Күнтізбенің түрлері және түзу принциптері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Күнтізбенің пайда болуы және түзу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Қазіргі күнтізбе тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2 Жылдың созылмалылығын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2 Күнтізбенің қайталануы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
2.1 Күнтізбелік қайталану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
2.2 Юлиандық күнтізбе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

«Күнтізбе» сөзі негізінен «calendarium» және «Сalendae» деген латын сөздерінен шыққан. Олардың біріншісі нақты мәнінде борыш кітабын білдіреді, дәл осылайша ертедегі Римде қарыздарға қойылатын пайыздарды әрбір айдың бірінші күнінде төлейтін болған, ал әрбір айдың бірінші күні «Calendae» («календы») деп аталған. Дәл осылай, қаңтардың бірінші жұлдызын римдіктер «Calendae Januariae» деп атаған. Бұл, календарь терминінің астарынан біз, айдың жерді айналуынан көрінетін айқын қозғалысындай және күннің жылдық қозғалысындай, табиғат құбылыстарының мерзімділігін қолданатын, әсіресе жер шарының тәуліктік айналуында көрінетін, уақыттың ұзаққа созылған араларын санаудың әртүрлі жүйелерін түсінеміз. Уақыттың ұзақ аралары жүз жылдықтарға ұсақталады (ғасырлар), жылдар, айлар, апталар және тәуліктер.
Егер ұзақ уақыттың ішінде жұлдызды аспанды түн уақытының белгілі бір уақытында бақылайтын болса, онда маңызды заңдылық орнатуға болады: көкжиектің үстіндегі оқжұлдыздардың көрінетін орналасулары толассыз өзгеріп отырады және алғашқы түрін тек бір жылдан кейін ғана қабылдайды. Сонымен қатар, орнатуға болады сол уақыттың жылдық арасында айлы түндер айсыз түндерге 12-13 рет алмасады. Аспанның сәуле түсірген қозғалыс заңдылықтарын ашудың бірінші кезеңдерінің өзінде, сол сияқты, астрономияның ғылым ретінде туылуы кезеңнен бастап, күн мен айдың мерзімдік қозғалыстарының арасындағы сандық арақатынастарды мүмкіндігінше дәл айқындау әрекеттерді жасалынған. Осыдан барып, календарлық санаудың алғашқы бірліктері құрылды. Сондықтан, ертедегі астрономияның барлық тарихы әртүрлі календарлардың даму тарихымен байланысты.

1. Древние цивилизации. \ Под ред. Г.М. Бонгард-Левина. — М., 1989.
2. Древний Египет и древняя Африка. Сб. статей. — М., 1967.
3. Ламберг-Карловски К., Саблов Дж. Древние цивилизации.
Ближний Восток и Мезоамерика. Пер. с англ. — М.: Наука, 1992.
4. Васильев Л.С. История Востока — М., 1967.
5. Тураев Б.А. Римская империя. — С-Пб., 2000.

Пән: Астрономия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

Тарих кафедрасы

Р Е Ф Е Р А Т
Тақырыбы: Күнтізбенің түрлері және түзу принциптері.

Тексерген:

Орындаған:

Алматы 2005 ж.
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Күнтізбенің пайда болуы және түзу 4
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазіргі күнтізбе 4
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
Жылдың созылмалылығын 5
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Күнтізбенің қайталануы және 8
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Күнтізбелік 8
қайталану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Юлиандық 10
күнтізбе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған 13
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..

Кіріспе
Күнтізбе сөзі негізінен calendarium және Сalendae деген латын
сөздерінен шыққан. Олардың біріншісі нақты мәнінде борыш кітабын білдіреді,
дәл осылайша ертедегі Римде қарыздарға қойылатын пайыздарды әрбір айдың
бірінші күнінде төлейтін болған, ал әрбір айдың бірінші күні Calendae
(календы) деп аталған. Дәл осылай, қаңтардың бірінші жұлдызын римдіктер
Calendae Januariae деп атаған. Бұл, календарь терминінің астарынан біз,
айдың жерді айналуынан көрінетін айқын қозғалысындай және күннің жылдық
қозғалысындай, табиғат құбылыстарының мерзімділігін қолданатын, әсіресе жер
шарының тәуліктік айналуында көрінетін, уақыттың ұзаққа созылған араларын
санаудың әртүрлі жүйелерін түсінеміз. Уақыттың ұзақ аралары жүз жылдықтарға
ұсақталады (ғасырлар), жылдар, айлар, апталар және тәуліктер.
Егер ұзақ уақыттың ішінде жұлдызды аспанды түн уақытының белгілі бір
уақытында бақылайтын болса, онда маңызды заңдылық орнатуға болады:
көкжиектің үстіндегі оқжұлдыздардың көрінетін орналасулары толассыз өзгеріп
отырады және алғашқы түрін тек бір жылдан кейін ғана қабылдайды. Сонымен
қатар, орнатуға болады сол уақыттың жылдық арасында айлы түндер айсыз
түндерге 12-13 рет алмасады. Аспанның сәуле түсірген қозғалыс заңдылықтарын
ашудың бірінші кезеңдерінің өзінде, сол сияқты, астрономияның ғылым ретінде
туылуы кезеңнен бастап, күн мен айдың мерзімдік қозғалыстарының арасындағы
сандық арақатынастарды мүмкіндігінше дәл айқындау әрекеттерді жасалынған.
Осыдан барып, календарлық санаудың алғашқы бірліктері құрылды. Сондықтан,
ертедегі астрономияның барлық тарихы әртүрлі календарлардың даму тарихымен
байланысты.

1 Күнтізбенің пайда болуы және түзу принциптері

1.1 Қазіргі күнтізбе тарихы

1963 жылдың сәуірінде танымал-ғылым жазушысы Александр Маршак, адам
цивилизациясының таңы туралы кітабын аяқтай келе, Орталық Африкадағы Ніл
бастауларын тас ғасырында мекендеген, Ишангодан табылған, біртүрлі таңбалар
сызылған, кішкентай сүйек туралы статьяға соқтықты. Табылған зат біздің
эрамызға дейінгі 6500 жылдарға жататын (бұл египет цивилизациясының алғашқы
таңынан және иероглифтік жазбаның пайда болуынан 3000 жыл бұрын).
Қандайда бір себеппен осы бір ерекше зат жазушының қиялын жаулап алды.
Маршак толығымен сүйектегі таңбаларды оқып-тануға кірісіп кетті. Оған
азғана уақыт ішінде “шифрды бұзу” мүмкіндігі туды. Себебі, ол бұның
күнтізбе екенін түсінді. Ал белгілер, жаңа туған айдың пайда болуы мен
толуына дейін, сосын бастапқы күйіне дейін кему аралықтарындағы, реттелген
айлық фазаларының, күндер санын бейнелейді.
Бірақ, өзінің ашқан жаңалығына толық сене алмағандықтан, Маршак тас
ғасырының қоныс орындарынан оншақты ұқсас үлгілерді зерттеуді жалғастырды.
Әсіресе, оның ішіне, танымалы Батыс Еуропа үңгірлері кіреді.

Сурет 1. Батыс Еуропа үңгірлерінен табылған күнтізбе нұсқасы.
Кейбір куәліктер аса нанымды болып шықты. Ле-Плакарда (Франция)
табылған және біздің дәуірімізге дейін ХІІІ-ХІ ғасырларда күні қойылған,
қыран сүйегіндегі белгілер, кездейсоқ тыртықтар емес, арнайы түсірілген
сызбалар болып табылады. Сүйектегі майда сызбалар Маршактың айлық
теориясымен сәйкес келді. Кейінірек ол тағы сол үңгірден, жоғалған деп
саналған, екінші қыран сүйегін тапты. Екі сүйектегі ұқсастық Маршакты
өзінің жорамалы дұрыс екендігіне көзін жеткізді.
Маршактың ойының растығында сөз жоқ, шындық болып шықты. Сол ертедегі
күнтізбелер айлық күнтізбе болып шықты. Тіршілігі үшін аңшылық және балық
аулаумен айналысатын қауым өмірінде Ай қажетті рөл ойнады.
Күнге қарағанда Ай жәй ғана атып және батпайды. Ол аса тылсымдық
жолына ілеседі. Бұл біздің дәуірімізден 500 000 жыл алдын өмір сүрген,
біздің ата-бабаларымызға өте қатты әсер қалдырса керек. Балық, тасбақа,
және басқа теңіз жануарлары секілді, өте қажетті тамақ өнімдерінің көбейуі,
тасу мен тартылуды басқаратын, айлық фазалармен байланысты.

1.2 Жылдың созылмалылығын анықтау

Екінші жағынан алып қарайтын болса, Күндеде жыл маусымдарының ауысуын
анықтайтын, заңдылықтар бар. Жылдың созылмалылығын анықтау қиын аспаптарды
емес, шыдамдылық пен шеберлікті талап етеді. Ол үшін ендік бет керек.
Мысалғы, жер бетінің бөлігі (участігі), тастар және жерге тығылған түзу
таяқ. Тарихқа дейінгі жорамалшы ғалым, осылай дайындалған жабдық бойынша,
жыл созылмалылығын тәжірибе бойынша анықтай алатын. Ол, осы таяқшадан
тастарға түсетін қисық көлеңкелер ұзындығы арқылы, ең кішкентай көлеңкеден
ең ұзынына дейінгі аралықтағы барлық цикл 365 күнді құрайтынын санай
алатын. Ол және де, жыл бойындағы ең ұзақ күн мен ең қысқа күн қашан
түсетінін, және олар арасындағы қайталау нүктелері (күн теңесуі) қай күні
келетінін анықтай алатын.
Өзінің өте ертедегі тарихи даму сатысында адамзат, қолданылатын
күнтізбе жасау үшін жеткілікті, айлық фазалар жайында, жыл созылмалылығы
жайындағы тура білімді иеленуі мүмкін еді. Бірақта, осы жерде таза
қиындықтар пайда болды. Барлық күнтізбелерге тән қасиетті проблема,
келесіде жатыр: бір қарағанда үйлесімді күн жүйесі шын мәнінде аса
шиеленіскен.

Сурет 2. Шумерлер цивилизациясының күнтізбесі.

Жердің өз өсін бір айналуы бір күнді білдіреді, бірақ 365 айналым, жер
шарына, Күн айналасын (яғни, бір жыл) орбита бойынша бір айналым жасау үшін
керекті уақытқа тең емес. Бұл уақыт мерзімі 365,242199 күн. Сәйкесінше,
айлы ай (лунный месяц) ортақталған санмен өлшенбейді: ол 29,53059 күнді
құрайды. Дегенмен, әр жылда 12-ге жуық ай болғанымен, олар 354,36706 күнді
құрады. Яғни, күндік жылға қарағанда, 11 күнге аз.
Сондықтан, колданылатын күнтізбені жасау шешімі көп уақытты талап
ететін, адамзаттың аса мәнді есептерінің бірі болды.
Жазба куәліктерінде сақталған өте ежелгі күнтізбе, қазіргі Оңтүстік
Ирак жерін мекендеген шумерлік цивилизациямен жасалған. Біздің заманымызға
дейінгі 3000 жылға жуықта шумерлер, 12 айға 29 бен 30 күннен бөлінетін,
жылдың екі маусымынан (қыс пен жаз) тұратын, салыстырмалы өте қарапайым
күнтізбе ойлап тапты.
Ай (месяц) ұзақтығы айды бақылаумен реттеліп отырды. Әрбір жаңа ай
(месяц), кеміп бара жатқан айдың орағы жоғалған кеште басталатын. Маусымдық
және айлық(месяц) жыл аралығының айырмашылығын өтеу үшін, мұндай қажеттілік
туа қалғанда, шумерлер жәй ғана артық ай(месяц) қоса салатын. Артық айды
қосу, алғашқы рет біздің дәуірімізге дейінгі ХХІ ғасырда шумерлерде
куәландырылған еді және күнтізбені реттеудің стандартты тәсілі (және
қазіргі уақытқа дейін кішкене басқа қалыпта тіршілік ететін) болып қалды.
Сол кездері шумерлерде 12-ге көбейтілген, әр айлы айы(месяц) ортақ 30 күнге
негізделген, 360 күннен тұратын жыл санауын енгізді. Бұл олардың (әлдеқайда
кең таралған және қазіргі уақытта қолданылатын ондық санақ жүйесіне қарама-
қарсы, 60 санына негізделген) алтыондық санақ жүйесіне сәйкестелді. Күндік
жыл 5 күнге ұзақтау болғанмен, 360 күннен құралған жыл 60-қа дәл бөлінеді.
Сондықтан да, ол Ежелгі Шумердің барлық күнтізбелік және астрономиялық
философиясының негізі болды. Шумерлердің мысалына ере отырып, көкжиекті,
және де кез-келген домалақ затты біз әліде 360 математикалық градусқа
бөлеміз.
Қытай династиясы Шан-ның билеушілері біздің дәуірімізге дейінгі ХІV-
ХІІІ ғасырларда, болашақты болжау үшін пайдаланған “Пайғамбарлық сүйектер”,
қытайлықтар шумерлердіңкіне ұқсас, айлы күнтізбе пайдаланғанын көрсетеді.
Олар 29 немесе 30 күндік он екі айлы айға(месяц) әрбір 2-3 жылда он үшінші
айды(месяц) қосты. Себебі, күндік жылмен сәйкестендіру үшін. Кейінірек
күнтізбені астрологиямен байланыстыра бастауына қатысты сенімді күнтізбеге
қажеттілік өсті. Императордың негізгі міндеттерінің бірі болып, күнтізбені
тура енгізуді қадағалау кірді. Осы мақсат бойынша, біздің заманымыздан
бұрынғы 221 жылы империяның алғашқы бірігуінен бастап және біздің
заманымыздағы 1644 жылғы Мин династиясының соңына дейінгі аралықта, шамасы
жүз шақты күнтізбелік реформа жүргізілген. Яғни, мысалға әрбір 20 жылға бір
реформадан келеді екен.

2 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.