Күнтізбенің түрлері және түзу принциптері

Пән: Астрономия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

Тарих кафедрасы

Р Е Ф Е Р А Т

Тақырыбы: Күнтізбенің түрлері және түзу принциптері.

Тексерген:

Орындаған:

Алматы 2005 ж.

Мазмұны

Кіріспе . . .: Кіріспе . . .

3: 3

Кіріспе . . .:

Күнтізбенің пайда болуы және түзу принциптері . . .

3: 4

Кіріспе . . .:

Қазіргі күнтізбе тарихы . . .

3: 4

Кіріспе . . .:

Жылдың созылмалылығын анықтау . . .

3: 5

Кіріспе . . .:

Күнтізбенің қайталануы және түрлері . . .

3: 8

Кіріспе . . .:

Күнтізбелік қайталану . . .

3: 8

Кіріспе . . .:

Юлиандық күнтізбе . . .

3: 10

Кіріспе . . .: Қорытынды . . .

3: 12

Кіріспе . . .: Пайдаланылған әдебиеттер . . .

3: 13

Кіріспе

«Күнтізбе» сөзі негізінен «calendarium» және «Сalendae» деген латын сөздерінен шыққан. Олардың біріншісі нақты мәнінде борыш кітабын білдіреді, дәл осылайша ертедегі Римде қарыздарға қойылатын пайыздарды әрбір айдың бірінші күнінде төлейтін болған, ал әрбір айдың бірінші күні «Calendae» («календы») деп аталған. Дәл осылай, қаңтардың бірінші жұлдызын римдіктер «Calendae Januariae» деп атаған. Бұл, календарь терминінің астарынан біз, айдың жерді айналуынан көрінетін айқын қозғалысындай және күннің жылдық қозғалысындай, табиғат құбылыстарының мерзімділігін қолданатын, әсіресе жер шарының тәуліктік айналуында көрінетін, уақыттың ұзаққа созылған араларын санаудың әртүрлі жүйелерін түсінеміз. Уақыттың ұзақ аралары жүз жылдықтарға ұсақталады (ғасырлар), жылдар, айлар, апталар және тәуліктер.

Егер ұзақ уақыттың ішінде жұлдызды аспанды түн уақытының белгілі бір уақытында бақылайтын болса, онда маңызды заңдылық орнатуға болады: көкжиектің үстіндегі оқжұлдыздардың көрінетін орналасулары толассыз өзгеріп отырады және алғашқы түрін тек бір жылдан кейін ғана қабылдайды. Сонымен қатар, орнатуға болады сол уақыттың жылдық арасында айлы түндер айсыз түндерге 12-13 рет алмасады. Аспанның сәуле түсірген қозғалыс заңдылықтарын ашудың бірінші кезеңдерінің өзінде, сол сияқты, астрономияның ғылым ретінде туылуы кезеңнен бастап, күн мен айдың мерзімдік қозғалыстарының арасындағы сандық арақатынастарды мүмкіндігінше дәл айқындау әрекеттерді жасалынған. Осыдан барып, календарлық санаудың алғашқы бірліктері құрылды. Сондықтан, ертедегі астрономияның барлық тарихы әртүрлі календарлардың даму тарихымен байланысты.

1 Күнтізбенің пайда болуы және түзу принциптері

1. 1 Қазіргі күнтізбе тарихы

1963 жылдың сәуірінде танымал-ғылым жазушысы Александр Маршак, адам цивилизациясының таңы туралы кітабын аяқтай келе, Орталық Африкадағы Ніл бастауларын тас ғасырында мекендеген, Ишангодан табылған, біртүрлі таңбалар сызылған, кішкентай сүйек туралы статьяға соқтықты. Табылған зат біздің эрамызға дейінгі 6500 жылдарға жататын (бұл египет цивилизациясының алғашқы таңынан және иероглифтік жазбаның пайда болуынан 3000 жыл бұрын) .

Қандайда бір себеппен осы бір ерекше зат жазушының қиялын жаулап алды. Маршак толығымен сүйектегі таңбаларды оқып-тануға кірісіп кетті. Оған азғана уақыт ішінде “шифрды бұзу” мүмкіндігі туды. Себебі, ол бұның күнтізбе екенін түсінді. Ал белгілер, жаңа туған айдың пайда болуы мен толуына дейін, сосын бастапқы күйіне дейін кему аралықтарындағы, реттелген айлық фазаларының, күндер санын бейнелейді.

Бірақ, өзінің ашқан жаңалығына толық сене алмағандықтан, Маршак тас ғасырының қоныс орындарынан оншақты ұқсас үлгілерді зерттеуді жалғастырды. Әсіресе, оның ішіне, танымалы Батыс Еуропа үңгірлері кіреді.

Сурет 1. Батыс Еуропа үңгірлерінен табылған күнтізбе нұсқасы.

Кейбір куәліктер аса нанымды болып шықты. Ле-Плакарда (Франция) табылған және біздің дәуірімізге дейін ХІІІ-ХІ ғасырларда күні қойылған, қыран сүйегіндегі белгілер, кездейсоқ тыртықтар емес, арнайы түсірілген сызбалар болып табылады. Сүйектегі майда сызбалар Маршактың айлық теориясымен сәйкес келді. Кейінірек ол тағы сол үңгірден, жоғалған деп саналған, екінші қыран сүйегін тапты. Екі сүйектегі ұқсастық Маршакты өзінің жорамалы дұрыс екендігіне көзін жеткізді.

Маршактың ойының растығында сөз жоқ, шындық болып шықты. Сол ертедегі күнтізбелер айлық күнтізбе болып шықты. Тіршілігі үшін аңшылық және балық аулаумен айналысатын қауым өмірінде Ай қажетті рөл ойнады.

Күнге қарағанда Ай жәй ғана атып және батпайды. Ол аса тылсымдық жолына ілеседі. Бұл біздің дәуірімізден 500 000 жыл алдын өмір сүрген, біздің ата-бабаларымызға өте қатты әсер қалдырса керек. Балық, тасбақа, және басқа теңіз жануарлары секілді, өте қажетті тамақ өнімдерінің көбейуі, тасу мен тартылуды басқаратын, айлық фазалармен байланысты.

1. 2 Жылдың созылмалылығын анықтау

Екінші жағынан алып қарайтын болса, Күндеде жыл маусымдарының ауысуын анықтайтын, заңдылықтар бар. Жылдың созылмалылығын анықтау қиын аспаптарды емес, шыдамдылық пен шеберлікті талап етеді. Ол үшін ендік бет керек. Мысалғы, жер бетінің бөлігі (участігі), тастар және жерге тығылған түзу таяқ. Тарихқа дейінгі жорамалшы ғалым, осылай дайындалған жабдық бойынша, жыл созылмалылығын тәжірибе бойынша анықтай алатын. Ол, осы таяқшадан тастарға түсетін қисық көлеңкелер ұзындығы арқылы, ең кішкентай көлеңкеден ең ұзынына дейінгі аралықтағы барлық цикл 365 күнді құрайтынын санай алатын. Ол және де, жыл бойындағы ең ұзақ күн мен ең қысқа күн қашан түсетінін, және олар арасындағы қайталау нүктелері (күн теңесуі) қай күні келетінін анықтай алатын.

Өзінің өте ертедегі тарихи даму сатысында адамзат, қолданылатын күнтізбе жасау үшін жеткілікті, айлық фазалар жайында, жыл созылмалылығы жайындағы тура білімді иеленуі мүмкін еді. Бірақта, осы жерде таза қиындықтар пайда болды. Барлық күнтізбелерге тән қасиетті проблема, келесіде жатыр: бір қарағанда үйлесімді күн жүйесі шын мәнінде аса шиеленіскен.

Сурет 2. Шумерлер цивилизациясының күнтізбесі.

Жердің өз өсін бір айналуы бір күнді білдіреді, бірақ 365 айналым, жер шарына, Күн айналасын (яғни, бір жыл) орбита бойынша бір айналым жасау үшін керекті уақытқа тең емес. Бұл уақыт мерзімі 365, 242199 күн. Сәйкесінше, айлы ай (лунный месяц) ортақталған санмен өлшенбейді: ол 29, 53059 күнді құрайды. Дегенмен, әр жылда 12-ге жуық ай болғанымен, олар 354, 36706 күнді құрады. Яғни, күндік жылға қарағанда, 11 күнге аз.

Сондықтан, колданылатын күнтізбені жасау шешімі көп уақытты талап ететін, адамзаттың аса мәнді есептерінің бірі болды.

Жазба куәліктерінде сақталған өте ежелгі күнтізбе, қазіргі Оңтүстік Ирак жерін мекендеген шумерлік цивилизациямен жасалған. Біздің заманымызға дейінгі 3000 жылға жуықта шумерлер, 12 айға 29 бен 30 күннен бөлінетін, жылдың екі маусымынан (қыс пен жаз) тұратын, салыстырмалы өте қарапайым күнтізбе ойлап тапты.

Ай (месяц) ұзақтығы айды бақылаумен реттеліп отырды. Әрбір жаңа ай (месяц), кеміп бара жатқан айдың орағы жоғалған кеште басталатын. Маусымдық және айлық(месяц) жыл аралығының айырмашылығын өтеу үшін, мұндай қажеттілік туа қалғанда, шумерлер жәй ғана артық ай(месяц) қоса салатын. Артық айды қосу, алғашқы рет біздің дәуірімізге дейінгі ХХІ ғасырда шумерлерде куәландырылған еді және күнтізбені реттеудің стандартты тәсілі (және қазіргі уақытқа дейін кішкене басқа қалыпта тіршілік ететін) болып қалды. Сол кездері шумерлерде 12-ге көбейтілген, әр айлы айы(месяц) ортақ 30 күнге негізделген, 360 күннен тұратын жыл санауын енгізді. Бұл олардың (әлдеқайда кең таралған және қазіргі уақытта қолданылатын ондық санақ жүйесіне қарама-қарсы, 60 санына негізделген) алтыондық санақ жүйесіне сәйкестелді. Күндік жыл 5 күнге ұзақтау болғанмен, 360 күннен құралған жыл 60-қа дәл бөлінеді. Сондықтан да, ол Ежелгі Шумердің барлық күнтізбелік және астрономиялық философиясының негізі болды. Шумерлердің мысалына ере отырып, көкжиекті, және де кез-келген домалақ затты біз әліде 360 математикалық градусқа бөлеміз.

Қытай династиясы Шан-ның билеушілері біздің дәуірімізге дейінгі ХІV-ХІІІ ғасырларда, болашақты болжау үшін пайдаланған “Пайғамбарлық сүйектер”, қытайлықтар шумерлердіңкіне ұқсас, айлы күнтізбе пайдаланғанын көрсетеді. Олар 29 немесе 30 күндік он екі айлы айға(месяц) әрбір 2-3 жылда он үшінші айды(месяц) қосты. Себебі, күндік жылмен сәйкестендіру үшін. Кейінірек күнтізбені астрологиямен байланыстыра бастауына қатысты сенімді күнтізбеге қажеттілік өсті. Императордың негізгі міндеттерінің бірі болып, күнтізбені тура енгізуді қадағалау кірді. Осы мақсат бойынша, біздің заманымыздан бұрынғы 221 жылы империяның алғашқы бірігуінен бастап және біздің заманымыздағы 1644 жылғы Мин династиясының соңына дейінгі аралықта, шамасы жүз шақты күнтізбелік реформа жүргізілген. Яғни, мысалға әрбір 20 жылға бір реформадан келеді екен.

2 Күнтізбенің қайталануы және түрлері

2. 1 Күнтізбелік қайталану

Сол аралықта Жаңа Әлемде(Новом Свете) біздің заманымызға дейінгі І мыңжылдықта жоғары дамыған сапотектердің үндіс цивилизациясы тура күнтізбені жасауда өзіндік жұмысын жүргізді. Сапотектер күнтізбесі Мексика тауындағы Монте-Альбан қаласының басты салтанат қақпасы маңындағы қабырғаларындағы жазба тізбектерінде толығымен жазылған.

Сапотектердің жүйесі Ескі Әлем(Старого Света) жүйесінен тіпті басқаша. Өз күнтізбелерін шамамен 354 күнді құрайтын, айлы жыл негізінде құрудың орнына, олар өздерінің діндік мейрамдарына сәйкес 260 күндік қасиетті күнтізбені қабылдады. Оның шығу тегі әлі күнге дейін беймәлім. Сапотектерден 1000 жыл кейін 360-күндік жылмен (жыл - түн деп аталды және 20 күннен 18 айға бөлінді, қалған 5 күн “ақымақ белгілер күні деп атады” ) жұмыс істеген. Майя және де тцолкин деп аталатын сапотектердіңкіне сәйкес 260-күндік күнтізбені пайдаланды.

Орталық Американың тұрғындары толығымен күнтізбелік қайталанулардың сиқырлы күшіне сенді. Олардың ішіндегі ең танымалысы майя үндістерінің “ұзақ санағы” болды.

Сурет 3. Монте-Альбан қаласының қабырғаларындағы жазба.

Оның негізінде 360 күндік түн жатты. 20 түн катүнды (7200 күн) құрады, 20 катүн болса бактүнды (144 000 күн) құрады, ал 13 бактүн “Ұлы қайталану” (1 872 000 күн немесе 5130 жыл), оның соңында майялардың сенімі бойынша, олармен қоса барлық әлем тіршілігін тоқтатады. Жалпы қабылданған санақ бойынша, кезекті “Ұлы қайталану” 2011 жылдың 24 желтоқсанында аяқталады, яғни “ақырзаман” орнайды.

Күнтізбелік қайталану Египеттеде байқалады. Дегенмен, бұл жерде ол алдын ала анықталған жоспар бойынша емес, жағдай еркімен пайда болған деп жорамалданады. Египет аймағында Күн Құдайы әрқашан аса қажетті болды. Сондықтан, күндік жыл 365 күннен тұратын аса сыйластықпен қолданылды. Бірақ күндік жыл 365, 25 күннен тұратындықтан, әрбір төрт жылда египеттік күнтізбе шын мәнінде бір күнге айырмашылықтанатын. 730 жыл өткен соң жағдай зығырданды қайнататындай болатын еді, себебі қыстық және жаздық айлар орындарымен ауысып үлгеретін еді. Осындай жетілмеген күнтізбе Египетте біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасыр мен біздің заманымдағы ІІ ғасыр аралығында шын мәнінде бар болатын. Бірақ, бұған дейін египеттіктер, Таяу Шығыстағы ежелгі елдер (шумерлерді, ваилондықтар мен еврейлерді қосқанда) секілді, “уақытпен бірге жүру үшін” әрдайым күнтізбе реформаларын жүргізіп отырды, деп жорамалдауға негіз бар.

Әсіресе бұл Египетте Птолемейлер дәуіріндегі (323-31жж. б. з. д), Египетті Ұлы Александрдың басқолбасшыларының бірі, Птолемейден шыққан, македониялық гректер династиясы басқарған кездегі, тарихи құжаттарда көрсетілген.

Александрдың өзі, айлық және күндік ауысымдар, жаңа айдың мерзімдік қосылуынан сәйкестелетін, македондық күнтізбені египеттіктерге ұсынбақ болып тырысты. Бірақ, египеттіктер оның жаңашасын қабылдамады.

Птолемей ІІІ (247-222жж. б. з. д) басқарған заманда македониялық жүйе египетіңкімен сәйкестендірілді. Осы патша кезінде уазірлер кеңесі жаңа үкім шығарды. Мұнда, шамамен 365, 25 күннен тұратын күндік жылдағы ыңғайсыз “төрттікті” жою үшін, египеттік күнтізбеге әрбір төрт жылда қосымша күн қосып отыру керектігі жазылған. Осы қарапайым ой, қазіргі уақыттағы күнтізбенің негізін құраған, алғашқыда жүзеге аса алмады, және тек Римнің әскери күші ғана египеттіктердің басына қондырды, ал кейіннен қалған әлемге байлай алды.

2. 2 Юлиандық күнтізбе

Римдіктер ұқсас жағдайларды өздеріде сезінгендіктерінен, египеттік күнтізбенің қилы-қиындықтарына көңіл бөлді. Өз күнтізбелерін түзеу әрекетімен біздің дәуірімізге дейінгі 153 жылы римдіктер жыл басын 1 наурыздан 1 қаңтарға жылжытты, соның салдарынан, айлардың реттік аттары мәндерін жоғалтты. Мұндағы, 7- шіден 10- шы айлар арасы өз орнынан жылжып 10- шы 12-ші орындарға ие болды, және біз осы шиеленісті бұрынғыша сақтап келеміз: қыркүйек, қазан, қараша және желтоқсан аттары латын санағынан шыққан (7-10) және біздің заманымыздан бұрын 153 жылға дейінгі рим күнтізбесіндегі айлардың жайын бейнелейді.

Ең жаманы, әрбір екі жылдан кейін, ақпан айында қосылатын, 22 немесе 23 күннен тұратын қосымша айдың көмегімен, римдіктер жүз жылдықтар бойында 355 күннен тұратын айлы жылмен күрескен.

Рим үстемдігі Италия шегінен аспайтын мемлекеттен барлық жерорта теңізіне үстемдік еткен қуатты ірі мемлекетке жылдам айналуы, күнтізбемен байланысты осы бір жағдайды одан ары ұлғайтты: әрбір жеңілген халықтың өзіндік меншікті күнтізбелік санау жүйесі болған, сондықтан да, заң көмегімен жаңа әмбебаб жүйені құрып және енгізу жалғыз шешім болып табылды.

Сурет 4. Мысырдың ғалым жұлдызшылары.

Сондықтан біздің дәуірімізге дейін 48 жылы Мысырға ресми сапары кезінде, Цезарь көптеген ұзақ сағаттарды египеттік ғалымдармен пікірсайыстарда өткізген. Ерекше көмекті александриялық жұлдызшы Сосиген көрсетті, айлы күнтізбеден жалпы бас тартып, 365 күннен тұратын египеттік күндік жылды пайдалана отырып, бәрін жаңадан бастауға ақыл берді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.