Жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру
КІРІСПЕ 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСТАРЛАРЫ 9
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы 9
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері 22
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары 30
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ
МЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ 46
2.1 Қызылорда облысындағы бюджеттің қалыптасуы мен
орындалуын талдау 46
2.2 Жергілікті бюджеттің құрылымын талдау 57
2.3 Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджеттің
құрылымының динамикасын талдау 71
3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ 81
3.1 Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді дамыту 81
3.2 Аймақ экономикасының дамуының бюджет қаражатымен
байланысы 91
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері 101
ҚОРЫТЫНДЫ 112
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСТАРЛАРЫ 9
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы 9
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері 22
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары 30
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ
МЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ 46
2.1 Қызылорда облысындағы бюджеттің қалыптасуы мен
орындалуын талдау 46
2.2 Жергілікті бюджеттің құрылымын талдау 57
2.3 Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджеттің
құрылымының динамикасын талдау 71
3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ 81
3.1 Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді дамыту 81
3.2 Аймақ экономикасының дамуының бюджет қаражатымен
байланысы 91
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері 101
ҚОРЫТЫНДЫ 112
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
Жалпы сипаттама. Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің буыны ретіндегі нарықтың өзін-өзі реттейтін функциясын мойындай отырып, ұдайы өндірістің барлық элементтері мен циклдерін жүзеге асыру үшін өндірістің материалдық, ақшалай, еңбек және тағы басқа да ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нарыққа өтпелі кезеңде экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеудің маңызды рөлін атап өткен жөн. Нарықтың іс-қимылы жағдайында аймақтық және ұлттық нарықтың жабдықталуының сонымен бірге, ҚР мемлекетінің экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуінің үлкен маңызы бар. Осыған орай қазіргі экономикалық саясаттың негізгі кемшіліктерінің бірі – аймақтық факторға аз сүйену, реформаның тек орталықтан жүзеге асып жатуы. Экономикалық реттеуді аймақтандыру дегеніміз – аумақтағы жиынтық сұранысты аймақтық – бюджеттік реттеу, яғни жергілікті бюджеттің (республикалық емес) экономикаға ықпал ету рөлінің жоғарылауы.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді екі бағыт бойынша жүргізуге болады.
1. аумақтар дамуының қаржылық ресурстарын бөлу;
2. әкімшілік – аумақтық бірліктердің иелігіне қалдырылған қаржылық ресурстардың шамасын реттеу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің «Қазақстан-2030» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қармы-қатынастарының проблемасына, жергілікті бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап етеді.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді екі бағыт бойынша жүргізуге болады.
1. аумақтар дамуының қаржылық ресурстарын бөлу;
2. әкімшілік – аумақтық бірліктердің иелігіне қалдырылған қаржылық ресурстардың шамасын реттеу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің «Қазақстан-2030» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қармы-қатынастарының проблемасына, жергілікті бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап етеді.
1 Галихин Н.Н. К вопросу о реформе административно-территориального устройства Республики Казахстан // Саясат. – 2000. – № 6. – С. 34–39.
2 Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т. Основы развития местного хозяйства. – М.: Дело, 2000. – С. 52.
3 Шыныбеков Д.А. Бюджетное финансирование местного хозяйства: проблемы и пути повышения эффективности (на примере Жамбылской области): автореф. … канд. экон. наук. – Алматы, 2002. – 7 с.
4 Кубаев К.Е. Формирование принципов и функций местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзит. экономика. – 2002. – № 4–5. – бет 6.
5 Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. – М.: Дело, 1998.
6 Мамонов В.В., Табанов С.А. Конституция Республики Казахстан: Альбом схем. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – бет 6.
7 Республика Казахстан. Общественный форум. Децентрализация и местное самоуправление в Республике Казахстан: выбор приоритетов: стеног. // Public Policy Research Center. Сорос-Қазақстан-Қоры. 18.02.02. – Алматы, 2000. – бет 15.
8 Шугрина Е.С. Муниципальное право // Дело. – 1999. – бет 90.
9 Таранов А.А. Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – бет 5.
10 Жоламан. Децентрализация государственной финансовой системы РК как источник экономического роста // Фонд Сорос – Қазақстан. – 2001. – № 3. – бет 4.
11 Кулатаев Б. Муниципальные ценные бумаги: проблемы и механизмы разделения полномочий между центром и регионами // Транзит. экономика. – 2002. – № 1. – С. 11–113.
12 Амосов А. Эволюция планирования // Экономист. – 2002. – № 12. –
С. 39–45.
13 Намазбеков М.Н. Экономика США: современное состояние и перспективы развития // Аналит. обозрение. – 2003. – № 1. – С. 36.
14 Универсальный учебник. Экономический словарь. Рекомендовано Академией гуманитарных наук в качестве учебного пособия для школ, лицеев и колледжей. – Ростов н/Д: Феникс, 1996. – бет 223.
15 Совершенствование принципов государственного управления // Казахст. правда. – 2003. – 13 март.
16 Шыныбеков Д. Финансовая оценка бюджетных программ по развитию местного хозяйства регионов // Қаржы-қаражат. – 2002. – № 3.
17 Бежаев О.Г. Межбюджетные отношения. Теория и практика реформирования / под ред. д-ра экон. наук М.А. Яхъяева. – М.: Экзамен, 2001. – С. 17–18.
18 Ғали Ә. Қазақстан қоғамын демократияландыру деген не? // Мемлекет. – 2003, 11 апр. – № 15 (2801). – бет 3.
19 Республика Казахстан. Законы. О местном самоуправлении в РК (проект) // Газ. юрид. защиты. – 2000, 21–27 сент. – № 36.
20 Разработка новых правил игры в старых условиях / под ред. И. Монтяну, В. Попа. Органы местного самоуправления в Восточной Европе, на Кавказе и Средней Азии. – Будапешт, Венгрия, 2000, май. – бет 516–517.
21 Постовой Н.В. Муниципальное право // Вопр. и ответы. – М.: Новый Юрист, 1999. – бет 7–8.
22 Экономика и промышленность Франции. – 2001, авг. – http://www.uza.uz/business.
23 Европейская Хартия о местном самоуправлении. Страсбург, 15 октября 1985 года // Материалы Общественного форума «Децентрализация и местное самоуправление в РК: выбор приоритетов». – 2000. – С. 63–69.
24 Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы. – 2002. – Бет 36.
25 О концепции региональной политики Республики Казахстан на 2001–2006 годы: Постановление // Собр. актов Президента и Правительства РК. – 2001. – № 45–46. – С. 226.
26 Ихданов Ж.О. Экономиканы орталықсыздандырудың кейбір мәселелері // «Региональное сотрудничество: противоречия, сближение, новый экономический порядок», Материалы междунар. науч. конф. / Ун-т «Туран» . –2002, 17–18 май. – Ч. 1. – 166 бет.
27 Адасбаев Е., Кантарбаева А. Децентрализация государственного управления в Казахстане: проблемы и пути решения // АльПари. – 2000. – №3–4. – бет 27.
28 Елубаева Ж. Распределение расходных полномочий: краткий обзор теории и практики на примере итальянской республики // Қаржы-Қаражат. – 2003. – № 1. – бет 39.
29 Концепция децентрализации государственных функций в РК: проект // Агентство по стратег. планированию. – Астана, 2001. – С. 1.
30 Молдабеков Ж.Ж., Касымова Р.Ш. Национальная политика как проблема // Саясат. – 2000, апр. –май. – бет 32.
31 Уваров В.Н. Теория государственного управления: учеб. пособие. – Алматы, 2001. – Ч. 2. – бет 6.
32 Мүсіреп Ғ. Орталықсыздандыру біртіндеп жүзеге асады // Егемен Қазақстан. – 2002, 18 янв. – № 11 (22914). – бет 2.
33 Форум по фискальной децентрализации в Центральной Азии. Усовершенствование управления местными финансами и финансового управления в странах Центральной Азии. – Чолпон-Ата, Иссык-Куль, Кыргызстан. – 2000. – 13–15 сент. – Бет 93–95.
34 Оффердал О. Местное самоуправление в Скандинавии: достижения и перспективы // Полис. – 1999. – № 2. – бет 155–157.
35 Децентрализация: эксперименты и реформы / Под редакцией Тамаша М. Хорвата // Органы местного самоуправления Центральной и Восточной Европы. – Будапешт, Венгрия, 2000, май. – Т. 1. – бет 73.
36 Илеуова Г.Т., Серажиева С.Х., Альжани Ж.К. Анализ результатов экспериментальных выборов акимов сельских округов // ANALYTIC: Аналит. обозрение. – 2002. – № 1. – бет 17–18.
37 Козбаненко. В. Формы и методы государственного управления // Проблемы теории и практики управления. – 2000. – № 2. – бет 46.
38 Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства // Транзит. Экономика. – 2001. – № 4. – Бет 49–50.
39 Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана // Экономика. – Алматы, 1998. – бет 8.
40 Государственное регулирование рыночной экономики / под ред. В.И. Кушлина. – М.: Экономика, 2000. – бет 238.
41 Майлыбаев Б. Политические циклы и бюджетное планирование// Казахст. правда. – 2002. – 19 ноября.
42 Республика Казахстан. Правительство. Концепция разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений: Одобрена постановлением Правительства РК от 10 февраля 2003 года №147 // Собр. актов Президента РК и Правительства РК – 2003. – № 7.
43 Шайынғазы С. Басқару жүйесін жетілдіру – заман талабы // Егемен Қазақстан. – 2003. – 8.апр.
44 Республика Казахстан. Министерство финансов. О распределении поступлений на 2002 г. в государственный бюджет между республиканским и местными бюджетами по Единой бюджетной классификации: Приказ Министра финансов Республики Казахстан от 4.01.2002 № 3.
45 Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002. – 11 с.
46 Гутник В., Оттнад А. Межбюджетные отношения в системе федерализма: германский вариант. – // http// eup.ru/ Documents/ 2002-05-15/1 ABA.asp/.
47 Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // АльПари– 2001. . – № 3. – С. 17.
48 Местное самоуправление в зарубежных странах / под ред. Н.П. Медведева. – М., 1994.
49 Республика Казахстан. Законы. О республиканском бюджете на 2001 год от 22.12.2000 № 131-II // Қаржы-қаражат. – 2001. – № 1.
50 Республика Казахстан. Законы. О республиканском бюджете на 2002 год от 15.12.2001 № 273-II // Қаржы-қаражат. – 2002. – № 1.
51 Қазақстан Республикасының Заңы. 2003 жылға арналған республикалық бюджет туралы // Егемен Қазақстан. – 2002. – 14 желтоқсан.
52 Кулекеев Ж. – председатель Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета. «Вопросы межбюджетных отношений» // Казахст. правда. – 2002. – 27 июля.
53 Жанузакова Л.Т. Компетенция местных представительных органов в области бюджета и финансов // Экономика и право Казахстана. – 2003. – № 12. – С. 51–52.
54 Хаузер Х.Г. Система финансового выравнивания между федерацией и землями в Германии // Финансы. – 1995. – № 5. – бет 53–56.
55 Высоцкий М.А. Шведский опыт взимания НДС // Финансы. – 2001. – № 10. – С. 31.
56 Черник Д.Г. Налоги Швеции // Финансы. – 2001. – № 3. – бет 24.
57 Статистический ежегодник «Финансы Республики Казахстан» // Агентство Республики Казахстан по статистике. – Алматы, 2006.
58 Бейсенбаев А. Банковская система Казахстана // Казахст. правда. – 2003. – 8 февраля.
59 Бутаков Д.Д. Реформирования бюджетных систем: опыт восточной европы // Финансы. – 2000. – № 9. – С. 54–55.
60 Махмутова М.М. Совершенствование механизма межбюджетных отношений в Республике Казахстан: дис. … канд. экон. наук. – Алматы, 2000. – С. 35 [На правах рукописи].
61 Келімбетов Қ. Өкілеттіктерді айқын ажырату – бүгінгі күннің басты мәселесі // Егемен Қазақстан. – 2002, 2.07. – № 151 (23053).
62 Рудебек К. Финансы местного самоуправления: Шведский опыт // Финансы. – 1998. – № 4. – С. 18.
63 Назарбаев Н. Билік жүйесі дамудың жаңа деңгейіне сай болсын // Егемен Қазақстан. – 2003, 4 апр. – № 77–78. – Б. 2.
64 Елубаева Ж. Теория и практика фискальной самостоятельности регионов: возможности использования зарубежного опыта // Қаржы- Қаражат. – 2002. – № 6. – С. 58–59.
65 Донаков Т.С. Некоторые проблемы правовой природы и организации местной исполнительной власти Республики Казахстан // Казахстан-Спектр. Науч. журн. – 2002. – № 3 (21). – С. 86.
66 Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002. – бет 22–23.
67 Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации / отв. ред. М.Б. Кенжегузин. – Алматы: Ин-т экономики Мн-АН РК, 1998. – С. 41–42.
68 Палымбетов Б. Экономика области: совершенствование системы управления // Саясат. – 2001, июнь. – С. 10.
69 Искаков Н., Марков В., Берентаев К. Методические подходы к прогнозированию развития и размещения производительных сил Республики Казахстан // АльПари. – 2000. – № 3–4. – С. 17–21.
70 Танкиева А.К. Өндірістік күштерді тиімді орналастыру – жергілікті басқарудың маңызды қағидасы // Қазақстанның экономикалық ғылымы: проблемалары және реформалау жолдары. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. ΙΙ бөлім, 19–23 мамыр 2003 ж. – ДАННЫЕ.
71 Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещения производительных сил в Казахстане // АльПари. – 2000. – № 6. – С. 4–5.
72 Размещение производительных сил: учеб. для вузов / под ред. В.В. Кистанова, Н.В. Копылова. – М.: Экономика, 1994. – С. 8–11.
73 Искаков Н., Сарсенбаев Н., Джабасов А., Абдрахман Е. Оценка современной социально-экономической ситуации и основные проблемы природопользования и охраны окружающей среды в Республике Казахстан // Саясат. – 2002. – № 7. – С. 15.
74 Региональная экономика / под ред. профессора В.Н. Видяпина, М.В. Степанова. – М.: ИНФРА-М, 2000. – С. 24.
75 Жусупова Ж. Зарубежный опыт управления государственным сектором экономики // Транзитная экономика. – 2000. – № 4–5. – С. 45.
76 Басым бағыттар белгіленді. Д.Ахметов Парламент палаталарының біріккен отырысында 2004-2006 жылдарға арналған Үкімет бағдарламасын баяндады // Егемен Қазақстан. – 2003, 1 шілде. – № 163. – бет 2.
77 Денисюк Г. Казахстан: в мировое сообщество через инвестиции // АльПари. – 2001. – № 3. – С. 29.
78 Экономическая теория: учеб. для вузов. Задачи, Логические схемы, Методические материалы / под ред. проф. А.И. Добрынина и проф. Л.С. Тарасевич. – СПб; М.; Харьков; Минск, 1999. – С. 304.
79 Экономическая теория / под ред. В.Д. Камева. – М.: ВЛАДОС ИМПЭ, 1999. – С. 464.
80 Никифорова Н. Предпосылки новой стратегии государственного управления национальной экономикой // АльПари. – 2003. – № 1. – С. 11–14.
81 Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // АльПари. – 2001. – № 3. – С. 17.
82 Кубаев К.Е. Местное самоуправление. – Алматы: Қазақ университеті. – 2003. – С. 44.
2 Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т. Основы развития местного хозяйства. – М.: Дело, 2000. – С. 52.
3 Шыныбеков Д.А. Бюджетное финансирование местного хозяйства: проблемы и пути повышения эффективности (на примере Жамбылской области): автореф. … канд. экон. наук. – Алматы, 2002. – 7 с.
4 Кубаев К.Е. Формирование принципов и функций местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзит. экономика. – 2002. – № 4–5. – бет 6.
5 Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. – М.: Дело, 1998.
6 Мамонов В.В., Табанов С.А. Конституция Республики Казахстан: Альбом схем. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – бет 6.
7 Республика Казахстан. Общественный форум. Децентрализация и местное самоуправление в Республике Казахстан: выбор приоритетов: стеног. // Public Policy Research Center. Сорос-Қазақстан-Қоры. 18.02.02. – Алматы, 2000. – бет 15.
8 Шугрина Е.С. Муниципальное право // Дело. – 1999. – бет 90.
9 Таранов А.А. Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – бет 5.
10 Жоламан. Децентрализация государственной финансовой системы РК как источник экономического роста // Фонд Сорос – Қазақстан. – 2001. – № 3. – бет 4.
11 Кулатаев Б. Муниципальные ценные бумаги: проблемы и механизмы разделения полномочий между центром и регионами // Транзит. экономика. – 2002. – № 1. – С. 11–113.
12 Амосов А. Эволюция планирования // Экономист. – 2002. – № 12. –
С. 39–45.
13 Намазбеков М.Н. Экономика США: современное состояние и перспективы развития // Аналит. обозрение. – 2003. – № 1. – С. 36.
14 Универсальный учебник. Экономический словарь. Рекомендовано Академией гуманитарных наук в качестве учебного пособия для школ, лицеев и колледжей. – Ростов н/Д: Феникс, 1996. – бет 223.
15 Совершенствование принципов государственного управления // Казахст. правда. – 2003. – 13 март.
16 Шыныбеков Д. Финансовая оценка бюджетных программ по развитию местного хозяйства регионов // Қаржы-қаражат. – 2002. – № 3.
17 Бежаев О.Г. Межбюджетные отношения. Теория и практика реформирования / под ред. д-ра экон. наук М.А. Яхъяева. – М.: Экзамен, 2001. – С. 17–18.
18 Ғали Ә. Қазақстан қоғамын демократияландыру деген не? // Мемлекет. – 2003, 11 апр. – № 15 (2801). – бет 3.
19 Республика Казахстан. Законы. О местном самоуправлении в РК (проект) // Газ. юрид. защиты. – 2000, 21–27 сент. – № 36.
20 Разработка новых правил игры в старых условиях / под ред. И. Монтяну, В. Попа. Органы местного самоуправления в Восточной Европе, на Кавказе и Средней Азии. – Будапешт, Венгрия, 2000, май. – бет 516–517.
21 Постовой Н.В. Муниципальное право // Вопр. и ответы. – М.: Новый Юрист, 1999. – бет 7–8.
22 Экономика и промышленность Франции. – 2001, авг. – http://www.uza.uz/business.
23 Европейская Хартия о местном самоуправлении. Страсбург, 15 октября 1985 года // Материалы Общественного форума «Децентрализация и местное самоуправление в РК: выбор приоритетов». – 2000. – С. 63–69.
24 Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы. – 2002. – Бет 36.
25 О концепции региональной политики Республики Казахстан на 2001–2006 годы: Постановление // Собр. актов Президента и Правительства РК. – 2001. – № 45–46. – С. 226.
26 Ихданов Ж.О. Экономиканы орталықсыздандырудың кейбір мәселелері // «Региональное сотрудничество: противоречия, сближение, новый экономический порядок», Материалы междунар. науч. конф. / Ун-т «Туран» . –2002, 17–18 май. – Ч. 1. – 166 бет.
27 Адасбаев Е., Кантарбаева А. Децентрализация государственного управления в Казахстане: проблемы и пути решения // АльПари. – 2000. – №3–4. – бет 27.
28 Елубаева Ж. Распределение расходных полномочий: краткий обзор теории и практики на примере итальянской республики // Қаржы-Қаражат. – 2003. – № 1. – бет 39.
29 Концепция децентрализации государственных функций в РК: проект // Агентство по стратег. планированию. – Астана, 2001. – С. 1.
30 Молдабеков Ж.Ж., Касымова Р.Ш. Национальная политика как проблема // Саясат. – 2000, апр. –май. – бет 32.
31 Уваров В.Н. Теория государственного управления: учеб. пособие. – Алматы, 2001. – Ч. 2. – бет 6.
32 Мүсіреп Ғ. Орталықсыздандыру біртіндеп жүзеге асады // Егемен Қазақстан. – 2002, 18 янв. – № 11 (22914). – бет 2.
33 Форум по фискальной децентрализации в Центральной Азии. Усовершенствование управления местными финансами и финансового управления в странах Центральной Азии. – Чолпон-Ата, Иссык-Куль, Кыргызстан. – 2000. – 13–15 сент. – Бет 93–95.
34 Оффердал О. Местное самоуправление в Скандинавии: достижения и перспективы // Полис. – 1999. – № 2. – бет 155–157.
35 Децентрализация: эксперименты и реформы / Под редакцией Тамаша М. Хорвата // Органы местного самоуправления Центральной и Восточной Европы. – Будапешт, Венгрия, 2000, май. – Т. 1. – бет 73.
36 Илеуова Г.Т., Серажиева С.Х., Альжани Ж.К. Анализ результатов экспериментальных выборов акимов сельских округов // ANALYTIC: Аналит. обозрение. – 2002. – № 1. – бет 17–18.
37 Козбаненко. В. Формы и методы государственного управления // Проблемы теории и практики управления. – 2000. – № 2. – бет 46.
38 Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства // Транзит. Экономика. – 2001. – № 4. – Бет 49–50.
39 Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана // Экономика. – Алматы, 1998. – бет 8.
40 Государственное регулирование рыночной экономики / под ред. В.И. Кушлина. – М.: Экономика, 2000. – бет 238.
41 Майлыбаев Б. Политические циклы и бюджетное планирование// Казахст. правда. – 2002. – 19 ноября.
42 Республика Казахстан. Правительство. Концепция разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений: Одобрена постановлением Правительства РК от 10 февраля 2003 года №147 // Собр. актов Президента РК и Правительства РК – 2003. – № 7.
43 Шайынғазы С. Басқару жүйесін жетілдіру – заман талабы // Егемен Қазақстан. – 2003. – 8.апр.
44 Республика Казахстан. Министерство финансов. О распределении поступлений на 2002 г. в государственный бюджет между республиканским и местными бюджетами по Единой бюджетной классификации: Приказ Министра финансов Республики Казахстан от 4.01.2002 № 3.
45 Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002. – 11 с.
46 Гутник В., Оттнад А. Межбюджетные отношения в системе федерализма: германский вариант. – // http// eup.ru/ Documents/ 2002-05-15/1 ABA.asp/.
47 Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // АльПари– 2001. . – № 3. – С. 17.
48 Местное самоуправление в зарубежных странах / под ред. Н.П. Медведева. – М., 1994.
49 Республика Казахстан. Законы. О республиканском бюджете на 2001 год от 22.12.2000 № 131-II // Қаржы-қаражат. – 2001. – № 1.
50 Республика Казахстан. Законы. О республиканском бюджете на 2002 год от 15.12.2001 № 273-II // Қаржы-қаражат. – 2002. – № 1.
51 Қазақстан Республикасының Заңы. 2003 жылға арналған республикалық бюджет туралы // Егемен Қазақстан. – 2002. – 14 желтоқсан.
52 Кулекеев Ж. – председатель Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета. «Вопросы межбюджетных отношений» // Казахст. правда. – 2002. – 27 июля.
53 Жанузакова Л.Т. Компетенция местных представительных органов в области бюджета и финансов // Экономика и право Казахстана. – 2003. – № 12. – С. 51–52.
54 Хаузер Х.Г. Система финансового выравнивания между федерацией и землями в Германии // Финансы. – 1995. – № 5. – бет 53–56.
55 Высоцкий М.А. Шведский опыт взимания НДС // Финансы. – 2001. – № 10. – С. 31.
56 Черник Д.Г. Налоги Швеции // Финансы. – 2001. – № 3. – бет 24.
57 Статистический ежегодник «Финансы Республики Казахстан» // Агентство Республики Казахстан по статистике. – Алматы, 2006.
58 Бейсенбаев А. Банковская система Казахстана // Казахст. правда. – 2003. – 8 февраля.
59 Бутаков Д.Д. Реформирования бюджетных систем: опыт восточной европы // Финансы. – 2000. – № 9. – С. 54–55.
60 Махмутова М.М. Совершенствование механизма межбюджетных отношений в Республике Казахстан: дис. … канд. экон. наук. – Алматы, 2000. – С. 35 [На правах рукописи].
61 Келімбетов Қ. Өкілеттіктерді айқын ажырату – бүгінгі күннің басты мәселесі // Егемен Қазақстан. – 2002, 2.07. – № 151 (23053).
62 Рудебек К. Финансы местного самоуправления: Шведский опыт // Финансы. – 1998. – № 4. – С. 18.
63 Назарбаев Н. Билік жүйесі дамудың жаңа деңгейіне сай болсын // Егемен Қазақстан. – 2003, 4 апр. – № 77–78. – Б. 2.
64 Елубаева Ж. Теория и практика фискальной самостоятельности регионов: возможности использования зарубежного опыта // Қаржы- Қаражат. – 2002. – № 6. – С. 58–59.
65 Донаков Т.С. Некоторые проблемы правовой природы и организации местной исполнительной власти Республики Казахстан // Казахстан-Спектр. Науч. журн. – 2002. – № 3 (21). – С. 86.
66 Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002. – бет 22–23.
67 Региональная политика Республики Казахстан: экономический механизм реализации / отв. ред. М.Б. Кенжегузин. – Алматы: Ин-т экономики Мн-АН РК, 1998. – С. 41–42.
68 Палымбетов Б. Экономика области: совершенствование системы управления // Саясат. – 2001, июнь. – С. 10.
69 Искаков Н., Марков В., Берентаев К. Методические подходы к прогнозированию развития и размещения производительных сил Республики Казахстан // АльПари. – 2000. – № 3–4. – С. 17–21.
70 Танкиева А.К. Өндірістік күштерді тиімді орналастыру – жергілікті басқарудың маңызды қағидасы // Қазақстанның экономикалық ғылымы: проблемалары және реформалау жолдары. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. ΙΙ бөлім, 19–23 мамыр 2003 ж. – ДАННЫЕ.
71 Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещения производительных сил в Казахстане // АльПари. – 2000. – № 6. – С. 4–5.
72 Размещение производительных сил: учеб. для вузов / под ред. В.В. Кистанова, Н.В. Копылова. – М.: Экономика, 1994. – С. 8–11.
73 Искаков Н., Сарсенбаев Н., Джабасов А., Абдрахман Е. Оценка современной социально-экономической ситуации и основные проблемы природопользования и охраны окружающей среды в Республике Казахстан // Саясат. – 2002. – № 7. – С. 15.
74 Региональная экономика / под ред. профессора В.Н. Видяпина, М.В. Степанова. – М.: ИНФРА-М, 2000. – С. 24.
75 Жусупова Ж. Зарубежный опыт управления государственным сектором экономики // Транзитная экономика. – 2000. – № 4–5. – С. 45.
76 Басым бағыттар белгіленді. Д.Ахметов Парламент палаталарының біріккен отырысында 2004-2006 жылдарға арналған Үкімет бағдарламасын баяндады // Егемен Қазақстан. – 2003, 1 шілде. – № 163. – бет 2.
77 Денисюк Г. Казахстан: в мировое сообщество через инвестиции // АльПари. – 2001. – № 3. – С. 29.
78 Экономическая теория: учеб. для вузов. Задачи, Логические схемы, Методические материалы / под ред. проф. А.И. Добрынина и проф. Л.С. Тарасевич. – СПб; М.; Харьков; Минск, 1999. – С. 304.
79 Экономическая теория / под ред. В.Д. Камева. – М.: ВЛАДОС ИМПЭ, 1999. – С. 464.
80 Никифорова Н. Предпосылки новой стратегии государственного управления национальной экономикой // АльПари. – 2003. – № 1. – С. 11–14.
81 Архангельский В. Региональная экономическая политика и механизмы ее реализации // АльПари. – 2001. – № 3. – С. 17.
82 Кубаев К.Е. Местное самоуправление. – Алматы: Қазақ университеті. – 2003. – С. 44.
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
ӘОЖ Қолжазба құқығында
АБДРАХМАНОВА САЛТАНАТ
Жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары және аялары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін іздену диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
экономика ғылымдарының докторы,
профессор, ҚР Жоғары мектеп
ғылымдары академиясының академигі
Кубаев К.Е.,
экономика ғылымдарының кандидаты,
доцент Смагулова Г.С.
Қазақстан Республикасы
Кызылорда, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСТАРЛАРЫ 9
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы 9
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері 22
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары 30
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ
МЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ 46
2.1 Қызылорда облысындағы бюджеттің қалыптасуы мен
орындалуын талдау 46
2.2 Жергілікті бюджеттің құрылымын талдау 57
2.3 Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджеттің
құрылымының динамикасын талдау 71
3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ 81
3.1 Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді дамыту 81
3.2 Аймақ экономикасының дамуының бюджет қаражатымен
байланысы 91
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері 101
ҚОРЫТЫНДЫ 112
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
КІРІСПЕ
Жалпы сипаттама. Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің буыны
ретіндегі нарықтың өзін-өзі реттейтін функциясын мойындай отырып, ұдайы
өндірістің барлық элементтері мен циклдерін жүзеге асыру үшін өндірістің
материалдық, ақшалай, еңбек және тағы басқа да ресурстарға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нарыққа өтпелі кезеңде
экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеудің маңызды рөлін атап өткен жөн.
Нарықтың іс-қимылы жағдайында аймақтық және ұлттық нарықтың жабдықталуының
сонымен бірге, ҚР мемлекетінің экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз
етілуінің үлкен маңызы бар. Осыған орай қазіргі экономикалық саясаттың
негізгі кемшіліктерінің бірі – аймақтық факторға аз сүйену, реформаның тек
орталықтан жүзеге асып жатуы. Экономикалық реттеуді аймақтандыру дегеніміз
– аумақтағы жиынтық сұранысты аймақтық – бюджеттік реттеу, яғни жергілікті
бюджеттің (республикалық емес) экономикаға ықпал ету рөлінің жоғарылауы.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді екі
бағыт бойынша жүргізуге болады.
1. аумақтар дамуының қаржылық ресурстарын бөлу;
2. әкімшілік – аумақтық бірліктердің иелігіне қалдырылған қаржылық
ресурстардың шамасын реттеу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің Қазақстан-2030
Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде
белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам әрі кәсіби
деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс.
Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды
ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа
ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып,
осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп,
олардың жауапкершілігі арта түсуде.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті
бюджеттердің өзара қармы-қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
өкілеттіктерді айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып табылады.
Өркениетті батыс елдерінде жергілікті бюджет мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үдерісінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету
проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары
мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналды, басылым беттерінде және
бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер
айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету әдістерінің бірі
ретінде демократияландыру мәселесі қарастырылады. Мемлекеттік басқарудың
тиімділігін арттыру әдісі ретінде ұсынылған демократияландыру процесінің
көпжылдық әлемдік тарихы бар, оның біздің ел тәжірибесінде кейбір
ерекшеліктері болашақта ескеріледі.
Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда
оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу
үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта
бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. 2003
жылдың 4 сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария
етілген Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократия,
жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс тапты. Онда
еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері қозғалды. Соның
ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті
мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті басқарудың бюджеттік
мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен
басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат. Жергілікті өзін-өзі басқару
институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын
нығайтуға ықпал етпек.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару жүйесінің
өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың орталықтандырылған
жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне ауысу процесінің
басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр. Сондықтан да қазір
мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда еліміздің аймақтарына
біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті мәселелердің тиімді әрі
уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің толығымен сақталуының негізгі
жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды қалыптастыру, дамыту және
жетілдіру мақсатында көптеген қарама-қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай
дамытпайынша, тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін
еместігі де аян.
Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - өмір талабы.
Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын
басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай,
сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау
үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған
кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді
айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең
маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса
сақтықты талап ететін мәселе.
Экономиканы аймақтық басқару және жетілдіруге арналған ғылыми еңбектер
басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді шешу жолдарын ұсынса, біз
өз зерттеуімізде жергілікті бюджетті қалыптастыру, оны басқаруды дамыту
және жетілдіру үшін алдымен жергілікті бюджетті басқаруда басқарушы субъект
ретінде жергілікті билік органдарының функцияларын талдау, мемлекеттік
басқару жүйесіндегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындау болып табылады.
Мемлекеттік басқару, аймақтық басқару, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру,
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқару
тақырыптарына арнап жазылған ғылыми еңбектер қатары аз болмағанымен, дәл
жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігі мәселесі жете зерттелмеген.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Сол себепті
жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі ерекше
зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Сонымен, мәселенің өзектілігі мыналармен түсіндіріледі: жергілікті
деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып
табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастар
мәселелерінің шешімін табу, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру.
Зерттеудің пәні болып жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісі мен оны
басқару барысында қалыптасатын қатынастар жиынтығы табылады.
Зерттеу объектісі – Қызылорда облысының жергілікті бюджеті.
Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының әлеуметтік –
экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық-методологиялық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып,
оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
– нарықтық қатынастар аясының кеңеюі жағдайындағы жоспарлау
ерекшеліктері мен олардың ғылыми негіздерін зерделеу;
– жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәнін ашып, әдіснамалық
негізіне сипаттама беру;
– бюджетті басқарудың шетелдік тәжірибесін сараптай отырып, олардың
Қазақстанда қолданылу жағдайларын талдау;
– жергілікті бюджетті жоспарлаудың ұйымдастырушылық негіздерін
айқындау;
– экономиканың нақты секторының қазіргі даму барысын талдау
негізінде олардың жергілікті бюджетті жоспарлауға әсер ету
дәрежесін анықтау;
– бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бағыттарын ұсыну;
– жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-саяси және
экономикалық жүйенің өзгеруі (трансформациясы) елімізде жергілікті
деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты.
Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті
басқаруды қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар
баршылық. Соның ішінде аймақтық экономика, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар М.Б. Кенжегузин, К. Кубаев, М.М.
Махмутова, Д.А. Шыныбеков, А.С. Абдуллаев,
Н.Ж. Бримбетова, С. Куашбаев, А.Х. Раимбаев, И. Шалабаев, К.Б. Бабагулов,
В. Нагай, А. Мурзин, С.О. Есимханов, А.А. Таранов, И.Л. Ким, Қ. Келімбетов,
Ж. Елубаева, А. Алибаева, Р.К. Жоламанның еңбектері бар.
Жоғарыда аталған мәселелерге қатысты жазылған ғылыми еңбектер аз
болмағанымен, дәл жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру арнайы ғылыми
зерттеу объектісі болып табылған емес. Бұл мәселе өзінің теориялық және
практикалық жағынан да өзекті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
жергілікті бюджет түсінігіне қатысты негізгі теориялық дәлелдеулер
жүйелендірілді;
жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні айқындалып, оның әдіснамалық
негізіне сипаттама берілді;
мемлекет тарапынан тікелей басқарудың тиімділігін арттыру үшін аймақтың
дамуына қажетті өкілеттіктерді, қаржы көздерін бөлудің керектігі
дәлелденді;
мемлекет мүддесімен жергілікті халық мүддесінің ұштасуы, алдымен халықтың
әлеуметтік-тұрмыс тіршілігін, экономикалық белсенділігін арттыру мақсатында
жергілікті бюджетті басқару және осымен байланысты жергілікті басқару
органдарына өздері шеше алатын мәселелерді беру жолдары қарастырылды;
бюджетті орталықсыздандырудың қазіргі таңдағы өзекті мәселелері сараланып,
оларды шешу жолдары ұсынылды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау , басқару
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті бюджетті
жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және
заң актілері, Үкіметтің, Қызылорда облысының экономикалық мәселелер
жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, әдістемелік, анықтамалық мәліметтер тартылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы
министрлігінің статистикалық бюллетендерінің мәліметтері, Қызылорда
облысының статистикалық деректері пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жергілікті бюджетті қалыптастыру
мен дамыту барысында зерттеудің нәтижесінде жасалған тәжірибелік қорытынды
мен ұсыныстар деңгейінен көруге болады. Зерттеу нәтижелері жергілікті
бюджетті дамытуды басқаруды тиімді ету, халық мүддесін бірінші кезекте
қамтамасыз ету, бюджетаралық қатынастарды шешу, өкілеттіктерді айқын
ажырату және түптеп келгенде ел экономикасын көркейтуге аталған мәселелерді
біріктіріп қолдану қажет екенін дәлелдейді. Диссертациялық зерттеу
қорытындыларын жоғары оқу орындарында Муниципалды менеджмент,
Мемлекеттік қаржыларды басқару, Бюджетаралық қатынастарды реттеу
пәндерін оқыту барысында қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің негізгі
бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады: бюджетті жоспарлау
сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық қатынастардың
үйлесімділігіне жету; бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды
заңнамалық негізге көшіру;
- Жалпы жергілікті бюджеттің жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы
экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік
заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының
дәрежесіне байланысты болады. Басқарудың жергілікті органдарына
мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды
міндеттер жүктелінген. Халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды
қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен жүзеге
асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның салалары халыққа
қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын қорлар есебінен
көрсетеді. Бұл, тиісінше, жергілікті қаржының рөлі мен маңызын арттырып
отыр.
- Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың түпкі мақсаты экономика мен
қоғамның дамуын көздейтіні әлем тәжірибесінен белгілі. Біздің елімізде
облыстық деңгейдегі билік орындары орынсыз өсіп, аудандық және селолық
деңгейдегі билік орындары қусарып бара жатыр. Ал керісінше, дамыған
унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен село болып
табылады.
- Әртүрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі
бірлік және автономдылық қағидасына негізделуі қажет. Бюджетаралық
қатынастар жүйесі ойдағыдай жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және
атқарушы органдардың жұмысының тиімділігін күшейту керек. Олар сырттай
қаржылық бақылауды іске асыру қажет. Сондықтан мәслихаттың ревизиялық
комиссияның мәртебесін нығайту туралы мәселе қойылуда. Олар ондай
бақылауды Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау
туралы заңға сәйкес жүргізеді
- Аймақтық экономиканың қазіргі кездегі негізгі қайшылықтарының бірі
әлеуметтік-экономикалық аядағы жергілікті басқару органдарына жүктелген
міндеттердің өсуі мен оларды жүзеге асырудың қаржылық мүмкіндіктері
арасындағы айырмашылықтардың артуы болып отыр. Осыған байланысты
Қазақстанның бюджеттік құрылымын демократияландырудың жетекші бағыты
субсидиярлық қағидасына сәйкес бюджет үрдісіндегі өкілеттіліктерді,
функцияларды және жауапкершіліктерді бөлуге негізделген жергілікті басқару
органдары мен мемлекет арасындағы қаржылық ағындарды шектеу болып табылады
Зерттеу нәтижесінің сыналуы (апробациялау). Жұмыстың негізгі теориялық
қағидалары, қорытындылары мен ұсыныстары атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік және ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалып,
диссертацияның тақырыбы бойынша 7 ғылыми мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 119 бет көлемінде
баяндалған және ол кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, 16 кестеден, 11 суреттен тұрады.
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЛАРЫ
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы
Нарықтық қатынастар туындатқан экономиканы басқарудың жаңа механизмдері
бюджетті басқару жөніндегі мәселелерге де жаңаша көзқарастың қажет
екендігін айқындап отыр. Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет
тарапынан оларды реттеу механизмінде де бюджет зор рөл атқарады. Ол
нарықтық қатынастардың құрамдас бөлігі және сонымен қатар мемлекеттік
саясатты іске асырудың құралы болып табылады. Бюджетті жоспарлау, басқару
теорияларын қарастырмас бұрын, осы ұғымға, оның мәнін ашатын түсініктерге
тоқтала кетуді жөн санаймыз.
Бюджет (ағылшынның budget – ақша сөмкесі) – мемлекеттің, мекеменің,
жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан,
бюджет – ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген
экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші
жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы,
көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы
уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы.
Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының
барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның
келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.
Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен
жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы Бюджеттік жүйе туралы Қазақстан
Республикасының заңында былайша айтылады:
Бюджет – бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден,
капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және
заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және
жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер
қатарына жатқызылады.
Институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің
жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы. Жалпы алғанда
қаржылар жүйесінің басты буыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің
бюджет қорын жасау мен пайдалану жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік
бюджет – бұл жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған
бюджет қорын жасау мен пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу
жөніндегі мемлекеттік заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша
қатынастары. Бюджеттің арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық
және әлеуметтік дамудың шешуші тұстарына шоғырландыра алады [1].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің
мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті
орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады.
Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету
үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын
ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы
мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы
салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік- мәдени шараларды жүргізуді,
қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің
нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің
табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категорияларына тән қызметтерді атқарады – бөлушілік және бақылаушылық. Бұл
қызметтердің әрекеті қарастырылған бюджеттік қатынастардың ерекшелігімен
анықталады. Сонымен бірге, мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде
бөлушілік қызмет шеңберінде мемлекеттік бюджет қосалқы қызметтерді
атқарады, орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу және тұрақтандыру.
Кез-келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаны жүзеге асыру
экономикаға, әлеуметтік ортаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор
қаржы жұмсауды талап етеді. Бұл тұрғыда бюджет – мемлекеттің өз міндеттерін
жүзеге асыруға арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар
мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Экономиканың дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен пропорциясын
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге қол
жеткізуге, экономика салаларының бірінші кезектегі даму бағдарламаларына
қажетті көлемдегі қаржыны қалыптастыруға, ірі әлеуметтік бетбұрыстарды
жүргізуге мүмкіндік береді [2].
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің айрықша саласы ретінде келесі
белгілермен анықталады:
Жиынтық қоғамдық өнімнің құнының бір бөлігін мемлекеттен оқшаулаумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты.
Құнды құру мен өнімді тұтыну үдерісін жүзеге асыратын материалдық
өндірістің қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
қаржыдан ерекшелендіретіні,құнды ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтары,
экономика секторлары, қоғамдық қызметтің салалары арасында қайта бөлуге
арналған.
Тауарлық нысандағы қоғамдық өнімнің қозғалысымен байланыссыз құндық бөлудің
кезеңін анықтайды және одан тәуелсіз жүзеге асырылады, ал материалдық пен
өндірістік емес салаларда қаржылық қатынастар тауар- ақшалық саламен тығыз
байланысады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық үдерістер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттік шығындар, мемлекеттік займдар және тағы да басқалары өзінің
шоғырланған көрінісін табатындықтан, мемлекеттік бюджетті мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде де сипаттауға болады.
Меншік нысандарының көптүрлілігі шаруашылықтың болжамдық- жоспарлық
жүргізілуін қарастырады, ол бюджеттік қатынастардың қызмет етуінің осындай
нысанын анықтайды. Бюджеттік байланыстардың тұрақты белгісі, мемлекеттің
ақша құралдарының орталықтандырылған қорының қозғалысының жоспарлы нысаны
бюджеттік байланыстардың тиісті қаржылық құжатта – елдің негізгі қаржылық
жоспарында бейнеленуіне алып келеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын бөлуші үдерістер, негізгі қаржылық жоспардың кірістері мен
шығыстарының ерекше баптары, мемлекеттің ақша құралдарының
орталықтандырылған қорының қалыптасу көздері мен пайдаланылу бағыттары
көрсетіледі. Негізгі қаржылық жоспар мемлекеттің жоспарлық қызметінің өнімі
болып табылады, онда қоғамның барлық мүшелерінің мүддесін көрсететін
мемлекеттің еркі анықталған. Елдің негізгі қаржылық жоспарының
көрсеткіштері республика парламентінің жыл сайынғы қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы Заңына сәйкес сөзсіз орындалуы тиіс.
Бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол
экономикаға бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осыдан көрінеді. Экономиканы реттеу
ақша құралдарының орталықтандырылған қорының сандық өлшемдерін белгілеу,
оны құрау және пайдалану нысандарын, әдістерін ретке келтіру, бюджеттің
қалыптасу мен орындау үдерісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен
жүзеге асырылады.
Осылайша, мемлекеттік бюджет түсінігінің көптүрлілігі оның келесі
құрамдас бөліктерде түсіндірілуіне алып келеді:
– салыстырмалы түрде жеке дербес экономикалық категория ретінде;
– мемлекеттің ақша құралдарының орталықтандырылған қоры ретінде;
– экономикаға әсер ету құралы ретінде ( бюджеттік тетік арқылы);
– мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде;
– қоғамның барлық мүшелері және бюджеттік қатынастың барлық қатысушылары
орындауға міндетті заң ретінде.
Қоғамның ұдайы өндірісіндегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
мемлекеттік бюджеттің көмегімен ( шығыс бөлігі) ұлттық табыстың шамамен 30
%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы ұлттық өнімнің 10% бөлініп, қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ұлттық шаруашылықтың түрлі салалары
арасында, өндіріс секторлары, экономикалық аудандар мен ел аумақтарының
арасында ақша құралдарын бөледі.
Мемлекеттік бюджет экономикаға жалпы әсер етеді, себебі ол бүкіл ұлттық
шаруашылықтың бюджеті. Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында
үлкен рөл атқарып, оның өсуінің ынталандырушысы ретінде болады.
Дегенмен, осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген оқымыстылар
оның әр түрлі астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді. Мәселен,
классикалық экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе түсінігіне
келесідей анықтама береді: Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің
ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын
көрсететін күрделі механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын
әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының
негізінде құрылады.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің құрылымы, ең біріншіден оның мемлекеттік
құрылымына тәуелді. Унитарлы құрылымы бар мемлекеттерде бюджет жүйесі екі
деңгейлі болып келеді – мемлекеттік және жергілікті (аймақтық) бюджеттер,
федеративті мемлекеттік құрылымы бар елдерде (Ресей, АҚШ, Германия, т.б.)
аралық буындар – штаттар, жерлер және оларға сәйкес әкімшілік
құрылымдарының бюджеті [3].
Өз зерттеулерінде В.Н. Радионова бюджет жүйесін Экономикалық қатынастар
мен заң нормаларына негізделген, өзара заңмен белгіленген арақатынасы бар
мемлекет бюджеттерінің барлық түрлерінің жиынтығы – деп атап көрсетеді
[4]. А. Худяков заңды тұрғыдан бюджет жүйесін – берілген мемлекет аумағында
қызмет ететін, әр түрлі деңгейлі бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады [5].
Отандық оқымыстылардың көзқарастары да осыған келіп саяды. Атап айтсақ,
А.Б. Зейнелгабдиннің ғылыми зерттеулерінде қарастырылып отырған түсінікке
келесідей анықтама беріледі: Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар
нысандарының жиынтығын, бюджет түрлерін (республикалық және жергілікті
бюджет), оны құру, атқарылу, сонымен қатар қаржылық және басқа да басқару
органдарының жиынтығын білдіреді. Ал бюджеттік қатынастардың жиынтығы
бюджет жүйесінің негізін құрайды. Бюджет жүйесінің қондырмасы бюджет
түрлерін басқарудың әр түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдану негізінде
бюджеттердің құрылуын, қарастырылуын, бекітілуін жүзеге асыратын және
бюджеттік қатынастар нысанын анықтайтын қаржылық және басқа да басқару
органдары болып табылады [6].
Экономикалық сонымен қатар қаржылық ойдың тұрақты дамуымен байланысты
өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді ескере отырып,
В.Д. Мельников өз еңбектерінде Бюджет жүйесі – бұл экономикалық және заңды
нормаларға негізделген жеке дербес бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады
[7].
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады (1-сурет) [8].
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және 2005
жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодекстің
6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ұйымдастырушылық
түрде республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы
өзаратөлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет –
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры [9].
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
– экономикалық тиімділік;
– әлеуметтік әділеттілік;
– саяси тұрақтылық;
– заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы [10].
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуде де қызмет етеді. Сонымен қатар, елдегі және шет
елдегі экономикалық коньюнктураға ықпал ету; ағымдық әлеуметтік
бағдарламаларды орындау мен алдағы әлеуметтік міндеттерді шешу; қоғамдық
өндіріс пен бюджетаралық қатынастардың салааралық құрылымын реттеу;
жергілікті өзін- өзі басқаруды дамыту және т.б. қызметтерді де атқарады.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді (2-сурет). Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Lx – табыс көздері; Fx – мемлекеттік шығыстар; Tp – ресми трансферттер
Сурет 2 – Мемлекеттік қаржының
құрылымы мен қызметтері [11]
Енді осы бюджетті басқару және жоспарлау теорияларын қарастырамыз.
Жалпы алғанда басқару – бұл нақты экономикалық жүйе шеңберінде белгілі
бір нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал етудің әдістері мен
тәсілдерінің жиынтығы.
Объективті экономикалық заңдардың (құн заңының, сұраныс пен ұсыныс
заңының, қажеттілікті ұлғайту заңының, уақытты үнемдеу заңының және
басқаларының) талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды
пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай отырып, қоғам мемлекеттік,
шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қаржыны, бағаны, несиені, пайданы
және тағы басқаны қоса өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде
басқарады [12].
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде бюджеттік үдеріске
де тән нәрсе. Бюджетті басқару – бұл бюджет қатынастарының бүкіл
жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және осының негізінде тиісті
бюджет саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік шаралардың
жиынтығы. Бюджет жүйесінде басқару бюджет механизмі арқылы оның
әдістерінің, тұтқаларының, ынталандыруларының және санкцияларының көмегімен
жүзеге асырылады. Сонымен, бюджетті басқару – бұл тиісті бюджет саясатына
жетудің мақсаты; бюджет механизмі – бұл мақсатқа жетудің құралы; бюджет
саясаты – бюджетті басқарудың тиісті үдерісінің ақырғы қорытынды нәтижесі.
Бюджетті басқарудың екі қырын ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет
бюджетті елдің экономикалық және әлеуметтік даму барысын басқарудың құралы,
тұтқасы ретінде пайдаланады және сол арқылы тұтастай мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуына ықпалын тигізеді; екіншіден, бюджеттің өзі басқарудың
объектісі болып табылады, осыған орай бюджеттік қатынастың нысандары
басқарылады.
Бюджетті басқаруға ғылыми көзқарас қажет деп санаймыз. Бұл басқару
шешімдерін әзірлегенде экономикалық заңдардың талаптары, экономикалық
талдаудың нәтижелері, экономикалық-математикалық әдістер ескерілуі қажет
екендігін және басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістері ұтымды
үйлесуі тиіс екендігін білдіреді. Сонымен қатар айқын және уақтылы
экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, бюджетті жоспарлау
талап етіледі.
Жетілдірілген бюжеттік жүйеге қол жеткізу үшін жалпы елдің қарқынды
дамуын қамтамасыз ете алатын белгілі қағидалар негізіне ие болуы қажет.
Осылайша, бюджеттік жүйе келесі қағидаларға негізделеді:
– тұтастық қағидасы – Қазақстан Республикасының біртұтас бюджеттік
заңдылықтарын пайдалануын қамсыздандыру, сонымен бірге Қазақстан
Республикасының аумағында бюджеттік үдерістерді жүзеге асырудың біртұтас
процедураларын, біртұтас бюджеттік сыныптаманы пайдалану;
– толықтық қағидасы – бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылған барлық түсімдер
мен шығыстардың бейнеленуі, бюджеттік құралдарды пайдаланумен өзара
талаптарды есепке алуды, бюджеттік құралдар бойынша талап құқығын
шегеруді болдырмау ;
– нақтылық қағидасы – бюджеттің бекітілген көрсеткіштерінің
(нақтыландырылған, түзетілген) ортамерзімді фискальдық саясаттың және
Қазақстан Республикасы мен өңірлерінің ортамерзімді әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарларының бекітілген көрсеткіштері мен бағыттарына
сай болуы ;
– транспаренттілік қағидасы – Қазақстан Республикасының бюджеттік
заңдылықтар облысындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (
нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың орындалуы жөніндегі
есептерді, мемлекеттің фискальдық саясатына қатысты басқа да,
мемлекеттік немесе заңмен күзетілетін басқа да құпия мәліметтерден
басқа, ақпараттарды жариялау, бюджеттік үдерістің ашықтығы, мемлекеттік
қаржылық бақылаудың жүргізілуі;
– кезектілік қағидасы – мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
қатынастар саласындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтауы ;
– нәтижелілік пен тиімділік қағидасы – бюджеттік бағдарламалардың
төлқұжаттарында қарастырылған белгілі нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігінен туындай отырып, осы нәтижелерге жету үшін қажетті
бюджеттік құралдардың оңтайлы көлемін пайдаланып, бюджеттерді өңдеу және
орындау немесе бюджет құралдарының бекітілген көлемін пайдалана отырып
жақсы нәтиежелерді қамтамасыз ету;
– басыңқылық қағидасы – республика немесе өңірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының басыңқы бағыттарына сәйкес бюджеттік үдерісті
жүзеге асыру ;
– жауапкершілік қағидасы – бюджеттік үдерістің қатысушыларын Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдылықтарын бұзғаны үшін жауапкершілікке
тарту;
– бюджеттердің дербестілік қағидасы – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және Кодекске сәйкес оларды жұмсау
бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің
бюджеттік үдерісті Кодекске сәйкес дербес жүзеге асыру құқығы [13].
Бюджетті басқарудағы маңыздысы, бюджеттік шығыстарды оның кірістеріне
теңестіру жолымен бюджеттік реттеу үдерісі, бюджеттік деңгейлер бойынша
шығыстар мен кірістердің құрылымдық тепе-теңдігін қамсыздандыру, құрылымдық
тепе-теңдік болмаған жағдайда төмен тұрған бюджеттерді жоғары тұрған
бюджеттер есебінен теңестіру болып табылады.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарда, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
карай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустриалды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламасы болып табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны – бюджетті
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халық шаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болып табылады. Сонымен
қатар қаржы ресурстарын басқарудағы бюджетті жоспарлаудың рөлі өте зор,
себебі ол тек ғана бюджеттің кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және
оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен
бюджеттік қаржыландыру көлемін анық-таумен шектелмейді. Бюджеттің басқа
қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджетті жоспарлауға
жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен
биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік үдеріске
қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың нысандары мен
қаржыландыру әдістерін ұтымды етуде де көрініс табады.
Бюджетті жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты - ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістердің дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті
органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау,
талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету,
бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен
шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
– орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
– бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық тұрғыдан
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін айқындау;
– қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
– салалар, іс-әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспарлары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әр
түрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
– бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Соны-мен бірге мемлекеттік материалды және каржылық резервтер,
жоспарды орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау
қарастырылады [14].
Бюджетті жоспарлаумен бюджетті болжамдау тығыз байланысты. Бюджетті
болжамдау түсінігі арқылы бюджеттің кіріс және шығыс бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағаларын анықтау үдерісі түсіндіріледі. Бұл
экономиканың болашақ дамуын жоспарлауға негізделеді, себебі натуралды
көрсеткіштердің болашақ өсуінің есебінсіз бюджеттік ресурстарды сапалы
ғылыми болжамдау мүмкін емес.
Бюджетті болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған үрдістерді, нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларды және
олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырьп, бюджеттің
оңтайлы дамуын жасақтау мен дәйектеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің
мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте
маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
– кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
– қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
– каржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандырылуды теңестіру есебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты шектеу [15].
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау іс-әрекетінің негізгі шарты – ол
жалпымемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету.
Бюджетті жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық, теңгермелеу
және дәйектемелік қағидалар талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджетті жоспарлаудың бірлестік қағидасы құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бұл қағида республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға, бюджеттер деңгейлері арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың
бағыттары мен елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарына негізделген
ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық қағидасы елдің орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгермелеу қағидасы бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджетті теңгермелеудің қажеттілігі басқару деңгейлеріндегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол жоғары тұрған бюджеттен субвенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы, не мемлекеттік берешекті
қалыптастыру арқылы болмаса басқа да заңнамалармен қарастырылған әдістер
арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік қағида бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативтік-құқықтық актілер
негізі арқылы бюджетті жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғи-климаттық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді ескеру қажет деп есептейміз, себебі
олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары
болып табылады. Сондықтан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер
пайдаланылады. Бюджеттік кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол
бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды
немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері.
Олар Үкіметпен жасақталады және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтері - ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты болып келеді [16].
Бюджетті жоспарлау – әр түрлі статистикалық, экономикалық математикалық,
сараптамалық және арнайы әдістерді пайдалану арқылы іске асырылады.
Негізінде бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен шығындарды
есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл әдіс
бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бір де біреуі болуға
тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджетті құрудың бюджет-брутто және
бюджет-нетто әдістері де қолданылады. Егер де бюджетте мемлекеттің барлық
кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай бюджетті
бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде, бюджеттің көрсеткіштері баптары
бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің әрбір
баптары бойьнша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған шығындарсыз
анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің
құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес
арнайы бюджеттендіру әдістері негізінде орта мерзімді бюджеттік жоспарлауды
қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттеу әдісі тұрғысынан бағдарламалық
даму стратегиямен қолда бар бюджет ресурстары базасы және бюджеттік
бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды жоспарлау, яғни
алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады, олар бюджет
шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланылады. Олар тігінен (вертикальды) және көлдеңенінен
(горизонтальды) теңестіру әдістеріне бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету мақ-
саттары шешіледі. Мысалы, тігінен теңестіру әдістерінің көмегімен шығындық
функцияларды іске асырудың қаржылық базасын қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
мәселесі шешіледі.
Бюджеттерді кірістер бойынша қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйекті
болып есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы – ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі.
Алдағы жылғы бюджетке кіріс түсімдерін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштері,
елдің орта мерзімді фискалдық саясатының ережелері мен көрсеткіштері,
ағымдағы мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда
пайдаланылатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі
өнім көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция
индексі, тауар айналымының көлемі, импорттық-экспорттық операциялардың
көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады [17].
Жалпы елде 1999 жылдан бастап жоспарлаудың жаңа бағыттары жүргізіле
бастаған. Жаңа әдістер мен процедуралар бюджеттік қаражатты тиімді және
нәтижелі босатуға көңіл аударумен бюджеттік жоспарлау процесіне енгізілді.
Бұл, ең бастысы, қойылған мемлекеттік мақсатқа жету үшін қажетті осы
мақсаттардың табыс көлемі мен есебін, жоспарланатын жүйе үшін басты
мақсаттарды шешуге бағытталуын, ресурстардың бір қалыпты шоғырлануын, салық
төлеуші қаражаттарының мүмкіншіліктерін және басқа да мемлекеттік табысты
жалпы мемлекеттік бағдарламамен өлшемдеуді талап етеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей тұжырым жасауға
болады: егер бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің
негізгі бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады:
– бюджетті жоспарлау сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық
қатынастардың үйлесімділігіне жету;
– бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды заңнамалық негізге
көшіру.
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ Қолжазба құқығында
АБДРАХМАНОВА САЛТАНАТ
Жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары және аялары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін іздену диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
экономика ғылымдарының докторы,
профессор, ҚР Жоғары мектеп
ғылымдары академиясының академигі
Кубаев К.Е.,
экономика ғылымдарының кандидаты,
доцент Смагулова Г.С.
Қазақстан Республикасы
Кызылорда, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСТАРЛАРЫ 9
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы 9
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері 22
1.3 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары 30
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУ
МЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ 46
2.1 Қызылорда облысындағы бюджеттің қалыптасуы мен
орындалуын талдау 46
2.2 Жергілікті бюджеттің құрылымын талдау 57
2.3 Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджеттің
құрылымының динамикасын талдау 71
3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ 81
3.1 Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді дамыту 81
3.2 Аймақ экономикасының дамуының бюджет қаражатымен
байланысы 91
3.2 Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері 101
ҚОРЫТЫНДЫ 112
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
КІРІСПЕ
Жалпы сипаттама. Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің буыны
ретіндегі нарықтың өзін-өзі реттейтін функциясын мойындай отырып, ұдайы
өндірістің барлық элементтері мен циклдерін жүзеге асыру үшін өндірістің
материалдық, ақшалай, еңбек және тағы басқа да ресурстарға деген
қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нарыққа өтпелі кезеңде
экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеудің маңызды рөлін атап өткен жөн.
Нарықтың іс-қимылы жағдайында аймақтық және ұлттық нарықтың жабдықталуының
сонымен бірге, ҚР мемлекетінің экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз
етілуінің үлкен маңызы бар. Осыған орай қазіргі экономикалық саясаттың
негізгі кемшіліктерінің бірі – аймақтық факторға аз сүйену, реформаның тек
орталықтан жүзеге асып жатуы. Экономикалық реттеуді аймақтандыру дегеніміз
– аумақтағы жиынтық сұранысты аймақтық – бюджеттік реттеу, яғни жергілікті
бюджеттің (республикалық емес) экономикаға ықпал ету рөлінің жоғарылауы.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді екі
бағыт бойынша жүргізуге болады.
1. аумақтар дамуының қаржылық ресурстарын бөлу;
2. әкімшілік – аумақтық бірліктердің иелігіне қалдырылған қаржылық
ресурстардың шамасын реттеу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің Қазақстан-2030
Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару
құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде
белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам әрі кәсіби
деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс.
Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан
аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды
ұсынады.
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа
ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып,
осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп,
олардың жауапкершілігі арта түсуде.
Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті
бюджеттердің өзара қармы-қатынастарының проблемасына, жергілікті
бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру
нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап
етеді.
Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік
өкілеттіктерді айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік
мүдделерін теңестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып табылады.
Өркениетті батыс елдерінде жергілікті бюджет мемлекеттің қаржы
ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үдерісінде едәуір рөл атқарады. Оның
үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс
елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету
проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары
мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналды, басылым беттерінде және
бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер
айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету әдістерінің бірі
ретінде демократияландыру мәселесі қарастырылады. Мемлекеттік басқарудың
тиімділігін арттыру әдісі ретінде ұсынылған демократияландыру процесінің
көпжылдық әлемдік тарихы бар, оның біздің ел тәжірибесінде кейбір
ерекшеліктері болашақта ескеріледі.
Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда
оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу
үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта
бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. 2003
жылдың 4 сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария
етілген Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократия,
жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс тапты. Онда
еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері қозғалды. Соның
ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті
мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті басқарудың бюджеттік
мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен
басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік
биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен
жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі
жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс
істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат. Жергілікті өзін-өзі басқару
институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын
нығайтуға ықпал етпек.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару жүйесінің
өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың орталықтандырылған
жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне ауысу процесінің
басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр. Сондықтан да қазір
мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда еліміздің аймақтарына
біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті мәселелердің тиімді әрі
уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің толығымен сақталуының негізгі
жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды қалыптастыру, дамыту және
жетілдіру мақсатында көптеген қарама-қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай
дамытпайынша, тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін
еместігі де аян.
Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - өмір талабы.
Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын
басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай,
сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау
үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған
кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді
айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең
маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса
сақтықты талап ететін мәселе.
Экономиканы аймақтық басқару және жетілдіруге арналған ғылыми еңбектер
басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді шешу жолдарын ұсынса, біз
өз зерттеуімізде жергілікті бюджетті қалыптастыру, оны басқаруды дамыту
және жетілдіру үшін алдымен жергілікті бюджетті басқаруда басқарушы субъект
ретінде жергілікті билік органдарының функцияларын талдау, мемлекеттік
басқару жүйесіндегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындау болып табылады.
Мемлекеттік басқару, аймақтық басқару, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру,
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқару
тақырыптарына арнап жазылған ғылыми еңбектер қатары аз болмағанымен, дәл
жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігі мәселесі жете зерттелмеген.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Сол себепті
жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі ерекше
зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Сонымен, мәселенің өзектілігі мыналармен түсіндіріледі: жергілікті
деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып
табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастар
мәселелерінің шешімін табу, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру.
Зерттеудің пәні болып жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісі мен оны
басқару барысында қалыптасатын қатынастар жиынтығы табылады.
Зерттеу объектісі – Қызылорда облысының жергілікті бюджеті.
Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының әлеуметтік –
экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық-методологиялық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып,
оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
– нарықтық қатынастар аясының кеңеюі жағдайындағы жоспарлау
ерекшеліктері мен олардың ғылыми негіздерін зерделеу;
– жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәнін ашып, әдіснамалық
негізіне сипаттама беру;
– бюджетті басқарудың шетелдік тәжірибесін сараптай отырып, олардың
Қазақстанда қолданылу жағдайларын талдау;
– жергілікті бюджетті жоспарлаудың ұйымдастырушылық негіздерін
айқындау;
– экономиканың нақты секторының қазіргі даму барысын талдау
негізінде олардың жергілікті бюджетті жоспарлауға әсер ету
дәрежесін анықтау;
– бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бағыттарын ұсыну;
– жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-саяси және
экономикалық жүйенің өзгеруі (трансформациясы) елімізде жергілікті
деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты.
Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті
басқаруды қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар
баршылық. Соның ішінде аймақтық экономика, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған
бағыттарда қазақстандық ғалымдар М.Б. Кенжегузин, К. Кубаев, М.М.
Махмутова, Д.А. Шыныбеков, А.С. Абдуллаев,
Н.Ж. Бримбетова, С. Куашбаев, А.Х. Раимбаев, И. Шалабаев, К.Б. Бабагулов,
В. Нагай, А. Мурзин, С.О. Есимханов, А.А. Таранов, И.Л. Ким, Қ. Келімбетов,
Ж. Елубаева, А. Алибаева, Р.К. Жоламанның еңбектері бар.
Жоғарыда аталған мәселелерге қатысты жазылған ғылыми еңбектер аз
болмағанымен, дәл жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру арнайы ғылыми
зерттеу объектісі болып табылған емес. Бұл мәселе өзінің теориялық және
практикалық жағынан да өзекті.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
жергілікті бюджет түсінігіне қатысты негізгі теориялық дәлелдеулер
жүйелендірілді;
жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні айқындалып, оның әдіснамалық
негізіне сипаттама берілді;
мемлекет тарапынан тікелей басқарудың тиімділігін арттыру үшін аймақтың
дамуына қажетті өкілеттіктерді, қаржы көздерін бөлудің керектігі
дәлелденді;
мемлекет мүддесімен жергілікті халық мүддесінің ұштасуы, алдымен халықтың
әлеуметтік-тұрмыс тіршілігін, экономикалық белсенділігін арттыру мақсатында
жергілікті бюджетті басқару және осымен байланысты жергілікті басқару
органдарына өздері шеше алатын мәселелерді беру жолдары қарастырылды;
бюджетті орталықсыздандырудың қазіргі таңдағы өзекті мәселелері сараланып,
оларды шешу жолдары ұсынылды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау , басқару
мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық
зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті бюджетті
жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және
заң актілері, Үкіметтің, Қызылорда облысының экономикалық мәселелер
жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, әдістемелік, анықтамалық мәліметтер тартылды.
Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы
министрлігінің статистикалық бюллетендерінің мәліметтері, Қызылорда
облысының статистикалық деректері пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жергілікті бюджетті қалыптастыру
мен дамыту барысында зерттеудің нәтижесінде жасалған тәжірибелік қорытынды
мен ұсыныстар деңгейінен көруге болады. Зерттеу нәтижелері жергілікті
бюджетті дамытуды басқаруды тиімді ету, халық мүддесін бірінші кезекте
қамтамасыз ету, бюджетаралық қатынастарды шешу, өкілеттіктерді айқын
ажырату және түптеп келгенде ел экономикасын көркейтуге аталған мәселелерді
біріктіріп қолдану қажет екенін дәлелдейді. Диссертациялық зерттеу
қорытындыларын жоғары оқу орындарында Муниципалды менеджмент,
Мемлекеттік қаржыларды басқару, Бюджетаралық қатынастарды реттеу
пәндерін оқыту барысында қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің негізгі
бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады: бюджетті жоспарлау
сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық қатынастардың
үйлесімділігіне жету; бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды
заңнамалық негізге көшіру;
- Жалпы жергілікті бюджеттің жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы
экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық
әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы
мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік
заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының
дәрежесіне байланысты болады. Басқарудың жергілікті органдарына
мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды
міндеттер жүктелінген. Халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды
қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен жүзеге
асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның салалары халыққа
қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын қорлар есебінен
көрсетеді. Бұл, тиісінше, жергілікті қаржының рөлі мен маңызын арттырып
отыр.
- Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың түпкі мақсаты экономика мен
қоғамның дамуын көздейтіні әлем тәжірибесінен белгілі. Біздің елімізде
облыстық деңгейдегі билік орындары орынсыз өсіп, аудандық және селолық
деңгейдегі билік орындары қусарып бара жатыр. Ал керісінше, дамыған
унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен село болып
табылады.
- Әртүрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі
бірлік және автономдылық қағидасына негізделуі қажет. Бюджетаралық
қатынастар жүйесі ойдағыдай жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және
атқарушы органдардың жұмысының тиімділігін күшейту керек. Олар сырттай
қаржылық бақылауды іске асыру қажет. Сондықтан мәслихаттың ревизиялық
комиссияның мәртебесін нығайту туралы мәселе қойылуда. Олар ондай
бақылауды Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау
туралы заңға сәйкес жүргізеді
- Аймақтық экономиканың қазіргі кездегі негізгі қайшылықтарының бірі
әлеуметтік-экономикалық аядағы жергілікті басқару органдарына жүктелген
міндеттердің өсуі мен оларды жүзеге асырудың қаржылық мүмкіндіктері
арасындағы айырмашылықтардың артуы болып отыр. Осыған байланысты
Қазақстанның бюджеттік құрылымын демократияландырудың жетекші бағыты
субсидиярлық қағидасына сәйкес бюджет үрдісіндегі өкілеттіліктерді,
функцияларды және жауапкершіліктерді бөлуге негізделген жергілікті басқару
органдары мен мемлекет арасындағы қаржылық ағындарды шектеу болып табылады
Зерттеу нәтижесінің сыналуы (апробациялау). Жұмыстың негізгі теориялық
қағидалары, қорытындылары мен ұсыныстары атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік және ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалып,
диссертацияның тақырыбы бойынша 7 ғылыми мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 119 бет көлемінде
баяндалған және ол кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, 16 кестеден, 11 суреттен тұрады.
1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЛАРЫ
1.1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы
Нарықтық қатынастар туындатқан экономиканы басқарудың жаңа механизмдері
бюджетті басқару жөніндегі мәселелерге де жаңаша көзқарастың қажет
екендігін айқындап отыр. Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет
тарапынан оларды реттеу механизмінде де бюджет зор рөл атқарады. Ол
нарықтық қатынастардың құрамдас бөлігі және сонымен қатар мемлекеттік
саясатты іске асырудың құралы болып табылады. Бюджетті жоспарлау, басқару
теорияларын қарастырмас бұрын, осы ұғымға, оның мәнін ашатын түсініктерге
тоқтала кетуді жөн санаймыз.
Бюджет (ағылшынның budget – ақша сөмкесі) – мемлекеттің, мекеменің,
жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан,
бюджет – ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген
экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші
жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы,
көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы
уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы.
Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының
барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның
келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.
Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен
жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы Бюджеттік жүйе туралы Қазақстан
Республикасының заңында былайша айтылады:
Бюджет – бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден,
капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және
заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз
қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген,
жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және
жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер
қатарына жатқызылады.
Институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің
жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы. Жалпы алғанда
қаржылар жүйесінің басты буыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің
бюджет қорын жасау мен пайдалану жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік
бюджет – бұл жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған
бюджет қорын жасау мен пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу
жөніндегі мемлекеттік заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша
қатынастары. Бюджеттің арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық
және әлеуметтік дамудың шешуші тұстарына шоғырландыра алады [1].
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде
объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің
мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу
қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды
орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді.
Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті
орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады.
Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету
үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын
ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы
мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы
салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік- мәдени шараларды жүргізуді,
қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді.
Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің
нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің
табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категорияларына тән қызметтерді атқарады – бөлушілік және бақылаушылық. Бұл
қызметтердің әрекеті қарастырылған бюджеттік қатынастардың ерекшелігімен
анықталады. Сонымен бірге, мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде
бөлушілік қызмет шеңберінде мемлекеттік бюджет қосалқы қызметтерді
атқарады, орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу және тұрақтандыру.
Кез-келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаны жүзеге асыру
экономикаға, әлеуметтік ортаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор
қаржы жұмсауды талап етеді. Бұл тұрғыда бюджет – мемлекеттің өз міндеттерін
жүзеге асыруға арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар
мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен құрылатын
орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.
Экономиканың дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен пропорциясын
қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге қол
жеткізуге, экономика салаларының бірінші кезектегі даму бағдарламаларына
қажетті көлемдегі қаржыны қалыптастыруға, ірі әлеуметтік бетбұрыстарды
жүргізуге мүмкіндік береді [2].
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің айрықша саласы ретінде келесі
белгілермен анықталады:
Жиынтық қоғамдық өнімнің құнының бір бөлігін мемлекеттен оқшаулаумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты.
Құнды құру мен өнімді тұтыну үдерісін жүзеге асыратын материалдық
өндірістің қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
қаржыдан ерекшелендіретіні,құнды ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтары,
экономика секторлары, қоғамдық қызметтің салалары арасында қайта бөлуге
арналған.
Тауарлық нысандағы қоғамдық өнімнің қозғалысымен байланыссыз құндық бөлудің
кезеңін анықтайды және одан тәуелсіз жүзеге асырылады, ал материалдық пен
өндірістік емес салаларда қаржылық қатынастар тауар- ақшалық саламен тығыз
байланысады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық үдерістер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары – салықтар,
мемлекеттік шығындар, мемлекеттік займдар және тағы да басқалары өзінің
шоғырланған көрінісін табатындықтан, мемлекеттік бюджетті мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде де сипаттауға болады.
Меншік нысандарының көптүрлілігі шаруашылықтың болжамдық- жоспарлық
жүргізілуін қарастырады, ол бюджеттік қатынастардың қызмет етуінің осындай
нысанын анықтайды. Бюджеттік байланыстардың тұрақты белгісі, мемлекеттің
ақша құралдарының орталықтандырылған қорының қозғалысының жоспарлы нысаны
бюджеттік байланыстардың тиісті қаржылық құжатта – елдің негізгі қаржылық
жоспарында бейнеленуіне алып келеді. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын
құрайтын бөлуші үдерістер, негізгі қаржылық жоспардың кірістері мен
шығыстарының ерекше баптары, мемлекеттің ақша құралдарының
орталықтандырылған қорының қалыптасу көздері мен пайдаланылу бағыттары
көрсетіледі. Негізгі қаржылық жоспар мемлекеттің жоспарлық қызметінің өнімі
болып табылады, онда қоғамның барлық мүшелерінің мүддесін көрсететін
мемлекеттің еркі анықталған. Елдің негізгі қаржылық жоспарының
көрсеткіштері республика парламентінің жыл сайынғы қабылдайтын
Республикалық бюджет туралы Заңына сәйкес сөзсіз орындалуы тиіс.
Бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол
экономикаға бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осыдан көрінеді. Экономиканы реттеу
ақша құралдарының орталықтандырылған қорының сандық өлшемдерін белгілеу,
оны құрау және пайдалану нысандарын, әдістерін ретке келтіру, бюджеттің
қалыптасу мен орындау үдерісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен
жүзеге асырылады.
Осылайша, мемлекеттік бюджет түсінігінің көптүрлілігі оның келесі
құрамдас бөліктерде түсіндірілуіне алып келеді:
– салыстырмалы түрде жеке дербес экономикалық категория ретінде;
– мемлекеттің ақша құралдарының орталықтандырылған қоры ретінде;
– экономикаға әсер ету құралы ретінде ( бюджеттік тетік арқылы);
– мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде;
– қоғамның барлық мүшелері және бюджеттік қатынастың барлық қатысушылары
орындауға міндетті заң ретінде.
Қоғамның ұдайы өндірісіндегі мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен,
мемлекеттік бюджеттің көмегімен ( шығыс бөлігі) ұлттық табыстың шамамен 30
%, жалпы ішкі өнімнің 20%, жалпы ұлттық өнімнің 10% бөлініп, қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ұлттық шаруашылықтың түрлі салалары
арасында, өндіріс секторлары, экономикалық аудандар мен ел аумақтарының
арасында ақша құралдарын бөледі.
Мемлекеттік бюджет экономикаға жалпы әсер етеді, себебі ол бүкіл ұлттық
шаруашылықтың бюджеті. Мемлекеттік бюджет материалдық өндіріс саласында
үлкен рөл атқарып, оның өсуінің ынталандырушысы ретінде болады.
Дегенмен, осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген оқымыстылар
оның әр түрлі астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді. Мәселен,
классикалық экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе түсінігіне
келесідей анықтама береді: Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің
ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын
көрсететін күрделі механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын
әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының
негізінде құрылады.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің құрылымы, ең біріншіден оның мемлекеттік
құрылымына тәуелді. Унитарлы құрылымы бар мемлекеттерде бюджет жүйесі екі
деңгейлі болып келеді – мемлекеттік және жергілікті (аймақтық) бюджеттер,
федеративті мемлекеттік құрылымы бар елдерде (Ресей, АҚШ, Германия, т.б.)
аралық буындар – штаттар, жерлер және оларға сәйкес әкімшілік
құрылымдарының бюджеті [3].
Өз зерттеулерінде В.Н. Радионова бюджет жүйесін Экономикалық қатынастар
мен заң нормаларына негізделген, өзара заңмен белгіленген арақатынасы бар
мемлекет бюджеттерінің барлық түрлерінің жиынтығы – деп атап көрсетеді
[4]. А. Худяков заңды тұрғыдан бюджет жүйесін – берілген мемлекет аумағында
қызмет ететін, әр түрлі деңгейлі бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады [5].
Отандық оқымыстылардың көзқарастары да осыған келіп саяды. Атап айтсақ,
А.Б. Зейнелгабдиннің ғылыми зерттеулерінде қарастырылып отырған түсінікке
келесідей анықтама беріледі: Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар
нысандарының жиынтығын, бюджет түрлерін (республикалық және жергілікті
бюджет), оны құру, атқарылу, сонымен қатар қаржылық және басқа да басқару
органдарының жиынтығын білдіреді. Ал бюджеттік қатынастардың жиынтығы
бюджет жүйесінің негізін құрайды. Бюджет жүйесінің қондырмасы бюджет
түрлерін басқарудың әр түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдану негізінде
бюджеттердің құрылуын, қарастырылуын, бекітілуін жүзеге асыратын және
бюджеттік қатынастар нысанын анықтайтын қаржылық және басқа да басқару
органдары болып табылады [6].
Экономикалық сонымен қатар қаржылық ойдың тұрақты дамуымен байланысты
өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді ескере отырып,
В.Д. Мельников өз еңбектерінде Бюджет жүйесі – бұл экономикалық және заңды
нормаларға негізделген жеке дербес бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады
[7].
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады (1-сурет) [8].
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және 2005
жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік кодекстің
6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ұйымдастырушылық
түрде республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы
өзаратөлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет –
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры [9].
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
– экономикалық тиімділік;
– әлеуметтік әділеттілік;
– саяси тұрақтылық;
– заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы [10].
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуде де қызмет етеді. Сонымен қатар, елдегі және шет
елдегі экономикалық коньюнктураға ықпал ету; ағымдық әлеуметтік
бағдарламаларды орындау мен алдағы әлеуметтік міндеттерді шешу; қоғамдық
өндіріс пен бюджетаралық қатынастардың салааралық құрылымын реттеу;
жергілікті өзін- өзі басқаруды дамыту және т.б. қызметтерді де атқарады.
Басқарудың барлық деңгейлерінің өз бюджеттері бар және олар өздерінің
өкілеттіктері шеңберінде қызмет етеді (2-сурет). Әртүрлі басқару деңгейлері
бюджеттерінің нақты қалыптасқан нормалар негізінде дербес қызмет етуі
бюджетаралық қатынастардың негізін құрайды.
Lx – табыс көздері; Fx – мемлекеттік шығыстар; Tp – ресми трансферттер
Сурет 2 – Мемлекеттік қаржының
құрылымы мен қызметтері [11]
Енді осы бюджетті басқару және жоспарлау теорияларын қарастырамыз.
Жалпы алғанда басқару – бұл нақты экономикалық жүйе шеңберінде белгілі
бір нәтижеге жету үшін объектіге мақсатты ықпал етудің әдістері мен
тәсілдерінің жиынтығы.
Объективті экономикалық заңдардың (құн заңының, сұраныс пен ұсыныс
заңының, қажеттілікті ұлғайту заңының, уақытты үнемдеу заңының және
басқаларының) талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды
пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай отырып, қоғам мемлекеттік,
шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қаржыны, бағаны, несиені, пайданы
және тағы басқаны қоса өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде
басқарады [12].
Басқару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде бюджеттік үдеріске
де тән нәрсе. Бюджетті басқару – бұл бюджет қатынастарының бүкіл
жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және осының негізінде тиісті
бюджет саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік шаралардың
жиынтығы. Бюджет жүйесінде басқару бюджет механизмі арқылы оның
әдістерінің, тұтқаларының, ынталандыруларының және санкцияларының көмегімен
жүзеге асырылады. Сонымен, бюджетті басқару – бұл тиісті бюджет саясатына
жетудің мақсаты; бюджет механизмі – бұл мақсатқа жетудің құралы; бюджет
саясаты – бюджетті басқарудың тиісті үдерісінің ақырғы қорытынды нәтижесі.
Бюджетті басқарудың екі қырын ажырата білген жөн: біріншіден, мемлекет
бюджетті елдің экономикалық және әлеуметтік даму барысын басқарудың құралы,
тұтқасы ретінде пайдаланады және сол арқылы тұтастай мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуына ықпалын тигізеді; екіншіден, бюджеттің өзі басқарудың
объектісі болып табылады, осыған орай бюджеттік қатынастың нысандары
басқарылады.
Бюджетті басқаруға ғылыми көзқарас қажет деп санаймыз. Бұл басқару
шешімдерін әзірлегенде экономикалық заңдардың талаптары, экономикалық
талдаудың нәтижелері, экономикалық-математикалық әдістер ескерілуі қажет
екендігін және басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістері ұтымды
үйлесуі тиіс екендігін білдіреді. Сонымен қатар айқын және уақтылы
экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, бюджетті жоспарлау
талап етіледі.
Жетілдірілген бюжеттік жүйеге қол жеткізу үшін жалпы елдің қарқынды
дамуын қамтамасыз ете алатын белгілі қағидалар негізіне ие болуы қажет.
Осылайша, бюджеттік жүйе келесі қағидаларға негізделеді:
– тұтастық қағидасы – Қазақстан Республикасының біртұтас бюджеттік
заңдылықтарын пайдалануын қамсыздандыру, сонымен бірге Қазақстан
Республикасының аумағында бюджеттік үдерістерді жүзеге асырудың біртұтас
процедураларын, біртұтас бюджеттік сыныптаманы пайдалану;
– толықтық қағидасы – бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
қорында Қазақстан Республикасының заңымен қарастырылған барлық түсімдер
мен шығыстардың бейнеленуі, бюджеттік құралдарды пайдаланумен өзара
талаптарды есепке алуды, бюджеттік құралдар бойынша талап құқығын
шегеруді болдырмау ;
– нақтылық қағидасы – бюджеттің бекітілген көрсеткіштерінің
(нақтыландырылған, түзетілген) ортамерзімді фискальдық саясаттың және
Қазақстан Республикасы мен өңірлерінің ортамерзімді әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарларының бекітілген көрсеткіштері мен бағыттарына
сай болуы ;
– транспаренттілік қағидасы – Қазақстан Республикасының бюджеттік
заңдылықтар облысындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (
нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың орындалуы жөніндегі
есептерді, мемлекеттің фискальдық саясатына қатысты басқа да,
мемлекеттік немесе заңмен күзетілетін басқа да құпия мәліметтерден
басқа, ақпараттарды жариялау, бюджеттік үдерістің ашықтығы, мемлекеттік
қаржылық бақылаудың жүргізілуі;
– кезектілік қағидасы – мемлекеттік басқару органдарының бюджеттік
қатынастар саласындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтауы ;
– нәтижелілік пен тиімділік қағидасы – бюджеттік бағдарламалардың
төлқұжаттарында қарастырылған белгілі нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігінен туындай отырып, осы нәтижелерге жету үшін қажетті
бюджеттік құралдардың оңтайлы көлемін пайдаланып, бюджеттерді өңдеу және
орындау немесе бюджет құралдарының бекітілген көлемін пайдалана отырып
жақсы нәтиежелерді қамтамасыз ету;
– басыңқылық қағидасы – республика немесе өңірдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының басыңқы бағыттарына сәйкес бюджеттік үдерісті
жүзеге асыру ;
– жауапкершілік қағидасы – бюджеттік үдерістің қатысушыларын Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдылықтарын бұзғаны үшін жауапкершілікке
тарту;
– бюджеттердің дербестілік қағидасы – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты бөлінуін белгілеу және Кодекске сәйкес оларды жұмсау
бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің
бюджеттік үдерісті Кодекске сәйкес дербес жүзеге асыру құқығы [13].
Бюджетті басқарудағы маңыздысы, бюджеттік шығыстарды оның кірістеріне
теңестіру жолымен бюджеттік реттеу үдерісі, бюджеттік деңгейлер бойынша
шығыстар мен кірістердің құрылымдық тепе-теңдігін қамсыздандыру, құрылымдық
тепе-теңдік болмаған жағдайда төмен тұрған бюджеттерді жоғары тұрған
бюджеттер есебінен теңестіру болып табылады.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарда, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
карай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустриалды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламасы болып табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны – бюджетті
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халық шаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болып табылады. Сонымен
қатар қаржы ресурстарын басқарудағы бюджетті жоспарлаудың рөлі өте зор,
себебі ол тек ғана бюджеттің кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және
оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен
бюджеттік қаржыландыру көлемін анық-таумен шектелмейді. Бюджеттің басқа
қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджетті жоспарлауға
жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен
биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік үдеріске
қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың нысандары мен
қаржыландыру әдістерін ұтымды етуде де көрініс табады.
Бюджетті жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты - ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістердің дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті
органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау,
талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету,
бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен
шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
– орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
– бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық тұрғыдан
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін айқындау;
– қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
– салалар, іс-әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспарлары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әр
түрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
– бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Соны-мен бірге мемлекеттік материалды және каржылық резервтер,
жоспарды орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау
қарастырылады [14].
Бюджетті жоспарлаумен бюджетті болжамдау тығыз байланысты. Бюджетті
болжамдау түсінігі арқылы бюджеттің кіріс және шығыс бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағаларын анықтау үдерісі түсіндіріледі. Бұл
экономиканың болашақ дамуын жоспарлауға негізделеді, себебі натуралды
көрсеткіштердің болашақ өсуінің есебінсіз бюджеттік ресурстарды сапалы
ғылыми болжамдау мүмкін емес.
Бюджетті болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған үрдістерді, нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларды және
олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырьп, бюджеттің
оңтайлы дамуын жасақтау мен дәйектеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің
мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте
маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
– кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
– қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
– каржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандырылуды теңестіру есебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты шектеу [15].
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау іс-әрекетінің негізгі шарты – ол
жалпымемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету.
Бюджетті жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық, теңгермелеу
және дәйектемелік қағидалар талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджетті жоспарлаудың бірлестік қағидасы құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бұл қағида республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға, бюджеттер деңгейлері арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың
бағыттары мен елдің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарына негізделген
ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық қағидасы елдің орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгермелеу қағидасы бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджетті теңгермелеудің қажеттілігі басқару деңгейлеріндегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол жоғары тұрған бюджеттен субвенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы, не мемлекеттік берешекті
қалыптастыру арқылы болмаса басқа да заңнамалармен қарастырылған әдістер
арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік қағида бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативтік-құқықтық актілер
негізі арқылы бюджетті жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғи-климаттық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерді ескеру қажет деп есептейміз, себебі
олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары
болып табылады. Сондықтан бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер
пайдаланылады. Бюджеттік кодекске сәйкес натуралды нормативтер – ол
бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды
немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері.
Олар Үкіметпен жасақталады және бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтері - ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты болып келеді [16].
Бюджетті жоспарлау – әр түрлі статистикалық, экономикалық математикалық,
сараптамалық және арнайы әдістерді пайдалану арқылы іске асырылады.
Негізінде бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен шығындарды
есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл әдіс
бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындардан басқа бір де біреуі болуға
тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджетті құрудың бюджет-брутто және
бюджет-нетто әдістері де қолданылады. Егер де бюджетте мемлекеттің барлық
кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай бюджетті
бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде, бюджеттің көрсеткіштері баптары
бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің әрбір
баптары бойьнша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған шығындарсыз
анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің
құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес
арнайы бюджеттендіру әдістері негізінде орта мерзімді бюджеттік жоспарлауды
қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттеу әдісі тұрғысынан бағдарламалық
даму стратегиямен қолда бар бюджет ресурстары базасы және бюджеттік
бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды жоспарлау, яғни
алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады, олар бюджет
шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланылады. Олар тігінен (вертикальды) және көлдеңенінен
(горизонтальды) теңестіру әдістеріне бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету мақ-
саттары шешіледі. Мысалы, тігінен теңестіру әдістерінің көмегімен шығындық
функцияларды іске асырудың қаржылық базасын қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
мәселесі шешіледі.
Бюджеттерді кірістер бойынша қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйекті
болып есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы – ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі.
Алдағы жылғы бюджетке кіріс түсімдерін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді
әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштері,
елдің орта мерзімді фискалдық саясатының ережелері мен көрсеткіштері,
ағымдағы мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда
пайдаланылатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі
өнім көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция
индексі, тауар айналымының көлемі, импорттық-экспорттық операциялардың
көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады [17].
Жалпы елде 1999 жылдан бастап жоспарлаудың жаңа бағыттары жүргізіле
бастаған. Жаңа әдістер мен процедуралар бюджеттік қаражатты тиімді және
нәтижелі босатуға көңіл аударумен бюджеттік жоспарлау процесіне енгізілді.
Бұл, ең бастысы, қойылған мемлекеттік мақсатқа жету үшін қажетті осы
мақсаттардың табыс көлемі мен есебін, жоспарланатын жүйе үшін басты
мақсаттарды шешуге бағытталуын, ресурстардың бір қалыпты шоғырлануын, салық
төлеуші қаражаттарының мүмкіншіліктерін және басқа да мемлекеттік табысты
жалпы мемлекеттік бағдарламамен өлшемдеуді талап етеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей тұжырым жасауға
болады: егер бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің
негізгі бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады:
– бюджетті жоспарлау сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық
қатынастардың үйлесімділігіне жету;
– бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды заңнамалық негізге
көшіру.
1.2 Бюджетті басқарудың әдіснамалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz