Ғибратты ғұмыр. Жинақ кітап. З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы, Ш. Шортанбаев, А. Жүсіпова
1. ҚАЙРАТКЕР КЕЛБЕТІ
2. ЛЕБІЗДЕР ЛЕГІ
3. ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ СЫН
4. КӨҢІЛ ТОЛҚЫНЫ
2. ЛЕБІЗДЕР ЛЕГІ
3. ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ СЫН
4. КӨҢІЛ ТОЛҚЫНЫ
Жинақ Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектеп Ғылым академиясының Құрметті академигі, Еларалық қоғамдық Айтматов академиясының академигі, көрнекті әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішұлының 80 жылдық мерейтойына орай шығарылды. Ғалымның қайраткерлік келбетін, азаматтық тұлғасын және зерделі зерттеушілігін танытуға арналған белгілі қоғам және өнер қайраткерлерінің, көрнекті ғалымдар мен жас буын зерттеушілердің еңбектері енгізілген.
Жинақ әдебиеттанушы мамандарға, жоғары оқу орындары студенттері мен аспиранттарына, жалпы сөз өнерін қадірлейтін оқырман қауымға арналған.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектептер ғылым академиясының (Қазақстан бөлімі) Құрметті академигі, Еларалық қоғамдық Айтматов академиясының академигі, Қазақстан жазушылар одағының Сәкен Сейфуллин атындағы сыйлығының лауреаты, "Парасат" орденінің иегері, филология ғылымдарының докторы, профессор ҚазМУ-дің құрметті кафедра меңгерушісі, жазушы-ғалым Т. Кәкішұлы 1927 жылы 15 тамыз күні Ақмола облысы Бұланды ауданындағы Алтынды кенішінде алтын өнеркәсібі жұмысшысының отбасында дүниеге келген.
1934-1944 жылдары әуелі Қаратал, кейін Даниловка орта мектебінде оқыған. Еңбек жолын 1944 жылы Ақмола облыстық қазақ драма театрында актер болып бастаған Т.Кәкішұлы 1945 жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне түседі. Оның толық курсын 1950 жылы тамамдайды. Университетте оқып жүргенде қаламының желі барын танытқан жасты қазақтың атақты фельетонисі С.Төлешов (псевдонимы- С.Шынаров) төртінші курсты бітіргеннен кейін 1949 жылы "Лениншіл жас" газеті редакциясының жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушілігіне ұсынады. Оқуы мен жұмысын қосарлай атқарған Т.Кәкішұлы университет жолдамасымен қазіргі "Мектеп" баспасының жоғары оқу орындары оқулықтары редакциясының аға редакторы болып қызметке орналасады.
1951 жылдың күзінде ҚКП Орталық комитетінің баспасөз бөлімінің ұйғаруымен марксизм-ленинизм классиктерінің шығармаларын тәржімалайтын аудармашылардың екі жылдық курсіне жіберіледі. Бір жыл оқығаннан кейін ҚКП Орталық Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтына ғылыми қызметкерлікке ауыстырылады. Осы институтта Т.Кәкішұлы көптеген архивтік деректер негізінде қызықты да тартымды мақалалар жазып, өзінің негізгі мамаңдығына ыңғайлана түседі.
Жинақ әдебиеттанушы мамандарға, жоғары оқу орындары студенттері мен аспиранттарына, жалпы сөз өнерін қадірлейтін оқырман қауымға арналған.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектептер ғылым академиясының (Қазақстан бөлімі) Құрметті академигі, Еларалық қоғамдық Айтматов академиясының академигі, Қазақстан жазушылар одағының Сәкен Сейфуллин атындағы сыйлығының лауреаты, "Парасат" орденінің иегері, филология ғылымдарының докторы, профессор ҚазМУ-дің құрметті кафедра меңгерушісі, жазушы-ғалым Т. Кәкішұлы 1927 жылы 15 тамыз күні Ақмола облысы Бұланды ауданындағы Алтынды кенішінде алтын өнеркәсібі жұмысшысының отбасында дүниеге келген.
1934-1944 жылдары әуелі Қаратал, кейін Даниловка орта мектебінде оқыған. Еңбек жолын 1944 жылы Ақмола облыстық қазақ драма театрында актер болып бастаған Т.Кәкішұлы 1945 жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне түседі. Оның толық курсын 1950 жылы тамамдайды. Университетте оқып жүргенде қаламының желі барын танытқан жасты қазақтың атақты фельетонисі С.Төлешов (псевдонимы- С.Шынаров) төртінші курсты бітіргеннен кейін 1949 жылы "Лениншіл жас" газеті редакциясының жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушілігіне ұсынады. Оқуы мен жұмысын қосарлай атқарған Т.Кәкішұлы университет жолдамасымен қазіргі "Мектеп" баспасының жоғары оқу орындары оқулықтары редакциясының аға редакторы болып қызметке орналасады.
1951 жылдың күзінде ҚКП Орталық комитетінің баспасөз бөлімінің ұйғаруымен марксизм-ленинизм классиктерінің шығармаларын тәржімалайтын аудармашылардың екі жылдық курсіне жіберіледі. Бір жыл оқығаннан кейін ҚКП Орталық Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтына ғылыми қызметкерлікке ауыстырылады. Осы институтта Т.Кәкішұлы көптеген архивтік деректер негізінде қызықты да тартымды мақалалар жазып, өзінің негізгі мамаңдығына ыңғайлана түседі.
ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫР
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫР
Алматы
Қазақ университеті
2007
ББК
К
Ғибратты ғұмыр. Құраст.: З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы, Ш.
Шортанбаев, А. Жүсіпова. – Алматы: Қазақ уинверситеті, 2007. - 250 бет.
ISBN
ББК
Жинақ Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары
мектеп Ғылым академиясының Құрметті академигі, Еларалық қоғамдық Айтматов
академиясының академигі, көрнекті әдебиеттанушы ғалым, филология
ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішұлының 80 жылдық мерейтойына
орай шығарылды. Ғалымның қайраткерлік келбетін, азаматтық тұлғасын және
зерделі зерттеушілігін танытуға арналған белгілі қоғам және өнер
қайраткерлерінің, көрнекті ғалымдар мен жас буын зерттеушілердің еңбектері
енгізілген.
Жинақ әдебиеттанушы мамандарға, жоғары оқу орындары студенттері мен
аспиранттарына, жалпы сөз өнерін қадірлейтін оқырман қауымға арналған.
Жауапты редактор
Қ. Әбдезұлы
Құрастырушылар:
З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы,
Ш. Шортанбаев, А. Жүсіпова
ISBN
© З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы,
Ш. Шортанбаев, А. Жүсіпова, 2007
ҚАЙРАТКЕР КЕЛБЕТІ
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектептер
ғылым академиясының (Қазақстан бөлімі) Құрметті академигі, Еларалық
қоғамдық Айтматов академиясының академигі, Қазақстан жазушылар одағының
Сәкен Сейфуллин атындағы сыйлығының лауреаты, "Парасат" орденінің иегері,
филология ғылымдарының докторы, профессор ҚазМУ-дің құрметті кафедра
меңгерушісі, жазушы-ғалым Т. Кәкішұлы 1927 жылы 15 тамыз күні Ақмола облысы
Бұланды ауданындағы Алтынды кенішінде алтын өнеркәсібі жұмысшысының
отбасында дүниеге келген.
1934-1944 жылдары әуелі Қаратал, кейін Даниловка орта мектебінде
оқыған. Еңбек жолын 1944 жылы Ақмола облыстық қазақ драма театрында актер
болып бастаған Т.Кәкішұлы 1945 жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік
университетінің журналистика факультетіне түседі. Оның толық курсын 1950
жылы тамамдайды. Университетте оқып жүргенде қаламының желі барын
танытқан жасты қазақтың атақты фельетонисі С.Төлешов (псевдонимы-
С.Шынаров) төртінші курсты бітіргеннен кейін 1949 жылы "Лениншіл жас"
газеті редакциясының жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушілігіне ұсынады. Оқуы
мен жұмысын қосарлай атқарған Т.Кәкішұлы университет жолдамасымен қазіргі
"Мектеп" баспасының жоғары оқу орындары оқулықтары редакциясының аға
редакторы болып қызметке орналасады.
1951 жылдың күзінде ҚКП Орталық комитетінің баспасөз бөлімінің
ұйғаруымен марксизм-ленинизм классиктерінің шығармаларын тәржімалайтын
аудармашылардың екі жылдық курсіне жіберіледі. Бір жыл оқығаннан кейін
ҚКП Орталық Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтына ғылыми
қызметкерлікке ауыстырылады. Осы институтта Т.Кәкішұлы көптеген архивтік
деректер негізінде қызықты да тартымды мақалалар жазып, өзінің негізгі
мамаңдығына ыңғайлана түседі.
1958 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының
аспирантурасына түседі де, оны мерзімінен бұрын бітіріп, 1960 жылы "Қазақ
әдебиетінің қалыптасу дәуіріндегі идеялық-творчестволық мәселелер (1917-
1929 ж.ж.)" деген тақырыпта каңдидаттық диссертация қорғап, институттың аға
ғылыми қызметкерлігіне жоғарылайды. Зерттеу нәтижесін Т.Кәкішұлы 1962 жылы
"Октябрь өркені" атты монографияға айналдырады. Бұл кітап жас ғалымның
өткір де толымды ойларының молдығына ғана емес, сонымен қатар қазақ
әдебиеттану ғылымында тарихи-архивтік деректерді пайдалану, сөйтіп дәуір
шындығын ашу үшін ғылыми ізденімпаздық жолға түсу мәселелерін күн тәртібіне
қойды. Қазақ әдебиеті тарихынан ұмытыла бастаған Жиенғали Тілепбергенов,
Елжас Бекенов сынды дарындар жайында Т.Кәкішұлы арнайы мақала жазып қана
қоймай, олардың еңбектерін жинау, жариялау ісімен шұғылданады. 1957 жылы
Саттар Ерубаевтың мұраларын түгелге жақын жинап, жеке кітап етіп шығарды.
Оны толықтырып 1979 жылы екінші, 1994 жылы үшінші рет жариялады. 1959 жылы
Сабыр Шәріповтің екі томдығын Қ.Жармағамбетовпен бірлесіп шығарса,
С.Шәріповтің 100 жылдығына орай 1982 жылы екінші рет жариялады. 1960 жылдан
бастап С.Сейфуллиннің алты томдығын шығаруға белсене қатысып, оның 4,5,6
томдарын құрастырады. 1969 жылы Жиенғали Тілепбергеновтің "Ізбасар" атты
таңдамалы жинағын шығарса, Елжас Бекеновтің "Дала қоңырауына" алғы сөз
жазды. Бұл күндері “Қазығұрт” баспасынан С.Сейфулиннің 12 томдығын
шығаруда.
Өмірден озған қаламгерлердің шығармаларын ескі газет-журналдардан,
архивтерден тауып, әдеби айналымға қосу - ғалымның қазақ қоғамдық санасына
қосқан үлкен үлесі болып табылады. Ғалым зерттеулері әмәнда практикалық
қажеттікпен астарласып жатады.
Профессор Т.Кәкішұлы қазақ әдебиетінің тарихын жасау жолындағы ғылыми-
әлеуметтік мәні зор барша іске белсене араласып келеді. 1965-67 жылдары
“Қазақ әдебиеті тарихының" ІІІ томының І және ІІ кітаптарына арнаулы
тараулар мен бөлімдер жазды. Екінші кітаптың жауапты редакторының бірі
болды. Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов үшеуі бірігіп СССР Ғылым академиясының
М.Горький атындағы дүниежүзілік әдебиет институты шығарған “Көп ұлтты
совет әдебиетінің” (1970) алты томдық тарихының І томына қазақ әдебиеті
туралы тарау жазды.
Т.Кәкішұлы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасы шығарған “Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы” атты
басылымның жалпы редакторы болды. Еңбекті шет елдерде оқыту үшін француз,
ағылшын, корей тілдеріне аударуға 2002 жылы тапсырыс берілді.
Т.Кәкішұлы әдебиет тарихын зерттеумен қатар, бүгінгі әдеби процеске
де ойлылығымен, өткірлілігімен көзге түсетін сын мақалалар жазып отырады.
Өзекті мәселелерге арналған жинақтарға арнайы мақалалар да жазады. Ғылыми-
теориялық конференциялардың көпшілігіне атсалысып келеді.
Т.Кәкішұлының қоғамдық сана жоғары бағалаған ғылыми-зерттеу және
әдеби сын мақалалары “Дәуір суреттері” атты монографиялық этюд түрінде 1967
жылы жарық көреді. Мұндағы дала дауылпаздары С.Сейфуллин, С.Мұқанов,
Б.Майлин, С.Шәріпов, Ж.Тілепбергенов, Е.Бекенов, С.Ерубаев және т.б.
жайындағы толғамды ойлар уақыт тезінің сынынан сүрінбей өткен дүниелер еді.
Сол жылы ғалымның ұзақ жылғы ізденістерінің жемісі “Сәкен Сейфуллин”
атты кітапта жарық көрді.
1968 жылы тарихи-архивтік деректер негізінде жазылған “Қызыл сұңқар”
атты тарихи-әдеби очеркі басылып шықты. Оның қазақ әдебиеті үшін жаңалық
сипаты бар талай мақала, рецензияларда орынды айтылды. Автор өз еңбегін
одақтық оқушы қауымға ұсыну үшін толықтыра өзгертіп, Мәскеудегі “Молодая
гвардия” баспасының "Тамаша адамдар өмірі " сериясынан 1972 жылы орыс
тілінде шығарады. Бұл үлкен әдеби құбылыс болды.
1968 жылдан бері Т.Кәкішұлы өзі оқып шыққан Қазақ ұлттық
университетінде аға оқытушы, доцент, профессор болып қызмет атқаруда. Ұстаз
әдебиет тарихымен ғана шектеліп қалмай, "Қазақ әдебиеті сынының тарихы"
жалпы курсын, "Сәкеннің жаңашылдығы" және "ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі
көркемдік ізденістер" жайында дәріс оқиды.
Т.Кәкішұлының ғылымдық-шығармашылық ерекшелігі әдеби-тарихи тың
салаларды нақты деректер негізінде зерттеуден көрінеді. Сондықтан ғалым-
ұстаз қаламынан туған дүниелерге зиялы қауым да, шәкірттер де, әдебиет
сүюшілер де құлақ түріп отырады.
Соның нақты бір дәлелі - "Қазақ әдебиеті сынының туу және қалыптасу
жолдары " атты 1971 жылы қорғаған докторлық диссертациясы. Ондаған жыл
тірнектеп зерттеген михнатты еңбегі қазақ әдебиет сынының Октябрь
революциясына дейін туғандығын, Ұлы Отан соғысына дейін жанрлық жағынан
әбден қалыптасып, оңаша отау тіккеңдігін дәлелдеп беріп отыр. Оның алғашқы
бөлімі 1971 жылы "Сын сапары" атты монография болып жарияланды. Екінші
бөлімі - "Оңаша отау" 1982 жылы басылды. Қазақ әдебиеті сыны саласындағы
еңбегі қазір республиканың жоғары оқу орындарының негізгі оқу құралына
айналып, оның алғашқы бағдарламасын 1982 жылы жасап, 1994 жылы 25 баспа
табақ көлемінде оқулығын шығарды. 2003 жылы “Ғылым” баспасынан қайтадан
басылды. Қазақ совет әдебиетінің 20 жылдарын түбегейлі зерттеген, қазақ
совет әдебиетінің негізін қалаған Сәкен Сейфуллиннің шығармашылық-
әлеуметтік өмірбаянын жасаған профессор Т. Кәкішұлы қазақ әдебиеті сынының
тарихы саласындағы еңбегі қазақ әдебиеттану ғылымына қосылған зор үлес
болып, ғылыми мектеп жасап отыр. Соңғы кезде “Мағжан–Сәкен”, “Сәкен
өткелдері”, “Мерей” (2 том), “Сандалтқан садақ”, “Сәкен аялаған арулар”,
“Дәуір дауылпазы”, “Толғам”, “Сәбит Мұқанов ” сынды монографияларымен
негіздей түсуде.
Т.Кәкішұлының саяхатшылығының да ғибратты жағы бар. Ол қай елде, қай
қалада болмасын қазақ халқына, оның қайраткерлеріне қатысты деректерді
іздестіретіндігі, "Ұштасқан үш өзенмен" (1978), "Жол үстінде 80 күн"
(1983), "Жасампаз өлке" (1989) кітаптарынан көрінсе, Польша, Қытай, Иран,
Түркия, Моңғолия, Франция сапарлары қазақ диаспорасының жай-күйімен
байланысып жатады. "Жүргенге жөргем ілінеді" Т.Кәкішев сапарлары нақтылай
түседі.
Филология ғылымдарының докторы, Қазақ университетінің әдебиет
кафедрасының профессоры, сырттан және күндізгі оқытылатын филология
факультетінің деканы болған Тұрсынбек Кәкішұлының қажырлы еңбегі 1979 жылы
"Қазақ ССР-іне еңбек сіңірген ғылым кайраткері" атағы берілумен атап
өтілсе, 1998 жылы “Парасат” орденімен, 2005 жылы “Қазақстанның еңбек
сіңірген қайраткері” деген құрметті атақтармен марапатталды.
Өзінің алғашқы ғылыми сапарында тың да соны соқпаққа түскен ғалымның
қайта құру кезеңінде, әсіресе өтпелі дәуір тұсында азаматтық әуені айрықша
естілуде. 1988 жылы "Қағидаға айналған қателерді түзетейік" атты көзсемсөзі
"Алаштың ақиқатын ашып айтайыққа" ұласып, 1992 жылы ұлттық намысқа шырақ
жағатын "Санадағы жаралар”, 2004 жылы “Толғам” атты кітаптары жарыққа
шығып, ел-жұрттың алғысын алды. Радио-теледидардан айтқан жалынды сөздерін,
конференциялардағы ащы да өткір ойларын қалың көпшіліктің ынта сала
тыңдайтынын жоққа шығармау керек. Әсіресе қазақ тілінің тағдыры жайындағы
күрестің бел ортасында жүргені Т.Кәкішұлының ғалымдық келбетін саналы
азаматтығы мен қажымас табандылығы ажарлай түскені айдан анық.
1990 жылы қазақ әдебиетінің тарихы мен сыны кафедрасы құрылды. Оны
алғашқы күннен профессор Т. Кәкішұлы басқарды. Азғана жыл ішінде сол
кафедра жанынан “Қазақ фольклоры және әдебиет тарихы ” ғылыми тобы
(лабораториясы) құрылып, оның құрамды бір бөлігі - “Қазақ диаспорасының
рухани әлемі ”, яғни шет елдегі қазақтардың фольклорлық, этнографиялық,
музыкалық, материалдық құндылықтарын зерттеуге үлес қосты. Қытай, Моңғолия
және Ирандағы қазақ диаспораларына барған экспедицияларды өзі басқарып,
“Моңғолия қазақтары” деген жинақты дүниежүзілік қазақ қауымдастығына басып
шығаруға ұсынды.
Қазақстан жоғары оқу орындарына сіңірген еңбектері ескеріліп, 1995
жылы 5 қазанда Халықаралық жоғары мектептер ғылым академиясының (Қазақстан
бөлімшесі) құрметті академигі болып сайланса, 1996 жылы 4 желтоқсанда
Еларалық қоғамдық Айтматов академиясына толық мүшелікке қабылданды.
ЛЕБІЗДЕР ЛЕГІ
Мұхтар Әуезов
Зерттеуден үнемі қалыспайтын, әр кезде совет шығармаларын зерттеген
уақытта үлкен бір бөлімді меңгеріп жүрген, әлеуметтік-идеялық саяси мәні
зор ең алғаш совет әдебиетінің пролетарлық бағытта, Ленин салған жолмен
әдебиеттегі ұлтшылдықпен алысқан дәуірді зерттеу жұмысына көп араласқан
Кәкішевтің сөздерін бағалы деп санаймын
1959.
Сәбит Мұқанов
Сәкеннің өмірін және қызметін көптен бері шұқшия зерттеп жүрген
адамның бірі – филология ғылымының кандидаты Тұрсынбек Кәкішев. “Қызыл
сұңқар” атты кітапта Сәкеннің өмір жолында оқырмандарға бұрын мәлімсіз
материалдар, деректер көп. Тұрсынбек оларды Сәкенді көрген, істес болған
адамдармен жолығысу арқылы, Омбының, Қызылжардың (Петропавл), Ақмоланың
архивтерін ақтару арқылы тапқан.
Бұған дейін Сәкеннің өмірбаяны қысқаша немесе эпизодты түрде
баяндалса, Тұрсынбек Сәкеннің бай өмірін кеңінен толғап, жан-жақты толық
сипаттайды.
“Қызыл сұңқардың” тағы бір құнды жағы, Тұрсынбек Сәкенге тән
деректерге тоқталып қана қоймай, қазақ халқының тіршілігінде болған үлкен
оқиғаларды Сәкен өміріне байланыстыра жазып, біраз шындықтың сырын ашуға
талпынғандығында.
Мұндай еңбектер бізде көбірек жазылу керек-ау деп ойладым. Өйткені,
біздің көне тарихымызда болсын, немесе советтік заманымызда болсын халық
үшін, жаңа қоғам үшін күрескен азаматтарымыз аз емес. Оларды жұртшылыққа
насихаттауымыз керек. Мұндай еңбектің тарихтық та, тәрбиелік те мәні зор.
1966.
Ғабит Мүсірепов
Сырт жағынан қарағанда Сәкен жайында бірнеше еңбектер жазылып қалған
екен өзі. Соның ішінде сенің “Жизнь замечательных людей” сериясында шыққан
кітабың тексеруі піскен еңбек сияқты. Мен көп нәрселерді өте терең
ұғынғаныңды байқаймын. Точная науканың материалындай жақсы шыққан.
1974.
Есмағамбет Ысмайылов
Тұрсынбек Кәкішев қазақ әдебиеті тарихының деректері мен фактілерін,
әсіресе революция дәуіріндегі әдеби қозғалыстың құпия сырларын ашуға қажет
документтерді оқып біліп, көп тексеріп келе жатқан білімді де, ойлы да
әдебиетші. Бұған оның көптеген мақалалары, “Октябрь өркені” атты кітабы,
“Қазақ әдебиеті тарихына” жазған жеке тарау еңбектері, әдебиет сынының
тарихы туралы монографиялық зерттеуі толық дәлел.
1966.
Әбділда Тәжібаев
Дамылсыз, сабырсыз, ойындағысын түгел ақтарғанша асығатын Тұрсынбек
менің көз алдымда қартайып келеді. Оның достары: түзге шықса ат ойнатқан,
үйге келсе құрт қайнатқан Тұрсынбек деп ойнайды. Мен оның демалысымда пәлен
курортқа бардым дегенін естіген емеспін. Бір жылды Москва архивтерінде
өткізсе, тағы бір жылдарын Сібір, Орта Азия қалаларының архивтерінде
өткізіп қайтады. Қазан, Уфа оның өз мекеніне айналған секілді. Ол соның
бәрінен шаш етектен олжаға батып, молығып қайтады.
Эпостық, этнографиялық, тарихи тың материалдар тауып қайту жағынан
Тұрсынбек алдына жан салмаған жүйрік. Шығарған кітаптарына, қазақша көтеріп
айтқанда, сан жетпейді. Тұрсынбекті мен аппақ пейілі ақаусыз, кісілік пен
кішілігі бірдей жарасқан аса ірі азамат деп таныдым.
1993.
Мұхаметжан Қаратаев
Бұл диссертация, сөз жоқ үлкен еңбек, көп оқудың, ұзақ зерттеудің
жемісі.Мұндай қомақты да құнарлы еңбек ғалымға тән талап, ізденгіштік,
төзімділік тәрізді қасиет бар жерде ғана тууы мүмкін. Кәкішев жолдас нағыз
ғалымдық зерттенімпаздық қабілетін танытып, өте бір маңызды жұмыс істеп
шыққан.
Бұл дәуірдің арнаулы зерттеушісі де болмаған, оның фактыларын қазбалап
іздеуге ешкімнің де батылы бармаған. Сондықтан да жиырмасыншы жылдардағы
әдебиет даму процесіне арналған еңбектер жоқтың қасы болатын. Оқулық
болсын, бірен-саран монографиялық еңбек болсын, бұл дәуірге келгенде аяғын
аңдап басып, қауіпсіз жерлермен сырғытып өтетін. Осы себептермен қазақ
совет әдебиетінің алғашқы қалыптасу дәуіріндегі ағымдар мен тартыстар,
идеялық, творчестволық сарындар, көркемдік әдістер мен тәсілдер деген
мәселелер ашылмай, қазақ әдебиеттану ғылымының бұл бір ойсырап келген олқы
саласы болатын. Талқыға түсіп отырған диссертацияны осы олқылықты толықтыру
жөніндегі тұңғыш қадамның бірі деп айта аламыз. Сол дәуірдің рухына бөлеп
көп нәрсені көзіне елестетеді, көп ескірген фактыларды жаңғыртады.
1959.
Мәлік Ғабдуллин
Филология ғылымдарының кандидаты Тұрсынбек Кәкішев үздіксіз өсіп
келе жатқан талантты ғалым және әдебиет сыншысы екені әмбеге аян. Әдебиет
тарихының, теориясы мен сынының өзекті мәселелері бойынша оның жариялаған
көптеген еңбектері бар. Бұл диссертация айрықша қажетті және күрделі
зерттеу екенін ерекше баса айту керек, өйткені мұнда қазақ әдебиет сынының
туу және қалыптасу тарихы алғаш баяндалған. Екінші жақтан, осы проблеманы
күн тәртібіне қойып, оның оңтайлы да дәлелді шешімін табу арқылы автор тек
өзінің ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымының қазіргі теориялық өресін де
танытып отыр.
Менің көзім мынаған анық жетті. Жұмыстың бірінші бөлімі ғылымға
қосылған зор үлес, соны жаңалық. Автор нақты да бай деректерге сүйене
отырып, қазақ әдебиеті сынының туу шағын тарихи сорапта мықтап дәлелдеген.
1971.
Галина Серебрякова
“Дорогой тов. Турсынбек!”
Конечно, ни при каких условиях я не взялась бы за роль переводчика, но
для Сакена с которым судьба меня так тесно сплела, я не могу не сделать
исключения.
Спасибо за Ваше умное, доброе письмо. Я понимаю, как хочется Вам
поддержать мой дух, творческий накал. Спасибо!
1963.
Сайфи Құдаш
Осы күнде қанаты қайырылған қырандай боп жатырмын. Кәрілік пен
сырқат екеуі одақтасып алды да, менің саулығымның төбесіне тоқтаусыз сойыл
сілтеп, шоқпар үйіріп тұр.
Болашақ музейдің ең қымбат естеліктері фотолар, журналдар, “Ғалия”
туралы болған доностар және басқа да материалдар менің архивімде сақтаулы.
Мен музейге 35 экспонат бердім.
“Садақ” журналын шығаруға Бейімбет күш салды. Журналдың ең соңғы
редакторларының бірі Жиенғали Тілепбергенов болды.
Алматыда сақтаулы “Садақтың” үш санының фотокопиясын Уфаға,
музейге, мәңгілікке қонақ етіп жолдауыңызды сұраймын.
“Ғалияда” оқыған қазақ шәкірттерінің топтаса түскен бір фотосын
жіберемін. Мүмкін болса, солардың есімін, фамилияларын анықтап жіберіңіз.
Содан соң, Б.Майлин, Ж.Тілепбергенов, Н.Манаев және басқалардың
суреттерін табуға тырысыңыз! Кітаптары шыққан адамдардың кітаптарын да
жібере салсаңыз, нұр үстіне нұр болар еді.
“Ғалия” медресесінде музей құрылып, художниктер өз жұмытарын атқарып
жатыр. Мен ойыммен де, көздеріммен де алаңдай қарап, Тұрсынбектен хат, хат
ішінде затлы жазбалар, фотолар күтем, шырағым!
Сарғайтпа, қартыңды!
1972.
Ғафу Қайырбеков
Тұрсынбек Кәкішевке
Қол журнал –
Кім есінде, - “Садақ” атты?
Кім оны
Қайда, қай кез қадап атты?
Осындай сұрақтардың соқтығысы
Оятты кеудедегі отты күшті,
Жоғалған сол “Садақты” табамын деп
Жол шекті қазақта бір оқымысты
Жас еді ол, жыртық қалта, жарты құртпен
Жол шекті тек көңілінде жақсы үмітпен
Соңында қалды жас жар, қалды достар
Тіл тістеп мынау істің артын күткен
Заулады ол талай жолдың бетін бұрап,
Жеткізбей қиын мақсат, ауыр мұрат,
Алдынан архивтерін жайып салды
Байырғы Қазан, Уфа, Петроград
Жөн сұрап башқұрт, татар шалдарынан,
Сан өтті ғұламаның алдарынан,
Сан айлар сандалысы, сарсаңымен
Кітаптың парағындай аударылған
Тапты ол, айтты алғыс ата-мекен,
“Садақ” та баяғыша атады екен
Сондағы тапқан оның Ұлы олжасы
Кәдімгі шын оқымысты атағы екен.
1987.
Құрметті Тұрсынбек Кәкішұлы
Сізді 80 жастың сеңгірін бағындырған мерейтойыңызбен шын жүректен
құттықтай отырып, деніңізге саулық, үй-іші, ағайын-туысқандарыңызға
амандық, ел бірлігі, татулығы, тыныштығы мен берекесі, төл әдебиетіміз бен
мәдениетіміздің дамып, өркендеп, қанат жаюы жолындағы абыройлы да беделді,
қиындығы мен қызығы мол еңбегіңізге ақжолтай табыс тілейміз. Жүзіңізден
шат күлкі, шаңырағыңыздан қуаныш, құт-береке кетпесін.
Құрметті Тұрсеке. Арқа өңірінің қалың жұртшылығы сізді қашан да
мәдениеттілік пен парасаттылық, білімпаздылық пен сұңғылалық иесі деп
біліп, сол игі қасиеттеріңіз үшін аса қадірлеп құрметтейді.
Сіз Сәкентанудың іргетасын қалаған, әдеби сынға өзіндік үлес қосқан
аға буын ғалымдардың маңдайалды майталманысыз, әдебиет пен мәдениетте
сіңірген еңбегіңіз еленіп үкімет тарапынан көптеген наградалармен
марапатталдыңыз. Осының барлығы қайырлы-құтты болып, еңбегіңіз әрдайым жана
берсін. Ұл-қыздарыңыз қызығын көріп, еліміздің елеулісі, халқымыздың
қалаулысы бола беріңіз.
Құрметпен Ақмола облысының әкімі Мәжит Есенбаев
Аса құрметті қадірменді Тұрсынбек аға 80 жасқа толған үлкен
мерейтойыңыз құтты болсын. Халқымыз өзіңізді әдебиет пен мәдениет саласының
айтулы маманы, жан жақты дарын иесі, ұлтжанжы әрі зиялы азамат ретінде
жақсы біледі әрі ерекше қадірлейді. Еліміздің әдебиеті мен мәдениетінде
бүгінде сіздің алатын орныңыз аса айшықты деп айта аламыз. Сіз осынау
ғибратты ғұмырыңызда бүкіл дарыныңыз бен қажыр қайратыңызды туған еліміздің
игілігіне жұмсау арқылы Отанға одан да әрі жемісті қызмет етудің жарқын
үлгісін көрсетіп жүрсіз, оны әлі де көрсете бересіз деп сенеміз. Зор
денсаулық отбасыңызға амандық пен береке бақыт, шығармашылық қызметіңізге
алдағы уақытта да кең көкжиек тілеймін.
Құрметпен Ақмола облысының
мәдениет басқармасының бастығы
Н.Сейітжанова
ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ СЫН
Жаны жайсаң ғалым
Әзілхан Нұршайықов,
Қазақстанның халық жазушысы
Мен шинелімді сүйретіп, соғыстан келіп, университетке түскенде ол
сонда оқып жүрген еді. Қалың қара шашты, айтқанынан қайтпайтын, қайсар
студент болатын.
Енді қасқа бас профессор. Атақты академик. Халықтың марқасқа
азаматтарының бірі.
Кеше бала ең келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа, -
деген Абай сөзі қандай рас десеңші шіркін! Қарайлас оқыдық. Қатар қызмет
еттік. Алматының ауасын бөлісе жұттық. Аяқ - табақ араласқалы әлдеқашан.
Енді, міне мүшел тойға лебіз арнау керек!
Әншейінде ауыз жаппас, той дегенде өлең таппас деген сөз де рас
екен. Тұрсынбек туралы айтарым көп сияқты. Бірақ, не айтарымды білмей
сасқалақтадым. Жөпелдемеде аузыма сөз түспеді.
Басыма бар келгені мына бір-ақ шумақ ой ғана болды:
Тұрсынбек кім? Жазушы ма, ғалым ба? Екеуі де – жазушы - ғалым! Отызға
жақын көркем шығармалар мен ғылыми кітаптардың авторы. Москваның Молодая
гвардия баспасынан ЖЗЛ сериясымен орыс тілінде шыққан Сәкен Сейфуллин
кітабы қазақ оқырмандарының қолынан түспейтін сүйікті кітаптарының бірі
болды. Романда оқылды. Артынан ол қазақ тілінде жарияланды. Туған әдебиет
тарихындағы ЖЗЛ сериясын бастаған бұл кітаптың авторы қазақ ғұмырнамасының
атасына айналды.
Ал, Ұштасқан үш өзенмен, Жол үстіндегі 80 күн, Садақ,
Жасампаз өлке кітаптар арқылы сапарнама әдебиеті деген жаңа жанрды
қазақ әдебиеті тарихы мен теориясына кіргізді. Сахалин аралы деген әйгілі
кітабы арқылы бұл жанрдың ұлы орыс әдебиетіне атақты классик жазушы
А.П.Чеховтың енгізгені аян.
Сол сияқты Санадағы жаралар, Ескірмейді естелік, Сәкеннің
соты, Кер заманның кереғар ойлары кітаптары арқылы автор 1932 жылы
Голощекин геноцидіне ұшырағандар мен 1937 жыл репрессиясында құрбан
болғандарға әдеби ескерткіш орнатты.
Бұлардан басқа әдебиет сынының тарихына арналған монографиялық этюд
Дәуір суреттері, От истоков к вершине, Оңаша отау, Дәуір дидары
ғылыми кітаптары өз алдына бір төбе.
Міне, осы ойды қағазға түсірсем бе деп оқталдым. Бірақ бұл қарапайым
деректер Тұрсынбек сияқты асыл азаматтың барлық бағасын толық жеткізе
алмайтын сияқты болып көрінді.
Содан соң жазып жүрген күнделіктеріме көз жүгірттім. Ең бірінші
қолыма ілінген дәптерден Тұрсынбек туралы түскен сөздерді іздестірдім.
Содан бір тиянақ табар ма екенмін деп ойладым.
Бұдан бес жыл бұрын, 1992 жылы 15 қаңтар күні 77 дәптерімнің 25 –
бетіне былай деп жазыппын:
Бүгін теледидардан Мы эхо друг друга деген хабарды көрдім. Онда әл –
Фараби атындағы ұлттық университет жанындағы Қазақ тілі қоғамының
мүшелері сөз сөйледі. Қоғамды біздің Тұрсынбек досымыз басқарады екен.
Тұрсынбектің тіл тағдыры туралы сөзі жан тебірентерлік болды. Менің көңілім
босап, көзімнен жас шығып кетті. Хабар қатты ұнады. Өзгелер де өжет,өтімді
сөйледі. Тұрсынбек бастаған соң, Тұрсынбекше тәмамдауға тырыстым.
Осы хабардың әсерімен тіліме Тұрсынбек туралы ұйқастар үйіріле
бастады. Қағазға түсірдім. Былай боп шықты:
Тұрсынбекке
(Теледидардан Мы эхо друг друга хабарын
көріп, оның сондағы сөзін естігенде )
Жайылған дабысың,
Тұлпардай шабысың.
Қорғайсың тайсалмай,
Ұлтыңның намысын.
Сөзіңнің бәрі рас,
Келтірер көзге жас.
Қазақтың тіліне,
Қамқорсың қажымас.
Еліңнің мүддесін,
Бұзылмас іргесін
Сақтауды тілейсің,
Бұл – нағыз ерге сын!
Бауырым, батылсың,
Әрқашан ойың тың.
Риза ғой жарандар
Тыңдаған сансыз мың.
Халқыңның арысың,
Қайыспас нарысың.
Өсиет,өнегең
Ұрпаққа дарысын!
Ұйқастарым өзіме ұнағандай болды. Қайта оқып шықтым. Әрине, ағып
тұрған өлең емес. Бірақ шын жүректен шыққан сөз. Ақын емес адамға жарайтын
шығар деп ойладым. Мерейтой иесіне жолдауды жөн көрдім.
Ауырып жатып Саған арнаған, Сенің халықтық тойың шашқан шашуым осы
екі ауыз сөз болды, қымбатты Тұрсынбек бауырым. Азырқанбай қабыл ал,
қалқам...
Азаматтық дарын
Р.Бердібай,
ф.ғ.д., профессор
Әр адам өз қабілеті қажырына, икеміне қарай белгілі істер атқарып,
қоғамнан өз орнын алуға ұмтылады. Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай
шабады деген нақыл бекер айтылмаған. Құс та қанатының талмай жеткен жеріне
дейін ұшып барып қонады. Адамның да шырқап шығатын өз биігі болады. Бірақ
алған білімі мен мамандығынан өзге әр кісіде азаматтық қасиет болғанға не
жетсін! Бұл өзі оқу-тоқумен, жаттығумен немесе мансаптың ірі-ұсақтығымен
бойға тарайтын бақ емес, әркімде бола бермейтін сирек дарын - азаматтық
дарын.
Бүгінде жасы жетпіске толғанын қалың жұртшылық атап өтіп отырған
көрнекті әдебиет тарихшысы, публицист жазушы, бірнеше академияның мүшесі,
филология ғылымының докторы, профессор Қазақстан ғылымына еңбек сіңірген
қайраткер Тұрсынбек Кәкішевтің әдебиеттанудағы қомақты еңбектерін айтқанда,
мен оның тұлғасына тән бір ғана сипатты атағым келеді. Ол Тұрсынбектің
азаматқа лайықты мінезі. Әдетте азамат деген сөзді жиі айтамыз. Дегенмен,
сол анықтамаға кез-келгеннің бойынан тиісті сипат табыла бермейді.
Кейбіреудің белгілі бір ғылым, пән, өнер, кәсіп саласына қабілеті күшті,
бірақ азаматтық санасы мен тұғыры төмен. Меніңше, кең мағынада алғанда,
азаматтық деген адамның қоғамдық, әлеуметтік, жалпы жұртшылық мәселесіне
көзқарасымен анықталатын нәрсе. Өмірде болып жатқан жетістіктерге
сүйінбейтін, жамандықтарға күйінбейтін, өз қара басының мұқтаждығынан
өзгеге көңілін аудармайтын жандар болады, бірақ олар азамат емес. Дүниедегі
сұмдықтар жанына бататын, сол сорақылықтарға қарсы үн көтеретін,
бүлінгенді түзеуге ат салысатын, болып жатқан құбылыстарға өз білгенін айта
алатындар, шындық үшін басын қатерге байлайтындар ғана мұндай атаққа ие
болмақ. Тіршіліктің майлысы мен жайлысынан қос қолдап ұстап
айырылмайтындар, жоғары лауазымдардың көлеңкесінен шыға
алмайтындар, қайтсем жаңылып кетпеймін дегенді әменде есінде ұстайтындар
азамат қатарынан көріне алмайды. Жағдайға икемделіп бүгін былай, ертең
былай дейтіндер азаматтық тұғырға шыға алмағандар.
Қысқарта айтсақ, ешкімге жәбір-жапа көрсетпеу және ешкімнің айтқанына
көніп, айдауына жүрмей, қиямет зорлықты көрсе де көрмегендей болып үнсіз
бұғып қалмау, өзгелерге де зәредей қиянатқа бармау, әр жайды өзінің ақылы,
санасы, ар-ұжданымен шешіп бағалау - азаматтық белгілері деп білемін.
Меніңше Тұрсынбек көп әдебиетші әріптестеріміздің арасында әр мәселеге
өзінің ой-пікірін еркін де батыл айтатын, сөзіне мықты, ел намысын жырта
алатын азаматтар қатарында. Бұған бірнеше мысалдар келтіруге болады. Әлі
есімде, 1956 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының органы Қазақ әдебиетінде
көптен тұншығып айтылмай жатқан, әр адамның көңіл түкпірінде орныққан
бірсыпыра мәселелерді батыл көтерді. Мұның тосындығы соншалық, тіпті іштей
қолдап отырған кейбіреулер мынау дұрыс болған екен деп айтуға батылы бара
бермейтін. Міне, сондай жағдайда қазақ зиялыларының ішінде санаулы адамдар
ғана үн көтеріп, ат салысып, Қазақ әдебиетіне мақалалар жазып,
тілдескендігін білдірді. Бұл кезде мен Қазақ әдебиеті газетінің сын
бөлімінің меңгерушісі едім және осы материалдарды ұйымдастырушының бірі
болып ем. Менің осы тақырыптағы алғашқы мақалам 1956 жылы 22 сәуірде Қазақ
әдебиеті газетінде Ең үлкен байлық деген атпен жарияланды. Кімдер
қолдағаны әлі күнге дейін есімде, қазақтың бірсыпыра зиялы отаншыл
азаматтары газет көтерген мәселені қолдап, әрі дамытып, өз тараптарынан
қосымша материалдар айтып, жұртшылықтың көңіл түкпіріндегі мәселелерді
қозғады. Міне, сол кезде Тұрсынбек Қазақстан Компартиясының Орталық
Комитетіне қарайтын Партия институтында қызмет істейтін. Партия институты
дегеннің өзі Орталық Комитетімен үндес, саясаты бірдей мекеме болатын.
Бір күні редакцияға Тұрсынбек газетке жазған мақалаларды қолдаған
бірнеше жолдастарының қолы қойылған мақала алып келді. Онда қазақ тілінің
өрісін кеңейту керек, абитуриенттер өзара бөлімдері ашылсын деген сияқты
мәселелерді көтеріпті. Бұл мәселені көтерген басқа да мақалалар болды,
бірақ, мына мақала ерекше, Орталық Комитеттің жанындағы партия
институты қызметкерлерінің сөзі болып шыққаны ерекшелеу естілді, әсерлі
болды. Кейіннен естідік, Орталық Комитет институт қызметкерлерін жинап
алып, Қазақстан компартиясының идеологиялық хатшысы қыспаққа салыпты.
Топтасып неге мақала жазасыңдар, Қазақ әдебиетінің ұлтшылдық позициясын
неге қолдайсыңдар деп көп әуреге салғанын да естідік.
Бірақ, кейін бәрі ұмытылды ғой. Айтайын деп отырғаным азаматтық тұрғы.
Мәселен, бір жақсылықты көріп иә сондай екен деп айтуға да болады. Бір
қиянатты көріп бұл менің жұмысым емес деп өтіп кетуге де болады. Ал шын
азаматтар олай дей алмайды. Көкейіндегі сөз айтылып қалса, соны қостайды.
Міне, сирек дарын деп отырғаным осы. Мұндай мінезден Тұрсынбек ешқашан
тайған емес. Әр кезде де өз ойын батыл айтатын, халықтың ойындағы намыс
сөзін айта білетін қабілетті азамат. Көгілдір экраннан, радиодан айтып,
мақалалары мен кітаптарында ашық жазып жүр. Тағы еске түсетін бір жай
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында бірге істедік. Марқұм
М.Дүйсенов бар еді. Сонда әдебиет тарихын жасаудың принциптері талқыланып
жатады. Әрине, қандай көзқараспен нені қараймыз деген әңгімелер күн
тәртібіне қойылады. Сонда қазақтың әдеби сынының тарихын Тұрсынбек алғаш
рет қолға алған еді. Ол кезде сын тарихы білдей университеттің оқу
жоспарында жоқ еді. Тұрсынбек архивті білетіндігін танытты, институтта
оқып жүрген кезден бастап архив қазынасын іздеуге дағдыланған. Қазақтың
бұрынғы басылымдары Айқаптағы, Қазақ газетіндегі тағы басқа газет-
журналдардағы материалдарды жинап, солардаң негізінде ол қазақ әдеби
сынының тарихы бар деген мәселені дәлелдегісі келді. Бірақ бұл мәселе
институттың жоспарында болған жоқ. Жоспарланбаған тақырыпты зерттедің деп
институт басшылығы кінәлады. Осы талабы үшін таяқ жеді. Ел қатарлы тиісті
мөлшерде ғылыми жұмысын орындап, жоспарым орындалды десе, тереңдеп неге
бармадың, жаңалық ашпадың деп отырған кісі жоқ. Ел сияқты тып-тыныш жүре
беруге болар еді.
Бірақ Тұрсынбек олай етпеді. Сол зерттеуін докторлық диссертация
негізіне айналдырып, кітаптар шығарды. Осындай табандылықтың арқасында
ғылымға қазақ әдебиеті сыны деген пән қосылды. Сол кезге дейін тасада қалып
қойған бір жанрды қозғауға ат салысты. Міне, осыдан да оның азаматтық
тұрғысы сезілген еді.
Көрсетіп берген жолға түспей, өзінше тың соқпақ іздеу, мейлі жаңылысып
кетсін, мейлі ойлары дәл түссін, сонда да ол іздену сүрленуінен айнымады.
Ақыр аяғында Тұрсынбекті әдебиет институтынан шығарып та жіберді. Сонда не
үшін дейсіз ғой жоспарды орындамағаны үшін. Сонда әдебиеттің бір жанрын
қатарға қосқанына рахмет айтудың орнына қорлық көрсетті. Жоспарды кезінде
орындамағаны рас, бірақ оның есесіне, көп пайдалы жұмыстар атқарды. Жоспар
әшейінгі сылтау, айтқанға көнбеген оны сол кезде қырына алған топтар
болатын. Ұлттық мүддеден гөрі өздерінің жеке бастарының қамын, қызығын
ойлағандарға көлденең келіп қалды да, ғылыми советте жасырын дауыспен сызып
тастады. Тұрсынбекті аттестациядан өткізбейді. Ішкі кесек ойын тарта
сөйлеп, тиісті жұмысын орындап мен пәлен баспа табақ жаздым деп күпінуіне
болатын еді. Ол кезде адамдар солай да істейтінді. Оған Тұрсынбек бармады.
Бұл оның намыстылығынан. Бізде неге сын жанры жоқ болуға тиіс. Біз кімнен
кем едік? - деп ізденгендіктен. Әдеби сын тарихы жоқ деген пікір әбден
орныққан кез болатын. Өйткені бірде-бір басылымдарда әдебиет сыны болды деп
айтылмайтын. Әрі кеткенде сынның элементі ғана бар дейтінбіз.
Тұрсынбек қалыптасқан пікірге қарсы барды. Не үшін барды? Атақ үшін
барған жоқ. Жұмыстан шығып кетейін деген жоқ. Кім өзін-өзі жұмыстан қуып
жіберсін деп ойлайды. Адамның көңіл түкпірінде бір батылдық болады. Елдік
мінездіктің басымдылығы болады. Тұрсынбекте сол мінез бар. Тұрсынбекті
жұмыстан шығарған ғылыми совет мүшелерінің көбі мұндай еңбек жасаған жоқ.
Олар жасырын дауыспен сызып тастаса да, Тұрсынбек университетке ауысып,
қазір атақты ғалымдардың бірі болып отыр. Сол жерде докторлық та қорғады,
басқа да атақтарын алды. Менің айтып отырғаным, өз жолын табу үшін адамға
азаматтық мінез керек. Ондай мінез Тұрсынбекте бар.
Сол тұста біздің әдебиет институтында арызқой жігіттер болды.
Тәжірибелері мол, байланыстары көп. Соларға қиғаш келіп қалды. Тұрсынбек өз
бетімен оларға тиіскен жоқ. Қазақ әдеби сынына байланысты бір кітабы
шықпақшы. Бұл кандидаттық диссертациясындағы материалдар еді. 20-жылдар -
шытырман кезең, әр түрлі ағымдар болды. Жаңа әдебиет сол кезде қалыптасты.
Міне осы шығайын деп жатқан кітабына біреу домалақ арыз жазыпты. Біз бір
бөлімде істейтінбіз. Тұрсынбек күнде шаршап-шалдығып келеді Не болды? деп
сұраймыз. Менің кітабымның үстінен арыз түсіріпті, кім екенін білмеймін.
Лито күнде әурелейді, ана сөз қалай, мына сөз қалай, мынау дұрыс емес деп
бір терминдеге жабысады. Шаршадым әбден, - деді. Әйтеуір, сол кітабы бес-
алты айдан кейін сарылып әрең шықты. Ақырында арызды кімнің жазғанын
біліпті. Бір жиналыста шашы аппақ қудай өлең жазатын қызметкер бар еді,
соның атын баттита атап, біреудің кітабының үстінен арыз жазғанша, неге өз
жұмысыңды жасамайсың деп тап берді. Мен де, Мырзабек те сен артық кеттің,
анау жасы үлкен адам еді ғой дедік. Мен біліп айтып отырмын деп
айтқанынан қайтпайды. Сөйтсек жаңағы бізбен бірге жұмыс істеп жүрген, жасы
үлкенірек бір ақынсымақтың шағымы екен. Ол үндемей тынды. Қиянат сөз болса,
қатты дау шығаруға болады. Тұрсынбектің айтқаны қиянат болмауы керек. Әлгі
адам астыртын жұмыс істеп көп зиян келтірді. Институттың директорымен
бірлесіп алып, аттестация кезінде Тұрсынбекті құлатты. Бұған қабілеті
жетті. Пәле іздейтін адамдарға тоқырау кезіңде мол мүмкіндік жасалды ғой.
Осындай қастандыққа қарсы шабатын азаматтық мінез Тұрсынбектен ылғи
табылады. Баяндама жасағанда, не болмаса белгілі проблема туралы сөйлегенде
ойын ашық айтады. С.Сейфуллин туралы ғайбат сөздер сол кезде көп айтылды.
С.Сейфуллин - қызыл қыраң совет күрескері оған дау жоқ. Қандай идеология
болып қандай жүйе өзгеріп кетсе де Сәкен тарихта қалады. Сейфуллин туралы
шығармаларды жариялауға кедергі жасаған кейбір редакциялар, баспалар,
лауазымды адамдар болған, солармен шабысып майданға түсіп кетті. Сейфуллин
творчествосын тереңдей зерттеп, кітап жазды. Тамаша адамдар өмірі
циклінде Москвадан кітап шығарып, кейін қазақша жарияланды. Сәкен
творчествосын жақсы білетіндіктен, архив материалдарына қаныққандықтан бұл
қайраткердің еңбегін бұрмалаушыларға батыл қарсы шықты. Бұл жолда да өзіне
көп дұшпан тауып алды.
Ойын тіке әрі ащы айтатындықтан қоғам үшін пайдасы көп болғанымен,
жеке қара басына пайда келтіре бермейді. Бірақ оған қарап адамға табиғат
берген мінезден тартынуға болмайды.
Тұрсынбекпен талай жылдан бері жолдаспыз, доспыз. Әркімнің мінезі әр
түрлі. Біреуге ойқы, біреуге тұйқы. Әркімнің өз көзқарасы бар. Жалпы,
Тұрсынбектің шындыққа жығылатындығы, әділдікті айтуға тырысатындығы, ұлттың
намысына, тағдырына бей-жай қарамайтындығы өткір мәселелерден қашып, бұғып
қалмай, халық сөзін сөйлеуге талаптанатыны - оның ең жақсы қыры.
1956 жылы мәселе көтергеніміз үшін таяқ жегеннің бірі мен
болатынмын. Қаулыға іліккендердің ішінде менің атым бірінші аталатын.
Ұлтшыл деген атаққа да ұшырап, партиядан да шықтық, жазған еңбектеріміз
басылмай қалған кездері де болды. Жұмыстан қуылдым. Ол кезде тәртіп күшті.
Біреу Орталық Комитет тарапынан сыналса, оның аты да, еңбегі де аталмауы
керек дегенді газет-журналдар үндемей-ақ білетін. Сондай нұсқау болды ма,
болмады ма, анық білмеймін, бірақ өмірімде бірінші рет аударма жасап ем,
баспай қойды. Қазақ әдебиеті көтерген проблеманың бастаушысы,
ұйымдастырушысы деп көп қуғын көрдім. Сондай қиын кезеңде қуғында жүрген
адамға жанасудың өзі күнәдай болатын. Жаманатқа қалатын қауіп ол кезде
күшті еді. Бірақ, шын азаматтық қабілеті бар адамдар шырқыраған шындықты
айтпай тұра алмайды. Ертең жұмыстан шығып қалам-ау, немесе сый-сияпаттан
құр қалам-ау демейді. Сол кезде менен безбегендердің бірі осы Тұрсынбек
болды.
Одан кейін де өмірдің әр кезеңдерінде алған бағытынан таймай,
ойындағысын ашық айтып келе жатқан әдебиетшілеріміздің бірі Тұрсекең ғой.
Адалдық, батылдық қалыс жүрген адамдарға жақсы болғанмен, елдің бәрі оны
ұната қоймайды. Шындықты кесіп айтқаны үшін Тұрсекең түрлі кедергілерге
ұшырауда. Алайда, адал еңбегі бәрін де жеңіп келеді. Өзінің қажырлы
дарынымен танылып, көптеген кітаптар шығарды. Жас кадрлар дайындап жатыр.
Тұрсынбектің университетке барғанына отыз шақты жыл болып қалды. Қаншама
шәкірт ертіп, ұлағатты ұстаз болды. Қадірі артты. Біз бұған қуаныштымыз.
Осы мерейтойға жарқын жүзімен келіп отыр.
Еш уақытта да проблемалық мәселелерден қалыс қалмай, ойын жарқыратып
айта білетіндігі сирек қасиет. Біздің қоғамға жетісе бермейтін мамандық көп
қой. Біз жаңа мемлекет құрып жатырмыз. Тәуелсіздік туын көтердік.
Кемшіліктер де, ілгерілеу де толып жатыр.
Қай заманда да азаматтық тұлға керек. Көрмеген қорлығымыз аз. Жақсы
адамдардың көбі жойылып кетті. Осы ғасырдың басынан бері қазақ халқының
көрген қасірет-қиыншылығы халқымыздың төрттен үш бөлігінің елден безіп
кетуіне мәжбүр етті. Осындай соққылар отаршылардың жүйесіз жүргізген
жұмыстарының нәтижесі. Біздің халқымыздың көп жақсы қасиетін жойып жіберген
сияқты. Батылдық, жүректілік, намыстылық сияқты қасиеттер екінің бірінен
кездесе бермейді.
Қоғамның ауасын тазарту үшін шындық сөз керек. Ешқашан тәтті, жалған
сөзбен ештеңе тындыра алмаймыз. Қазақтың дос - жылатып айтады, дұшпан -
күлдіріп айтады дегендей қатты айту құлаққа жағымды естіле бермейді. Бірақ
қатты айтпасқа да болмайтын кез көп. Қодарында билігі бар лауазымды
адамдардың құлағына бұл сөздер көбіне жақпайды. Күлдіріп айтқан сөзден
жылатып айтқан сөздерді ұната бермейді. Ал Тұрсынбек күлдіріп айтудың
шебері емес. Бұл тура сөйлеп туғанына жақпай қалатын жігіттердің бірі. Ал,
бірақ қоғамның өркениеті үшін осындай мінездер айрықша керек.
Сөзімді азаматтық дарын дегеннен бастадым. Әдебиетшілік - сыншылық
дарын демедім. Себебі ол жеке тақырып. Тұрсекең алдағы уақытта да осы
мінезінен танбай, қоғамда атқарар ісіне мығым болып, осы қасиеттерін
шәкірттеріне дарыта берсін. Қазақ қоғамына жол көрсететін, зұлымдықты
әшкерлейтін, жақсылықты мадақтайтын күрескер мінезді табанды азаматтар өте
көп керек.
Ұстаздық еткен жалықпас
А. Қыраубайқызы,
ф.ғ.д., профессор
Қожа Ахмет Иасауидің ұстазы Арыстан баба бір түйір құрманы ұртыңда
талай жыл сақтап жүріп, шәкіртіне тапсырған екен. Алланың аманатын
шәкіртінің қолына ұстатқанына бұ дүниеде ең үлкен іс тындырдым деп кетіпті.
Ұстаздың ұртындағы Құрма - оның жиған білімі, рухани, адамдық қасиеттері.
...Бұрын ұлттық кадрларға деген көзқарастың қиын тұсында жоғары оқуды
бітірген адамның төлқұжатындағы тіркелген жеріне қарап, басы алтын - аяғы
күміс болса да, ауылына жіберетін. Кең Қазақстанның әр түпкірінен келген,
білімі болғанымен, сүйеуі жоқ сары үрпек балапандай, талай жігіттер құм-
құмның арасына барып, сіңіп жоғалып та кеткендері болды. ІІІығармашылық
адамына өсу үшін өзіндік орта керек екені ескерілмеді. Ал Алматыда тіркеліп
алған, көбіне өзге ұлттың өкілдері қамшыласаң да, сыртқа бармады. Бірдеме
ғып үстел басына ие болып, ғылыми атақ қууына олардың мүмкіндігі зор еді.
Осы күндерде 1968 жылдан Қазақтың ал-Фараби атыңдағы мемлекеттік
ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында қызмет істеп жүрген
Тұрсынбек Кәкішев әдеби үйірме жүргізетін. Үйірмеде небір талапты жігіттер
бар. Олардыңі білімі мен мәдениеті басқалардан ерекше екенін танып алған
үйірме жетекшісі оқуларын біткен соң әлгі балаларды соңына ертіп, Оқу
Министрлігіне тартты. Сондағы жігіттердің айтуынша, алдыңда ата қаздай
бастап бара жатқан - Т.Кәкішев, соңына имене ерген жас өспірімдер: Жаңғара
Дәдебаев, Серік Негимов, Болатжан Әбілқасымов, Балтабай Әбдіғазиев,
Ж.Әбішевтер болатын.
Оқу министрінің сол кездегі орынбасары Әуезхан Қанафиннің алдына әлгі
жігіттерді қаздай тізіп отырғызып қойды да, болашағы бар, білімді, елге
тұтқа болар азаматтар екенін, сондықтан Алматыда қалдыру керектігін айтты.
Әуезхан Қанафин:
- Жақсы мұғалім ауылға керек емес деп кім айтты?
Т.Кәкішев:
- Жақсы әдебиетші Алматыға да керек - дейді
Университеттің бір факультетін қатарлас оқып бітірген, сыралғы
жолдастың айтқан сөзінен қайтпайтын, өзі сенбей айтпайтын сырын жақсы
білген Ә.Қанафин қанша қиын болса да келіскен.
Содан сайдың тасындай әлгі жігіттерді алып, Т.Кәкішев Академияның
М.Әуезов атыңдағы әдебиет институтының директоры Әди Шәріповке келген.
Оларды аспирант, лаборант қылып Ә.Шәріповке де өткізіп ғылыми тақырып
беріп, өзі жетекші балып, қорғатып шығарған. Бұл оқиға бір емес, талай рет
қайталанған. Екінші бір дүркінде келіп орналасқан жігіттер Құлбек
Ергөбеков, Шәкір Ыбыраев, Бақытжан Майтанов, Анарбай Бұлдыбаев болатын.
Т.Кәкішевтің жәй адамның қиялына кіре бермейтін бұл ірілігін көріп
қойып, Әуезов институтының қалтқысыз жұмыс істеуіне жаны күйетін сергек
кісілер: Институтқа жерлестерін тықпалап жатыр, - деп арызданған
Тексерушілер қарап жіберсе, Қазақстанның картасы түгел екен, сонымен әңгіме
тамам болған.
Сондағы жігіттер: Жанғара Дәдебаев -бүгінде ғылым докторы, әл-Фараби
университетінің деканы, Серік Негимов - ғылым докторы, Қыздар институтының
кафедра меңгерушісі, Әбдіғазиев Балтабай - Алматы мемлекеттік
университетінін, Әбілқасымов Болатжан - Кыздар институтының декандары
Профессор Шәкір Ибраев – М.Әуезов атындағы әдебиет институтының директоры,
профессор Құлбек Ергөбеков - белгілі әдебиетші, Түркістан университеті
ректорының Алматыдағы өкілі, профессор Майтанов Бақытжан - Алматы
мемлекеттік заң университетінің ұстазы, Бұлдыбаев Анарбай - танымал
фольклортанушы. Университет сахнасынан әдемі сопрано даусымен ән шырқаған
Гүлнәзияны (бүгінде Әду келіні) консерваторияға ертіп апарып, тыңдатқанын
көзімізбен көрдік. Алматыдағы таныстығын, тамырлығын пайдаланып,
талантты шәкірттеріне жол тауып беруден жалықпады.
Тұрсынбек Кәкішевтің тікелей жетекшілігімен және оппонеттігімен
бүгінге дейін елуге жуық докторлық, кандидаттық ғылыми еңбектер қорғалып
шыққан. Дайындалып жатқандары қаншама. Олардың ішінде Өтеген Күмісбаев,
Дандай Ысқақов, Жандос Смағұлов, Нұрболат Жуанышбеков, Асқар Егеубаевтар
бар. Қазақ-орыс әдебиетінің байланысын зерттеген - С.М.Сагалович, хакас,
бурят, алтайлықтар әдебиетінен – Л.В.Екшембиева, әзірбайжаннан- Низамеддин
Бабаев түрікменнен - Шырынжамал Гелдыева, Каюм Жұмаевтар, қырғыз
әдебиетінен - Осмонақұн Ибрагимов, ұйғыр әдебиетінен -Махмұт Абдрахмановтар
Т.Кәкішевтің жетекшілігімен қорғағанын мақтаныш етеді. Бұл - Қазақстан
ғылымының ақтаңдақтары елу жұмыспен толықтырылды деген сөз.
Ол кісі алдына келгеннің бәрін әлпештей бермейді. Ғылымнан тез арада
нәтиже көрсете алмасақ Осы сен үйінде отырып, баланды бақсаң қайтеді, -
деуі де мүмкін. Ал еңбегің ұнай қалса, алдына түсіп, баспаға да өзі апарып
тапсырысады, сыртынан ғылымға жаңа адам келді, -деп жар салады. Ұнатуы
да, ұнатпауы да ірі екендігін мойындайсың.
Ұстаз Кәкішевтің ұл-қызына пейілі бірдей болғанмен, декан Кәкішевтің
ұлдарға ықыласы бөлек болатын. Оқуға түсетіндердің жазба жұмысын
тексергенде Ай, ана ұлдарды өлтіріп алмаңдаршы, осыдан аман шықса,
ауызшасын өзім көремін, - дейді Қыздары оқуға жақсы болғанмен, ғылымды
жүргізетін жігіттер ғой, өздері грамматикаңнан онша күшті болмайды, - деп
дәлелдейді. Талай жігіттің жаны салай аман қалған.
Кафедраға да жігіттер жағын алуды тәуір көретіні бар. Осы күні
біртіндеп қыздардың қатары көбейе бастады Ағай, қыздардың керегі жоқ деуші
едіңіз, - деп, осал тұстан ұстай алып, әзілдесең: Қайдам, жібиін дегенмін
ғой деймін, - деп күліп, мойындап қалады. Ел басына күн туғанда, етектіге
жүгінер дегендей, қыздардың қиыншылық кездерде де ғылымды тастамай,
әжептәуір нәтижелерге жетуімен жібіткені болар дедік.
Тұрсынбек Кәкішевтен шәкірттері қорықпайтын, тәуекелшіл адам ретінде
таниды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҒИБРАТТЫ ҒҰМЫР
Алматы
Қазақ университеті
2007
ББК
К
Ғибратты ғұмыр. Құраст.: З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы, Ш.
Шортанбаев, А. Жүсіпова. – Алматы: Қазақ уинверситеті, 2007. - 250 бет.
ISBN
ББК
Жинақ Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары
мектеп Ғылым академиясының Құрметті академигі, Еларалық қоғамдық Айтматов
академиясының академигі, көрнекті әдебиеттанушы ғалым, филология
ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішұлының 80 жылдық мерейтойына
орай шығарылды. Ғалымның қайраткерлік келбетін, азаматтық тұлғасын және
зерделі зерттеушілігін танытуға арналған белгілі қоғам және өнер
қайраткерлерінің, көрнекті ғалымдар мен жас буын зерттеушілердің еңбектері
енгізілген.
Жинақ әдебиеттанушы мамандарға, жоғары оқу орындары студенттері мен
аспиранттарына, жалпы сөз өнерін қадірлейтін оқырман қауымға арналған.
Жауапты редактор
Қ. Әбдезұлы
Құрастырушылар:
З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы,
Ш. Шортанбаев, А. Жүсіпова
ISBN
© З-Ғ.Бисенғали, Ө.Әбдиманұлы,
Ш. Шортанбаев, А. Жүсіпова, 2007
ҚАЙРАТКЕР КЕЛБЕТІ
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектептер
ғылым академиясының (Қазақстан бөлімі) Құрметті академигі, Еларалық
қоғамдық Айтматов академиясының академигі, Қазақстан жазушылар одағының
Сәкен Сейфуллин атындағы сыйлығының лауреаты, "Парасат" орденінің иегері,
филология ғылымдарының докторы, профессор ҚазМУ-дің құрметті кафедра
меңгерушісі, жазушы-ғалым Т. Кәкішұлы 1927 жылы 15 тамыз күні Ақмола облысы
Бұланды ауданындағы Алтынды кенішінде алтын өнеркәсібі жұмысшысының
отбасында дүниеге келген.
1934-1944 жылдары әуелі Қаратал, кейін Даниловка орта мектебінде
оқыған. Еңбек жолын 1944 жылы Ақмола облыстық қазақ драма театрында актер
болып бастаған Т.Кәкішұлы 1945 жылы Қазақтың С.М.Киров атындағы мемлекеттік
университетінің журналистика факультетіне түседі. Оның толық курсын 1950
жылы тамамдайды. Университетте оқып жүргенде қаламының желі барын
танытқан жасты қазақтың атақты фельетонисі С.Төлешов (псевдонимы-
С.Шынаров) төртінші курсты бітіргеннен кейін 1949 жылы "Лениншіл жас"
газеті редакциясының жұмысшы жастар бөлімінің меңгерушілігіне ұсынады. Оқуы
мен жұмысын қосарлай атқарған Т.Кәкішұлы университет жолдамасымен қазіргі
"Мектеп" баспасының жоғары оқу орындары оқулықтары редакциясының аға
редакторы болып қызметке орналасады.
1951 жылдың күзінде ҚКП Орталық комитетінің баспасөз бөлімінің
ұйғаруымен марксизм-ленинизм классиктерінің шығармаларын тәржімалайтын
аудармашылардың екі жылдық курсіне жіберіледі. Бір жыл оқығаннан кейін
ҚКП Орталық Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтына ғылыми
қызметкерлікке ауыстырылады. Осы институтта Т.Кәкішұлы көптеген архивтік
деректер негізінде қызықты да тартымды мақалалар жазып, өзінің негізгі
мамаңдығына ыңғайлана түседі.
1958 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының
аспирантурасына түседі де, оны мерзімінен бұрын бітіріп, 1960 жылы "Қазақ
әдебиетінің қалыптасу дәуіріндегі идеялық-творчестволық мәселелер (1917-
1929 ж.ж.)" деген тақырыпта каңдидаттық диссертация қорғап, институттың аға
ғылыми қызметкерлігіне жоғарылайды. Зерттеу нәтижесін Т.Кәкішұлы 1962 жылы
"Октябрь өркені" атты монографияға айналдырады. Бұл кітап жас ғалымның
өткір де толымды ойларының молдығына ғана емес, сонымен қатар қазақ
әдебиеттану ғылымында тарихи-архивтік деректерді пайдалану, сөйтіп дәуір
шындығын ашу үшін ғылыми ізденімпаздық жолға түсу мәселелерін күн тәртібіне
қойды. Қазақ әдебиеті тарихынан ұмытыла бастаған Жиенғали Тілепбергенов,
Елжас Бекенов сынды дарындар жайында Т.Кәкішұлы арнайы мақала жазып қана
қоймай, олардың еңбектерін жинау, жариялау ісімен шұғылданады. 1957 жылы
Саттар Ерубаевтың мұраларын түгелге жақын жинап, жеке кітап етіп шығарды.
Оны толықтырып 1979 жылы екінші, 1994 жылы үшінші рет жариялады. 1959 жылы
Сабыр Шәріповтің екі томдығын Қ.Жармағамбетовпен бірлесіп шығарса,
С.Шәріповтің 100 жылдығына орай 1982 жылы екінші рет жариялады. 1960 жылдан
бастап С.Сейфуллиннің алты томдығын шығаруға белсене қатысып, оның 4,5,6
томдарын құрастырады. 1969 жылы Жиенғали Тілепбергеновтің "Ізбасар" атты
таңдамалы жинағын шығарса, Елжас Бекеновтің "Дала қоңырауына" алғы сөз
жазды. Бұл күндері “Қазығұрт” баспасынан С.Сейфулиннің 12 томдығын
шығаруда.
Өмірден озған қаламгерлердің шығармаларын ескі газет-журналдардан,
архивтерден тауып, әдеби айналымға қосу - ғалымның қазақ қоғамдық санасына
қосқан үлкен үлесі болып табылады. Ғалым зерттеулері әмәнда практикалық
қажеттікпен астарласып жатады.
Профессор Т.Кәкішұлы қазақ әдебиетінің тарихын жасау жолындағы ғылыми-
әлеуметтік мәні зор барша іске белсене араласып келеді. 1965-67 жылдары
“Қазақ әдебиеті тарихының" ІІІ томының І және ІІ кітаптарына арнаулы
тараулар мен бөлімдер жазды. Екінші кітаптың жауапты редакторының бірі
болды. Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов үшеуі бірігіп СССР Ғылым академиясының
М.Горький атындағы дүниежүзілік әдебиет институты шығарған “Көп ұлтты
совет әдебиетінің” (1970) алты томдық тарихының І томына қазақ әдебиеті
туралы тарау жазды.
Т.Кәкішұлы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ
әдебиеті кафедрасы шығарған “Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы” атты
басылымның жалпы редакторы болды. Еңбекті шет елдерде оқыту үшін француз,
ағылшын, корей тілдеріне аударуға 2002 жылы тапсырыс берілді.
Т.Кәкішұлы әдебиет тарихын зерттеумен қатар, бүгінгі әдеби процеске
де ойлылығымен, өткірлілігімен көзге түсетін сын мақалалар жазып отырады.
Өзекті мәселелерге арналған жинақтарға арнайы мақалалар да жазады. Ғылыми-
теориялық конференциялардың көпшілігіне атсалысып келеді.
Т.Кәкішұлының қоғамдық сана жоғары бағалаған ғылыми-зерттеу және
әдеби сын мақалалары “Дәуір суреттері” атты монографиялық этюд түрінде 1967
жылы жарық көреді. Мұндағы дала дауылпаздары С.Сейфуллин, С.Мұқанов,
Б.Майлин, С.Шәріпов, Ж.Тілепбергенов, Е.Бекенов, С.Ерубаев және т.б.
жайындағы толғамды ойлар уақыт тезінің сынынан сүрінбей өткен дүниелер еді.
Сол жылы ғалымның ұзақ жылғы ізденістерінің жемісі “Сәкен Сейфуллин”
атты кітапта жарық көрді.
1968 жылы тарихи-архивтік деректер негізінде жазылған “Қызыл сұңқар”
атты тарихи-әдеби очеркі басылып шықты. Оның қазақ әдебиеті үшін жаңалық
сипаты бар талай мақала, рецензияларда орынды айтылды. Автор өз еңбегін
одақтық оқушы қауымға ұсыну үшін толықтыра өзгертіп, Мәскеудегі “Молодая
гвардия” баспасының "Тамаша адамдар өмірі " сериясынан 1972 жылы орыс
тілінде шығарады. Бұл үлкен әдеби құбылыс болды.
1968 жылдан бері Т.Кәкішұлы өзі оқып шыққан Қазақ ұлттық
университетінде аға оқытушы, доцент, профессор болып қызмет атқаруда. Ұстаз
әдебиет тарихымен ғана шектеліп қалмай, "Қазақ әдебиеті сынының тарихы"
жалпы курсын, "Сәкеннің жаңашылдығы" және "ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі
көркемдік ізденістер" жайында дәріс оқиды.
Т.Кәкішұлының ғылымдық-шығармашылық ерекшелігі әдеби-тарихи тың
салаларды нақты деректер негізінде зерттеуден көрінеді. Сондықтан ғалым-
ұстаз қаламынан туған дүниелерге зиялы қауым да, шәкірттер де, әдебиет
сүюшілер де құлақ түріп отырады.
Соның нақты бір дәлелі - "Қазақ әдебиеті сынының туу және қалыптасу
жолдары " атты 1971 жылы қорғаған докторлық диссертациясы. Ондаған жыл
тірнектеп зерттеген михнатты еңбегі қазақ әдебиет сынының Октябрь
революциясына дейін туғандығын, Ұлы Отан соғысына дейін жанрлық жағынан
әбден қалыптасып, оңаша отау тіккеңдігін дәлелдеп беріп отыр. Оның алғашқы
бөлімі 1971 жылы "Сын сапары" атты монография болып жарияланды. Екінші
бөлімі - "Оңаша отау" 1982 жылы басылды. Қазақ әдебиеті сыны саласындағы
еңбегі қазір республиканың жоғары оқу орындарының негізгі оқу құралына
айналып, оның алғашқы бағдарламасын 1982 жылы жасап, 1994 жылы 25 баспа
табақ көлемінде оқулығын шығарды. 2003 жылы “Ғылым” баспасынан қайтадан
басылды. Қазақ совет әдебиетінің 20 жылдарын түбегейлі зерттеген, қазақ
совет әдебиетінің негізін қалаған Сәкен Сейфуллиннің шығармашылық-
әлеуметтік өмірбаянын жасаған профессор Т. Кәкішұлы қазақ әдебиеті сынының
тарихы саласындағы еңбегі қазақ әдебиеттану ғылымына қосылған зор үлес
болып, ғылыми мектеп жасап отыр. Соңғы кезде “Мағжан–Сәкен”, “Сәкен
өткелдері”, “Мерей” (2 том), “Сандалтқан садақ”, “Сәкен аялаған арулар”,
“Дәуір дауылпазы”, “Толғам”, “Сәбит Мұқанов ” сынды монографияларымен
негіздей түсуде.
Т.Кәкішұлының саяхатшылығының да ғибратты жағы бар. Ол қай елде, қай
қалада болмасын қазақ халқына, оның қайраткерлеріне қатысты деректерді
іздестіретіндігі, "Ұштасқан үш өзенмен" (1978), "Жол үстінде 80 күн"
(1983), "Жасампаз өлке" (1989) кітаптарынан көрінсе, Польша, Қытай, Иран,
Түркия, Моңғолия, Франция сапарлары қазақ диаспорасының жай-күйімен
байланысып жатады. "Жүргенге жөргем ілінеді" Т.Кәкішев сапарлары нақтылай
түседі.
Филология ғылымдарының докторы, Қазақ университетінің әдебиет
кафедрасының профессоры, сырттан және күндізгі оқытылатын филология
факультетінің деканы болған Тұрсынбек Кәкішұлының қажырлы еңбегі 1979 жылы
"Қазақ ССР-іне еңбек сіңірген ғылым кайраткері" атағы берілумен атап
өтілсе, 1998 жылы “Парасат” орденімен, 2005 жылы “Қазақстанның еңбек
сіңірген қайраткері” деген құрметті атақтармен марапатталды.
Өзінің алғашқы ғылыми сапарында тың да соны соқпаққа түскен ғалымның
қайта құру кезеңінде, әсіресе өтпелі дәуір тұсында азаматтық әуені айрықша
естілуде. 1988 жылы "Қағидаға айналған қателерді түзетейік" атты көзсемсөзі
"Алаштың ақиқатын ашып айтайыққа" ұласып, 1992 жылы ұлттық намысқа шырақ
жағатын "Санадағы жаралар”, 2004 жылы “Толғам” атты кітаптары жарыққа
шығып, ел-жұрттың алғысын алды. Радио-теледидардан айтқан жалынды сөздерін,
конференциялардағы ащы да өткір ойларын қалың көпшіліктің ынта сала
тыңдайтынын жоққа шығармау керек. Әсіресе қазақ тілінің тағдыры жайындағы
күрестің бел ортасында жүргені Т.Кәкішұлының ғалымдық келбетін саналы
азаматтығы мен қажымас табандылығы ажарлай түскені айдан анық.
1990 жылы қазақ әдебиетінің тарихы мен сыны кафедрасы құрылды. Оны
алғашқы күннен профессор Т. Кәкішұлы басқарды. Азғана жыл ішінде сол
кафедра жанынан “Қазақ фольклоры және әдебиет тарихы ” ғылыми тобы
(лабораториясы) құрылып, оның құрамды бір бөлігі - “Қазақ диаспорасының
рухани әлемі ”, яғни шет елдегі қазақтардың фольклорлық, этнографиялық,
музыкалық, материалдық құндылықтарын зерттеуге үлес қосты. Қытай, Моңғолия
және Ирандағы қазақ диаспораларына барған экспедицияларды өзі басқарып,
“Моңғолия қазақтары” деген жинақты дүниежүзілік қазақ қауымдастығына басып
шығаруға ұсынды.
Қазақстан жоғары оқу орындарына сіңірген еңбектері ескеріліп, 1995
жылы 5 қазанда Халықаралық жоғары мектептер ғылым академиясының (Қазақстан
бөлімшесі) құрметті академигі болып сайланса, 1996 жылы 4 желтоқсанда
Еларалық қоғамдық Айтматов академиясына толық мүшелікке қабылданды.
ЛЕБІЗДЕР ЛЕГІ
Мұхтар Әуезов
Зерттеуден үнемі қалыспайтын, әр кезде совет шығармаларын зерттеген
уақытта үлкен бір бөлімді меңгеріп жүрген, әлеуметтік-идеялық саяси мәні
зор ең алғаш совет әдебиетінің пролетарлық бағытта, Ленин салған жолмен
әдебиеттегі ұлтшылдықпен алысқан дәуірді зерттеу жұмысына көп араласқан
Кәкішевтің сөздерін бағалы деп санаймын
1959.
Сәбит Мұқанов
Сәкеннің өмірін және қызметін көптен бері шұқшия зерттеп жүрген
адамның бірі – филология ғылымының кандидаты Тұрсынбек Кәкішев. “Қызыл
сұңқар” атты кітапта Сәкеннің өмір жолында оқырмандарға бұрын мәлімсіз
материалдар, деректер көп. Тұрсынбек оларды Сәкенді көрген, істес болған
адамдармен жолығысу арқылы, Омбының, Қызылжардың (Петропавл), Ақмоланың
архивтерін ақтару арқылы тапқан.
Бұған дейін Сәкеннің өмірбаяны қысқаша немесе эпизодты түрде
баяндалса, Тұрсынбек Сәкеннің бай өмірін кеңінен толғап, жан-жақты толық
сипаттайды.
“Қызыл сұңқардың” тағы бір құнды жағы, Тұрсынбек Сәкенге тән
деректерге тоқталып қана қоймай, қазақ халқының тіршілігінде болған үлкен
оқиғаларды Сәкен өміріне байланыстыра жазып, біраз шындықтың сырын ашуға
талпынғандығында.
Мұндай еңбектер бізде көбірек жазылу керек-ау деп ойладым. Өйткені,
біздің көне тарихымызда болсын, немесе советтік заманымызда болсын халық
үшін, жаңа қоғам үшін күрескен азаматтарымыз аз емес. Оларды жұртшылыққа
насихаттауымыз керек. Мұндай еңбектің тарихтық та, тәрбиелік те мәні зор.
1966.
Ғабит Мүсірепов
Сырт жағынан қарағанда Сәкен жайында бірнеше еңбектер жазылып қалған
екен өзі. Соның ішінде сенің “Жизнь замечательных людей” сериясында шыққан
кітабың тексеруі піскен еңбек сияқты. Мен көп нәрселерді өте терең
ұғынғаныңды байқаймын. Точная науканың материалындай жақсы шыққан.
1974.
Есмағамбет Ысмайылов
Тұрсынбек Кәкішев қазақ әдебиеті тарихының деректері мен фактілерін,
әсіресе революция дәуіріндегі әдеби қозғалыстың құпия сырларын ашуға қажет
документтерді оқып біліп, көп тексеріп келе жатқан білімді де, ойлы да
әдебиетші. Бұған оның көптеген мақалалары, “Октябрь өркені” атты кітабы,
“Қазақ әдебиеті тарихына” жазған жеке тарау еңбектері, әдебиет сынының
тарихы туралы монографиялық зерттеуі толық дәлел.
1966.
Әбділда Тәжібаев
Дамылсыз, сабырсыз, ойындағысын түгел ақтарғанша асығатын Тұрсынбек
менің көз алдымда қартайып келеді. Оның достары: түзге шықса ат ойнатқан,
үйге келсе құрт қайнатқан Тұрсынбек деп ойнайды. Мен оның демалысымда пәлен
курортқа бардым дегенін естіген емеспін. Бір жылды Москва архивтерінде
өткізсе, тағы бір жылдарын Сібір, Орта Азия қалаларының архивтерінде
өткізіп қайтады. Қазан, Уфа оның өз мекеніне айналған секілді. Ол соның
бәрінен шаш етектен олжаға батып, молығып қайтады.
Эпостық, этнографиялық, тарихи тың материалдар тауып қайту жағынан
Тұрсынбек алдына жан салмаған жүйрік. Шығарған кітаптарына, қазақша көтеріп
айтқанда, сан жетпейді. Тұрсынбекті мен аппақ пейілі ақаусыз, кісілік пен
кішілігі бірдей жарасқан аса ірі азамат деп таныдым.
1993.
Мұхаметжан Қаратаев
Бұл диссертация, сөз жоқ үлкен еңбек, көп оқудың, ұзақ зерттеудің
жемісі.Мұндай қомақты да құнарлы еңбек ғалымға тән талап, ізденгіштік,
төзімділік тәрізді қасиет бар жерде ғана тууы мүмкін. Кәкішев жолдас нағыз
ғалымдық зерттенімпаздық қабілетін танытып, өте бір маңызды жұмыс істеп
шыққан.
Бұл дәуірдің арнаулы зерттеушісі де болмаған, оның фактыларын қазбалап
іздеуге ешкімнің де батылы бармаған. Сондықтан да жиырмасыншы жылдардағы
әдебиет даму процесіне арналған еңбектер жоқтың қасы болатын. Оқулық
болсын, бірен-саран монографиялық еңбек болсын, бұл дәуірге келгенде аяғын
аңдап басып, қауіпсіз жерлермен сырғытып өтетін. Осы себептермен қазақ
совет әдебиетінің алғашқы қалыптасу дәуіріндегі ағымдар мен тартыстар,
идеялық, творчестволық сарындар, көркемдік әдістер мен тәсілдер деген
мәселелер ашылмай, қазақ әдебиеттану ғылымының бұл бір ойсырап келген олқы
саласы болатын. Талқыға түсіп отырған диссертацияны осы олқылықты толықтыру
жөніндегі тұңғыш қадамның бірі деп айта аламыз. Сол дәуірдің рухына бөлеп
көп нәрсені көзіне елестетеді, көп ескірген фактыларды жаңғыртады.
1959.
Мәлік Ғабдуллин
Филология ғылымдарының кандидаты Тұрсынбек Кәкішев үздіксіз өсіп
келе жатқан талантты ғалым және әдебиет сыншысы екені әмбеге аян. Әдебиет
тарихының, теориясы мен сынының өзекті мәселелері бойынша оның жариялаған
көптеген еңбектері бар. Бұл диссертация айрықша қажетті және күрделі
зерттеу екенін ерекше баса айту керек, өйткені мұнда қазақ әдебиет сынының
туу және қалыптасу тарихы алғаш баяндалған. Екінші жақтан, осы проблеманы
күн тәртібіне қойып, оның оңтайлы да дәлелді шешімін табу арқылы автор тек
өзінің ғана емес, қазақ әдебиеттану ғылымының қазіргі теориялық өресін де
танытып отыр.
Менің көзім мынаған анық жетті. Жұмыстың бірінші бөлімі ғылымға
қосылған зор үлес, соны жаңалық. Автор нақты да бай деректерге сүйене
отырып, қазақ әдебиеті сынының туу шағын тарихи сорапта мықтап дәлелдеген.
1971.
Галина Серебрякова
“Дорогой тов. Турсынбек!”
Конечно, ни при каких условиях я не взялась бы за роль переводчика, но
для Сакена с которым судьба меня так тесно сплела, я не могу не сделать
исключения.
Спасибо за Ваше умное, доброе письмо. Я понимаю, как хочется Вам
поддержать мой дух, творческий накал. Спасибо!
1963.
Сайфи Құдаш
Осы күнде қанаты қайырылған қырандай боп жатырмын. Кәрілік пен
сырқат екеуі одақтасып алды да, менің саулығымның төбесіне тоқтаусыз сойыл
сілтеп, шоқпар үйіріп тұр.
Болашақ музейдің ең қымбат естеліктері фотолар, журналдар, “Ғалия”
туралы болған доностар және басқа да материалдар менің архивімде сақтаулы.
Мен музейге 35 экспонат бердім.
“Садақ” журналын шығаруға Бейімбет күш салды. Журналдың ең соңғы
редакторларының бірі Жиенғали Тілепбергенов болды.
Алматыда сақтаулы “Садақтың” үш санының фотокопиясын Уфаға,
музейге, мәңгілікке қонақ етіп жолдауыңызды сұраймын.
“Ғалияда” оқыған қазақ шәкірттерінің топтаса түскен бір фотосын
жіберемін. Мүмкін болса, солардың есімін, фамилияларын анықтап жіберіңіз.
Содан соң, Б.Майлин, Ж.Тілепбергенов, Н.Манаев және басқалардың
суреттерін табуға тырысыңыз! Кітаптары шыққан адамдардың кітаптарын да
жібере салсаңыз, нұр үстіне нұр болар еді.
“Ғалия” медресесінде музей құрылып, художниктер өз жұмытарын атқарып
жатыр. Мен ойыммен де, көздеріммен де алаңдай қарап, Тұрсынбектен хат, хат
ішінде затлы жазбалар, фотолар күтем, шырағым!
Сарғайтпа, қартыңды!
1972.
Ғафу Қайырбеков
Тұрсынбек Кәкішевке
Қол журнал –
Кім есінде, - “Садақ” атты?
Кім оны
Қайда, қай кез қадап атты?
Осындай сұрақтардың соқтығысы
Оятты кеудедегі отты күшті,
Жоғалған сол “Садақты” табамын деп
Жол шекті қазақта бір оқымысты
Жас еді ол, жыртық қалта, жарты құртпен
Жол шекті тек көңілінде жақсы үмітпен
Соңында қалды жас жар, қалды достар
Тіл тістеп мынау істің артын күткен
Заулады ол талай жолдың бетін бұрап,
Жеткізбей қиын мақсат, ауыр мұрат,
Алдынан архивтерін жайып салды
Байырғы Қазан, Уфа, Петроград
Жөн сұрап башқұрт, татар шалдарынан,
Сан өтті ғұламаның алдарынан,
Сан айлар сандалысы, сарсаңымен
Кітаптың парағындай аударылған
Тапты ол, айтты алғыс ата-мекен,
“Садақ” та баяғыша атады екен
Сондағы тапқан оның Ұлы олжасы
Кәдімгі шын оқымысты атағы екен.
1987.
Құрметті Тұрсынбек Кәкішұлы
Сізді 80 жастың сеңгірін бағындырған мерейтойыңызбен шын жүректен
құттықтай отырып, деніңізге саулық, үй-іші, ағайын-туысқандарыңызға
амандық, ел бірлігі, татулығы, тыныштығы мен берекесі, төл әдебиетіміз бен
мәдениетіміздің дамып, өркендеп, қанат жаюы жолындағы абыройлы да беделді,
қиындығы мен қызығы мол еңбегіңізге ақжолтай табыс тілейміз. Жүзіңізден
шат күлкі, шаңырағыңыздан қуаныш, құт-береке кетпесін.
Құрметті Тұрсеке. Арқа өңірінің қалың жұртшылығы сізді қашан да
мәдениеттілік пен парасаттылық, білімпаздылық пен сұңғылалық иесі деп
біліп, сол игі қасиеттеріңіз үшін аса қадірлеп құрметтейді.
Сіз Сәкентанудың іргетасын қалаған, әдеби сынға өзіндік үлес қосқан
аға буын ғалымдардың маңдайалды майталманысыз, әдебиет пен мәдениетте
сіңірген еңбегіңіз еленіп үкімет тарапынан көптеген наградалармен
марапатталдыңыз. Осының барлығы қайырлы-құтты болып, еңбегіңіз әрдайым жана
берсін. Ұл-қыздарыңыз қызығын көріп, еліміздің елеулісі, халқымыздың
қалаулысы бола беріңіз.
Құрметпен Ақмола облысының әкімі Мәжит Есенбаев
Аса құрметті қадірменді Тұрсынбек аға 80 жасқа толған үлкен
мерейтойыңыз құтты болсын. Халқымыз өзіңізді әдебиет пен мәдениет саласының
айтулы маманы, жан жақты дарын иесі, ұлтжанжы әрі зиялы азамат ретінде
жақсы біледі әрі ерекше қадірлейді. Еліміздің әдебиеті мен мәдениетінде
бүгінде сіздің алатын орныңыз аса айшықты деп айта аламыз. Сіз осынау
ғибратты ғұмырыңызда бүкіл дарыныңыз бен қажыр қайратыңызды туған еліміздің
игілігіне жұмсау арқылы Отанға одан да әрі жемісті қызмет етудің жарқын
үлгісін көрсетіп жүрсіз, оны әлі де көрсете бересіз деп сенеміз. Зор
денсаулық отбасыңызға амандық пен береке бақыт, шығармашылық қызметіңізге
алдағы уақытта да кең көкжиек тілеймін.
Құрметпен Ақмола облысының
мәдениет басқармасының бастығы
Н.Сейітжанова
ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ СЫН
Жаны жайсаң ғалым
Әзілхан Нұршайықов,
Қазақстанның халық жазушысы
Мен шинелімді сүйретіп, соғыстан келіп, университетке түскенде ол
сонда оқып жүрген еді. Қалың қара шашты, айтқанынан қайтпайтын, қайсар
студент болатын.
Енді қасқа бас профессор. Атақты академик. Халықтың марқасқа
азаматтарының бірі.
Кеше бала ең келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа, -
деген Абай сөзі қандай рас десеңші шіркін! Қарайлас оқыдық. Қатар қызмет
еттік. Алматының ауасын бөлісе жұттық. Аяқ - табақ араласқалы әлдеқашан.
Енді, міне мүшел тойға лебіз арнау керек!
Әншейінде ауыз жаппас, той дегенде өлең таппас деген сөз де рас
екен. Тұрсынбек туралы айтарым көп сияқты. Бірақ, не айтарымды білмей
сасқалақтадым. Жөпелдемеде аузыма сөз түспеді.
Басыма бар келгені мына бір-ақ шумақ ой ғана болды:
Тұрсынбек кім? Жазушы ма, ғалым ба? Екеуі де – жазушы - ғалым! Отызға
жақын көркем шығармалар мен ғылыми кітаптардың авторы. Москваның Молодая
гвардия баспасынан ЖЗЛ сериясымен орыс тілінде шыққан Сәкен Сейфуллин
кітабы қазақ оқырмандарының қолынан түспейтін сүйікті кітаптарының бірі
болды. Романда оқылды. Артынан ол қазақ тілінде жарияланды. Туған әдебиет
тарихындағы ЖЗЛ сериясын бастаған бұл кітаптың авторы қазақ ғұмырнамасының
атасына айналды.
Ал, Ұштасқан үш өзенмен, Жол үстіндегі 80 күн, Садақ,
Жасампаз өлке кітаптар арқылы сапарнама әдебиеті деген жаңа жанрды
қазақ әдебиеті тарихы мен теориясына кіргізді. Сахалин аралы деген әйгілі
кітабы арқылы бұл жанрдың ұлы орыс әдебиетіне атақты классик жазушы
А.П.Чеховтың енгізгені аян.
Сол сияқты Санадағы жаралар, Ескірмейді естелік, Сәкеннің
соты, Кер заманның кереғар ойлары кітаптары арқылы автор 1932 жылы
Голощекин геноцидіне ұшырағандар мен 1937 жыл репрессиясында құрбан
болғандарға әдеби ескерткіш орнатты.
Бұлардан басқа әдебиет сынының тарихына арналған монографиялық этюд
Дәуір суреттері, От истоков к вершине, Оңаша отау, Дәуір дидары
ғылыми кітаптары өз алдына бір төбе.
Міне, осы ойды қағазға түсірсем бе деп оқталдым. Бірақ бұл қарапайым
деректер Тұрсынбек сияқты асыл азаматтың барлық бағасын толық жеткізе
алмайтын сияқты болып көрінді.
Содан соң жазып жүрген күнделіктеріме көз жүгірттім. Ең бірінші
қолыма ілінген дәптерден Тұрсынбек туралы түскен сөздерді іздестірдім.
Содан бір тиянақ табар ма екенмін деп ойладым.
Бұдан бес жыл бұрын, 1992 жылы 15 қаңтар күні 77 дәптерімнің 25 –
бетіне былай деп жазыппын:
Бүгін теледидардан Мы эхо друг друга деген хабарды көрдім. Онда әл –
Фараби атындағы ұлттық университет жанындағы Қазақ тілі қоғамының
мүшелері сөз сөйледі. Қоғамды біздің Тұрсынбек досымыз басқарады екен.
Тұрсынбектің тіл тағдыры туралы сөзі жан тебірентерлік болды. Менің көңілім
босап, көзімнен жас шығып кетті. Хабар қатты ұнады. Өзгелер де өжет,өтімді
сөйледі. Тұрсынбек бастаған соң, Тұрсынбекше тәмамдауға тырыстым.
Осы хабардың әсерімен тіліме Тұрсынбек туралы ұйқастар үйіріле
бастады. Қағазға түсірдім. Былай боп шықты:
Тұрсынбекке
(Теледидардан Мы эхо друг друга хабарын
көріп, оның сондағы сөзін естігенде )
Жайылған дабысың,
Тұлпардай шабысың.
Қорғайсың тайсалмай,
Ұлтыңның намысын.
Сөзіңнің бәрі рас,
Келтірер көзге жас.
Қазақтың тіліне,
Қамқорсың қажымас.
Еліңнің мүддесін,
Бұзылмас іргесін
Сақтауды тілейсің,
Бұл – нағыз ерге сын!
Бауырым, батылсың,
Әрқашан ойың тың.
Риза ғой жарандар
Тыңдаған сансыз мың.
Халқыңның арысың,
Қайыспас нарысың.
Өсиет,өнегең
Ұрпаққа дарысын!
Ұйқастарым өзіме ұнағандай болды. Қайта оқып шықтым. Әрине, ағып
тұрған өлең емес. Бірақ шын жүректен шыққан сөз. Ақын емес адамға жарайтын
шығар деп ойладым. Мерейтой иесіне жолдауды жөн көрдім.
Ауырып жатып Саған арнаған, Сенің халықтық тойың шашқан шашуым осы
екі ауыз сөз болды, қымбатты Тұрсынбек бауырым. Азырқанбай қабыл ал,
қалқам...
Азаматтық дарын
Р.Бердібай,
ф.ғ.д., профессор
Әр адам өз қабілеті қажырына, икеміне қарай белгілі істер атқарып,
қоғамнан өз орнын алуға ұмтылады. Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай
шабады деген нақыл бекер айтылмаған. Құс та қанатының талмай жеткен жеріне
дейін ұшып барып қонады. Адамның да шырқап шығатын өз биігі болады. Бірақ
алған білімі мен мамандығынан өзге әр кісіде азаматтық қасиет болғанға не
жетсін! Бұл өзі оқу-тоқумен, жаттығумен немесе мансаптың ірі-ұсақтығымен
бойға тарайтын бақ емес, әркімде бола бермейтін сирек дарын - азаматтық
дарын.
Бүгінде жасы жетпіске толғанын қалың жұртшылық атап өтіп отырған
көрнекті әдебиет тарихшысы, публицист жазушы, бірнеше академияның мүшесі,
филология ғылымының докторы, профессор Қазақстан ғылымына еңбек сіңірген
қайраткер Тұрсынбек Кәкішевтің әдебиеттанудағы қомақты еңбектерін айтқанда,
мен оның тұлғасына тән бір ғана сипатты атағым келеді. Ол Тұрсынбектің
азаматқа лайықты мінезі. Әдетте азамат деген сөзді жиі айтамыз. Дегенмен,
сол анықтамаға кез-келгеннің бойынан тиісті сипат табыла бермейді.
Кейбіреудің белгілі бір ғылым, пән, өнер, кәсіп саласына қабілеті күшті,
бірақ азаматтық санасы мен тұғыры төмен. Меніңше, кең мағынада алғанда,
азаматтық деген адамның қоғамдық, әлеуметтік, жалпы жұртшылық мәселесіне
көзқарасымен анықталатын нәрсе. Өмірде болып жатқан жетістіктерге
сүйінбейтін, жамандықтарға күйінбейтін, өз қара басының мұқтаждығынан
өзгеге көңілін аудармайтын жандар болады, бірақ олар азамат емес. Дүниедегі
сұмдықтар жанына бататын, сол сорақылықтарға қарсы үн көтеретін,
бүлінгенді түзеуге ат салысатын, болып жатқан құбылыстарға өз білгенін айта
алатындар, шындық үшін басын қатерге байлайтындар ғана мұндай атаққа ие
болмақ. Тіршіліктің майлысы мен жайлысынан қос қолдап ұстап
айырылмайтындар, жоғары лауазымдардың көлеңкесінен шыға
алмайтындар, қайтсем жаңылып кетпеймін дегенді әменде есінде ұстайтындар
азамат қатарынан көріне алмайды. Жағдайға икемделіп бүгін былай, ертең
былай дейтіндер азаматтық тұғырға шыға алмағандар.
Қысқарта айтсақ, ешкімге жәбір-жапа көрсетпеу және ешкімнің айтқанына
көніп, айдауына жүрмей, қиямет зорлықты көрсе де көрмегендей болып үнсіз
бұғып қалмау, өзгелерге де зәредей қиянатқа бармау, әр жайды өзінің ақылы,
санасы, ар-ұжданымен шешіп бағалау - азаматтық белгілері деп білемін.
Меніңше Тұрсынбек көп әдебиетші әріптестеріміздің арасында әр мәселеге
өзінің ой-пікірін еркін де батыл айтатын, сөзіне мықты, ел намысын жырта
алатын азаматтар қатарында. Бұған бірнеше мысалдар келтіруге болады. Әлі
есімде, 1956 жылы Қазақстан Жазушылар Одағының органы Қазақ әдебиетінде
көптен тұншығып айтылмай жатқан, әр адамның көңіл түкпірінде орныққан
бірсыпыра мәселелерді батыл көтерді. Мұның тосындығы соншалық, тіпті іштей
қолдап отырған кейбіреулер мынау дұрыс болған екен деп айтуға батылы бара
бермейтін. Міне, сондай жағдайда қазақ зиялыларының ішінде санаулы адамдар
ғана үн көтеріп, ат салысып, Қазақ әдебиетіне мақалалар жазып,
тілдескендігін білдірді. Бұл кезде мен Қазақ әдебиеті газетінің сын
бөлімінің меңгерушісі едім және осы материалдарды ұйымдастырушының бірі
болып ем. Менің осы тақырыптағы алғашқы мақалам 1956 жылы 22 сәуірде Қазақ
әдебиеті газетінде Ең үлкен байлық деген атпен жарияланды. Кімдер
қолдағаны әлі күнге дейін есімде, қазақтың бірсыпыра зиялы отаншыл
азаматтары газет көтерген мәселені қолдап, әрі дамытып, өз тараптарынан
қосымша материалдар айтып, жұртшылықтың көңіл түкпіріндегі мәселелерді
қозғады. Міне, сол кезде Тұрсынбек Қазақстан Компартиясының Орталық
Комитетіне қарайтын Партия институтында қызмет істейтін. Партия институты
дегеннің өзі Орталық Комитетімен үндес, саясаты бірдей мекеме болатын.
Бір күні редакцияға Тұрсынбек газетке жазған мақалаларды қолдаған
бірнеше жолдастарының қолы қойылған мақала алып келді. Онда қазақ тілінің
өрісін кеңейту керек, абитуриенттер өзара бөлімдері ашылсын деген сияқты
мәселелерді көтеріпті. Бұл мәселені көтерген басқа да мақалалар болды,
бірақ, мына мақала ерекше, Орталық Комитеттің жанындағы партия
институты қызметкерлерінің сөзі болып шыққаны ерекшелеу естілді, әсерлі
болды. Кейіннен естідік, Орталық Комитет институт қызметкерлерін жинап
алып, Қазақстан компартиясының идеологиялық хатшысы қыспаққа салыпты.
Топтасып неге мақала жазасыңдар, Қазақ әдебиетінің ұлтшылдық позициясын
неге қолдайсыңдар деп көп әуреге салғанын да естідік.
Бірақ, кейін бәрі ұмытылды ғой. Айтайын деп отырғаным азаматтық тұрғы.
Мәселен, бір жақсылықты көріп иә сондай екен деп айтуға да болады. Бір
қиянатты көріп бұл менің жұмысым емес деп өтіп кетуге де болады. Ал шын
азаматтар олай дей алмайды. Көкейіндегі сөз айтылып қалса, соны қостайды.
Міне, сирек дарын деп отырғаным осы. Мұндай мінезден Тұрсынбек ешқашан
тайған емес. Әр кезде де өз ойын батыл айтатын, халықтың ойындағы намыс
сөзін айта білетін қабілетті азамат. Көгілдір экраннан, радиодан айтып,
мақалалары мен кітаптарында ашық жазып жүр. Тағы еске түсетін бір жай
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында бірге істедік. Марқұм
М.Дүйсенов бар еді. Сонда әдебиет тарихын жасаудың принциптері талқыланып
жатады. Әрине, қандай көзқараспен нені қараймыз деген әңгімелер күн
тәртібіне қойылады. Сонда қазақтың әдеби сынының тарихын Тұрсынбек алғаш
рет қолға алған еді. Ол кезде сын тарихы білдей университеттің оқу
жоспарында жоқ еді. Тұрсынбек архивті білетіндігін танытты, институтта
оқып жүрген кезден бастап архив қазынасын іздеуге дағдыланған. Қазақтың
бұрынғы басылымдары Айқаптағы, Қазақ газетіндегі тағы басқа газет-
журналдардағы материалдарды жинап, солардаң негізінде ол қазақ әдеби
сынының тарихы бар деген мәселені дәлелдегісі келді. Бірақ бұл мәселе
институттың жоспарында болған жоқ. Жоспарланбаған тақырыпты зерттедің деп
институт басшылығы кінәлады. Осы талабы үшін таяқ жеді. Ел қатарлы тиісті
мөлшерде ғылыми жұмысын орындап, жоспарым орындалды десе, тереңдеп неге
бармадың, жаңалық ашпадың деп отырған кісі жоқ. Ел сияқты тып-тыныш жүре
беруге болар еді.
Бірақ Тұрсынбек олай етпеді. Сол зерттеуін докторлық диссертация
негізіне айналдырып, кітаптар шығарды. Осындай табандылықтың арқасында
ғылымға қазақ әдебиеті сыны деген пән қосылды. Сол кезге дейін тасада қалып
қойған бір жанрды қозғауға ат салысты. Міне, осыдан да оның азаматтық
тұрғысы сезілген еді.
Көрсетіп берген жолға түспей, өзінше тың соқпақ іздеу, мейлі жаңылысып
кетсін, мейлі ойлары дәл түссін, сонда да ол іздену сүрленуінен айнымады.
Ақыр аяғында Тұрсынбекті әдебиет институтынан шығарып та жіберді. Сонда не
үшін дейсіз ғой жоспарды орындамағаны үшін. Сонда әдебиеттің бір жанрын
қатарға қосқанына рахмет айтудың орнына қорлық көрсетті. Жоспарды кезінде
орындамағаны рас, бірақ оның есесіне, көп пайдалы жұмыстар атқарды. Жоспар
әшейінгі сылтау, айтқанға көнбеген оны сол кезде қырына алған топтар
болатын. Ұлттық мүддеден гөрі өздерінің жеке бастарының қамын, қызығын
ойлағандарға көлденең келіп қалды да, ғылыми советте жасырын дауыспен сызып
тастады. Тұрсынбекті аттестациядан өткізбейді. Ішкі кесек ойын тарта
сөйлеп, тиісті жұмысын орындап мен пәлен баспа табақ жаздым деп күпінуіне
болатын еді. Ол кезде адамдар солай да істейтінді. Оған Тұрсынбек бармады.
Бұл оның намыстылығынан. Бізде неге сын жанры жоқ болуға тиіс. Біз кімнен
кем едік? - деп ізденгендіктен. Әдеби сын тарихы жоқ деген пікір әбден
орныққан кез болатын. Өйткені бірде-бір басылымдарда әдебиет сыны болды деп
айтылмайтын. Әрі кеткенде сынның элементі ғана бар дейтінбіз.
Тұрсынбек қалыптасқан пікірге қарсы барды. Не үшін барды? Атақ үшін
барған жоқ. Жұмыстан шығып кетейін деген жоқ. Кім өзін-өзі жұмыстан қуып
жіберсін деп ойлайды. Адамның көңіл түкпірінде бір батылдық болады. Елдік
мінездіктің басымдылығы болады. Тұрсынбекте сол мінез бар. Тұрсынбекті
жұмыстан шығарған ғылыми совет мүшелерінің көбі мұндай еңбек жасаған жоқ.
Олар жасырын дауыспен сызып тастаса да, Тұрсынбек университетке ауысып,
қазір атақты ғалымдардың бірі болып отыр. Сол жерде докторлық та қорғады,
басқа да атақтарын алды. Менің айтып отырғаным, өз жолын табу үшін адамға
азаматтық мінез керек. Ондай мінез Тұрсынбекте бар.
Сол тұста біздің әдебиет институтында арызқой жігіттер болды.
Тәжірибелері мол, байланыстары көп. Соларға қиғаш келіп қалды. Тұрсынбек өз
бетімен оларға тиіскен жоқ. Қазақ әдеби сынына байланысты бір кітабы
шықпақшы. Бұл кандидаттық диссертациясындағы материалдар еді. 20-жылдар -
шытырман кезең, әр түрлі ағымдар болды. Жаңа әдебиет сол кезде қалыптасты.
Міне осы шығайын деп жатқан кітабына біреу домалақ арыз жазыпты. Біз бір
бөлімде істейтінбіз. Тұрсынбек күнде шаршап-шалдығып келеді Не болды? деп
сұраймыз. Менің кітабымның үстінен арыз түсіріпті, кім екенін білмеймін.
Лито күнде әурелейді, ана сөз қалай, мына сөз қалай, мынау дұрыс емес деп
бір терминдеге жабысады. Шаршадым әбден, - деді. Әйтеуір, сол кітабы бес-
алты айдан кейін сарылып әрең шықты. Ақырында арызды кімнің жазғанын
біліпті. Бір жиналыста шашы аппақ қудай өлең жазатын қызметкер бар еді,
соның атын баттита атап, біреудің кітабының үстінен арыз жазғанша, неге өз
жұмысыңды жасамайсың деп тап берді. Мен де, Мырзабек те сен артық кеттің,
анау жасы үлкен адам еді ғой дедік. Мен біліп айтып отырмын деп
айтқанынан қайтпайды. Сөйтсек жаңағы бізбен бірге жұмыс істеп жүрген, жасы
үлкенірек бір ақынсымақтың шағымы екен. Ол үндемей тынды. Қиянат сөз болса,
қатты дау шығаруға болады. Тұрсынбектің айтқаны қиянат болмауы керек. Әлгі
адам астыртын жұмыс істеп көп зиян келтірді. Институттың директорымен
бірлесіп алып, аттестация кезінде Тұрсынбекті құлатты. Бұған қабілеті
жетті. Пәле іздейтін адамдарға тоқырау кезіңде мол мүмкіндік жасалды ғой.
Осындай қастандыққа қарсы шабатын азаматтық мінез Тұрсынбектен ылғи
табылады. Баяндама жасағанда, не болмаса белгілі проблема туралы сөйлегенде
ойын ашық айтады. С.Сейфуллин туралы ғайбат сөздер сол кезде көп айтылды.
С.Сейфуллин - қызыл қыраң совет күрескері оған дау жоқ. Қандай идеология
болып қандай жүйе өзгеріп кетсе де Сәкен тарихта қалады. Сейфуллин туралы
шығармаларды жариялауға кедергі жасаған кейбір редакциялар, баспалар,
лауазымды адамдар болған, солармен шабысып майданға түсіп кетті. Сейфуллин
творчествосын тереңдей зерттеп, кітап жазды. Тамаша адамдар өмірі
циклінде Москвадан кітап шығарып, кейін қазақша жарияланды. Сәкен
творчествосын жақсы білетіндіктен, архив материалдарына қаныққандықтан бұл
қайраткердің еңбегін бұрмалаушыларға батыл қарсы шықты. Бұл жолда да өзіне
көп дұшпан тауып алды.
Ойын тіке әрі ащы айтатындықтан қоғам үшін пайдасы көп болғанымен,
жеке қара басына пайда келтіре бермейді. Бірақ оған қарап адамға табиғат
берген мінезден тартынуға болмайды.
Тұрсынбекпен талай жылдан бері жолдаспыз, доспыз. Әркімнің мінезі әр
түрлі. Біреуге ойқы, біреуге тұйқы. Әркімнің өз көзқарасы бар. Жалпы,
Тұрсынбектің шындыққа жығылатындығы, әділдікті айтуға тырысатындығы, ұлттың
намысына, тағдырына бей-жай қарамайтындығы өткір мәселелерден қашып, бұғып
қалмай, халық сөзін сөйлеуге талаптанатыны - оның ең жақсы қыры.
1956 жылы мәселе көтергеніміз үшін таяқ жегеннің бірі мен
болатынмын. Қаулыға іліккендердің ішінде менің атым бірінші аталатын.
Ұлтшыл деген атаққа да ұшырап, партиядан да шықтық, жазған еңбектеріміз
басылмай қалған кездері де болды. Жұмыстан қуылдым. Ол кезде тәртіп күшті.
Біреу Орталық Комитет тарапынан сыналса, оның аты да, еңбегі де аталмауы
керек дегенді газет-журналдар үндемей-ақ білетін. Сондай нұсқау болды ма,
болмады ма, анық білмеймін, бірақ өмірімде бірінші рет аударма жасап ем,
баспай қойды. Қазақ әдебиеті көтерген проблеманың бастаушысы,
ұйымдастырушысы деп көп қуғын көрдім. Сондай қиын кезеңде қуғында жүрген
адамға жанасудың өзі күнәдай болатын. Жаманатқа қалатын қауіп ол кезде
күшті еді. Бірақ, шын азаматтық қабілеті бар адамдар шырқыраған шындықты
айтпай тұра алмайды. Ертең жұмыстан шығып қалам-ау, немесе сый-сияпаттан
құр қалам-ау демейді. Сол кезде менен безбегендердің бірі осы Тұрсынбек
болды.
Одан кейін де өмірдің әр кезеңдерінде алған бағытынан таймай,
ойындағысын ашық айтып келе жатқан әдебиетшілеріміздің бірі Тұрсекең ғой.
Адалдық, батылдық қалыс жүрген адамдарға жақсы болғанмен, елдің бәрі оны
ұната қоймайды. Шындықты кесіп айтқаны үшін Тұрсекең түрлі кедергілерге
ұшырауда. Алайда, адал еңбегі бәрін де жеңіп келеді. Өзінің қажырлы
дарынымен танылып, көптеген кітаптар шығарды. Жас кадрлар дайындап жатыр.
Тұрсынбектің университетке барғанына отыз шақты жыл болып қалды. Қаншама
шәкірт ертіп, ұлағатты ұстаз болды. Қадірі артты. Біз бұған қуаныштымыз.
Осы мерейтойға жарқын жүзімен келіп отыр.
Еш уақытта да проблемалық мәселелерден қалыс қалмай, ойын жарқыратып
айта білетіндігі сирек қасиет. Біздің қоғамға жетісе бермейтін мамандық көп
қой. Біз жаңа мемлекет құрып жатырмыз. Тәуелсіздік туын көтердік.
Кемшіліктер де, ілгерілеу де толып жатыр.
Қай заманда да азаматтық тұлға керек. Көрмеген қорлығымыз аз. Жақсы
адамдардың көбі жойылып кетті. Осы ғасырдың басынан бері қазақ халқының
көрген қасірет-қиыншылығы халқымыздың төрттен үш бөлігінің елден безіп
кетуіне мәжбүр етті. Осындай соққылар отаршылардың жүйесіз жүргізген
жұмыстарының нәтижесі. Біздің халқымыздың көп жақсы қасиетін жойып жіберген
сияқты. Батылдық, жүректілік, намыстылық сияқты қасиеттер екінің бірінен
кездесе бермейді.
Қоғамның ауасын тазарту үшін шындық сөз керек. Ешқашан тәтті, жалған
сөзбен ештеңе тындыра алмаймыз. Қазақтың дос - жылатып айтады, дұшпан -
күлдіріп айтады дегендей қатты айту құлаққа жағымды естіле бермейді. Бірақ
қатты айтпасқа да болмайтын кез көп. Қодарында билігі бар лауазымды
адамдардың құлағына бұл сөздер көбіне жақпайды. Күлдіріп айтқан сөзден
жылатып айтқан сөздерді ұната бермейді. Ал Тұрсынбек күлдіріп айтудың
шебері емес. Бұл тура сөйлеп туғанына жақпай қалатын жігіттердің бірі. Ал,
бірақ қоғамның өркениеті үшін осындай мінездер айрықша керек.
Сөзімді азаматтық дарын дегеннен бастадым. Әдебиетшілік - сыншылық
дарын демедім. Себебі ол жеке тақырып. Тұрсекең алдағы уақытта да осы
мінезінен танбай, қоғамда атқарар ісіне мығым болып, осы қасиеттерін
шәкірттеріне дарыта берсін. Қазақ қоғамына жол көрсететін, зұлымдықты
әшкерлейтін, жақсылықты мадақтайтын күрескер мінезді табанды азаматтар өте
көп керек.
Ұстаздық еткен жалықпас
А. Қыраубайқызы,
ф.ғ.д., профессор
Қожа Ахмет Иасауидің ұстазы Арыстан баба бір түйір құрманы ұртыңда
талай жыл сақтап жүріп, шәкіртіне тапсырған екен. Алланың аманатын
шәкіртінің қолына ұстатқанына бұ дүниеде ең үлкен іс тындырдым деп кетіпті.
Ұстаздың ұртындағы Құрма - оның жиған білімі, рухани, адамдық қасиеттері.
...Бұрын ұлттық кадрларға деген көзқарастың қиын тұсында жоғары оқуды
бітірген адамның төлқұжатындағы тіркелген жеріне қарап, басы алтын - аяғы
күміс болса да, ауылына жіберетін. Кең Қазақстанның әр түпкірінен келген,
білімі болғанымен, сүйеуі жоқ сары үрпек балапандай, талай жігіттер құм-
құмның арасына барып, сіңіп жоғалып та кеткендері болды. ІІІығармашылық
адамына өсу үшін өзіндік орта керек екені ескерілмеді. Ал Алматыда тіркеліп
алған, көбіне өзге ұлттың өкілдері қамшыласаң да, сыртқа бармады. Бірдеме
ғып үстел басына ие болып, ғылыми атақ қууына олардың мүмкіндігі зор еді.
Осы күндерде 1968 жылдан Қазақтың ал-Фараби атыңдағы мемлекеттік
ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында қызмет істеп жүрген
Тұрсынбек Кәкішев әдеби үйірме жүргізетін. Үйірмеде небір талапты жігіттер
бар. Олардыңі білімі мен мәдениеті басқалардан ерекше екенін танып алған
үйірме жетекшісі оқуларын біткен соң әлгі балаларды соңына ертіп, Оқу
Министрлігіне тартты. Сондағы жігіттердің айтуынша, алдыңда ата қаздай
бастап бара жатқан - Т.Кәкішев, соңына имене ерген жас өспірімдер: Жаңғара
Дәдебаев, Серік Негимов, Болатжан Әбілқасымов, Балтабай Әбдіғазиев,
Ж.Әбішевтер болатын.
Оқу министрінің сол кездегі орынбасары Әуезхан Қанафиннің алдына әлгі
жігіттерді қаздай тізіп отырғызып қойды да, болашағы бар, білімді, елге
тұтқа болар азаматтар екенін, сондықтан Алматыда қалдыру керектігін айтты.
Әуезхан Қанафин:
- Жақсы мұғалім ауылға керек емес деп кім айтты?
Т.Кәкішев:
- Жақсы әдебиетші Алматыға да керек - дейді
Университеттің бір факультетін қатарлас оқып бітірген, сыралғы
жолдастың айтқан сөзінен қайтпайтын, өзі сенбей айтпайтын сырын жақсы
білген Ә.Қанафин қанша қиын болса да келіскен.
Содан сайдың тасындай әлгі жігіттерді алып, Т.Кәкішев Академияның
М.Әуезов атыңдағы әдебиет институтының директоры Әди Шәріповке келген.
Оларды аспирант, лаборант қылып Ә.Шәріповке де өткізіп ғылыми тақырып
беріп, өзі жетекші балып, қорғатып шығарған. Бұл оқиға бір емес, талай рет
қайталанған. Екінші бір дүркінде келіп орналасқан жігіттер Құлбек
Ергөбеков, Шәкір Ыбыраев, Бақытжан Майтанов, Анарбай Бұлдыбаев болатын.
Т.Кәкішевтің жәй адамның қиялына кіре бермейтін бұл ірілігін көріп
қойып, Әуезов институтының қалтқысыз жұмыс істеуіне жаны күйетін сергек
кісілер: Институтқа жерлестерін тықпалап жатыр, - деп арызданған
Тексерушілер қарап жіберсе, Қазақстанның картасы түгел екен, сонымен әңгіме
тамам болған.
Сондағы жігіттер: Жанғара Дәдебаев -бүгінде ғылым докторы, әл-Фараби
университетінің деканы, Серік Негимов - ғылым докторы, Қыздар институтының
кафедра меңгерушісі, Әбдіғазиев Балтабай - Алматы мемлекеттік
университетінін, Әбілқасымов Болатжан - Кыздар институтының декандары
Профессор Шәкір Ибраев – М.Әуезов атындағы әдебиет институтының директоры,
профессор Құлбек Ергөбеков - белгілі әдебиетші, Түркістан университеті
ректорының Алматыдағы өкілі, профессор Майтанов Бақытжан - Алматы
мемлекеттік заң университетінің ұстазы, Бұлдыбаев Анарбай - танымал
фольклортанушы. Университет сахнасынан әдемі сопрано даусымен ән шырқаған
Гүлнәзияны (бүгінде Әду келіні) консерваторияға ертіп апарып, тыңдатқанын
көзімізбен көрдік. Алматыдағы таныстығын, тамырлығын пайдаланып,
талантты шәкірттеріне жол тауып беруден жалықпады.
Тұрсынбек Кәкішевтің тікелей жетекшілігімен және оппонеттігімен
бүгінге дейін елуге жуық докторлық, кандидаттық ғылыми еңбектер қорғалып
шыққан. Дайындалып жатқандары қаншама. Олардың ішінде Өтеген Күмісбаев,
Дандай Ысқақов, Жандос Смағұлов, Нұрболат Жуанышбеков, Асқар Егеубаевтар
бар. Қазақ-орыс әдебиетінің байланысын зерттеген - С.М.Сагалович, хакас,
бурят, алтайлықтар әдебиетінен – Л.В.Екшембиева, әзірбайжаннан- Низамеддин
Бабаев түрікменнен - Шырынжамал Гелдыева, Каюм Жұмаевтар, қырғыз
әдебиетінен - Осмонақұн Ибрагимов, ұйғыр әдебиетінен -Махмұт Абдрахмановтар
Т.Кәкішевтің жетекшілігімен қорғағанын мақтаныш етеді. Бұл - Қазақстан
ғылымының ақтаңдақтары елу жұмыспен толықтырылды деген сөз.
Ол кісі алдына келгеннің бәрін әлпештей бермейді. Ғылымнан тез арада
нәтиже көрсете алмасақ Осы сен үйінде отырып, баланды бақсаң қайтеді, -
деуі де мүмкін. Ал еңбегің ұнай қалса, алдына түсіп, баспаға да өзі апарып
тапсырысады, сыртынан ғылымға жаңа адам келді, -деп жар салады. Ұнатуы
да, ұнатпауы да ірі екендігін мойындайсың.
Ұстаз Кәкішевтің ұл-қызына пейілі бірдей болғанмен, декан Кәкішевтің
ұлдарға ықыласы бөлек болатын. Оқуға түсетіндердің жазба жұмысын
тексергенде Ай, ана ұлдарды өлтіріп алмаңдаршы, осыдан аман шықса,
ауызшасын өзім көремін, - дейді Қыздары оқуға жақсы болғанмен, ғылымды
жүргізетін жігіттер ғой, өздері грамматикаңнан онша күшті болмайды, - деп
дәлелдейді. Талай жігіттің жаны салай аман қалған.
Кафедраға да жігіттер жағын алуды тәуір көретіні бар. Осы күні
біртіндеп қыздардың қатары көбейе бастады Ағай, қыздардың керегі жоқ деуші
едіңіз, - деп, осал тұстан ұстай алып, әзілдесең: Қайдам, жібиін дегенмін
ғой деймін, - деп күліп, мойындап қалады. Ел басына күн туғанда, етектіге
жүгінер дегендей, қыздардың қиыншылық кездерде де ғылымды тастамай,
әжептәуір нәтижелерге жетуімен жібіткені болар дедік.
Тұрсынбек Кәкішевтен шәкірттері қорықпайтын, тәуекелшіл адам ретінде
таниды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz