы кезде біз өнімнің сапасы, сенімділігі, бәсеке қабілеттілігі,
қауіпсіздігі сияқты түсініктермен жиі-жиі кездесіп, өнімнің сертификациясы
туралы сөздер естіп, тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңын сақтауын
талап етеміз. Мұның бәрі біздің тауарлар мен қызметтердің сапасына деген
көзқарасымызды өзгерткенін дәлелдеп отыр. Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын
өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса,
онда бұл кәсіпорынды ешқандай инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке
қабілеттіліктің негізі сапа болып табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына
сападан басқа баға, жеткізу уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және
тағы басқа көрсеткіштер кіргенімен, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
өнімді таңдағанда сапаны басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Сапаны қамтамасыз ету үшін тек қана тиісті материалдық база мен жоғары
білімді персонал жеткіліксіз, сонымен қатар мұнда сапаны басқару өнері де
керек. Кәсіпорындар жағынан сапаны басқаруға деген жоғары назар аударатыны
да осыдан. Сапалы өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді,
ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір
өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың
өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында
жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының
даму мысалында көруге болады. Сонымен қатар, сапаны басқару стандарттаумен
тығыз байланысты, өйткені оның нормативтік базаның негізі сапаны бағалау,
сапаға талаптар қойылған стандарттар болып табылады. Қазіргі нарықтық
экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қойылады.
Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауар
нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық
деңгейін көрсетеді [1].
Нарықтық қатынастар дамуы жағдайында өнімдердің сапасын жақсарту -
басқарылатын процес. Реформа кезеңінің алдында өнімнің сапасын жоғарлату
мәселесіне мүлдем көңіл бөлінбеді деуге болмайды. Өнімді аттестациялау,
стандартизация, оны бақылаудың әртүрлі әдістері болды, бірақ тамақ
өнеркәсібінде сапаға ықпал ету мүмкіндіктері локальды болды, комплекстік,
логикалық қорытындылаумен ерекшеленбеді. Нарықтық қатынастар жағдайында
өнімдер сапасының жоғарлауының бағыттылығы, экономиканың дамуының
құрама элементі, ал жоғары сапаға жету - өндірістік және әлеуметтік
сферадағы қайта қалыптасудың негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Бірақ қазіргі уақытқа дейін өнім сапасын жоғарлату мәселесіне
айтарлықтай көңіл бөлінбеді, тұтынушылар сұранысы жоғары сапалы өнім
жағына ауыса бастады. Өкінішке орай, өндірушілердің өздері шикізаттың
сапасына емес, ең алдымен табысты максимизациялауға, өндіріс көлемінің
өсуіне көп көңіл бөлді. Сонымен қатар, сапасы төмен өнімдер импортының
өсуі байқалып жатыр. Қазіргі таңда Қазақстанда көптеген өнімдердің сапасы
европаның және әлемдік стандарттардан едәуір артта қалған [2].
Аталған жағдайлардың белең алуы және отандық өнімдердің бәсекеге
қабілеттілін көтерудегі өнім сапасын арттырудың қажеттілігі тақырып
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын өнімінің сапасын бағалау және
оны арттыру бойынша ұсыныстар ұсыну. Осы мақсатқа жету үшін келесі
міндеттерді шешу қажет:
– өнімнің сапасының мәнін теориялық деңгейде қарастыру;
– БААТ ЖШС қызметін талдау;
– кәсіпорын өнімінің сапасын оның көрсеткіштері бойынша жан-жақты
талдау және бағалау;
– талдау нәтижелері бойынша өнім сапасын арттыруға қатысты шаралар
ұсыну;
– ұсынылған шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып сыра қайнату өнеркәсібінде
сыраны сүзгілеудің жетілдірілген және экономикалық тиімді технологиялардың
ұсынылуы болып табылады.
Зерттеу пәні сыра қайнату өнеркәсібіндегі өнім сапасын бақылау, оны
жетілдіру, басқару аясындағы теориялық білімдер мен тәжірибелік нақыштардың
жиынтығы болып табылады. Зерттеу объектісі болып БААТ ЖШС-і болып
табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен құралады. Бірінші тарауда өнім
сапасының теориялық негіздері қарастырылса, екінші тарауда БААТ ЖШС-нің
сыра өндірісіне сипаттама беріледі, оның өнімінің сапасына баға беріледі,
отандық сыра нарығының жағдайына талдау жүргізіледі. Үшінші бөлімде сыра
сапасын арттыру бойынша жетік сүзгілеу технологияларын өндіріске енгізу
ұсынылады және оның өнім сапасына әсері есептеледі, сондай-ақ осы
өзгерістер нәтижесіндегі кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігі
негізделеді.
1 Өнімнің сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық аспектілері
5 Өнім сапасы түсінігі, мәні және оны жетілдірудің маңызы
Сапа - бұл экономикалық категория, ол тұтынушы құны, құн,
тиімділік, баға, пайда, материалдық қызығушылық түсініктерімен
тығыз байланысты. Сапаны зерттеу арқылы сапаның өндіріс тиімділігімен
байланысын, баға қалыптасудағы сапаның ролі, еңбек өнімділігінің
көрсеткіштерін анықтау, өнімнің өзіндік құнын және тағы басқа мәселелерді
түсінуге болады. Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері жүйесі
негізінде анықталады. Бұл деңгейді анықтау үшін мұның әрбір
көрсеткіштерінің сандық маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен
салыстыру қажет [3].
Өнімнің сапасы - бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші
болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі мен кәсіпорынның маңызды
көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнімнің сапалығы тек техникалық,
тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып
табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты.
Егер де тұтыну құны - бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал
өнімнің сапалылығы - бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының
деңгейінің көрінуі. Өнімнің сапасы өндіріс тиімділігінің жоғарлауының,
кәсіпорынның бәсеке қабілетінің, елдің өмірлік деңгейінің өсуінің маңызды
факторы, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуінің амалы болып табылады.
Сонымен қатар, ол қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне, қор қайтымына,
материалдық ресурстардың үнемделуіне ықпалын тигізеді. Қоғамдық
қажеттіліктің өсуі, ғылыми техникалық процестің жоғары қарқыны сапа
мәселесіне күрделі, комплекстік мінездеме береді.
Өнімнің сапасын басқару - сапа талаптарын қанағаттандыру, оның
ішінде жобалау – конструкторлық және өзара шарттық талаптарға сай
келуі үшін пайдаланатын әдістер мен қызметтер жиынтығы. Сапаны
басқарудың нысанына өнімнің сапасына әсер ететін процестер жатады. Олар
өнімнің өмір сүру циклының өндіріске дейінгі, өндіріс сатысында және
өндірістен кейінгі сатыларында кездеседі. Өнімнің сапасын басқаруды
жетілдіруде отандық өндірушілердің алдына қойылатын негізгі мәселелер,
олар [4]:
– өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі
механизмін қосу;
– тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару
жүйесін қалай бағыттау;
– өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару
жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынандай міндеттерді
шешуге мүмкіндік береді:
– жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
– өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты)
табу;
– жоғарғы бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
– өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы
жөніндегі проблемаларды шешу.
Өнім сапасын жоғарлату өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін де өте
маңызды, өйткені жоғары сапалы өнім тек қана сапасы жоғары шикізаттан
өндіру мүмкін. Қойылған мақсатпен байланысты келесі мәселелер анықталады:
– өнім сапасы категориясының мәнін және оның нарықтық экономика
жағдайындағы пайдаланудың ерекшеліктерін зерттеу;
– өнімнің сапасын басқару жүйесінің құрама элементтерінің
методологиялық тәсілдерін анықтау;
– зерттелетін аймақта қазіргі жағдайдағы өнім сапасын басқару
мәселелерін және оның бәсеке қабілеттілігін талдау;
– теориялық және тәжірибелік материалдарды анықтау және өнім
сапасын басқару механизмдерін жетілдіру бойынша ұсыныстар беру;
– ұсынылған шараларды енгізуден болатын экономикалық тиімділікті
анықтау.
Өнім сапасын жоғарлату, оның жоғары деңгейіне жету ─ шаруашылық
механизмнің жетілдірудің , өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды элементі,
сонымен қатар оның анықтаушы аргументі сапаны басқарудың нақты механизмсіз
жоғары сапаға жетуге мүмкін емес болып табылады. Халықаралық және
отандық тәжірибе, сонымен қатар халықтың төмен төлемқабілеттілігімен
сипатталатын Қазақстан нарығын зерттеу негізінде зерттеуші сапаға тұтынушы
өміріне қауіпсіздік мақсатымен сәйкес келетін мемлекет талаптарын
анықтайтын тұтынушы параметрлерінің жиынтығы ретінде қарайды. Нарықтағы
әрбір тауар тұтынушымен бағаланады, ең алдымен бұл - сапаның жеке және
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыратын деңгейі.
Өнімнің сапасы түсінігінің объективтік трактовкасы сапаны жақсарту
мәселесін қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарлату, қорытынды жақсы
қаржылық көрсеткіштерге жету мәселесін шешумен байланыстыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар, бұл өнім сапасы мәселесін нарықтық қатынастардың
дамуының және өнім сапасын әлемдік стандарттарға бағыттануы жағынан
қарастыруға мүмкіндік береді. Еуропалық сапа ұйымы (ЕСҰ) сапа түсінігін
кеңірек қарастырады. Тұтынушылар және халықшаруашылық көзқарас тұрғысынан
жоғары технологиялық, эстетикалық қасиеттерімен қамтамасыз ету
ғана емес, сонымен бірге оның өндіруіне және тасымалдауына аз шығын
кетіру маңызды болып табылады. Яғни, өнім сапасының оптималдық
деңгейі бұл - аз қоғамдық еңбек шығынмен жасалған белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыратын оның барлық қасиеттерінің жиынтығы
[5].
Сапа кез – келген шаруашылық бірлік шеңберінде сапаны қалыптастыру
үрдісін басқару мен ұйымдастыру, ұлттық экономиканың даму
деңгейі мен қарқыны секілді көптеген факторлардың жиынтығын
бейнелейтін синтетикалық көрсеткіш. Әлемдік тәжірибенің дәлелі бойынша сапа
көрсеткіші жеке индивидтер мен жалпы қоғам тарапынан объективті
бағаланады. Нарықтағы кез – келген тауар әрдайым тұтынушылар
тарапынан сапасы бойынша, яғни оның жеке және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі бойынша бағаланады. Сапа көрсеткіштерінің жиынтығы,
сапа тұрғысынан тек салыстырылатын тауарлар бағалануы мүмкін екендігін
меңзейді. Дегенменде индивидуалды та-уарлардың да регламенттелетін,
стандартталатын тұтынушылық сипаттары болады.
Сапа – тек нарықты экономикаға ғана тән категория емес. Ол жоғарыда
айтылған факторлардың жоғарылауы мен төмендеуіне байланысты кез-келген
жағдайда және кез-келген формациядағы адамдардың санасында өмір
сүреді. Тіпті адамдар үшін айтарлықтай күрделі тауарлардың
индивидуалдануы жағдайында адамдардың өнімді тауар ретінде қабылдамайтын
сапаның шегі бар. Бұл адамдардың белгілі бір деңгей бойынша
бағалайтын сапаның жоғары мәнін білдіреді. Ол деңгейлерді төмендегідей
көрсетуге болады [6]:
– бірінші деңгей – “стандартқа сәйкестігі”;
– екінші деңгей – “қолдануға сәйкестігі”;
– үшінші деңгей – “талаптарға сәйкестігі”;
– төртінші деңгей – “латентті (жасырын) қажеттіліктерге
сәйкестігі”.
Бірінші деңгей бойынша сапа мемлекеттік стандарттарға, техникалық
жағдайларға, коммерциялық шарттарға және т.б. сәйкестігі бойынша
бағаланады. Екінші деңгей бойынша сапа тек өндірістік технология
стандарттарына ғана сай болуы емес, сондай-ақ тұтынушылардың
эксплуатациялық талаптарына да сәйкес болуы керек. Үшінші деңгей идеалды
вариант ретінде тұтынушылардың талаптарын төмен баға және жоғары сапа
бойынша орындалғандығын бейнелейді. Төртінші деңгей бойынша тұтынушылардың
қосымша, жасырын сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыруды ұйғарады.
Тұтынушыны тауардың табиғаты емес, қайта оны қажеттіліктерді
қанағаттандыратын сол тауардың бойындағы құндылықтардың жиынтығы бар тұтыну
объектісі қызықтырады. Тұтыну объектісі ретінде тұтыну тәсілі,
конструкциясы, арналымы бойынша әр түрлі тауарлар табылады. Белгілі бір
тауар әр түрлі көптеген қасиеттерге ие болуы және әр түрлі қолданылуы
мүмкін. Өз кезегінде белгісі бір тауарға тән қасиеттер жиынтығы, оны аналог-
тауарлар ішінен бөліп, оның объективті-субъективті сипатын бейнелеп,
солардың біреуіне тән болуы мүмкін.
Тұтынушы үшін сапалы тауар – бұл міндетті түрдегі жоғары класстық тауар
емес, қайта бұл мақсатты топтың күтулері мен қажеттіліктеріне жауап
беретін және олар үшін ұнамды болатын тауар. Сондықтан да әлемдік
кеңістікте сапаның келесі анықтамасы кеңінен танымал: “сапа – бұл тауардың
қасиеттер мен сипаттар жиынтығының тұтынушылардың қажеттіліктері мен
күтулеріне бағаны ескере отырып сәйкес келуі” [7, б. 25]. Сәйкесінше
сапаның толық бағалануы белгілі бір баға жағдайында бірдей қажеттіліктерді
қанағаттандыруда ғана болмақ. Тұтынушының қанағаттануы тауардың сол
қажеттіліктерге сәйкес болу деңгейі функциясын атқарады. Белгілі болғандай,
тек тұтынушы ғана өз қажеттіліктеріне сай тауардың жетілдіру деңгейін талап
ете келе сапаны анықтайды. Сапаны басқару ең алдымен мақсатты топ тарапынан
жақсы сатып алу мотивациясы мен күтулерді жақсы білуді талап етеді. Сонымен
барлық регламенттеу мен стандарттау тұрғысынан сапа – қатысты ұғым болып
табылады [7, б. 88.]
Нарықтың әр сегментінің өзіне тән сапа түсінігі болады, ал регламенттер
мен стандарттар тек олардың болатын шегін анықтайды. Бұл әр күтілетін сапа
деңгейіне және сәйкес баға диапазонына әртүрлі табыс жиынтығының сәйкес
келуін білдіреді. Сондықтан да ҚР-да сапа деңгейімен жұмыс жасауы үшін
келесі ұсыныстарды келтіруге болады:
тауардың функционалдық сәйкестігі, яғни тауардың өзіне тән базалық
функциясын дұрыс орындау мүмкіндігі;
қосымша функциялар, яғни тауардың қосыша қажеттіліктерді қанағаттандыру
диапазонының мүмкіндігі;
регламентация мен стандарттарға сәйкестігі, яғни нормаларды төменде
көрсетілген деңгей бойынша тек ҚР-да ғана емес, сондай-ақ әлемдік
қауымдастықта орын алатын нормаларды сақтау. Ол нормалар төмендегідей:
- сенімділігі, яғни белгілі бір кезеңдегі жұмыста ақаулар мен
сынықтардың болмауы;
- ұзақ мерзімге жарамдылығы, яғни пайдалы қызмет мерзімінің ұзақ
болуы;
- сервис, яғни сатуға дейінгі және кейінгі қызмет көрсетулердің
тимділігі мен жылдамдылық диапазоны;
- эстетикалылығы, яғни дизайн түрі, түсі, дәмі және басқа да
органолептикалық көрсеткіштері;
- қабылданатын өндірушінің бағалау сапасы, яғни репутация, имидж,
марка және т.б.;
- тұтыну бағасының ең төменгі шегіне сәйкестігі, яғни сатып алу
бағасынан басқа регламенттеулер мен нормалар деңгейінде тауарлардың
жөндеуі мен эксплуатацияға кететін шығындардың болуы.
Осылайша, сапаның басты критериясы ретінде тұтынушылардың тауарларды
тұтынудан алатын қанағаты табылады. Жалпылай айтқанда сапа деңгейін
көтерудің міндеті сол тауарды тұтынғанда тұтынушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандыра алатын қасиеттерінің деңгейін көтеру болып табылады. Сонымен
тауардың сапа деңгейі өндірушілердің сұраныс пен нарыққа икемделуінің
әлеуметтік индикаторы болуда [8].
Тауар сапасының бір деңгейден екінші деңгейге өтуі кәсіпорынның
тұтынушылық талғам жағдайына икемделуінің дәрежесін көрсетеді.
Сапа – икемді және өзгермелі ұғым. Бұл сапа категориясын қалыптастыруға
әр түрлі көзқарастарды тудырды. Американдық Ральф Недер “сапа – сұраныс
тұрғысынан тұтынушылардың қажеттіліктерінің қанағатта-нуы”. - дейді. 1987
жылғы Францияның мемлекеттік стандартында “бұйымдар мен қызметтердің
сапасы фирманың өміршеңдігімен сипатталады”,- делінеді. Әйгілі француз
маркетологы Жан-Жак Ламбеннің айтуынша “сапа – бұл белгілі бір нарықта
өткізілуі тиіс, өндірілген тауарлардың белгілі бір жетілдірілген деңгейі”.
Ресей экономисттері Д.С. Львов және Ю.А. Зыков сапаны параметрлердің
жиынтығы ретінде қарастырады. Яғни ол параметрлер нақты қажеттіліктерге
сәйкес болуы керек дейді. А.Я. Боярский, В.И. Сиськов, В.И. Седова, П.И.
Рябинович, Г.И. Кузнецова еңбектерінде сапа “қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі”, “тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру деңгейі”,
“бұйым параметрлерінің тұтыну параметрлеріне сәйкес келуі”, “нарықтағы
бәсекеге сәйкес болуы” ретінде қарастырылады [9].
Сапа категориясы мемлекеттің қауіпсіздігі мен халықтың өміршеңдігін
сақтауға қажетті параметрлері мен тұтынушылық сипаттамалардың жиынтығы
ретінде қарастырылады. Бәсекеге қабілетті нарықтарды ескере отырып, сапаның
көлемдік анықтамасы сапа категориясынан нақты нарықта қызмет етіп отырған
байланысты анықтама талап етіледі.Өтпелі кезеңдегі Қазақстан үшін сапа
тұтынушылық параметрлердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Потенциалды
бәсекелестік нарық ортасын қалыптастыруда сапаға деген мұндай көзқарастың
өзгеруі әбден мүмкін. Дегенменде тұтынушылардың әлеуметтік қорғау мен
тұтынушылардың қауіпсіздігін сақтау мемлекеттік органдардың күнделікті
қызметі болып табылады. Нарықтағы кез-келген тұтынушы сол немесе басқа
тауарды өз талғамы бойынша таңдайды. Егер нарық айтарлықтай бәсекеге
қабілетті болса, онда тауарды бағалау мен таңдаудың негізі – “баға-сапа-
сервис” коридоры болады. Халықтың сатып алу қабілеттілігі мен бағаны
тұрақтандыру жағдайында сапа негізгі тұтынушылық сипатта болады. Сондықтан
да өндірушілердің алдында сапаны басқару қажеттілігі тұрады. Басқару
институты ретінде барлық деңгейлерде (кәсіпорын, аймақ, мемлекеттік
басқару) тіпті басшылардың өзін, олардың орындайтын қызметтері мен
міндеттерін қамтиды. Нарықтық бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізу үшін
сапаны көтеру басқару фунцияларының барлық фазаларында, яғни жоспарлау,
шешім қабылдау, шешімді жүзеге асыру, бақылау бойынша белгілі бір басқаруды
талап етеді. Сәйкесінше сапаны көтеру қажеттілігін үрдіс ретінде, осы
үрдісті ұйымдастыруды барлық деңгейдегі басшылардың позициясы ретінде
қарастыруға болады.Тауар сапасын көтеру басқарудың функциясы болып
табылады. Тауарды әлеуметтік басқару тауар-ақша қатынастары аясында қызмет
ететін тауардың сапасын дамыту мен жетілдіру және оны сақтау мақсаты бар
қоғамға әсер ету ретінде ұғынылады. Сапаны басқару тауар өндірісінің
технологиялық үрдісі және оның тұтынылуынан бастап сапаға жету үрдісі мен
менеджменттің жеке функциясы ретінде тауар сапасын көтеру мен сақтау
бойынша іс-әрекетті бөліп қарастыруды ұйғарады. Сапаны басқару функция
ретінде өнім өндірісіне жасалатын бақылау жүйесінде тауарды өндіру, сақтау
және өткізуде белгілі бір прогрессивті технологияларды қолдануда көрініс
табады.
Сапаны басқару процесс ретінде тек тауарды өндіру және өткізуді ғана
емес, сондай-ақ елдің экономикалық, экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету үшін тауар сапасына мемлекет тарапынан бақылау жасалуы керек. Нарықта
жетістікке жету үшін өнім сапасы ең жоғары техникалық деңгейге ие болуы
міндетті емес. Тіпті кейде әлемдік талаптарға сай өнімдер нақты нарықта
өтпей қалатын жағдайлары да болады ал, кейде сапасыз тауар маркетингтік
құралдардың әсері арқасында тез арада үлкен сұранысқа ие болып тез өтеді.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкер бұны ескере келе көп шығынды қажет ететін
тауардың сапасына емес, қайта тұтынушы үшін не нәрсенің құнды, әрі маңызды
екенін анықтап, барлық маркетинг құралдарын осы үшін жұмсайды. Мұндай
жағдайдың болуы сапаның маңызды экономикалық категория деп түсінуде болса
керек [10].
Сапаның талаптары нарықтағы тауарларға, сондай-ақ нарықтағы қызметтер
мен жұмыстарға ортақ нәрсе. Яғни талап барлығына бірдей болады. Нарықтағы
тауарлар мен қызметтердің жеткілікті болу жағдайында, сатып алушы таңдау
құқығын әрине нақты сол уақыт аралығында баға және тұтынушылық
қажеттіліктерді қанағаттандыру параметрлері бойынша ең ұтымдысына аударады.
Өз кезегінде тауар сапасы оның барлық құраушыларының сапалы болуын талап
етеді. Сапа тауар бәсекеге қабілеттілігінің элементі ретінде көптеген
шығындар мен күш-жігерді, өндірістік базаның техникалық жаңаруын талап
етеді. Бірақ егер ел ішінде сапаға қойылатын талаптар төмен болса, онда
кәсіпкердің сапаны арттыруға деген ықыласы жоғалады.
6 Өнім сапасын бағалау көрсеткіштері мен критерийлері
Белгілі бір қажеттіліктерді толығымен қанағаттандыру позициясынан өнім
сапасын жоғарылату мәселесін зерттеу өнім сапасы және өндіріс тиімділігінің
анализін талап етеді. Нарықта тауар сапасы - сатып алушының негізгі
техникалық–экономикалық көрсеткіштері бойынша анықталады: дизайн, ұзақ
мерзімділігі, үнемділігі, пайдаланудағы ыңғайлылығы [11]. Жетекші елдерде
ғалымдар мен фирмалар өз қызметтерінде бірінші деңгейде тауар сапасына
назар аударады. Мысалы, Ұлыбритания ғалымы Д. Билдач, атақты профессор
Гарвардың бизнес мектебінен Г. Левитт сапаның өзіне ғана емес, тауар
сапасына қатысты бағыттайды. Аталмыш зерттеушілер мен әлемнің атақты
менеджер Ли Яккока тауарлардың сұраныс тиімділігін қарастырды. Яғни
өндірістік дизайн бейнесіндегі еңбек өнімділігі мен өнім сапасын айтты.
Кембридждегі стратегиялық жоспарлау институты да тауардың бәсекелестерден
артықшылығы сапасына қатысты болуы керек деп есептейді [12].
Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі
әлемдік табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты болып табылады.
Ал, бәсекеге жарамдылықтың негізі - сапа және төмен баға болып табылады.
Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық экономикалық
(мәселен, Қытай, АҚШ-пен экономикалық байланысы) трансұлттануы жүзеге
асырылады.
Өнім сапасын басқару - өнім дайындауда сапаның тиімділігін және оны
тұтастай пайдалануды қамтамасыз ететін факторлар мен шарттарға тұрақты,
жоспарлы, мақсатты әсер ету процесі ретінде түсіндіріледі. Өнімнің сапасын
басқару жүйесі келесі функцияларды қамтиды [13]:
- стратегиялық, тактикалық және оперативті басқару функциясы;
- ақпараттық - бақылау, талдау және есептік, әсер етуді басқару
бойынша шешім қабылдау функциясы;
- ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік
факторлар мен шарттар бойынша басқару функциялары.
Ал стратегиялық функциялар төмендегілерден құралады:
- сапаның базалық көрсеткіштерін талдау мен болжау;
- жобалық және конструкторлық жұмыстардың бағытын анықтау;
- өндірістің қол жеткізген сапа нәтижелерін талдау;
- жарнамалау туралы ақпаратты талдау;
- тұтынушылардың сұранысы жайлы ақпаратты талдау.
Тактикалық функциялар:
- өндіріс сферасын басқару;
- сапа көрсеткіштерін белгілі деңгейде ұстау;
- басқару объектілері мен сыртқы ортаның өзара қызметі.
Өнімнің сапасын басқару жүйесі - өнім сапасының жоғары деңгейін
белгілеп, қамтамасыз етіп және ұстауға бағытталған әдістер мен құралдардың,
басқару органдарымен басқару объектілерінің жиынтығы болып табылады.
Сондай-ақ, өнімнің сапасын басқару жүйесі төмендегідей талаптарды
қанағаттандыруы қажет:
- өнімді зерттеу мен бақылау жүйесіне, сенімділікті
сертификациялауды;
- өндірісті ұйымдастыруды;
- жобалаудан эксплуатациялауға дейінгі сапаны басқаруды.
Қоғамдық қажеттіліктердің қанағаттануы бойынша мүмкіндік дәрежесі өсіп
көбейіп, түрленген және дамыған сайын сапа да дамып отырады. Н.Ф.
Прокопенко өзінің еңбектерінде сапаны экономикалық тұрғыдан: Сапаның
экономикалық теориясын құру сапаны жоғарлатудың теориялық негізін өңдеуді
және одан бұрын оның экономикалық мазмұнын ашып қарастыруды ұсынады, - деп
қарастырады [14].
Сапаның экономикалық теориясын жүргізу кезінде тұтыну құнының
қатынасын талдау және онымен қоса өнім сапасын талдаудың үлкен мағынасы
бар. Әрбір тұтыну құны нақты сапаға ие болады. Егер тұтыну құны қажетті
заттарды көрсететін болса, онда сапа нақты, анықталған қажеттілікті
қанағаттандыруға қабілеттілік мөлшерін көрсетеді. Дегенмен, өнім сапасы
табиғи қасиеттермен сипатталатын болса, онда ол техникалық пәндермен
оқытылады. Сондықтан да оны экономикалық категорияға жатқызуға болады.
Тұтынушының назарына өнім табиғаты емес, қажеттілік қасиеттері бар
тауарға айналуы түседі. Сатып алушы үшін сапалы тауар бұл жоғары класты
тауар деген сөз емес. Бұл оған ұнайтын тауар, яғни топтың қажеттіліктеріне
сәйкес келеді. Сол себепті, әлемдік кеңістікте сапаның келесі тұжырымдамасы
таралған: Сапа дегеніміз – тауардың белгілі қасиеттерінің жиынтығына
сәйкес дәрежесі көрсетіліп, бағасы ескеріліп, сатып алушының
қажеттіліктерінің жиынтығы ретінде қарастыру. Яғни, сапаның толық құнды
бағасы бірдей деңгейдегі бағалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталады [15].
Өнім сапасы тұтынушылар және өндірушілер тарапынан әр түрлі болады.
Бірақ олардың ортақ жақтары да болады. Оны 1-суреттен көруге болады.
Сурет 1 - Өндірушілер мен тұтынушылар қөзқарасы негізіндегі өнімнің сапасы.
Өнім сапасының экономикалық және қосымша көрсеткіштері де өнімнің
сапасына ықпал етеді. Экономикалық көрсеткіш жеке өнім сапасын емес, сол
өнімнің сапасын жақсартуға байланысты өңдеп, дайындағанда жұмсалған
шығындарды сипаттайды. Экономикалық көрсеткіштер құрамына негізінен
еңбектің, жұмыстың өзіндік құны жатады қарастырылып отырған көрсеткіштер
өнімнің бүкіл өмірлік цикліне экономикалық баға береді. Өңдеу, дайындау,
қолдану, өткізу, тұтыну және қайта өңдеу кезеңдерінің құндылығын анықтайды.
Әрбір өнімнің сапасы екі түрлі көрсеткішпен бағаланады - абсолюттік
көрсеткіш - сол заттың өзі, ақшалай құны - жеке қасиеті. Салыстырмалы
көрсеткіш - бұл коэффициент пайыз есебінде басқа сандық қатынастармен
теңестіру. Сонымен бірге, сапа көрсеткіштері жеке дара және кешенді болып
екіге бөлінеді. Жеке дара көрсеткіштер өнімнің бір ғана жеке қасиетін
көрсетеді. Ал кешенді көрсеткіштер - жалпылама, топтық, интегралды және
индексті болып бөлінеді [16].
Интегралды көрсеткіш сол өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жиынтығын
тұтынушының бағалауына байланысты.
Индексті көрсеткіш өнімнің ақау коэффиценті мен индексін көрсетеді.
Мұнда өндіру процесі, дайындау деңгейі, технология, ұйымдастыру, басқару
жұмыстары және жұмыс істейтін адамдардың да қатысы ескеріледі.
Әрбір заттың, өнімнің сапалық көрсеткіштері оның пайдалану деңгейі мен
қажеттілігіне байланысты функционалдық, эргономикалық, эстетикалық,
технологиялық, тасымалдау ыңғайлылығына, экологиялық құқықтық, қауіпсіздік
қасиеттері мен ерекшеліктеріне қарай әртүрлі бағаланып, іріктеледі.
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бір бағыт бойынша қолданудан
алынған экономикалық пайдалы тиімділікті көрсетеді. Өндірістік – техникалық
өнімдер үшін негізгі көрсеткішретінде өнімділік көрсеткіші алынады.Ол
бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылытын өнімнің жалпы көлемін
анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақтауын,
жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек
өнімділігін арттырудың конструкторлық – технологиялық шешімдердің
тиімділігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға,
өндірісті технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында
материалдар мен еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай
жасайды.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы
арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық, физикалық,
гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (температураның, шудың, вибрацияның,
газдың, будың және т.б. ылғалдықтың әсерлері).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық
түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға биімділігін,
шыдамдылығын көрсетеді.
Патенттік – құқықтық көрсеткіштер – патенттік тазалық, патенттік
қорғалымдылықты, өнімдердегі жаңа техникалық шешімдерді, тауарлық белгі мен
өндірістік үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экономикалық көрсеткіштер - өнімдерді іске қосқанда және қолданғанда
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерінің деңгейін көрсетеді. (Мысалы: өнімді
сақтағанда, тасымалдағанда және іске қосқанда, қауіпті қоспалардың,
газдардың, радияциялық сәулелердің болу мүмкіндігі).
Өнім сапасының көрсеткіші белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру
жарамдылығын сандық сипаттайды. Сапа көрсеткішінің номенклатурасы өнімнің
арнауына байланысты болады. Көп мақсаттарға арнаулы өнімнің бұл
номеклатурасы көп санды болуы мүмкін. Сапа көрсеткіші әр түрлі бірліктерде
айқындалуы мүмкін. Өнім сапа көрсеткішін қарастыру кезінде айыра білу
керек [17]:
- көрсеткіш атауы;
- көрсеткіштің сандық мәні.
Сапа деңгейі – салыстырмалы сипаттама. Талданылатын өнімнің сапа
көрсеткіштерін үлгі-өнімнің ұқсас көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
есептелінеді. Үлгі ретінде стандарттар, техникалық шарт, болашақ жаңа
бейнедегі үлгі, шетелдік ұқсас өнім алынады.
Сапаны қалыптастыруға кеткен шығындарға байланысты сапа деңгейі
төмендегідей болып бөлінеді:
- өнімнің абсолюттік сапа деңгейі, өнімнің өндірісі толып жатқан
экономикадан тыс ұғымдармен, соның ішінде, елдің қорғаныс
қабілеттілігін, оның әлемдік нарықтағы беделін қамтамасыз ету
шарттарымен, ғарыштық техниканың дамуымен т.б. ықпалымен
жүргізілуі мүмкін;
- қауіпсіз сапа деңгейі, мұнда өнімді пайдалану қауіпсіздігі
қамтамасыз етіледі;
- сапаның экономикалық оптимальды деңгейі, яғни өнім өндірісі мен
тұтынуға өте аз шығындар жұмсай отырып, қажеттілікті ең жоғары
деңгейде қанағаттандыру. Азаматтық өнімнің көптеген түрлері үшін
сапаның дәл осы оңтайлы (оптимальды) деңгейі қолайлы [18].
Өнім сапасының интегралды көрсеткіші. Өнімді құрастыру қолдануға немесе
пайдалануға шығындар соммасына өнімді қолданудан, пайдаланудан немесе
тұтынудан болған пайдалы эффект соммасына қатынасы болып табылатын өнімнің
сапа көрсеткіші.
Өнім сапасының индексі. Қарастырылатын мерзім ішінде өндірілген әртүрлі
өнімдердің орташа алынған салыстырмалы сапа көрсеткіштерінің мәніне тең
өнімнің кешендік көрсеткіші.
Өнімнің сапа көрсеткішінің салмақтық коэффиценті. Өнімнің сапасының
басқа көрсеткіштер арасындағы берілген сапа көрсеткішінің мәнділігінің
сандық сипаты.
Өнімнің сапа көрсеткішінің базалық мәні. Сапаны салыстырып бағалауда
негізгі алынатын өнім сапасының көрсеткіш мәні.
Өнімнің сапа көрсеткішінің салыстырмалы мәні. Бағаланатын өнімнің сапа
көрсеткіш мәнінің осы көрсеткіштің базалық мәніне қатынасы.
Өнім сапа көрсеткішінің регламенттелетін мәні. Нормативті құжаттамамен
белгіленген өнім сапасының көрсеткішінің мәні.
Өнім сапасының көрсеткішінің номиналды мәні. Өнім сапасы көрсеткішінің
ең көп немесе ең аз регламенттелген мәні.
Өнім сапасы көрсеткішінің оптималды мәні. Өнімді өндіру, пайдалану
немесе тұтынуға кеткен шығындар бола тұра, сол өнімді пайдаланудан немесе
тұтынудан алынатын ең көп тиімділікке жетуді, болмаса шығындармен берілген
тиімділікке жетуді және бір жолы шығындардың тиімділікке деген ең жоғарғы
қатынасына жетуді белгілейтін өнім сапасы көрсеткішінің мәні.
Өнім сапасы көрсеткішінің жіберілетін ауытқулар. Нормативті құжаттармен
белгіленген шектерде номиналдық мәнінен жіберілетін өнім сапасы
көрсеткішінің нақты мәнінің ауытқулары.
Өнім сапасының кешенді көрсеткіші. Кешенді көрсеткіш бірнеше жай
қасиеттерінен немесе бір өнімнің күрделі қасиеттерінен тұрады. Кешенді
көрсеткішке өнімнің сапасының дайындық коэффицентін Кг мына формуламен
есептейді [19]:
Кг=ТТ+Т (1)
мұндағы:
Т - бұйымдардың бастартушылыққа жұмыс істеулілігі;
Тв - қайта құрудың орташа уақыты.
Формуладан дайындық коэффицентінен екі бұйымның қасиеттерінің мазмұнын
көруге болады, бастарту молшылығы және өңдеуге жарамдылығы.
Орташа әдісімен шығарылатын басқа өнімнің кешенді сапа көрсеткіші Ко
келесі формуламен есептеледі.
Ко= Σⁿ Кi αi
(2)
мұндағы:
Кi - көрсеткіші i-өнімінің бағалау қасиеті;
αi - салмақтық көрсеткіштің коэффиценті.
Кi (2) формуладан Ко - өнімнің әртүрлі қасиеттерін сипаттайды. Ко-
көрсеткіші орташа алынған, әдістермен шығарылатын барлық кешенді
көрсеткіштер сияқты арифметикалық, геометриялық және т.б. көрсеткіштері
физикалық баллмен және нақты физикалық мазмұны болмайды.
Өнімнің сапасының біртектік және кешендік көрсеткішінің бөлінуі шартты
өнімнің қасиеттері жай және күрделі болып бөлінеді. (1) формулаға
қолданған Тв өңдеуге жарамдылық көрсеткіші мына формуламен анықталады:
Тв= То+Ту
(3)
мұндағы:
То - бастартушылықты табу үшін жұмсалатын орташа уақыт;
Ту- бастартушылықты жоюға арналған орташа уақыт.
(3) формуладағы жөндеуге жарамдылық бұйымның күрделі қасиеттерін
бастартушылықты табуға икемділігін жоюға икемділігі сияқты жай қасиеттерге
байланысты, яғни К1, Tв көрсеткіштерін бірлік ретінде қарастырылады, ал То
және Ту кешенді көрсеткіш ретінде қарастырылады.
Белгіленетін көрсеткіштерімен анықтау қасиеттері өз ретінде өнімнің
бірліктік және кешендік көрсеткіштерімен сипатталады. Егер анықтау
көрсеткіші кешенді болса, онда жалпы болады. Өнім сапасын жалпы көрсеткішін
абайлап қолдану тиіс. Өйткені басқа бірлік көрсеткіштерімен сипатталатын
жетіспеушілік бірліктің көрсеткішін жабылуын жібермеу керек. Егер бірлік
көрсеткіші 0-ге тең болса онда жалпы көрсеткішті 0-ге тең деп алады, яғни
өнім сапасы қанағатсыз деп белгіленеді.
Өнім сапасының интегралды көрсеткіші. Өнімнің сапалық көрсеткішінің
интегралды И мына формуламен есептеледі:
И=ЭЗс+Зэ
(4)
мұндағы:
Э - пайдаланудың немесе өнімді пайдаланудың жалпы жағымды эффектісі;
Зс - өнімді өндіруге кеткен жалпы көлемі;
Зэ - өнімді пайдалануға кеткен жалпы көлем.
Берілген формула бір жылдан аспайтын өнімге қойылады. Бұл жағдайда бір
уақыттағы және ағымдағы шығындар жай қосылады. Қызмет мерзімі бір жылдан
асатын өнім үшін бір уақыттағы шығындары Зс өнімнің аяқталуын белгілейтін
нормативтік коэффициентін қолданумен өнім қызмет мерзімін соңғы жылына
келтіреді. Өнім сапасының интегралды көрсеткішімен қатар, оған керісінше
тиімділік бірлігіне жұмсалған салмақтық шығындар атты шама қолдануға
болады. Өнім сапасының индексі - өнім сапасының индексін анықтауының екі
нұсқауына мысал келтірейік:
Мысал: Қарастыратын Кі және і=1,2...S мерзім ішіндегі кешендік
көрсеткіштері белгіленген әртүрлі S өнімдері, сонымен қатар әр қайсына
сәйкес көрсеткіштердің базалық мәндері. Сонда салмақтың коэффиценті Ві мына
формуламен есептелінеді:
Ві = СіΣСі
(5)
мұндағы:
Сі - і-түрлі өнімнің қарастырылған мерзімдегі құны.
Өнім сапасының (U) индексін осы мерзім ішінде мына формуламен
есептеледі:
U=Σ ві КіКіб
(6)
Өнімнің барлық түрлері үшін В1, В2, В3 балдармен анықталатын сапаның үш
тобы белгіленген. Егер қарастырылған мерзім ішінде осы топтарға өнімдер С1,
С2, С3 құнымен өндірілсе, онда салмақтың коэффиценті (Ві) тең болады:
Ві= С1 С1+ С2+ С3
(7)
Өнімнің орташа балы (Ворт) мына формуламен анықталады:
Ворт=в1В1+в2В2+в3В3
(8)
Ал сапа индексі (І) тең болады:
І = Ворт Вб.орт
(9)
Вб.орт. – базалық мерзім ішіндегі өнімнің орташа балы.
Өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау әдістері [20]:
1. Өнімнің сапа көрсеткішін өлшеу әдісімен анықтау:
- техникалық өлшеу құралының негізінде жүргізілетін өнімнің сапа
көрсеткішін тіркеу әдісімен анықтау;
- белгілі бір заттарды, шығындарды, жағдайларды бақылап, олардың
сандарын есептеуге негізделген өнімнің сапа көрсеткіштерінің мәнін
анықтау әдісі.
2. Өнімнің сапа көрсеткішін есептеу әдісімен анықтау:
- өнімнің сапа көрсеткіштері өнімнің параметіріне табынышты теориялық
және эмпириктік байланысына негізделген өнімнің сапа көрсеткішінің
мәнін анықтау әдісі.
- өнімнің сапа көрсеткішін сараптық әдісімен анықтау:
3. Сарапшылардың шешіміне негізделген өнімнің сапа көрсеткішінің
мәнін анықтау:
– өнімнің сапа көрсеткішін әлеуметтік әдіспен анықтау:
– нақты немесе болуы мүмкін тұтынушылардың пікірлерін жинастырып,
талдауға негізделген өнімнің сапа көрсеткішінің мәнін анықтау әдісі.
4. Өнімнің сапа көрсеткіштерін өлшеу әдісімен анықтау. Өлшеу
әдістерінің көмегімен мынадай сапа көрсеткіштері мен бұйым
салмағы, тоқ күші, автомобиль жылдамдығы және т.б. анықтайды.
5. Өнімнің сапа көрсеткіштерін тіркеу әдісімен анықтау. Тіркеу әдісі
белгілі жағдайлар санын тіркеуден алынатын ақпараттарға
базаланады. Мысалы, сынақ кезінде бұйымдардың істемей қалуы,
партиядағы ақаулық бұйымдардың санының есебі және т.б.
6. Өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтаудың есептік әдісі. Есептік
әдіс тәсіл өнімді жобалау кезінде басты түрде қолданады. Бұл
тәсілмен өнім сапасының бөлек көрсеткіштері арасындағы
тәуелділіктер бекітілуі мүмкін. Есептік әдіс бұйымның массасының
мәндерін, оның өндірілу көрсеткіштерін, мықтылығын, күштілігін
және т.б. анықтау кызметін жасайды.
7. Өнім сапасы көрсеткішін анықтаудың органолептикалық тәсілі. Бұл
тәсілмен анықтау кезінде адамның сезім мүшелері сәйкес сезім
алғандығы туралы ақпарат береді.
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы өнім сапасын басқару
жүйесінің ерекшеліктері
Бүгінгі күні, өнім сапасын басқару стратегиялық мақсат ретінде
қабылдануы тиіс, оның көптеген шешімі кәсіпорынның тұрақтылығын,
экономикасын және дүниежүзілік өндірісте орнын көрсетеді.
2003-2015 жылға арналған республиканың өнеркәсіпті-инновациялық даму
бағдарламасының мақсаты экономиканың диверсификациясы болады, мемлекеттік
саясат приоритетінің басты стратегиясы хабарланған өндірістердің экспорты
бәсекеге қабілеттілігі болуы тиіс. Мемлекеттік басқару органдарының дамуы
стандарттау және өнімді сертификаттауға бағытталған. Келесі дамуы өнім
сапасына емес, өндірістің сапасына байланысты болады.
Өнім қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына басқа, Техникалық реттеу
Заңымен тағы бір мақсат анықталған – ол өнім мен қызметтің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлату болып табылады. Оған жету үшін биік стандарттармен
жұмыс істеу қажет. Сондықтан үйлесімді нормативті базаны жасау керек, ол
өнімді ішкі және сыртқы рыногында бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыздандырады, бірақ ол үшін халықаралық стандарттарды қолдану қажет.
Сапаны басқаруда қазір біздің нормативті базамыз өңделген және
қабылданған 17 мемлекеттік стандарттарымен, халықаралық сәйкестелген және
11 әдістемелік кепілдемелерден тұрады [21].
Бұл жылдар Қазақстанда сертификация органдарының саны өсті, сапа
менеджмент жүйесінің сертификациясын өткізу құқығына аккредиттелген,
сәйкестікті растау 2-ден 26 органға дейін, сапа менеджмент жүйесінің
сәйкестігін растау жұмыстарын өткізу құқығына аккредиттелген.
Сапа менеджмент жүйесін енгізген Қазақстан кәсіпорынның саны 2001 жылы
5-тен қазіргі күнге дейін 470 дейін өсті, ал 140 кәсіпорын енгізу
сатысында, 17 кәсіпорын ИСО 14000 серия халықаралық стандартына сәйкес
қоршаған ортаны басқару жүйесіне сертификатталған.
Бірақ, өнім әзірлеуші кәсіпорындар мен жоғары оқу орындарында сапа
менеджмент жүйесін енгізу бойынша тәуір тәжірибесі бар, ал мемлекеттік
басқару органдарында сапа менеджмент жүйесін енгізуі тек алғашқы қадам
жасалынып отырды.
Сапа менеджмент принциптерінің қолдануы мемлекеттік басқару құрылымында
ең алдымен пайдалануға берілетін қызметтердің сапасын жоғарлауын,
мемлекеттік қызметтермен азаматтардың қанағаттануы және өз ақырғы жұмыс
нәтижесіне құштарлығын болжайды.
Ең алдымен мыналар:
- кіші кәсіпкерлік субъектілеріне жеңілдік несие беру, СМЖ енгізілген
болса (Кіші кәсіпкерліктің даму қоры АҚ қызметі меморандум туралы 26
мамыр 2005 жыл №514 Үкімет қаулысы бойынша бекітілді).
- салық жеңілдіктер СМЖ және менеджмент экология жүйесі енгізілген және
сертификатталған кәсіпорындарға арналған. Сапа саласында жетістігі бар ҚР
Үкімет сыйлығымен лауреатталған және өзінің өндіріс тауарларын іске
асырғандарға арналған.
Сапа менеджмент жүйесін енгізген отан кәсіпкерлерді, отандық өнімін
бәсекеге қабілеттілігін жоғарлау мақсатында мемлекет оларды қолдайды.
Сапа менеджмент саласында нормативті базаны толық жетілдіру
республикада үлкен жұмыс өткізілуде. Бүгін ол нарық экономика шарттарында
жұмыс істеу үшін қайта құрылған.
Менеджмент сұрағы қазір нормативті базасы өңделген және қабылданған 13
мемлекеттік стандартынан және 11 әдістемелік кепілдемелерден тұрады.
Халықаралық стандарт ИСО 9000, 14001, ХАССП, қауіпсіздік және еңбек
стандарттары ҚР мемлекеттік стандарт сапасы ретінде қабылданған.
Сертификаттау бойынша шетелдік органдар оннан асатын республика
территориямызда жұмыс істейді, сонымен қатар 20-дан асатын консалтинг
ұйымдар бар.
Нарық жағдайында халық үшін өнімнің сапасы мен қауіпсіздігі көп
талқыланатын мәселе. Бұл мәселені үкімет ішінде ғана, сертификаттау арқылы
шешуге болады. Қазақстан экономикасының басқа елдермен қатынасы жақсаруы
үшін Ұлтаралық стандартқа көшудің ұлттық идеясы проектінің жүзеге асыру
қажет. Индустрияда – инновациялық стратегияның жүзеге асуы – техникалық
өнеркәсіп орындарының жаңаруын, менеджмент жағдайы мен экологиялық
менеджменттің ИСО 9000 және 14000 сериясындағы стандартында жұмыс істеуін
қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2008-2011 жылдар аралығындағы ұлттық
мәселелерінің стандартттауы мен сертификаттауын жүзеге асырудағы негізгі
мақсаты болып – Қазақстан Республикасының техникалық жетістіктерін
қадағалау мен сертификаттау салаларына көшу болып табылды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары сертификаттауды
сапалық жағынан, яғни объективті түрде өнімді бағалау, тұтынушыға өнімнің
қауіпсіз де, таза екендігін дәлелдеуі және оның басқа кәсіпорындармен
салыстырғандағы жағдайының жақсы екендігін көрсетуі қажетті механизімнің
бірі ретінде қарастырылады.
Шетелдерде өнімнің қауіпсіздігі адам үшін және қоршаған орта үшін
баяғыдан сертификаттау арқылы дәлелденді. Бұған қарамастан,оның құны өте
жоғары, өнімді шығарушы сертификаттау өзінің сауда орталығын ашып, сатылған
өнімнің пайдасын көру үшін алуы қажет.
Соңғы бірнеше ғасырда классификациялық кәсіпорындар атты ұжымдар
жұмыс істеуде. Олар сот жұмыстарының қауіпсіздігін, оларды құтқару
мақсатында бағалайды. Бұл да сертификаттаудың бір түрі. Классификациялы
кәсіпорындардың мысалы ретінде: Регистр Ллойда атты авторитеті жоғары ұлт
аралық кәсіпорнын қарастыруға болады. Оның 127 мемлекетте филиалдары бар.
Регистр Ллойда соңғы ІІ ғасыр бойы сертификатталу кәсіпорындардың ішінде
алда келе жатыр.
Бұнымен қоса біздің мемлекет 1993 жылы өнім және қызмет көрсету
орындарының сапасы, олардың қауіпсіздігі мен жоғары сапалы өнім екендігін
бағалау туралы жүйесі қабылданды. Сертификаттау – ҚР-ғы техникалық
жағдайдың жақсаруы, өнімнің сапалы да, қауіпсіз болуындағы жаңа
принципиалды бағыт. Осыған байланысты сауда орталықтарында өнімнің жағдайын
көтермеу қоршаған ортамен адамдардың денсаулығына зиянын келтіруі мүмкін.
КСРО кезінде экспорттаушы өнімнің сертификаттауы жүрді. Мұндағы
сертификаттауының орнығу жүйесі 2 кезеңге бөліп қарауға болады:
1. Сертификаттауға дейінгі кезең.
2. Енгізілгеннен кейінгі 1984 жыл.
Сертификаттау жүйесінің орнығуының ІІ кезеңі 1984 ж КСРО Совет
Министрлерінің қабылдауымен байланысты. Совет Министрлері: машина жасау
өнімдерінің сертификаттауы және КСРО-дағы машина жасау өнімінің
сертификаттауы жайлы уақытша қаулысы атты ЖД 50-596-86 жетекші нормативті
құжатының дәлелдемесін енгізді.
ҚР-дағы сертификаттаудың қазіргі заманғы қадамы 1991 ж Тұтынушы
құқығын қорғау заңының қабылдануымен байланысты. Бұл заңда өнімнің қажетті
түрде көрсеткішке сай тексерілуі қажет. Бұл тексеріс азаматтардың жеке
басының өмірі, денсаулығы мен жеке меншігі, қоршаған ортасын қауіпсіз
етеді. Көрсетілген көрсеткіштерді тексеру мен қадағалау тек қана
сертификаттау арқылы жүзеге асырады. Өнімнің сапасы мен қауіпсіздігіне,
қызмет көрсету орны мен жасау шығарушылары жайлы білуіне тұтынушының толық
құқығы бар.
Көркейтудегі мемлекеттік сертификаттау жүйесінің негізгі болып ҚР-ның
Стандартттау және сертификаттау туралы заңы болды. Ол 1993ж 18 қаңтарда
қабылданды. Қазақстан Республикасының ТМД елдерінің ішіндегі бұл заңды
қабылдағандарының бірі болды.
ҚР-ның Министрлер кабинетінің №41 қаулысы бойынша 1993ж 20 мамырдан
бастап, ҚР-да өнімнің қажетті түрде сертификатталануы жайлы өнімдер
номенклатурасы өткізілді. Импорттаушы өнімдер сауда орталықтарында
сертификаттау арқылы ғана қабылданды.
Көрсетілген қаулының орнына ҚР-ның үкіметі №1112 қаулысы бойынша 1997ж
15 шілде күні Өнімнің міндетті түрдегі сертификаттауына қажетті түрдегі
стандартына сай немесе басқада азаматтардың өмірі, денсаулығы, жеке меншігі
мен қоршаған орта жағдайының қауіпсіз болуын қамтамасыз ететін нормативті
құжаттары сай болуы қажет делінген жүйе қабылданды.
Қазақстан экономикасындағы болған өзгерістерге байланысты 1999 жылы ҚР-
ның Стандарттау мен сертификатау туралы заңның орнына ҚР-ның
Сертификаттау туралы заңы қабылданды. Ол 2003ж 10 маусымында өзгертіліп,
толықтырылды.
Сертификаттау туралы заңның 12-ші бабында өнімнің қолданылуы,
қажетті түрдегі сертификаттауымен байланысты, сертификаттаусыз алуға тыйым
салынды. Бұдан басқа, міндетті түрдегі сертификаттау қажетті тауарлар
импортқа сертификаттаусыз түсе алмады.
Қазақстан Республика Президентінің 28.08.02 №931 жарлығына сәйкес
Қазақстан Республикасының мемлекетін басқару жүйесінің ары қарай дамыту
шаралары жайында индустрияландыру департаментінің 18.09.03 №951 Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының
саудасы мен индустриялық министірлік метрологиясы және жүйелеу техникасы
бойынша комитет бөлімінің аймақтық сауда және шағын бизнес қолдауымен атын
өзгертті.
Бүкіл әлемде және басқа да мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік
қызығушылығы және сапа аймағында қызығушының қиысуы, экологиялық және
қауіпсіздік қамтамасыз ету мен байланысты, технологиялық және өнімдік
талаптарының міндеттілігін анықтау, база заңдарының қалыптасуы және құру
басқармаларынан тұрады және сапаға әсер ету функциялары жалпы мемлекеттік
болып табылады.
Сапа ауданында жетістіктеріне жүлде ұлттық ойындарда басты роль
қолдаумен мемлекеттік шаралар жүйесі. Әлемдегі сапасы бойынша жүлделерді
екі категорияға бөлуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет.
Кіріспе 3
1 Өнімнің сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық аспектілері
1.1Өнім сапасы түсінігі, мәні және оны жетілдірудің маңызы 5
1.2Өнім сапасын бағалау көрсеткіштері мен критерийлері 10
1.3Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы өнім сапасын
басқару жүйесінің ерекшеліктері 17
2 БААТ ЖШС өнімінің сапасын бағалау және талдау
2.1БААТ ЖШС өндірістік қызметінің жалпы сипаттамасы және оның
негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау 25
2.2Өнімнің сапасына әсер ететін факторларды және өнім сапасын
бағалау көрсеткіштерін талдау 33
2.3Қазақстан Республикасындағы сыра нарығының жағдайын талдау
41
3 БААТ ЖШС өнімінің сапасын басқаруды жетілдіру бойынша шаралар
жобасы
3.1Ұсынылатын іс-шаралардың сипаттамасы және олардың экономикалық
тиімділігі 49
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі 63
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің
жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып,
мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан әрі
жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың,
шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Соңғы кезде біз өнімнің сапасы, сенімділігі, бәсеке қабілеттілігі,
қауіпсіздігі сияқты түсініктермен жиі-жиі кездесіп, өнімнің сертификациясы
туралы сөздер естіп, тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңын сақтауын
талап етеміз. Мұның бәрі біздің тауарлар мен қызметтердің сапасына деген
көзқарасымызды өзгерткенін дәлелдеп отыр. Нарықтық жағдайда егер кәсіпорын
өз өнімнің немесе қызметтің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ете алмаса,
онда бұл кәсіпорынды ешқандай инвестициялар құтқара алмайды. Бәсеке
қабілеттіліктің негізі сапа болып табылады. Бәсеке қабілеттіліктің құрамына
сападан басқа баға, жеткізу уақыты, кепілдік, сервистік қызмет көрсету және
тағы басқа көрсеткіштер кіргенімен, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
өнімді таңдағанда сапаны басқа қасиеттерден жоғары бағалайды.
Сапаны қамтамасыз ету үшін тек қана тиісті материалдық база мен жоғары
білімді персонал жеткіліксіз, сонымен қатар мұнда сапаны басқару өнері де
керек. Кәсіпорындар жағынан сапаны басқаруға деген жоғары назар аударатыны
да осыдан. Сапалы өнім кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз етеді,
ал мұның өзі экономиканың жалпы дамуына оң әсерін тигізеді. Кейбір
өндірушілер үшін өнім сапасы жеке мәселе ғана емес. Ол біртіндеп халықтың
өмірінің жалпыұлттық сапа мәселесіне айналып келеді. Мұны сапа саласында
жетекші болып табылатын соғыстан кейінгі уақытта Жапония экономикасының
даму мысалында көруге болады. Сонымен қатар, сапаны басқару стандарттаумен
тығыз байланысты, өйткені оның нормативтік базаның негізі сапаны бағалау,
сапаға талаптар қойылған стандарттар болып табылады. Қазіргі нарықтық
экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қойылады.
Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауар
нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық
деңгейін көрсетеді [1].
Нарықтық қатынастар дамуы жағдайында өнімдердің сапасын жақсарту -
басқарылатын процес. Реформа кезеңінің алдында өнімнің сапасын жоғарлату
мәселесіне мүлдем көңіл бөлінбеді деуге болмайды. Өнімді аттестациялау,
стандартизация, оны бақылаудың әртүрлі әдістері болды, бірақ тамақ
өнеркәсібінде сапаға ықпал ету мүмкіндіктері локальды болды, комплекстік,
логикалық қорытындылаумен ерекшеленбеді. Нарықтық қатынастар жағдайында
өнімдер сапасының жоғарлауының бағыттылығы, экономиканың дамуының
құрама элементі, ал жоғары сапаға жету - өндірістік және әлеуметтік
сферадағы қайта қалыптасудың негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Бірақ қазіргі уақытқа дейін өнім сапасын жоғарлату мәселесіне
айтарлықтай көңіл бөлінбеді, тұтынушылар сұранысы жоғары сапалы өнім
жағына ауыса бастады. Өкінішке орай, өндірушілердің өздері шикізаттың
сапасына емес, ең алдымен табысты максимизациялауға, өндіріс көлемінің
өсуіне көп көңіл бөлді. Сонымен қатар, сапасы төмен өнімдер импортының
өсуі байқалып жатыр. Қазіргі таңда Қазақстанда көптеген өнімдердің сапасы
европаның және әлемдік стандарттардан едәуір артта қалған [2].
Аталған жағдайлардың белең алуы және отандық өнімдердің бәсекеге
қабілеттілін көтерудегі өнім сапасын арттырудың қажеттілігі тақырып
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын өнімінің сапасын бағалау және
оны арттыру бойынша ұсыныстар ұсыну. Осы мақсатқа жету үшін келесі
міндеттерді шешу қажет:
– өнімнің сапасының мәнін теориялық деңгейде қарастыру;
– БААТ ЖШС қызметін талдау;
– кәсіпорын өнімінің сапасын оның көрсеткіштері бойынша жан-жақты
талдау және бағалау;
– талдау нәтижелері бойынша өнім сапасын арттыруға қатысты шаралар
ұсыну;
– ұсынылған шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып сыра қайнату өнеркәсібінде
сыраны сүзгілеудің жетілдірілген және экономикалық тиімді технологиялардың
ұсынылуы болып табылады.
Зерттеу пәні сыра қайнату өнеркәсібіндегі өнім сапасын бақылау, оны
жетілдіру, басқару аясындағы теориялық білімдер мен тәжірибелік нақыштардың
жиынтығы болып табылады. Зерттеу объектісі болып БААТ ЖШС-і болып
табылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен құралады. Бірінші тарауда өнім
сапасының теориялық негіздері қарастырылса, екінші тарауда БААТ ЖШС-нің
сыра өндірісіне сипаттама беріледі, оның өнімінің сапасына баға беріледі,
отандық сыра нарығының жағдайына талдау жүргізіледі. Үшінші бөлімде сыра
сапасын арттыру бойынша жетік сүзгілеу технологияларын өндіріске енгізу
ұсынылады және оның өнім сапасына әсері есептеледі, сондай-ақ осы
өзгерістер нәтижесіндегі кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігі
негізделеді.
1 Өнімнің сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық аспектілері
5 Өнім сапасы түсінігі, мәні және оны жетілдірудің маңызы
Сапа - бұл экономикалық категория, ол тұтынушы құны, құн,
тиімділік, баға, пайда, материалдық қызығушылық түсініктерімен
тығыз байланысты. Сапаны зерттеу арқылы сапаның өндіріс тиімділігімен
байланысын, баға қалыптасудағы сапаның ролі, еңбек өнімділігінің
көрсеткіштерін анықтау, өнімнің өзіндік құнын және тағы басқа мәселелерді
түсінуге болады. Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері жүйесі
негізінде анықталады. Бұл деңгейді анықтау үшін мұның әрбір
көрсеткіштерінің сандық маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен
салыстыру қажет [3].
Өнімнің сапасы - бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші
болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі мен кәсіпорынның маңызды
көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнімнің сапалығы тек техникалық,
тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты болып
табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты.
Егер де тұтыну құны - бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал
өнімнің сапалылығы - бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының
деңгейінің көрінуі. Өнімнің сапасы өндіріс тиімділігінің жоғарлауының,
кәсіпорынның бәсеке қабілетінің, елдің өмірлік деңгейінің өсуінің маңызды
факторы, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешілуінің амалы болып табылады.
Сонымен қатар, ол қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне, қор қайтымына,
материалдық ресурстардың үнемделуіне ықпалын тигізеді. Қоғамдық
қажеттіліктің өсуі, ғылыми техникалық процестің жоғары қарқыны сапа
мәселесіне күрделі, комплекстік мінездеме береді.
Өнімнің сапасын басқару - сапа талаптарын қанағаттандыру, оның
ішінде жобалау – конструкторлық және өзара шарттық талаптарға сай
келуі үшін пайдаланатын әдістер мен қызметтер жиынтығы. Сапаны
басқарудың нысанына өнімнің сапасына әсер ететін процестер жатады. Олар
өнімнің өмір сүру циклының өндіріске дейінгі, өндіріс сатысында және
өндірістен кейінгі сатыларында кездеседі. Өнімнің сапасын басқаруды
жетілдіруде отандық өндірушілердің алдына қойылатын негізгі мәселелер,
олар [4]:
– өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі
механизмін қосу;
– тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару
жүйесін қалай бағыттау;
– өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару
жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынандай міндеттерді
шешуге мүмкіндік береді:
– жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
– өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты)
табу;
– жоғарғы бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
– өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы
жөніндегі проблемаларды шешу.
Өнім сапасын жоғарлату өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін де өте
маңызды, өйткені жоғары сапалы өнім тек қана сапасы жоғары шикізаттан
өндіру мүмкін. Қойылған мақсатпен байланысты келесі мәселелер анықталады:
– өнім сапасы категориясының мәнін және оның нарықтық экономика
жағдайындағы пайдаланудың ерекшеліктерін зерттеу;
– өнімнің сапасын басқару жүйесінің құрама элементтерінің
методологиялық тәсілдерін анықтау;
– зерттелетін аймақта қазіргі жағдайдағы өнім сапасын басқару
мәселелерін және оның бәсеке қабілеттілігін талдау;
– теориялық және тәжірибелік материалдарды анықтау және өнім
сапасын басқару механизмдерін жетілдіру бойынша ұсыныстар беру;
– ұсынылған шараларды енгізуден болатын экономикалық тиімділікті
анықтау.
Өнім сапасын жоғарлату, оның жоғары деңгейіне жету ─ шаруашылық
механизмнің жетілдірудің , өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды элементі,
сонымен қатар оның анықтаушы аргументі сапаны басқарудың нақты механизмсіз
жоғары сапаға жетуге мүмкін емес болып табылады. Халықаралық және
отандық тәжірибе, сонымен қатар халықтың төмен төлемқабілеттілігімен
сипатталатын Қазақстан нарығын зерттеу негізінде зерттеуші сапаға тұтынушы
өміріне қауіпсіздік мақсатымен сәйкес келетін мемлекет талаптарын
анықтайтын тұтынушы параметрлерінің жиынтығы ретінде қарайды. Нарықтағы
әрбір тауар тұтынушымен бағаланады, ең алдымен бұл - сапаның жеке және
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыратын деңгейі.
Өнімнің сапасы түсінігінің объективтік трактовкасы сапаны жақсарту
мәселесін қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарлату, қорытынды жақсы
қаржылық көрсеткіштерге жету мәселесін шешумен байланыстыруға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар, бұл өнім сапасы мәселесін нарықтық қатынастардың
дамуының және өнім сапасын әлемдік стандарттарға бағыттануы жағынан
қарастыруға мүмкіндік береді. Еуропалық сапа ұйымы (ЕСҰ) сапа түсінігін
кеңірек қарастырады. Тұтынушылар және халықшаруашылық көзқарас тұрғысынан
жоғары технологиялық, эстетикалық қасиеттерімен қамтамасыз ету
ғана емес, сонымен бірге оның өндіруіне және тасымалдауына аз шығын
кетіру маңызды болып табылады. Яғни, өнім сапасының оптималдық
деңгейі бұл - аз қоғамдық еңбек шығынмен жасалған белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандыратын оның барлық қасиеттерінің жиынтығы
[5].
Сапа кез – келген шаруашылық бірлік шеңберінде сапаны қалыптастыру
үрдісін басқару мен ұйымдастыру, ұлттық экономиканың даму
деңгейі мен қарқыны секілді көптеген факторлардың жиынтығын
бейнелейтін синтетикалық көрсеткіш. Әлемдік тәжірибенің дәлелі бойынша сапа
көрсеткіші жеке индивидтер мен жалпы қоғам тарапынан объективті
бағаланады. Нарықтағы кез – келген тауар әрдайым тұтынушылар
тарапынан сапасы бойынша, яғни оның жеке және қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі бойынша бағаланады. Сапа көрсеткіштерінің жиынтығы,
сапа тұрғысынан тек салыстырылатын тауарлар бағалануы мүмкін екендігін
меңзейді. Дегенменде индивидуалды та-уарлардың да регламенттелетін,
стандартталатын тұтынушылық сипаттары болады.
Сапа – тек нарықты экономикаға ғана тән категория емес. Ол жоғарыда
айтылған факторлардың жоғарылауы мен төмендеуіне байланысты кез-келген
жағдайда және кез-келген формациядағы адамдардың санасында өмір
сүреді. Тіпті адамдар үшін айтарлықтай күрделі тауарлардың
индивидуалдануы жағдайында адамдардың өнімді тауар ретінде қабылдамайтын
сапаның шегі бар. Бұл адамдардың белгілі бір деңгей бойынша
бағалайтын сапаның жоғары мәнін білдіреді. Ол деңгейлерді төмендегідей
көрсетуге болады [6]:
– бірінші деңгей – “стандартқа сәйкестігі”;
– екінші деңгей – “қолдануға сәйкестігі”;
– үшінші деңгей – “талаптарға сәйкестігі”;
– төртінші деңгей – “латентті (жасырын) қажеттіліктерге
сәйкестігі”.
Бірінші деңгей бойынша сапа мемлекеттік стандарттарға, техникалық
жағдайларға, коммерциялық шарттарға және т.б. сәйкестігі бойынша
бағаланады. Екінші деңгей бойынша сапа тек өндірістік технология
стандарттарына ғана сай болуы емес, сондай-ақ тұтынушылардың
эксплуатациялық талаптарына да сәйкес болуы керек. Үшінші деңгей идеалды
вариант ретінде тұтынушылардың талаптарын төмен баға және жоғары сапа
бойынша орындалғандығын бейнелейді. Төртінші деңгей бойынша тұтынушылардың
қосымша, жасырын сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыруды ұйғарады.
Тұтынушыны тауардың табиғаты емес, қайта оны қажеттіліктерді
қанағаттандыратын сол тауардың бойындағы құндылықтардың жиынтығы бар тұтыну
объектісі қызықтырады. Тұтыну объектісі ретінде тұтыну тәсілі,
конструкциясы, арналымы бойынша әр түрлі тауарлар табылады. Белгілі бір
тауар әр түрлі көптеген қасиеттерге ие болуы және әр түрлі қолданылуы
мүмкін. Өз кезегінде белгісі бір тауарға тән қасиеттер жиынтығы, оны аналог-
тауарлар ішінен бөліп, оның объективті-субъективті сипатын бейнелеп,
солардың біреуіне тән болуы мүмкін.
Тұтынушы үшін сапалы тауар – бұл міндетті түрдегі жоғары класстық тауар
емес, қайта бұл мақсатты топтың күтулері мен қажеттіліктеріне жауап
беретін және олар үшін ұнамды болатын тауар. Сондықтан да әлемдік
кеңістікте сапаның келесі анықтамасы кеңінен танымал: “сапа – бұл тауардың
қасиеттер мен сипаттар жиынтығының тұтынушылардың қажеттіліктері мен
күтулеріне бағаны ескере отырып сәйкес келуі” [7, б. 25]. Сәйкесінше
сапаның толық бағалануы белгілі бір баға жағдайында бірдей қажеттіліктерді
қанағаттандыруда ғана болмақ. Тұтынушының қанағаттануы тауардың сол
қажеттіліктерге сәйкес болу деңгейі функциясын атқарады. Белгілі болғандай,
тек тұтынушы ғана өз қажеттіліктеріне сай тауардың жетілдіру деңгейін талап
ете келе сапаны анықтайды. Сапаны басқару ең алдымен мақсатты топ тарапынан
жақсы сатып алу мотивациясы мен күтулерді жақсы білуді талап етеді. Сонымен
барлық регламенттеу мен стандарттау тұрғысынан сапа – қатысты ұғым болып
табылады [7, б. 88.]
Нарықтың әр сегментінің өзіне тән сапа түсінігі болады, ал регламенттер
мен стандарттар тек олардың болатын шегін анықтайды. Бұл әр күтілетін сапа
деңгейіне және сәйкес баға диапазонына әртүрлі табыс жиынтығының сәйкес
келуін білдіреді. Сондықтан да ҚР-да сапа деңгейімен жұмыс жасауы үшін
келесі ұсыныстарды келтіруге болады:
тауардың функционалдық сәйкестігі, яғни тауардың өзіне тән базалық
функциясын дұрыс орындау мүмкіндігі;
қосымша функциялар, яғни тауардың қосыша қажеттіліктерді қанағаттандыру
диапазонының мүмкіндігі;
регламентация мен стандарттарға сәйкестігі, яғни нормаларды төменде
көрсетілген деңгей бойынша тек ҚР-да ғана емес, сондай-ақ әлемдік
қауымдастықта орын алатын нормаларды сақтау. Ол нормалар төмендегідей:
- сенімділігі, яғни белгілі бір кезеңдегі жұмыста ақаулар мен
сынықтардың болмауы;
- ұзақ мерзімге жарамдылығы, яғни пайдалы қызмет мерзімінің ұзақ
болуы;
- сервис, яғни сатуға дейінгі және кейінгі қызмет көрсетулердің
тимділігі мен жылдамдылық диапазоны;
- эстетикалылығы, яғни дизайн түрі, түсі, дәмі және басқа да
органолептикалық көрсеткіштері;
- қабылданатын өндірушінің бағалау сапасы, яғни репутация, имидж,
марка және т.б.;
- тұтыну бағасының ең төменгі шегіне сәйкестігі, яғни сатып алу
бағасынан басқа регламенттеулер мен нормалар деңгейінде тауарлардың
жөндеуі мен эксплуатацияға кететін шығындардың болуы.
Осылайша, сапаның басты критериясы ретінде тұтынушылардың тауарларды
тұтынудан алатын қанағаты табылады. Жалпылай айтқанда сапа деңгейін
көтерудің міндеті сол тауарды тұтынғанда тұтынушылардың қажеттіліктерін
қанағаттандыра алатын қасиеттерінің деңгейін көтеру болып табылады. Сонымен
тауардың сапа деңгейі өндірушілердің сұраныс пен нарыққа икемделуінің
әлеуметтік индикаторы болуда [8].
Тауар сапасының бір деңгейден екінші деңгейге өтуі кәсіпорынның
тұтынушылық талғам жағдайына икемделуінің дәрежесін көрсетеді.
Сапа – икемді және өзгермелі ұғым. Бұл сапа категориясын қалыптастыруға
әр түрлі көзқарастарды тудырды. Американдық Ральф Недер “сапа – сұраныс
тұрғысынан тұтынушылардың қажеттіліктерінің қанағатта-нуы”. - дейді. 1987
жылғы Францияның мемлекеттік стандартында “бұйымдар мен қызметтердің
сапасы фирманың өміршеңдігімен сипатталады”,- делінеді. Әйгілі француз
маркетологы Жан-Жак Ламбеннің айтуынша “сапа – бұл белгілі бір нарықта
өткізілуі тиіс, өндірілген тауарлардың белгілі бір жетілдірілген деңгейі”.
Ресей экономисттері Д.С. Львов және Ю.А. Зыков сапаны параметрлердің
жиынтығы ретінде қарастырады. Яғни ол параметрлер нақты қажеттіліктерге
сәйкес болуы керек дейді. А.Я. Боярский, В.И. Сиськов, В.И. Седова, П.И.
Рябинович, Г.И. Кузнецова еңбектерінде сапа “қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру деңгейі”, “тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру деңгейі”,
“бұйым параметрлерінің тұтыну параметрлеріне сәйкес келуі”, “нарықтағы
бәсекеге сәйкес болуы” ретінде қарастырылады [9].
Сапа категориясы мемлекеттің қауіпсіздігі мен халықтың өміршеңдігін
сақтауға қажетті параметрлері мен тұтынушылық сипаттамалардың жиынтығы
ретінде қарастырылады. Бәсекеге қабілетті нарықтарды ескере отырып, сапаның
көлемдік анықтамасы сапа категориясынан нақты нарықта қызмет етіп отырған
байланысты анықтама талап етіледі.Өтпелі кезеңдегі Қазақстан үшін сапа
тұтынушылық параметрлердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Потенциалды
бәсекелестік нарық ортасын қалыптастыруда сапаға деген мұндай көзқарастың
өзгеруі әбден мүмкін. Дегенменде тұтынушылардың әлеуметтік қорғау мен
тұтынушылардың қауіпсіздігін сақтау мемлекеттік органдардың күнделікті
қызметі болып табылады. Нарықтағы кез-келген тұтынушы сол немесе басқа
тауарды өз талғамы бойынша таңдайды. Егер нарық айтарлықтай бәсекеге
қабілетті болса, онда тауарды бағалау мен таңдаудың негізі – “баға-сапа-
сервис” коридоры болады. Халықтың сатып алу қабілеттілігі мен бағаны
тұрақтандыру жағдайында сапа негізгі тұтынушылық сипатта болады. Сондықтан
да өндірушілердің алдында сапаны басқару қажеттілігі тұрады. Басқару
институты ретінде барлық деңгейлерде (кәсіпорын, аймақ, мемлекеттік
басқару) тіпті басшылардың өзін, олардың орындайтын қызметтері мен
міндеттерін қамтиды. Нарықтық бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізу үшін
сапаны көтеру басқару фунцияларының барлық фазаларында, яғни жоспарлау,
шешім қабылдау, шешімді жүзеге асыру, бақылау бойынша белгілі бір басқаруды
талап етеді. Сәйкесінше сапаны көтеру қажеттілігін үрдіс ретінде, осы
үрдісті ұйымдастыруды барлық деңгейдегі басшылардың позициясы ретінде
қарастыруға болады.Тауар сапасын көтеру басқарудың функциясы болып
табылады. Тауарды әлеуметтік басқару тауар-ақша қатынастары аясында қызмет
ететін тауардың сапасын дамыту мен жетілдіру және оны сақтау мақсаты бар
қоғамға әсер ету ретінде ұғынылады. Сапаны басқару тауар өндірісінің
технологиялық үрдісі және оның тұтынылуынан бастап сапаға жету үрдісі мен
менеджменттің жеке функциясы ретінде тауар сапасын көтеру мен сақтау
бойынша іс-әрекетті бөліп қарастыруды ұйғарады. Сапаны басқару функция
ретінде өнім өндірісіне жасалатын бақылау жүйесінде тауарды өндіру, сақтау
және өткізуде белгілі бір прогрессивті технологияларды қолдануда көрініс
табады.
Сапаны басқару процесс ретінде тек тауарды өндіру және өткізуді ғана
емес, сондай-ақ елдің экономикалық, экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету үшін тауар сапасына мемлекет тарапынан бақылау жасалуы керек. Нарықта
жетістікке жету үшін өнім сапасы ең жоғары техникалық деңгейге ие болуы
міндетті емес. Тіпті кейде әлемдік талаптарға сай өнімдер нақты нарықта
өтпей қалатын жағдайлары да болады ал, кейде сапасыз тауар маркетингтік
құралдардың әсері арқасында тез арада үлкен сұранысқа ие болып тез өтеді.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкер бұны ескере келе көп шығынды қажет ететін
тауардың сапасына емес, қайта тұтынушы үшін не нәрсенің құнды, әрі маңызды
екенін анықтап, барлық маркетинг құралдарын осы үшін жұмсайды. Мұндай
жағдайдың болуы сапаның маңызды экономикалық категория деп түсінуде болса
керек [10].
Сапаның талаптары нарықтағы тауарларға, сондай-ақ нарықтағы қызметтер
мен жұмыстарға ортақ нәрсе. Яғни талап барлығына бірдей болады. Нарықтағы
тауарлар мен қызметтердің жеткілікті болу жағдайында, сатып алушы таңдау
құқығын әрине нақты сол уақыт аралығында баға және тұтынушылық
қажеттіліктерді қанағаттандыру параметрлері бойынша ең ұтымдысына аударады.
Өз кезегінде тауар сапасы оның барлық құраушыларының сапалы болуын талап
етеді. Сапа тауар бәсекеге қабілеттілігінің элементі ретінде көптеген
шығындар мен күш-жігерді, өндірістік базаның техникалық жаңаруын талап
етеді. Бірақ егер ел ішінде сапаға қойылатын талаптар төмен болса, онда
кәсіпкердің сапаны арттыруға деген ықыласы жоғалады.
6 Өнім сапасын бағалау көрсеткіштері мен критерийлері
Белгілі бір қажеттіліктерді толығымен қанағаттандыру позициясынан өнім
сапасын жоғарылату мәселесін зерттеу өнім сапасы және өндіріс тиімділігінің
анализін талап етеді. Нарықта тауар сапасы - сатып алушының негізгі
техникалық–экономикалық көрсеткіштері бойынша анықталады: дизайн, ұзақ
мерзімділігі, үнемділігі, пайдаланудағы ыңғайлылығы [11]. Жетекші елдерде
ғалымдар мен фирмалар өз қызметтерінде бірінші деңгейде тауар сапасына
назар аударады. Мысалы, Ұлыбритания ғалымы Д. Билдач, атақты профессор
Гарвардың бизнес мектебінен Г. Левитт сапаның өзіне ғана емес, тауар
сапасына қатысты бағыттайды. Аталмыш зерттеушілер мен әлемнің атақты
менеджер Ли Яккока тауарлардың сұраныс тиімділігін қарастырды. Яғни
өндірістік дизайн бейнесіндегі еңбек өнімділігі мен өнім сапасын айтты.
Кембридждегі стратегиялық жоспарлау институты да тауардың бәсекелестерден
артықшылығы сапасына қатысты болуы керек деп есептейді [12].
Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігі
әлемдік табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты болып табылады.
Ал, бәсекеге жарамдылықтың негізі - сапа және төмен баға болып табылады.
Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық экономикалық
(мәселен, Қытай, АҚШ-пен экономикалық байланысы) трансұлттануы жүзеге
асырылады.
Өнім сапасын басқару - өнім дайындауда сапаның тиімділігін және оны
тұтастай пайдалануды қамтамасыз ететін факторлар мен шарттарға тұрақты,
жоспарлы, мақсатты әсер ету процесі ретінде түсіндіріледі. Өнімнің сапасын
басқару жүйесі келесі функцияларды қамтиды [13]:
- стратегиялық, тактикалық және оперативті басқару функциясы;
- ақпараттық - бақылау, талдау және есептік, әсер етуді басқару
бойынша шешім қабылдау функциясы;
- ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік
факторлар мен шарттар бойынша басқару функциялары.
Ал стратегиялық функциялар төмендегілерден құралады:
- сапаның базалық көрсеткіштерін талдау мен болжау;
- жобалық және конструкторлық жұмыстардың бағытын анықтау;
- өндірістің қол жеткізген сапа нәтижелерін талдау;
- жарнамалау туралы ақпаратты талдау;
- тұтынушылардың сұранысы жайлы ақпаратты талдау.
Тактикалық функциялар:
- өндіріс сферасын басқару;
- сапа көрсеткіштерін белгілі деңгейде ұстау;
- басқару объектілері мен сыртқы ортаның өзара қызметі.
Өнімнің сапасын басқару жүйесі - өнім сапасының жоғары деңгейін
белгілеп, қамтамасыз етіп және ұстауға бағытталған әдістер мен құралдардың,
басқару органдарымен басқару объектілерінің жиынтығы болып табылады.
Сондай-ақ, өнімнің сапасын басқару жүйесі төмендегідей талаптарды
қанағаттандыруы қажет:
- өнімді зерттеу мен бақылау жүйесіне, сенімділікті
сертификациялауды;
- өндірісті ұйымдастыруды;
- жобалаудан эксплуатациялауға дейінгі сапаны басқаруды.
Қоғамдық қажеттіліктердің қанағаттануы бойынша мүмкіндік дәрежесі өсіп
көбейіп, түрленген және дамыған сайын сапа да дамып отырады. Н.Ф.
Прокопенко өзінің еңбектерінде сапаны экономикалық тұрғыдан: Сапаның
экономикалық теориясын құру сапаны жоғарлатудың теориялық негізін өңдеуді
және одан бұрын оның экономикалық мазмұнын ашып қарастыруды ұсынады, - деп
қарастырады [14].
Сапаның экономикалық теориясын жүргізу кезінде тұтыну құнының
қатынасын талдау және онымен қоса өнім сапасын талдаудың үлкен мағынасы
бар. Әрбір тұтыну құны нақты сапаға ие болады. Егер тұтыну құны қажетті
заттарды көрсететін болса, онда сапа нақты, анықталған қажеттілікті
қанағаттандыруға қабілеттілік мөлшерін көрсетеді. Дегенмен, өнім сапасы
табиғи қасиеттермен сипатталатын болса, онда ол техникалық пәндермен
оқытылады. Сондықтан да оны экономикалық категорияға жатқызуға болады.
Тұтынушының назарына өнім табиғаты емес, қажеттілік қасиеттері бар
тауарға айналуы түседі. Сатып алушы үшін сапалы тауар бұл жоғары класты
тауар деген сөз емес. Бұл оған ұнайтын тауар, яғни топтың қажеттіліктеріне
сәйкес келеді. Сол себепті, әлемдік кеңістікте сапаның келесі тұжырымдамасы
таралған: Сапа дегеніміз – тауардың белгілі қасиеттерінің жиынтығына
сәйкес дәрежесі көрсетіліп, бағасы ескеріліп, сатып алушының
қажеттіліктерінің жиынтығы ретінде қарастыру. Яғни, сапаның толық құнды
бағасы бірдей деңгейдегі бағалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталады [15].
Өнім сапасы тұтынушылар және өндірушілер тарапынан әр түрлі болады.
Бірақ олардың ортақ жақтары да болады. Оны 1-суреттен көруге болады.
Сурет 1 - Өндірушілер мен тұтынушылар қөзқарасы негізіндегі өнімнің сапасы.
Өнім сапасының экономикалық және қосымша көрсеткіштері де өнімнің
сапасына ықпал етеді. Экономикалық көрсеткіш жеке өнім сапасын емес, сол
өнімнің сапасын жақсартуға байланысты өңдеп, дайындағанда жұмсалған
шығындарды сипаттайды. Экономикалық көрсеткіштер құрамына негізінен
еңбектің, жұмыстың өзіндік құны жатады қарастырылып отырған көрсеткіштер
өнімнің бүкіл өмірлік цикліне экономикалық баға береді. Өңдеу, дайындау,
қолдану, өткізу, тұтыну және қайта өңдеу кезеңдерінің құндылығын анықтайды.
Әрбір өнімнің сапасы екі түрлі көрсеткішпен бағаланады - абсолюттік
көрсеткіш - сол заттың өзі, ақшалай құны - жеке қасиеті. Салыстырмалы
көрсеткіш - бұл коэффициент пайыз есебінде басқа сандық қатынастармен
теңестіру. Сонымен бірге, сапа көрсеткіштері жеке дара және кешенді болып
екіге бөлінеді. Жеке дара көрсеткіштер өнімнің бір ғана жеке қасиетін
көрсетеді. Ал кешенді көрсеткіштер - жалпылама, топтық, интегралды және
индексті болып бөлінеді [16].
Интегралды көрсеткіш сол өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жиынтығын
тұтынушының бағалауына байланысты.
Индексті көрсеткіш өнімнің ақау коэффиценті мен индексін көрсетеді.
Мұнда өндіру процесі, дайындау деңгейі, технология, ұйымдастыру, басқару
жұмыстары және жұмыс істейтін адамдардың да қатысы ескеріледі.
Әрбір заттың, өнімнің сапалық көрсеткіштері оның пайдалану деңгейі мен
қажеттілігіне байланысты функционалдық, эргономикалық, эстетикалық,
технологиялық, тасымалдау ыңғайлылығына, экологиялық құқықтық, қауіпсіздік
қасиеттері мен ерекшеліктеріне қарай әртүрлі бағаланып, іріктеледі.
Тағайындау көрсеткіштері өнімді белгілі бір бағыт бойынша қолданудан
алынған экономикалық пайдалы тиімділікті көрсетеді. Өндірістік – техникалық
өнімдер үшін негізгі көрсеткішретінде өнімділік көрсеткіші алынады.Ол
бағаланатын өнімнің көмегі арқылы шығарылытын өнімнің жалпы көлемін
анықтауға қажет.
Сенімділік көрсеткіштері өнімдердің төзімділігін, ұзақ уақыт сақтауын,
жөндеуге жарамдылығын көрсетеді.
Технологиялық көрсеткіштер өнімдерді шығарудағы және жөндеудегі еңбек
өнімділігін арттырудың конструкторлық – технологиялық шешімдердің
тиімділігін көрсетеді. Бұл көрсеткіштер арқылы жаппай өнім шығаруға,
өндірісті технологиялық дайындау, өнімді шығару және сату барысында
материалдар мен еңбек құралдарын, уақытты тиімді пайдалануға жағдай
жасайды.
Эргономикалық көрсеткіштер адамдар мен заттардың арасындағы
арақатынастар, адамдардың заттарды қолданудағы психологиялық, физикалық,
гигиеналық қасиеттерін көрсетеді. (температураның, шудың, вибрацияның,
газдың, будың және т.б. ылғалдықтың әсерлері).
Эстетикалық көрсеткіштер өнімнің сыртқы орындалуын, формасын, тауарлық
түрін қамтамасыз етеді.
Тасымалдауға шыдамдылық көрсеткіштері өнімнің тасымалдауға биімділігін,
шыдамдылығын көрсетеді.
Патенттік – құқықтық көрсеткіштер – патенттік тазалық, патенттік
қорғалымдылықты, өнімдердегі жаңа техникалық шешімдерді, тауарлық белгі мен
өндірістік үлгіні тіркеуді көрсетеді.
Экономикалық көрсеткіштер - өнімдерді іске қосқанда және қолданғанда
қоршаған ортаға тигізетін кері әсерінің деңгейін көрсетеді. (Мысалы: өнімді
сақтағанда, тасымалдағанда және іске қосқанда, қауіпті қоспалардың,
газдардың, радияциялық сәулелердің болу мүмкіндігі).
Өнім сапасының көрсеткіші белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыру
жарамдылығын сандық сипаттайды. Сапа көрсеткішінің номенклатурасы өнімнің
арнауына байланысты болады. Көп мақсаттарға арнаулы өнімнің бұл
номеклатурасы көп санды болуы мүмкін. Сапа көрсеткіші әр түрлі бірліктерде
айқындалуы мүмкін. Өнім сапа көрсеткішін қарастыру кезінде айыра білу
керек [17]:
- көрсеткіш атауы;
- көрсеткіштің сандық мәні.
Сапа деңгейі – салыстырмалы сипаттама. Талданылатын өнімнің сапа
көрсеткіштерін үлгі-өнімнің ұқсас көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
есептелінеді. Үлгі ретінде стандарттар, техникалық шарт, болашақ жаңа
бейнедегі үлгі, шетелдік ұқсас өнім алынады.
Сапаны қалыптастыруға кеткен шығындарға байланысты сапа деңгейі
төмендегідей болып бөлінеді:
- өнімнің абсолюттік сапа деңгейі, өнімнің өндірісі толып жатқан
экономикадан тыс ұғымдармен, соның ішінде, елдің қорғаныс
қабілеттілігін, оның әлемдік нарықтағы беделін қамтамасыз ету
шарттарымен, ғарыштық техниканың дамуымен т.б. ықпалымен
жүргізілуі мүмкін;
- қауіпсіз сапа деңгейі, мұнда өнімді пайдалану қауіпсіздігі
қамтамасыз етіледі;
- сапаның экономикалық оптимальды деңгейі, яғни өнім өндірісі мен
тұтынуға өте аз шығындар жұмсай отырып, қажеттілікті ең жоғары
деңгейде қанағаттандыру. Азаматтық өнімнің көптеген түрлері үшін
сапаның дәл осы оңтайлы (оптимальды) деңгейі қолайлы [18].
Өнім сапасының интегралды көрсеткіші. Өнімді құрастыру қолдануға немесе
пайдалануға шығындар соммасына өнімді қолданудан, пайдаланудан немесе
тұтынудан болған пайдалы эффект соммасына қатынасы болып табылатын өнімнің
сапа көрсеткіші.
Өнім сапасының индексі. Қарастырылатын мерзім ішінде өндірілген әртүрлі
өнімдердің орташа алынған салыстырмалы сапа көрсеткіштерінің мәніне тең
өнімнің кешендік көрсеткіші.
Өнімнің сапа көрсеткішінің салмақтық коэффиценті. Өнімнің сапасының
басқа көрсеткіштер арасындағы берілген сапа көрсеткішінің мәнділігінің
сандық сипаты.
Өнімнің сапа көрсеткішінің базалық мәні. Сапаны салыстырып бағалауда
негізгі алынатын өнім сапасының көрсеткіш мәні.
Өнімнің сапа көрсеткішінің салыстырмалы мәні. Бағаланатын өнімнің сапа
көрсеткіш мәнінің осы көрсеткіштің базалық мәніне қатынасы.
Өнім сапа көрсеткішінің регламенттелетін мәні. Нормативті құжаттамамен
белгіленген өнім сапасының көрсеткішінің мәні.
Өнім сапасының көрсеткішінің номиналды мәні. Өнім сапасы көрсеткішінің
ең көп немесе ең аз регламенттелген мәні.
Өнім сапасы көрсеткішінің оптималды мәні. Өнімді өндіру, пайдалану
немесе тұтынуға кеткен шығындар бола тұра, сол өнімді пайдаланудан немесе
тұтынудан алынатын ең көп тиімділікке жетуді, болмаса шығындармен берілген
тиімділікке жетуді және бір жолы шығындардың тиімділікке деген ең жоғарғы
қатынасына жетуді белгілейтін өнім сапасы көрсеткішінің мәні.
Өнім сапасы көрсеткішінің жіберілетін ауытқулар. Нормативті құжаттармен
белгіленген шектерде номиналдық мәнінен жіберілетін өнім сапасы
көрсеткішінің нақты мәнінің ауытқулары.
Өнім сапасының кешенді көрсеткіші. Кешенді көрсеткіш бірнеше жай
қасиеттерінен немесе бір өнімнің күрделі қасиеттерінен тұрады. Кешенді
көрсеткішке өнімнің сапасының дайындық коэффицентін Кг мына формуламен
есептейді [19]:
Кг=ТТ+Т (1)
мұндағы:
Т - бұйымдардың бастартушылыққа жұмыс істеулілігі;
Тв - қайта құрудың орташа уақыты.
Формуладан дайындық коэффицентінен екі бұйымның қасиеттерінің мазмұнын
көруге болады, бастарту молшылығы және өңдеуге жарамдылығы.
Орташа әдісімен шығарылатын басқа өнімнің кешенді сапа көрсеткіші Ко
келесі формуламен есептеледі.
Ко= Σⁿ Кi αi
(2)
мұндағы:
Кi - көрсеткіші i-өнімінің бағалау қасиеті;
αi - салмақтық көрсеткіштің коэффиценті.
Кi (2) формуладан Ко - өнімнің әртүрлі қасиеттерін сипаттайды. Ко-
көрсеткіші орташа алынған, әдістермен шығарылатын барлық кешенді
көрсеткіштер сияқты арифметикалық, геометриялық және т.б. көрсеткіштері
физикалық баллмен және нақты физикалық мазмұны болмайды.
Өнімнің сапасының біртектік және кешендік көрсеткішінің бөлінуі шартты
өнімнің қасиеттері жай және күрделі болып бөлінеді. (1) формулаға
қолданған Тв өңдеуге жарамдылық көрсеткіші мына формуламен анықталады:
Тв= То+Ту
(3)
мұндағы:
То - бастартушылықты табу үшін жұмсалатын орташа уақыт;
Ту- бастартушылықты жоюға арналған орташа уақыт.
(3) формуладағы жөндеуге жарамдылық бұйымның күрделі қасиеттерін
бастартушылықты табуға икемділігін жоюға икемділігі сияқты жай қасиеттерге
байланысты, яғни К1, Tв көрсеткіштерін бірлік ретінде қарастырылады, ал То
және Ту кешенді көрсеткіш ретінде қарастырылады.
Белгіленетін көрсеткіштерімен анықтау қасиеттері өз ретінде өнімнің
бірліктік және кешендік көрсеткіштерімен сипатталады. Егер анықтау
көрсеткіші кешенді болса, онда жалпы болады. Өнім сапасын жалпы көрсеткішін
абайлап қолдану тиіс. Өйткені басқа бірлік көрсеткіштерімен сипатталатын
жетіспеушілік бірліктің көрсеткішін жабылуын жібермеу керек. Егер бірлік
көрсеткіші 0-ге тең болса онда жалпы көрсеткішті 0-ге тең деп алады, яғни
өнім сапасы қанағатсыз деп белгіленеді.
Өнім сапасының интегралды көрсеткіші. Өнімнің сапалық көрсеткішінің
интегралды И мына формуламен есептеледі:
И=ЭЗс+Зэ
(4)
мұндағы:
Э - пайдаланудың немесе өнімді пайдаланудың жалпы жағымды эффектісі;
Зс - өнімді өндіруге кеткен жалпы көлемі;
Зэ - өнімді пайдалануға кеткен жалпы көлем.
Берілген формула бір жылдан аспайтын өнімге қойылады. Бұл жағдайда бір
уақыттағы және ағымдағы шығындар жай қосылады. Қызмет мерзімі бір жылдан
асатын өнім үшін бір уақыттағы шығындары Зс өнімнің аяқталуын белгілейтін
нормативтік коэффициентін қолданумен өнім қызмет мерзімін соңғы жылына
келтіреді. Өнім сапасының интегралды көрсеткішімен қатар, оған керісінше
тиімділік бірлігіне жұмсалған салмақтық шығындар атты шама қолдануға
болады. Өнім сапасының индексі - өнім сапасының индексін анықтауының екі
нұсқауына мысал келтірейік:
Мысал: Қарастыратын Кі және і=1,2...S мерзім ішіндегі кешендік
көрсеткіштері белгіленген әртүрлі S өнімдері, сонымен қатар әр қайсына
сәйкес көрсеткіштердің базалық мәндері. Сонда салмақтың коэффиценті Ві мына
формуламен есептелінеді:
Ві = СіΣСі
(5)
мұндағы:
Сі - і-түрлі өнімнің қарастырылған мерзімдегі құны.
Өнім сапасының (U) индексін осы мерзім ішінде мына формуламен
есептеледі:
U=Σ ві КіКіб
(6)
Өнімнің барлық түрлері үшін В1, В2, В3 балдармен анықталатын сапаның үш
тобы белгіленген. Егер қарастырылған мерзім ішінде осы топтарға өнімдер С1,
С2, С3 құнымен өндірілсе, онда салмақтың коэффиценті (Ві) тең болады:
Ві= С1 С1+ С2+ С3
(7)
Өнімнің орташа балы (Ворт) мына формуламен анықталады:
Ворт=в1В1+в2В2+в3В3
(8)
Ал сапа индексі (І) тең болады:
І = Ворт Вб.орт
(9)
Вб.орт. – базалық мерзім ішіндегі өнімнің орташа балы.
Өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау әдістері [20]:
1. Өнімнің сапа көрсеткішін өлшеу әдісімен анықтау:
- техникалық өлшеу құралының негізінде жүргізілетін өнімнің сапа
көрсеткішін тіркеу әдісімен анықтау;
- белгілі бір заттарды, шығындарды, жағдайларды бақылап, олардың
сандарын есептеуге негізделген өнімнің сапа көрсеткіштерінің мәнін
анықтау әдісі.
2. Өнімнің сапа көрсеткішін есептеу әдісімен анықтау:
- өнімнің сапа көрсеткіштері өнімнің параметіріне табынышты теориялық
және эмпириктік байланысына негізделген өнімнің сапа көрсеткішінің
мәнін анықтау әдісі.
- өнімнің сапа көрсеткішін сараптық әдісімен анықтау:
3. Сарапшылардың шешіміне негізделген өнімнің сапа көрсеткішінің
мәнін анықтау:
– өнімнің сапа көрсеткішін әлеуметтік әдіспен анықтау:
– нақты немесе болуы мүмкін тұтынушылардың пікірлерін жинастырып,
талдауға негізделген өнімнің сапа көрсеткішінің мәнін анықтау әдісі.
4. Өнімнің сапа көрсеткіштерін өлшеу әдісімен анықтау. Өлшеу
әдістерінің көмегімен мынадай сапа көрсеткіштері мен бұйым
салмағы, тоқ күші, автомобиль жылдамдығы және т.б. анықтайды.
5. Өнімнің сапа көрсеткіштерін тіркеу әдісімен анықтау. Тіркеу әдісі
белгілі жағдайлар санын тіркеуден алынатын ақпараттарға
базаланады. Мысалы, сынақ кезінде бұйымдардың істемей қалуы,
партиядағы ақаулық бұйымдардың санының есебі және т.б.
6. Өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтаудың есептік әдісі. Есептік
әдіс тәсіл өнімді жобалау кезінде басты түрде қолданады. Бұл
тәсілмен өнім сапасының бөлек көрсеткіштері арасындағы
тәуелділіктер бекітілуі мүмкін. Есептік әдіс бұйымның массасының
мәндерін, оның өндірілу көрсеткіштерін, мықтылығын, күштілігін
және т.б. анықтау кызметін жасайды.
7. Өнім сапасы көрсеткішін анықтаудың органолептикалық тәсілі. Бұл
тәсілмен анықтау кезінде адамның сезім мүшелері сәйкес сезім
алғандығы туралы ақпарат береді.
1.3 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасындағы өнім сапасын басқару
жүйесінің ерекшеліктері
Бүгінгі күні, өнім сапасын басқару стратегиялық мақсат ретінде
қабылдануы тиіс, оның көптеген шешімі кәсіпорынның тұрақтылығын,
экономикасын және дүниежүзілік өндірісте орнын көрсетеді.
2003-2015 жылға арналған республиканың өнеркәсіпті-инновациялық даму
бағдарламасының мақсаты экономиканың диверсификациясы болады, мемлекеттік
саясат приоритетінің басты стратегиясы хабарланған өндірістердің экспорты
бәсекеге қабілеттілігі болуы тиіс. Мемлекеттік басқару органдарының дамуы
стандарттау және өнімді сертификаттауға бағытталған. Келесі дамуы өнім
сапасына емес, өндірістің сапасына байланысты болады.
Өнім қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына басқа, Техникалық реттеу
Заңымен тағы бір мақсат анықталған – ол өнім мен қызметтің бәсекеге
қабілеттілігін жоғарлату болып табылады. Оған жету үшін биік стандарттармен
жұмыс істеу қажет. Сондықтан үйлесімді нормативті базаны жасау керек, ол
өнімді ішкі және сыртқы рыногында бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыздандырады, бірақ ол үшін халықаралық стандарттарды қолдану қажет.
Сапаны басқаруда қазір біздің нормативті базамыз өңделген және
қабылданған 17 мемлекеттік стандарттарымен, халықаралық сәйкестелген және
11 әдістемелік кепілдемелерден тұрады [21].
Бұл жылдар Қазақстанда сертификация органдарының саны өсті, сапа
менеджмент жүйесінің сертификациясын өткізу құқығына аккредиттелген,
сәйкестікті растау 2-ден 26 органға дейін, сапа менеджмент жүйесінің
сәйкестігін растау жұмыстарын өткізу құқығына аккредиттелген.
Сапа менеджмент жүйесін енгізген Қазақстан кәсіпорынның саны 2001 жылы
5-тен қазіргі күнге дейін 470 дейін өсті, ал 140 кәсіпорын енгізу
сатысында, 17 кәсіпорын ИСО 14000 серия халықаралық стандартына сәйкес
қоршаған ортаны басқару жүйесіне сертификатталған.
Бірақ, өнім әзірлеуші кәсіпорындар мен жоғары оқу орындарында сапа
менеджмент жүйесін енгізу бойынша тәуір тәжірибесі бар, ал мемлекеттік
басқару органдарында сапа менеджмент жүйесін енгізуі тек алғашқы қадам
жасалынып отырды.
Сапа менеджмент принциптерінің қолдануы мемлекеттік басқару құрылымында
ең алдымен пайдалануға берілетін қызметтердің сапасын жоғарлауын,
мемлекеттік қызметтермен азаматтардың қанағаттануы және өз ақырғы жұмыс
нәтижесіне құштарлығын болжайды.
Ең алдымен мыналар:
- кіші кәсіпкерлік субъектілеріне жеңілдік несие беру, СМЖ енгізілген
болса (Кіші кәсіпкерліктің даму қоры АҚ қызметі меморандум туралы 26
мамыр 2005 жыл №514 Үкімет қаулысы бойынша бекітілді).
- салық жеңілдіктер СМЖ және менеджмент экология жүйесі енгізілген және
сертификатталған кәсіпорындарға арналған. Сапа саласында жетістігі бар ҚР
Үкімет сыйлығымен лауреатталған және өзінің өндіріс тауарларын іске
асырғандарға арналған.
Сапа менеджмент жүйесін енгізген отан кәсіпкерлерді, отандық өнімін
бәсекеге қабілеттілігін жоғарлау мақсатында мемлекет оларды қолдайды.
Сапа менеджмент саласында нормативті базаны толық жетілдіру
республикада үлкен жұмыс өткізілуде. Бүгін ол нарық экономика шарттарында
жұмыс істеу үшін қайта құрылған.
Менеджмент сұрағы қазір нормативті базасы өңделген және қабылданған 13
мемлекеттік стандартынан және 11 әдістемелік кепілдемелерден тұрады.
Халықаралық стандарт ИСО 9000, 14001, ХАССП, қауіпсіздік және еңбек
стандарттары ҚР мемлекеттік стандарт сапасы ретінде қабылданған.
Сертификаттау бойынша шетелдік органдар оннан асатын республика
территориямызда жұмыс істейді, сонымен қатар 20-дан асатын консалтинг
ұйымдар бар.
Нарық жағдайында халық үшін өнімнің сапасы мен қауіпсіздігі көп
талқыланатын мәселе. Бұл мәселені үкімет ішінде ғана, сертификаттау арқылы
шешуге болады. Қазақстан экономикасының басқа елдермен қатынасы жақсаруы
үшін Ұлтаралық стандартқа көшудің ұлттық идеясы проектінің жүзеге асыру
қажет. Индустрияда – инновациялық стратегияның жүзеге асуы – техникалық
өнеркәсіп орындарының жаңаруын, менеджмент жағдайы мен экологиялық
менеджменттің ИСО 9000 және 14000 сериясындағы стандартында жұмыс істеуін
қажет етеді.
Қазақстан Республикасының 2008-2011 жылдар аралығындағы ұлттық
мәселелерінің стандартттауы мен сертификаттауын жүзеге асырудағы негізгі
мақсаты болып – Қазақстан Республикасының техникалық жетістіктерін
қадағалау мен сертификаттау салаларына көшу болып табылды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары сертификаттауды
сапалық жағынан, яғни объективті түрде өнімді бағалау, тұтынушыға өнімнің
қауіпсіз де, таза екендігін дәлелдеуі және оның басқа кәсіпорындармен
салыстырғандағы жағдайының жақсы екендігін көрсетуі қажетті механизімнің
бірі ретінде қарастырылады.
Шетелдерде өнімнің қауіпсіздігі адам үшін және қоршаған орта үшін
баяғыдан сертификаттау арқылы дәлелденді. Бұған қарамастан,оның құны өте
жоғары, өнімді шығарушы сертификаттау өзінің сауда орталығын ашып, сатылған
өнімнің пайдасын көру үшін алуы қажет.
Соңғы бірнеше ғасырда классификациялық кәсіпорындар атты ұжымдар
жұмыс істеуде. Олар сот жұмыстарының қауіпсіздігін, оларды құтқару
мақсатында бағалайды. Бұл да сертификаттаудың бір түрі. Классификациялы
кәсіпорындардың мысалы ретінде: Регистр Ллойда атты авторитеті жоғары ұлт
аралық кәсіпорнын қарастыруға болады. Оның 127 мемлекетте филиалдары бар.
Регистр Ллойда соңғы ІІ ғасыр бойы сертификатталу кәсіпорындардың ішінде
алда келе жатыр.
Бұнымен қоса біздің мемлекет 1993 жылы өнім және қызмет көрсету
орындарының сапасы, олардың қауіпсіздігі мен жоғары сапалы өнім екендігін
бағалау туралы жүйесі қабылданды. Сертификаттау – ҚР-ғы техникалық
жағдайдың жақсаруы, өнімнің сапалы да, қауіпсіз болуындағы жаңа
принципиалды бағыт. Осыған байланысты сауда орталықтарында өнімнің жағдайын
көтермеу қоршаған ортамен адамдардың денсаулығына зиянын келтіруі мүмкін.
КСРО кезінде экспорттаушы өнімнің сертификаттауы жүрді. Мұндағы
сертификаттауының орнығу жүйесі 2 кезеңге бөліп қарауға болады:
1. Сертификаттауға дейінгі кезең.
2. Енгізілгеннен кейінгі 1984 жыл.
Сертификаттау жүйесінің орнығуының ІІ кезеңі 1984 ж КСРО Совет
Министрлерінің қабылдауымен байланысты. Совет Министрлері: машина жасау
өнімдерінің сертификаттауы және КСРО-дағы машина жасау өнімінің
сертификаттауы жайлы уақытша қаулысы атты ЖД 50-596-86 жетекші нормативті
құжатының дәлелдемесін енгізді.
ҚР-дағы сертификаттаудың қазіргі заманғы қадамы 1991 ж Тұтынушы
құқығын қорғау заңының қабылдануымен байланысты. Бұл заңда өнімнің қажетті
түрде көрсеткішке сай тексерілуі қажет. Бұл тексеріс азаматтардың жеке
басының өмірі, денсаулығы мен жеке меншігі, қоршаған ортасын қауіпсіз
етеді. Көрсетілген көрсеткіштерді тексеру мен қадағалау тек қана
сертификаттау арқылы жүзеге асырады. Өнімнің сапасы мен қауіпсіздігіне,
қызмет көрсету орны мен жасау шығарушылары жайлы білуіне тұтынушының толық
құқығы бар.
Көркейтудегі мемлекеттік сертификаттау жүйесінің негізгі болып ҚР-ның
Стандартттау және сертификаттау туралы заңы болды. Ол 1993ж 18 қаңтарда
қабылданды. Қазақстан Республикасының ТМД елдерінің ішіндегі бұл заңды
қабылдағандарының бірі болды.
ҚР-ның Министрлер кабинетінің №41 қаулысы бойынша 1993ж 20 мамырдан
бастап, ҚР-да өнімнің қажетті түрде сертификатталануы жайлы өнімдер
номенклатурасы өткізілді. Импорттаушы өнімдер сауда орталықтарында
сертификаттау арқылы ғана қабылданды.
Көрсетілген қаулының орнына ҚР-ның үкіметі №1112 қаулысы бойынша 1997ж
15 шілде күні Өнімнің міндетті түрдегі сертификаттауына қажетті түрдегі
стандартына сай немесе басқада азаматтардың өмірі, денсаулығы, жеке меншігі
мен қоршаған орта жағдайының қауіпсіз болуын қамтамасыз ететін нормативті
құжаттары сай болуы қажет делінген жүйе қабылданды.
Қазақстан экономикасындағы болған өзгерістерге байланысты 1999 жылы ҚР-
ның Стандарттау мен сертификатау туралы заңның орнына ҚР-ның
Сертификаттау туралы заңы қабылданды. Ол 2003ж 10 маусымында өзгертіліп,
толықтырылды.
Сертификаттау туралы заңның 12-ші бабында өнімнің қолданылуы,
қажетті түрдегі сертификаттауымен байланысты, сертификаттаусыз алуға тыйым
салынды. Бұдан басқа, міндетті түрдегі сертификаттау қажетті тауарлар
импортқа сертификаттаусыз түсе алмады.
Қазақстан Республика Президентінің 28.08.02 №931 жарлығына сәйкес
Қазақстан Республикасының мемлекетін басқару жүйесінің ары қарай дамыту
шаралары жайында индустрияландыру департаментінің 18.09.03 №951 Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының
саудасы мен индустриялық министірлік метрологиясы және жүйелеу техникасы
бойынша комитет бөлімінің аймақтық сауда және шағын бизнес қолдауымен атын
өзгертті.
Бүкіл әлемде және басқа да мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік
қызығушылығы және сапа аймағында қызығушының қиысуы, экологиялық және
қауіпсіздік қамтамасыз ету мен байланысты, технологиялық және өнімдік
талаптарының міндеттілігін анықтау, база заңдарының қалыптасуы және құру
басқармаларынан тұрады және сапаға әсер ету функциялары жалпы мемлекеттік
болып табылады.
Сапа ауданында жетістіктеріне жүлде ұлттық ойындарда басты роль
қолдаумен мемлекеттік шаралар жүйесі. Әлемдегі сапасы бойынша жүлделерді
екі категорияға бөлуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz