Жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 119 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

ӘОЖ Қолжазба құқығында

АБДРАХМАНОВА САЛТАНАТ

Жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру

08. 00. 05 - Экономика және халық шаруашылығын басқару

(қызмет салалары және аялары бойынша)

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми

дәрежесін іздену диссертациясы

Ғылыми жетекшісі:

экономика ғылымдарының докторы,

профессор, ҚР Жоғары мектеп

ғылымдары академиясының академигі Кубаев К. Е.,

экономика ғылымдарының кандидаты,

доцент Смагулова Г. С.

Қазақстан Республикасы

Кызылорда, 2007

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ3

1ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚАСТАРЛАРЫ9

1. 1Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы9

1. 2Бюджетті басқарудың әдіснамалық негіздері22

1. 3Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық астары30

2ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТТІК ЖОСПАРЛАУМЕН БАСҚАРУ ҮДЕРІСІН ТАЛДАУ46

2. 1Қызылорда облысындағы бюджеттің қалыптасуы менорындалуын талдау46

2. 2Жергілікті бюджеттің құрылымын талдау57

2. 3Орталықсыздандыру мақсатында жергілікті бюджеттіңқұрылымының динамикасын талдау71

3 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУЖОЛДАРЫ81

3. 1Бюджетті басқаруды мемлекеттік реттеуді дамыту81

3. 2Аймақ экономикасының дамуының бюджет

3. 2Бюджеттік өкілеттіліктерді орталықсыздандыру мәселелері101

ҚОРЫТЫНДЫ112

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ115

КІРІСПЕ

Жалпы сипаттама. Шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің буыны ретіндегі нарықтың өзін-өзі реттейтін функциясын мойындай отырып, ұдайы өндірістің барлық элементтері мен циклдерін жүзеге асыру үшін өндірістің материалдық, ақшалай, еңбек және тағы басқа да ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін нарыққа өтпелі кезеңде экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеудің маңызды рөлін атап өткен жөн. Нарықтың іс-қимылы жағдайында аймақтық және ұлттық нарықтың жабдықталуының сонымен бірге, ҚР мемлекетінің экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуінің үлкен маңызы бар. Осыған орай қазіргі экономикалық саясаттың негізгі кемшіліктерінің бірі - аймақтық факторға аз сүйену, реформаның тек орталықтан жүзеге асып жатуы. Экономикалық реттеуді аймақтандыру дегеніміз - аумақтағы жиынтық сұранысты аймақтық - бюджеттік реттеу, яғни жергілікті бюджеттің (республикалық емес) экономикаға ықпал ету рөлінің жоғарылауы.

Аймақтардың әлеуметтік - экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді екі бағыт бойынша жүргізуге болады.

аумақтар дамуының қаржылық ресурстарын бөлу;
әкімшілік - аумақтық бірліктердің иелігіне қалдырылған қаржылық ресурстардың шамасын реттеу.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің «Қазақстан-2030» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, Үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуды ұсынады.

Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік деңгейге өтуі тиіс екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық субъектілері болып табылатындықтан биліктің жергілікті органдары өз аймағының халқының толып жатқан экономикалық, әлеуметтік және мәдени мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.

Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде.

Аймақтардың шаруашылық қызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қармы-қатынастарының проблемасына, жергілікті бюджеттердің мемлекеттік қаржыландырудағы және оны жүзеге асыру нысандарындағы қажеттіліктерін дұрыс ұйымдастыруға жаңа көзқарасты талап етеді.

Осыған байланысты түрлі деңгейлердегі бюджеттер арасындағы бюджеттік өкілеттіктерді айқын шектеу және орталық пен аймақтардың бюджеттік мүдделерін теңестіру туралы мәселе айырықша мәнділікке ие болып табылады.

Өркениетті батыс елдерінде жергілікті бюджет мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану үдерісінде едәуір рөл атқарады. Оның үстіне жергілікті бюджеттердің айтарлықтай дербестігі болады және батыс елдерінде олар мемлекеттік бюджеттің жалпы жүйесіне кірмейді.

Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналды, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында бұл мәселені шешу туралы көптеген пікірлер айтылуда және әртүрлі тәсілдер ұсынылуда.

Мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету әдістерінің бірі ретінде демократияландыру мәселесі қарастырылады. Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру әдісі ретінде ұсынылған демократияландыру процесінің көпжылдық әлемдік тарихы бар, оның біздің ел тәжірибесінде кейбір ерекшеліктері болашақта ескеріледі.

Қоғамның қай тұсында болмасын экономиканы басқару мемлекетке қашанда оңай болған емес. Қазіргі ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдіс қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды тізгіндеп орталықта бұрынғысынша ұстап отыру мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. 2003 жылдың 4 сәуіріндегі Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етілген Президенттің Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында демократия, жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері жан-жақты көрініс тапты. Онда еліміздегі демократияландыру және тиімді басқару мәселелері қозғалды. Соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін кеңейту, жергілікті басқарудың бюджеттік мүмкіндіктерін көтеру сияқты бағдарламалар ұсынылған.

Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық пен басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат. Жергілікті өзін-өзі басқару институттарын кезең-кезеңімен қалыптастыру азаматтық қоғам институттарын нығайтуға ықпал етпек.

Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару жүйесінің өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың орталықтандырылған жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне ауысу процесінің басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр. Сондықтан да қазір мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда еліміздің аймақтарына біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті мәселелердің тиімді әрі уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің толығымен сақталуының негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды қалыптастыру, дамыту және жетілдіру мақсатында көптеген қарама-қайшылықтармен бірге, оны әрі қарай дамытпайынша, тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян.

Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу жолдарын ғылыми негіздеу керектігі - өмір талабы.

Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай, сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау үшін шетелдердің тәжірибелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған кемшіліктерді болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді айқын ажырату, салықтарды бөлу, бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса сақтықты талап ететін мәселе.

Экономиканы аймақтық басқару және жетілдіруге арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді шешу жолдарын ұсынса, біз өз зерттеуімізде жергілікті бюджетті қалыптастыру, оны басқаруды дамыту және жетілдіру үшін алдымен жергілікті бюджетті басқаруда басқарушы субъект ретінде жергілікті билік органдарының функцияларын талдау, мемлекеттік басқару жүйесіндегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындау болып табылады. Мемлекеттік басқару, аймақтық басқару, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқару тақырыптарына арнап жазылған ғылыми еңбектер қатары аз болмағанымен, дәл жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігі мәселесі жете зерттелмеген.

Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен жүргізіліп жатқан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылығы да айқындала түседі. Сол себепті жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.

Сонымен, мәселенің өзектілігі мыналармен түсіндіріледі: жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастар мәселелерінің шешімін табу, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру.

Зерттеудің пәні болып жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар жиынтығы табылады.

Зерттеу объектісі - Қызылорда облысының жергілікті бюджеті.

Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың ұйымдастырушылық-методологиялық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып, оның тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:

нарықтық қатынастар аясының кеңеюі жағдайындағы жоспарлау ерекшеліктері мен олардың ғылыми негіздерін зерделеу;
жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәнін ашып, әдіснамалық негізіне сипаттама беру;
бюджетті басқарудың шетелдік тәжірибесін сараптай отырып, олардың Қазақстанда қолданылу жағдайларын талдау;
жергілікті бюджетті жоспарлаудың ұйымдастырушылық негіздерін айқындау;
экономиканың нақты секторының қазіргі даму барысын талдау негізінде олардың жергілікті бюджетті жоспарлауға әсер ету дәрежесін анықтау;
бюджетаралық қатынастарды жетілдіру бағыттарын ұсыну;
жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру жолдарын ұсыну.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазақстанда қоғамдық-саяси және экономикалық жүйенің өзгеруі (трансформациясы) елімізде жергілікті деңгейдегі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық. Соның ішінде аймақтық экономика, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталған бағыттарда қазақстандық ғалымдар М. Б. Кенжегузин, К. Кубаев, М. М. Махмутова, Д. А. Шыныбеков, А. С. Абдуллаев,
Н. Ж. Бримбетова, С. Куашбаев, А. Х. Раимбаев, И. Шалабаев, К. Б. Бабагулов,
В. Нагай, А. Мурзин, С. О. Есимханов, А. А. Таранов, И. Л. Ким, Қ. Келімбетов, Ж. Елубаева, А. Алибаева, Р. К. Жоламанның еңбектері бар.

Жоғарыда аталған мәселелерге қатысты жазылған ғылыми еңбектер аз болмағанымен, дәл жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру арнайы ғылыми зерттеу объектісі болып табылған емес. Бұл мәселе өзінің теориялық және практикалық жағынан да өзекті.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

«жергілікті бюджет» түсінігіне қатысты негізгі теориялық дәлелдеулер жүйелендірілді;
жергілікті бюджетті жоспарлау үдерісінің мәні айқындалып, оның әдіснамалық негізіне сипаттама берілді;
мемлекет тарапынан тікелей басқарудың тиімділігін арттыру үшін аймақтың дамуына қажетті өкілеттіктерді, қаржы көздерін бөлудің керектігі дәлелденді;
мемлекет мүддесімен жергілікті халық мүддесінің ұштасуы, алдымен халықтың әлеуметтік-тұрмыс тіршілігін, экономикалық белсенділігін арттыру мақсатында жергілікті бюджетті басқару және осымен байланысты жергілікті басқару органдарына өздері шеше алатын мәселелерді беру жолдары қарастырылды;
бюджетті орталықсыздандырудың қазіргі таңдағы өзекті мәселелері сараланып, оларды шешу жолдары ұсынылды.

Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі танымал экономист-ғалымдардың еңбектерінде баяндалған жергілікті бюджетті жоспарлау, басқару мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және монографиялық зерттеулерге сүйенеді. Зерттеу жұмысына, сонымен қатар, жергілікті бюджетті жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және заң актілері, Үкіметтің, Қызылорда облысының экономикалық мәселелер жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық құжаттар, әдістемелік, анықтамалық мәліметтер тартылды.

Жұмыста ақпарат көзі ретінде Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі, Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетендерінің мәліметтері, Қызылорда облысының статистикалық деректері пайдаланылды.

Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығын жергілікті бюджетті қалыптастыру мен дамыту барысында зерттеудің нәтижесінде жасалған тәжірибелік қорытынды мен ұсыныстар деңгейінен көруге болады. Зерттеу нәтижелері жергілікті бюджетті дамытуды басқаруды тиімді ету, халық мүддесін бірінші кезекте қамтамасыз ету, бюджетаралық қатынастарды шешу, өкілеттіктерді айқын ажырату және түптеп келгенде ел экономикасын көркейтуге аталған мәселелерді біріктіріп қолдану қажет екенін дәлелдейді. Диссертациялық зерттеу қорытындыларын жоғары оқу орындарында «Муниципалды менеджмент», «Мемлекеттік қаржыларды басқару», «Бюджетаралық қатынастарды реттеу» пәндерін оқыту барысында қолдануға болады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

Бюджет жүйесін жеке қарастыратын болсақ, оны жетілдірудің негізгі бағыттар ретінде келесілерді атап өтуге болады: бюджетті жоспарлау сапасын жақсарту және оның тиімділігі; бюджетаралық қатынастардың үйлесімділігіне жету; бюджетті жоспарлау мен бюджетаралық қатынастарды заңнамалық негізге көшіру;
Жалпы жергілікті бюджеттің жай-күйі әрқашанда, біріншіден, елдің жалпы экономикалық жағдайына, екіншіден, тиісті аумақтардың экономикалық әлеуетіне, үшіншіден, билік пен басқарудың жергілікті органдарының құқығы мен міндеттерін белгілі бір дәрежеде реттеп отыратын мемлекеттік заңдардың деңгейіне, төртіншіден, биліктің жергілікті органдары құзырының дәрежесіне байланысты болады. Басқарудың жергілікті органдарына мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын жүзеге асыру жөнінде маңызды міндеттер жүктелінген. Халыққа қызмет көрсету жөніндегі шараларды қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымның салалары халыққа қызметтер көрсетуді бюджет қаражаттарынан қалыптасатын қорлар есебінен көрсетеді. Бұл, тиісінше, жергілікті қаржының рөлі мен маңызын арттырып отыр.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың түпкі мақсаты экономика мен қоғамның дамуын көздейтіні әлем тәжірибесінен белгілі. Біздің елімізде облыстық деңгейдегі билік орындары орынсыз өсіп, аудандық және селолық деңгейдегі билік орындары қусарып бара жатыр. Ал керісінше, дамыған унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен село болып табылады.
Әртүрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі бірлік және автономдылық қағидасына негізделуі қажет. Бюджетаралық қатынастар жүйесі ойдағыдай жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың жұмысының тиімділігін күшейту керек. Олар сырттай қаржылық бақылауды іске асыру қажет. Сондықтан мәслихаттың ревизиялық комиссияның мәртебесін нығайту туралы мәселе қойылуда. Олар ондай бақылауды «Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын бақылау туралы» заңға сәйкес жүргізеді

- Аймақтық экономиканың қазіргі кездегі негізгі қайшылықтарының бірі әлеуметтік-экономикалық аядағы жергілікті басқару органдарына жүктелген міндеттердің өсуі мен оларды жүзеге асырудың қаржылық мүмкіндіктері арасындағы айырмашылықтардың артуы болып отыр. Осыған байланысты Қазақстанның бюджеттік құрылымын демократияландырудың жетекші бағыты субсидиярлық қағидасына сәйкес бюджет үрдісіндегі өкілеттіліктерді, функцияларды және жауапкершіліктерді бөлуге негізделген жергілікті басқару органдары мен мемлекет арасындағы қаржылық ағындарды шектеу болып табылады

Зерттеу нәтижесінің сыналуы (апробациялау) . Жұмыстың негізгі теориялық қағидалары, қорытындылары мен ұсыныстары атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік және ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалып, диссертацияның тақырыбы бойынша 7 ғылыми мақала жарияланды.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 119 бет көлемінде баяндалған және ол кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 16 кестеден, 11 суреттен тұрады.

1 ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСТАРЛАРЫ

1. 1 Бюджетті жоспарлау және басқару теориясы

Нарықтық қатынастар туындатқан экономиканы басқарудың жаңа механизмдері бюджетті басқару жөніндегі мәселелерге де жаңаша көзқарастың қажет екендігін айқындап отыр. Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де бюджет зор рөл атқарады. Ол нарықтық қатынастардың құрамдас бөлігі және сонымен қатар мемлекеттік саясатты іске асырудың құралы болып табылады. Бюджетті жоспарлау, басқару теорияларын қарастырмас бұрын, осы ұғымға, оның мәнін ашатын түсініктерге тоқтала кетуді жөн санаймыз.

Бюджет (ағылшынның budget - ақша сөмкесі) - мемлекеттің, мекеменің, жанұяның белгілі мерзімге кірістері мен шығыстарының жазбасы. Бір жағынан, бюджет - ол мемлекет, аумақ, кәсіпорын немесе отбасы болсын, кез келген экономикалық субьектіде болатын қаржы ресурстарының жиынтығы. Екінші жағынан, бұл экономикалық субьектінің белгілі бір кезең аралығындағы, көбінесе бір жылдағы кірістері мен шығыстарының арақатынасы, олардың осы уақыттағы түсуі мен жұмсалуын бейнелейтін ақша құралдарының балансы. Басқаша айтқанда, бюджет бұл ақша сөмкесінің ішіндегі ақша құралдарының барлығын немесе тапшылығын, оның толтырылу мен босатылу қарқынын, ақшаның келу мен жұмсалу бағыттарын, кірістер мен шығыстар арақатынасын анықтайды.

Жоғарыда келтірілген анықтама классикалық мәнде екендігін айта кеткен жөн. Бюджет түсінігінің анықтамасы «Бюджеттік жүйе туралы» Қазақстан Республикасының заңында былайша айтылады:

Бюджет - бұл салықтар, жиналымдар, басқа да міндетті төлемдерден, капиталмен жүргізілетін операциялардан түсетін табыс, салықтық емес және заңда көрсетілген басқа да түсімдер есебінен құралатын және мемлекеттің өз қызметтерін орындауын қамтамасыз етуге арналған, заңмен бекітілген, жергілікті өкілетті органдардың шешімдерімен бекітілген мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры.

Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты екендігі белгілі қағида. Осы қаржы жүйесін тиімді басқару және жоспарлау мәселесі кез-келген мемлекет үшін өзекті әрі күрделі мәселелер қатарына жатқызылады.

Институционалдық тұрғыдан алғанда қаржы жүйесі бұл қаржы мекемелерінің жиынтығы, ал экономикалық тұрғыдан - ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы. Жалпы алғанда қаржылар жүйесінің басты буыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Елдің бюджет қорын жасау мен пайдалану жөніндегі бюджеттік қатынастардың жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымын құрайды. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттік бюджет - бұл жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға арналған бюджет қорын жасау мен пайдалануға байланысты ұлттық табысты қайта бөлу жөніндегі мемлекеттік заңды және жеке тұлғалармен пайда болатын ақша қатынастары. Бюджеттің арқасында мемлекет қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші тұстарына шоғырландыра алады [1] .

Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде объективті сипатта болады. Оның экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің мәні мен оның атқаратын функцияларына байланысты. Объективті бөлу қатынастарының экономикалық нысаны бола отырып, қоғамдық айрықша арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрінеді. Оны бөлудің дербес саласы ретінде болуы қоғамдық өндірістің дамуымен тиісті орталықтандырылған ресурстар қажеттілігімен обьективті түрде анықталады. Ақша құралдарын орталықтандыру жалпы экономиканың қызметін қамтамасыз ету үшін бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында үздіксіз ауыспалы айналымын ұйымдастыру үшін қажет. Құндық бөлудің арнайы бюджеттік саласының болуы мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады. Мемлекет басыңқы салаларды, бүкіл қоғам ауқымында әлеуметтік- мәдени шараларды жүргізуді, қорғаныстық нышандағы міндеттерді шешуді, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуды қаржыландыру үшін орталықтандырылған қаржыны талап етеді. Осылайша, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың субъективті еркінің нәтижесі емес, кеңейтілген ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен, мемлекеттің табиғаты және қызметтерімен анықталған обьективті қажеттілік.

Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы категорияларына тән қызметтерді атқарады - бөлушілік және бақылаушылық. Бұл қызметтердің әрекеті қарастырылған бюджеттік қатынастардың ерекшелігімен анықталады. Сонымен бірге, мемлекеттік қаржының негізгі буыны ретінде бөлушілік қызмет шеңберінде мемлекеттік бюджет қосалқы қызметтерді атқарады, орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу және тұрақтандыру.

Кез-келген реформаны, оның ішінде экономикалық реформаны жүзеге асыру экономикаға, әлеуметтік ортаға және инфрақұрылымды дамытуға орасан зор қаржы жұмсауды талап етеді. Бұл тұрғыда бюджет - мемлекеттің өз міндеттерін жүзеге асыруға арналған және тиісті заңдарға сәйкес белгіленген салықтар мен өзге де кіріс көздерінің және түсімдердің есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.

Экономиканың дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржылық ресурстар мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен пропорциясын қамтамасыз етуге, оның салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге қол жеткізуге, экономика салаларының бірінші кезектегі даму бағдарламаларына қажетті көлемдегі қаржыны қалыптастыруға, ірі әлеуметтік бетбұрыстарды жүргізуге мүмкіндік береді [2] .

Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің айрықша саласы ретінде келесі белгілермен анықталады:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.