Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби бейімделуінің педагогикалық жағдайлары
Абай атындағы Қазақтын Ұлтық педагогикалық университеті
М а ш е н б а е в Т і л е у л е с
Б е р м а х а н ± л ы
Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби бейімделуінің
педагогикалық жағдайлары.
13. 00. 01- жалпы педагогика, педагогика
білімі тарихы және этнопедагогика.
ғылыми жетекшісі:
Қазмағамбетов А.Г.
педагогика ғылымының
докторы, профессор.
Алматы, 2003
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3
1 - бөлім. Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсибі
бейімделуі - педагогикалық
проблема ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1. . Жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... 9
1.2. Ауыл мектебіндегі оқу- тәрбие процесінің әлеуметтік- педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 26
1.3. Жаңадан келген жас ауыл мұғалімі іс-әрекетіндегі дәстүрлі мәселелер
мен қиындықтардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1-ші бөлім бойынша қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2 - бөлім.Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби
бейімделуінің тиімділігін арттыру жөніндегі тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 62
2.1.Қызметін жаңа бастаған ауыл мұғалімінің кәсіби бейімделуінің
деңгейлері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
2.2.Қызметін жаңа бастаған ауыл мұғалімінің кәсіби бейімделу тиімділігі
мен жетістігін арттыру жөніндегі әдістемелік жұмыстар ... ... ... ... ... .. 76
2.3. Кәсіби-педагогикалық іс - әрекетке табысты бейімделудің жағдайлары мен
факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 91
2 –ші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 110
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 115
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 127
Кіріспе
Қазіргі қоғамда мектептердің дамуы мен қайта құрылуы
мұғалімдерден кәсіби қызметтің жаңа сапалы деңгейге көшуін талап
етеді. Білім реформаларының идеялары, гуманизация және
демократизация идеяларын оқушыны оқыту және тәрбиелеу кезінде жеке
– бағдаршы әдістемесін жүзеге асыратын жаңа мұғалім қалыптастыру
көптеген талпыныстарға, әсіресе маманның жоғары оқу орнында алған кәсіби-
педагогикалық дайындығына байланысты. Жоғары мектепте болашақ
мұғалімді оқу процесі қанша жетілдірілсе де , бітірушіні бітірген
жоғары маман ретінде қарауға болмайды. Тек нақты тәжірибе кезінде ғана
педагогикалық шеберлікті иемденіп, кәсіпкер тұлғасына ие болады.
Мұғалімнің кәсіби қалыптасу үрдісінен балаларды тәрбиелеу
және оқытуына дара жауапкершілігі бар нақты өздік қызметке өту
кезеңі кәсіби қызметке бейімделумен байланысты.
Жас мұғалім қызметінің бастапқы кезеңі – оның кәсіби өсу
жүйесінің ең маңызды кезеңі. Дәл осы оқу процесінен еңбек қызметіне
өту жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды заңдылықтары байқалады. Бұл
үрдіс ортаға пассивті бейімделу емес, қажетті еңбек біліктілігі мен
өзін-өзі бекітіп алудың белсенді үрдісі. Сонымен қатар, бұл кезең жас
мамандардың көбінде педагогикалық қызметке көзқарастарының қалыптасуының
шешуші кезеңі болып табылады. Педагогикалық жоғарғы оқу орны жас
маманды қанша дайындаса да, әлі өмірлік және педагогикалық тәжірибесіз
жас мұғалім жаңа заманға сай жаңалықтар мен күтпеген жағдайларға
байланысты қиындықтармен беттесуі заңды нәрсе.
Шеберлік мұғалімге дербес жұмыс процесі барысында келеді.
Дәлірек айтсақ, алғашқы жылдарда мұғалімнің бейімделу және шеберлік
деңгейін анықтайтын кәсіби қасиеттер қалыптасады. Егер жас
мұғалімдерге кәсіби шеберлікті меңгеруде керекті көмек көрсетілсе,
жас мамандар алдында кездесетін қиындықтарды жеңуі мүмкін.
Жас мұғалім қызметінің алғашқы кезеңі мұғалімнің әлеуметтік-
кәсіби қалыптасуының шешуші кезеңі болып қана қоймай, сонымен қатар
маманды дайындаған педагогикалық жоғарғы оқу орны жұмысының
тиімділігін объективті түрде тексеру кезеңі де болып табылады.
Республикада ауыл мектептері қала мектептеріне қарағанда әлдеқайда
көп екенін ескерсек, ауылда мәдениет және әлеуметтік экономикалық дамыту
деңгейін жоғарлатуда жас мұғалімнің жұмысы маңызды екені белгілі. Жоғары
білімі бар мамандар ауылдың интеллигенттік күшін құрайды. Қазіргі заманға
сай ауылды дамыту, оған жоғары мәдениетті енгізу – ауыл мектебіне жұмыс
істеуге келген жас маман үшін алғашқы міндет болып табылады.
2003-2005 жылдарға жоспарланған Ауыл мектебі деген үкімет
бағдарламасындағы ауыл мектептерін дамыту бойынша алдына қойылған
міндетпен тығыз байланысты бекітілген: Ауылдағы білім жүйесінің дамуын
және тұрақты қызметін қамтамасыз ету, ауыл оқушыларының білім сапасын
жоғарлату, білім беру мамандарын, ауылдың білім беру ұйымдары, оқушылар
мен тәрбиеленушілерді әлеуметтік тұрғыда қорғау.[1, 136 б.]
Жас мұғалімдердің ауылдан қалаға көшуі мен жұмыс орындарына
тіркелуі әлі күнге дейін өзекті мәселе болып келеді. Педагогикалық
кадрлардың ауылдан көшуі үлкен абыржу тудырады. Жоғары кәсіби ерекшеліктері
бар қазіргі заманға сай мұғалімді тәрбиелеу, оның жеке тұлға
ретінде қалыптасуы күрделі процес, сондықтан бұл процесті бақылауда
тиімді әдіс табу өте қажет. Алғашқы жылдарда кездесетін қиындықтарды
анағұрлым сәтті жеңе бастаған сайын, оның бейімделуі мен педагогикалық
ұжымға енуі соғұрлым тез өтеді. Кәсіби бейімделу үрдісі жас ауыл
мұғалімдеріне көмекті тиімді ұйымдастыру нәтижесінде кәсіби бейімделу
процесі оңай және тез өтеді. Жаңадан келген жас мұғалімдердің кәсіби
қалыптасу мәселесін ынтамен қарау тегін емес. Педагогикалық жоғары оқу
орны түлегінің кәсіби бейімделуі - әлеуметтік және психологиялық қана емес,
сонымен қатар экономикалық та мәселе.
Педагогтардың кәсіби қалыптасу қиындықтары ауыл мектебінде жұмыс
жасау барысындағы алғашқы жылдармен байланысты. Жастардың көбісі, соның
ішінде қабіл етті және потенциалды мүмкіндіктері бар мұғалімдер осы кезеңде
өздерінің мамандықтарынан түңіліп, өз мамандықтарын ауыстырады. Мұғалімдер
кадрларын, әсіресе ауылдық жерлерде бекіту – педагогикалық және
әлеуметтік мәселесінің ең өзектісі. Бұл мәселе аз зерттелініп, ғылыми
әдебиеттерде аз қарастырылған және зерттеушілер бұл мәселені
жеткіліксіз зерттеген. Осы кезеңде жаңадан келген барлық жас
мұғалімдер қиындықтарға тап болып, кәсіби қалыптасу процесі
кезінде нақты қиындықтарға кездеседі.
Мамандыққа тиімді енуді ұйымдастыру, мәселенің өзектілігі, ауыл
мектептері жағдайларына жаңадан келген жас мұғалімнің сәтті бейімделуін
қамтамасыз ету, ғылыми әдебиеттерде бұл мәселелердің қазіргі
жағдайларға сәйкес нақтылы қарастырылмауы, білім беру органдары және
педагогикалық жоғары оқу орны тарапынан жас ауыл мұғалімдеріне
практикалық көмек көрсету зерттеуіміздің тақырыбын таңдауға негіз
болды.
Қазіргі бейімделу мәселесі жағдайының талдауына сүйенсек, бейімделу
процесін жеделдету қажеттіліктері мен ауыл мектебіне жаңадан келген жас
мұғалімнің кәсіби бейімделуі туралы ғылыми білімдердің деңгейі
арасында қарама – қайшылықтар және кейбір сәйкессіздіктер кездеседі.
Ауыл мектебіне жаңадан келген жас мұғалімнің кәсіби бейімделу
процесін оңтайландырудың тиімдірек тәсілдердін табу басты мәселе
болып табылады.
Қазіргі ауыл мектебі практикасы үшін педагогикалық жоғары оқу
орны түлектерінің бейімделу мәселелерінің өзектілігін және жас ауыл
мамандарының бейімделуі жайында көп сауалдардың жете талқыламауын
ескере отырып, жаңадан келген ауыл педагогтарының кәсіби бейімделуінің
жалпы заңдылықтарын табу, мазмұны мен ғылыми негіздемесін жасау,
білім беру органдарының жұмыс жағдайлары мен формаларын, қызметіп жаңа
бастаған ауыл мектебі педагогтарының кәсіби бейімделу тиімділігін арттыру
жағдайлары мен факторларын аныктау жұмысымыздың мақсаты болып табылады.
Стажы 5 жылдан жоғары, қызметіп жаңа бастаған педагогтардың кәсіби іс
- әрекеті зерттеуіміздің объектісі болып табылады.
Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби іс - әрекетке
бейімделу процесі зерттеуіміздің пәнін құрайды.
Жас мұғалімдердің ауыл мектебі жағдайларына бейімделу деңгейін алдын
ала зерттеу, психологиялық – педагогикалық және ғылыми әдебиеттерді талдау
мынандай ғылыми болжам ұсынуға мүмкіндік берді: егер де педагогикалық
жоғары оқу орныда оқу барысында студенттер ауыл мектептерінде жұмыс
жасауға бағыт - бағдар алса, оларды ауыл мектептерінің оқу- тәрбие
процесінің ерекшеліктерімен және қиындықтарымен танысса, ауыл мұғалімінің
ролін білсе, ал ауыл мектептерінің әкімшілігі мен педагогикалық ұжымдары
жас мұғалімдерге қажетті көмек алса, онда кызметіп жаңа бастаған
мұғалімдердің кәсіби бейімделуі сәтті болып, жас мамандардың ауылдан кету
көрсеткіші төмендейді.
Зерттеудің проблемасына, мақсаты мен пәніне сәйкес мынадай
міндеттер қойылды:
1. Ауыл мектебі жағдайына жаңадан келген жас мұғалім бейімделуінің арнайы
ерекшеліктері мен маңыздылығын зерттеу.
2. Ауыл тұрмысы жағдайына сәтті бейімделуге әсер ететін маңызды шарттар
мен факторларды анықтау.
3. Ауыл мектептері жағдайындағы оқу- тәрбие жұмысына педагогикалық
түлектердің дайындық деңгейін және мектепте жұмыс жасау барысында алғашқы
жылдарда оның кәсіби–педагогикалық қызметінің өзгеру динамикасын
қарастыру.
4. Ауылдық мектептің жас мұғалімінің кәсіби–педагогикалық бейімделуінің
критерийлерін анықтау.
5. Ауылдық мектептің жас мұғалімінің кәсіби бейімделуін жетілдірудің
ғылыми - әдістемелік сипаттамасын жасау.
Жаңадан келген жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің табыстылығы жас
мұғалімнің кәсіби дайындығы мен белсенділігіне ғана емес, сонымен қатар
жас мамандардың алғашқы кәсіби қалыптасу, яғни кәсіби бейімделу кезеңінде
көмек беру бағдарламасына да байланыстылығы зерттеуіміздің жетекші мәні
болып табылады.
Мәселені зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі қызмет процесіндегі
жеке тұлғаның даму теориясы, үкіметтің мектеп дамуы және жоғары білім
беруді жетілдіру жөніндегі материалдары мен құжаттары, сана мен қызмет
бірлігі туралы философия қағидалары, теорияны практикамен байланыстыру
болып табылады.
Зерттеу көздері – педагогикалық, психологиялық және философиялық,
жас мамандардың бейімделу мәселесі және ауыл мектебіндегі оқу-тәрбие
процесінің ерекшелігі жөнінде ғылыми еңбектері; білім беру саласындағы
нормативті құжаттар; автордың жеке педагогикалық және зерттеу тәжірибесі.
Қойылған міндеттерді шешу үшін біз бір топ зерттеу әдістерін
пайдаландық: зерттелініп отырған мәселеге байланысты психологиялық-
педагогикалық және философиялық әдебиеттерді теориялық түрде талдау;
бақылау, сарапшылық бағалау әдісі және өзін-өзі бағалау, сұрақ-жауап,
педагогикалық эксперимент, салыстыру, алынған мәліметті талдау, жас
педагогтардың құжаттамаларын талдау.
Жаңадан келген жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің ерекшелігін көрсету
ғылыми жаңалық пен теориялық маңыздылық болып табылады. Бейімделу
процесінің сәтті болуына кәсіби мотивация мағынасы, жаңадан келген жас
педагогтардың бейімделу процесін ғылыми негізделген жетекшілік жасау
мүмкіндіктері мен қажеттіліктері көрсетілген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы жаңадан келген жас мұғалімдердің
кәсіби бейімделудің тиімділігін, оңтайландыруын және жеделдетуін жоғарлату
мақсатымен ғылыми басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1997-2000ж) зерттеу проблемасының педагогика
ғылымындағы, сонымен қатар психология және философиядағы жай – күйі
зерттелінді. Ауылда жас мамандарды бекіту сауалдары бойынша
педагогикалық жоғары оқу орны мен білім беру органдарының бірігіп
жасаған жұмысы мен мәліметтері талданды.
Екінші кезеңде (2000-2002ж) жаңадан келген жас ауыл мұғалімдеріне
алғашқы жылдары мектепте жұмыс жасау барысында кездескен қиындықтардың
көзін анықтаған эксперимент жасалды. Тәжірибелік - эксперименттік
жұмыстың және оны өткізудің қағидалы-бағалау аппаратының әдістемесі
жасалды. Ауыл мектебіне жаңадан келген жас мұғалімдердің сәтті бейімделу
жағдайлары мен факторларын қолданудың ең тиімді түрлері мен
тәсілдері кейінгі эксперимент барысында анықталды.
Үшінші кезеңде (2002-2003ж) тәжірибелік - эксперименттік жұмыс
қорытындыланды, зерттеудің нәтижелері мен түйіндері тексерілді, сынақтап
өткізу мен енгізілу және талқылау жасалынды.
Қорғаудың негізгі мәселелері:
- жаңадан келген жас ауыл мұғалімінің кәсіби бейімделу үрдісінің
тиімділігін арттыруды қажет ететін жағдайлар;
- жас мұғалімнің ауыл мектебінде жұмыс жасауға сәтті бейімделу
факторлары;
- ауыл мектебіне жаңадан келген жас педагогтардың кәсіби бейімделуінің
деңгейлері мен қағидалары;
Зерттеуден алынған нәтижелердің нақтылығы ауыл мектебі жұмысы
практикасының жүргізілген зерттеу нәтижелерін сәтті енгізу, ауыл
мектептерінде жұмыс істейтін педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің
зерттеуге енуі, зерттеудің міндеттері мен ғылыми болжам , адекватты
мақсаттар, өзара бағалау, зерттеу әдістерінің кең пайдаланылуы,
психология, философия, педагогиканың әйгілі қағидалары негізінде жүзеге
асады.
Зерттеудің базасы: Алматы облысының ауыл орта білім беру мектептері
мен мектеп-гимназиясы.
Зерттеудің негізгі нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға
енгізу Алматы облысының мектептерінде жүзеге асты. Зерттеудің негізгі
нәтижелері ғылыми-теориялық және оқу-әдістемелік конференцияларда
баяндалды. Бұлар автордың жарияланымдарында жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы жүргізілген зерттеудің нәтижелерін, мазмұнын және
логикасын көрсетеді.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған
әдебиеттер тізімінен және 4 қосымшадан тұрады.
Кіріспесінде зерттеу тақырыбы мен мәселенің өзектілігі негізделіп,
міндеттері мен мақсаты, пәні мен объектісі анықталып, гипотеза ұсынылып,
жасалған зерттеудің практикалық маңыздылығы мен ғылыми жаңалығы
көрсетілді.
Қызметіп жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби бейімделуі
- педагогикалық проблема атты бірінші бөлімінде жас маманның кәсіби,
әлеуметтік-психологиялық бейімделудің маңыздылығын анықтап, ауыл мектебінің
оқу-тәрбие процесінің әлеуметтік–педагогикалық ерекшелігін көрсетіп,
жаңадан келген ауыл мұғалімінің кәсіби қызметтеріндегі әдеттегі
кездесетін қиындықтардың мінездемесі берілген.
Қызметіп жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби
бейімделуінің тиімділігін арттыру жөніндегі тәжірибелік -эксперименттік
жұмыстар атты екінші бөлімінде ауыл мектебіне жаңадан келген жас
мұғалімнің сәтті кәсіби бейімделудің факторы мен жағдайлары, деңгейі мен
қағидалары анықталып, зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелі жұмыстың
әдістемесі, ұйымдастырылуы және мазмұны сипатталып, өткізілген
экспериментке талдау жасалынған.
Қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелері бойынша түйіндемелер
ұсынылып, ауыл мектебі жағдайына жас мамандардың бейімделу процесін
жетілдіру үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасалған.
1 - бөлім Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби
бейімделуі - педагогикалық проблема.
1. Жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің теориялық негіздері.
Жас мұғалімдердің бейімделу мәселесі көптеген зерттеуші ғалымдарды
толғандырады. Педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің бейімделмеуі тек
әлеуметтік және психологиялық шығындарға әкеліп соқпай, сондай-ақ
экономикалық қиындықтарға да әкеледі. Біз жас мұғалімдердің кәсіби
бейімделудің жалпы мәселелері мен жаңа ортаға байланысты еңбек
қызметінің бастамасын қарастырамыз.
Қазіргі кезде жас ауыл мұғалімдерінің бейімделуі ерекше
өзектілікке ие болып отыр. Білім берудегі артықшылықтардың өзгеруіне
байланысты ауылдық мектептегі қызмет мазмұны да сапалы түрде
өзгеріп жатыр. Дамудың тәуелсіз, дәстүрлі жүйесіне өту өсіп келе жатқан
ұрпақты ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбиелеу дәстүріне, халық тық
педагогиканың прогрессивті идеяларын қолдануға қызығушылық тудырады.
Біріншіден, бұл бағдарламаны жүзеге асыру ауыл мектептерін маманданған
педагог кадрларымен қамтамасыз етумен байланысты. Жас
мұғалімдердің кәсіби бейімделу мәселелерін зерттеу бірқатар ғылыми
әдіс-тәсілдерімен жүзеге асады: экономикалық, педагогикалық,
психологиялық, философиялық. Біздің зерттеу тақырыбымызмен байланысты
психологиялық-педагогикалық бағытталған жұмыстардың ішінен А.Н.Чаловтың
[2], А.Н.Алексеевтің [3], А.И.Андарило [4], Л.И.Бондарчуктің [5],
Т.А.Аксакованың [6], А.Е.Кондратенковтың [7], Е.Г.Шаинның [8],
Ш.М.Джораеваның [9], В.М.Егоровтың [10], П.А.Жильцовтың [11],
М.И.Куликовтың [12], П.А.Шептенконың [13], Г.В.Кондратиеваның [14],
У.Б.Агбаеваның [15], Барнауыл педагогикалық институт мұғалімдер ұжымының
көп жылдар бойы жүргізген зерттеулері және т.б. ерекше қызығушылық
тудырады. Олардың жұмыстарында ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісінің
ерекшелігі, ауыл тұрмысы дәстүрінің артықшылығы ашық көрсетіліп, көбісі
ауыл мектебі жағдайына жас мұғалімдердің кәсіби бейімделу үрдісінің
ерекшелігі мен мазмұнын, пәнін анық көрсетуге әрекет жасайды.
Бейімделудің тиімділігін арттырудың психологиялық-педагогикалық
деңгейлері анықталып келеді. Жас ауыл мұғалімдерінің бейімделу
критерийлері жасалуда.
Зерттеудің көбісі студенттердің өздік жұмысына арналған. (Белоусова
И.И., Беннер В.М., Брецтигам Э.К., Мартынованың М.Ф.[16]жұмыстары).
Зерттеушілер мұғалімнің бейімделуін жүзеге асыратын факторларды анықтауда,
оның ішінде: педагогикалық қарым-қатынас ( С.Я Ромашина [17]), жұмыстың
жеке стилі ( Т.А.Леонтьева [18]), ауылда мұғалімдер кадрларын бекітуге әсер
ететін жағдайлар анықталды (Г.Г.Гуслякова [19], Н.В.Ефремова[20]).
Қазақстанда педагогикалық кадрларды бекітуге байланысты мәселелерді
К.Г.Садвокасова [21] және П.Л.Васильченко [22] қарастырды.
Чаловтың А.Л. [2] монографиясы айтарлықтай қызықтырады, онда жалпы
орта білім беретін ауыл мектебі мұғалімі қызметінің ерекшелігі
сипатталады, ауыл мұғалімінің жеке тұлғасының үлгісі, оның дайындық
критерийлері ұсынылып, жас мұғалімдердің ауылда жұмыс жасауға дайындық
деңгейі зерттеулерінің нәтижелері жалпыланады.
Т.А.Аксакованың [6] зерттеуінде педагогикалық жұмысқа кәсіби
бейімделу үрдісінің психологиялық-педагогикалық механизмдері,
ерекшеліктері, мазмұны және пәні көрсетілген. Ол қала және ауыл жас
мұғалімінің кәсіби бейімделу процесінің өту ерекшеліктерін
салыстырады. Осы процестің тиімділігін жоғарлату жағдайын айқындайды.
С.Г.Вершловскийдің [23], Е.Н.Ермолаеваның [24], П.А.Просецкийдің
[25], Н.А. Свиридовтың [26], В.А.Сластенинаның [27], М.И.Скубийдің [28],
А.И.Ходаковтың [29], Л.К.Зубцованың [30], Н.М.Голянскаяның [31] және
басқалардың зерттеулерінің пәні әр түрлі еңбек ұжымдарында бейімделу
болып табылады, оның ішіне адамның белгілі бір ортаға, өмір және
еңбек жағдайларына, өндіріс ұжымының нормалары мен құндылықтарына,
өзара қарым-қатынастарына бейімделу кіреді. Ғалымдар кадрларды реттеу
және қою, көшудің алдын алу, тұлғаның белсенділігін, адамның жұмысқа
қызығушылығы жөнінде мәселелерін шешуге тырысуда.
С.Г.Вершловскийдің [23] жетекшілігімен құрылған зерттеушілер тобы
жас мұғалімдер қызметінің әлеуметтік-педагогикалық аспектілерін жасаумен
шұғылданды. Олар мамандықты таңдау себептері, мамандыққа деген көзқарасы,
оған қанағаттануын сипаттап, кәсіби қалыптасудың жетекші факторларына
сипаттама берді. Л.К.Зубцова [30] жас мұғалімнің ұйымдастырушылық,
педагогикалық жағдайға бейімделуін ықпал ететін маңызды әлеуметтік,
экономикалық, ұйымдастырушылық, білім беру және психологиялық факторларды
атап өтті. Ол болашақ мұғалімдердің кәсіби қызметке дайындалудың
барлық кезеңіндегі кәсіби бағдарлау жұмысының әдістері мен формалар
жиынтығын ұсынды.
Сонымен қатар, осы жұмыстар мен зерттеулерде жас ауыл мамандарының
кәсіби бейімделу процесінің маңыздылығы, сәтті бейімделуге маңызды
шарттары, ауыл мектебінде жұмыс жасауға педагогикалық институт түлегінің
бейімделу деңгейін анықтайтын басты қағидалар мен көрсеткіштер,
педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің ауыл мектеп жағдайларындағы
оқу-тәрбие жұмысына дайындығының тиімді әдіс-тәсілдері және ауыл
мұғалімдерінің педагогикалық қызметінің алғашқы жылдарында бейімделу
процесін жеделдету сияқты мәселелер жеткіліксіз қарастырылған.
Бейімделуді әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде И.А:Милославова
[32], Н.А.Свиридов [26], М.И.Скубий [28], Л.П.Буева [32], А.А.Русалинова
[34], Г.В.Кондратьева [14], М.А.Ошуркова [35], Л.Т.Борисова [36],
Р.Х.Шакуров [37], В.Г.Асеев [38], С.В.Овдей [39], В.С.Немченко [40],
Л.С.Шубина [41], М.Я.Педаяс [42] және басқаларымен қарастырылады. Олар
түлектердің мамандыққа бейімделу жылдамдығына оқу орнының әсер ететінін
зерттеді. Л.С.Шубина [41] кәсіби дайындық процесінде педагогикалық іс -
әрекетке бейімделу мәселелерін қарастырады. Осы мәселе жөнінде
М.Я.Педаяс [42] өз зерттеу жұмысында атап кеткен, ол мамандықты
таңдау әсерін мұғалімнің қызметке бейімделуіне жоғары оқу орныдағы
кәсіби дайындық пен алдында оқытылған педагогикалық іс - әрекет
тәжірибесімен салыстырды. Г.В.Кондратьеваның [14] пікірінше, кәсіби және
әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесінің мәні Адам – ұжым – орта
– қоғам жүйесінде әрқашан қарым – қатынасты жақсартуында; жаңадан келген
жұмысшының барлық қызмет түрлерін жақсартуында; тұлғаның жақсы жаққа
өзгеруінде; әлеуметтік-психологиялық бейімделу кәсіби бейімелуді
толықтырып , жаңа келген жас тұлғаның ұжымға сәтті енуін қамтамасыз
етуінде, басқаша айтқанда, ол ұжымның толық мүшесі болып, эмоционалды
аймаққа жетуінде.
М.И.Скубий [28] жас ауыл мұғалімдерінің әлеуметтік бейімделу
мәселелерін қарастырды, ауыл мектеп жағдайларына жас мұғалімдердің
әлеуметтік бейімделу заңдылықтарын зерттеді, бейімделу процесінің
динамикасы мен мазмұнына әсер ететін объективті және субъективті
факторларды анықтады, жас мұғалімдердің әлеуметтік дағдылану процесіне
әр түрлі педагогикалық ұжымдардың әсеріне талдау жүргізді. М.И.Скубий
[28, 11-12 б.] бейімделу маңыздылығын әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырады ... әлеуметтік орта мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің адамдық
тәсілі, адам сыртқы жағдайларға пассивті дағдыланбай, керісінше оларға
өздерінің мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес практикалық қызметін
өзгерте отырып белсенді әсер етеді.
Әлеуметтік бейімделу қос бірыңғай үрдіс, онда адам ортаның
әсеріне түсіп, өз жағынан оны өзгертуге белсенді субъект ретінде
шығады. Адамдар жағдайлар және тәрбиелеу өнімі ғана емес, жағдайлар да
– адам қызметінің өнімі болып табылады.
Жас мұғалім бейімделуінің кейбір әлеуметтік-психологиялық аспектілері
М.Я.Педаястың [42], Т.В.Шубина [43], В.Н.Кирпичникованың [44],
Е.Ф.Широкованың [45], Н.К.Кряжеваның [46], А.Г. Мороздың [47], Р.П.
Скульскийдің [48], Т.В. Снегиреваның [49] жұмыстарында жарық көрді.
Зерттеушілер мен аталған тұлғаның бейімделуінің әлеуметтік- психологиялық
аспектілерін зерттей отырып, тұлғаның жалпы адекватты қабілеттіліктері
мен қасиеттері бар белгілі бір кәсіби қызмет саласына бейімделу
процесін және оның кәсіби іс -әрекетке жекешеленуіне және рольдік жүріс-
тұрысына әсер ететінін салыстырды. Мұғалімнің кәсіби бейімделуінің
маңыздылығын бағалауда осындай әдістеме бізге қолайлы болып келеді.
Жас маманның кәсіби және әлеуметтік- психологиялық бейімделуі тығыз
байланысты. Оның мамандыққа енуі жаңа әлеуметтік ортаға, қоғамға енуімен
бір мезгілде болады. Басқаша айтқанда, жас маманның жұмысшы ретінде
қалыптасу процесі оның жеке қалыптасу процесімен сәйкес келсе, кәсіби
қалыптасу әлеуметтік жағдайдың өзгеруімен, жаңа жүріс- тұрыс стереотиптер
және сәйкес әлеуметтік – психологиялық мінездемелердің пайда болуымен
тығыз байланысты. Г.В. Кондратиеваның [14] мәлімдеуінше кәсіби бейімделу
мен әлеуметтік – психологиялық бейімделуді біртұтас процестің екі жағы
ретінде толық қарастыруға болады, дегенмен, процестер бір тектес емес
екенін ескерген жөн. Егер де жас маман өзін қабылдаған ұжымның құндылықтар
жүйесін мақұлдаса, ұжымда оның көзқарастарын қабылдап, оның іс -
әрекетін жақсы бағаласа, осындай жағдай жас мұғалімнің дағдылануының
тиімді түрі болады.
И.К.Кряжеваның [46] айтуынша тұлғаның бейімделу түсінігінде қоғамдық-
пайдалы қызмет процесі кезінде тұлғаның әлеуметтік ортаға кіруі
құбылысы байқалады. Кәсіби салада тұлғаның әлеуметтік – психологиялық
бейімделуі қолайлы эмоциалық сезіммен белгілі өндіріс жағдайларында
рухани мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын, қызметке психологиялық кірісу
ретінде қарастырады. Әлеуметтік – психологиялық бейімделу – бұл біріншіден
белгілі бір өндіріс тобы немесе ұжымы үшін жетекші роль атқаратын
құндылықтарға бейімделу.
Е.Н.Ермолаеваның диссертациялық зерттеу жұмысында әлеуметтік бейімделу
түсінігі индивидтің қоршаған микроортаға белсенді ену процесі, рухани
және материалды құндылықтарды шығармашылық түрде иемдену, өз ортасында
белсенді қызметтерімен өзінің әлеуметтік іс -әрекеттері мен анықтау
сияқты мәселелермен сипатталады. Автор әлеуметтік бейімделудің маңыздылығын
анықтауда бір топ әдістемелерді қолданды. Әлеуметтік бейімделу
механизмінде жас маман тұлғасына көп көңіл бөлінеді. Оның белсенділігінің
өндіріс ұжымына тез енуіне көмектеседі.
А.Г.Морозовтың [47] айтуынша, әлеуметтік жағдайлар бейімделу
механизміне тікелей еніп, тұлғаның басты талаптарын жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін, мектептің мүддесі мен жағдайлардың жас мұғалімдер
мүдделерінің және талаптарының үндесуінің объективті шарты болады.
Сонымен қатар, біздің жүргізген зерттеуіміз жас мамандардың
мамандығына және ауыл өміріне ену процесі әдетте күйзеліспен өтетінін
көрсетті. Жас мұғалімнің бейімделу үрдісін басқару мақсатында
әлеуметтік – экономикалық және әлеуметтік – психологиялық шаралар жүйесін
жасау талпынысы әлі жасалынған жоқ.
Ауыл мектебі жағдайларына педагогикалық жас түлектердің бекіту
мәселелері мен жас ауыл мұғалімдерінің кәсіби қызметке бейімделу
мәселелеріне өте аз көңіл бөлініп отыр.
Кеңес үкіметі уақытында жасалынған зерттеулердің ішінен Р.А.
Воронованың [50,51]. Е.В.Денискинаның [52], Е.Н.Кирпичникованың [44],
Э.М.Кузьминаның [53], А.П. Ростигеевтың [54], Л.И: Сидоровтың [55],
В.Э.Тамаринның [56], А.А:Утуковтың [57] жұмыстарын атап кету керек. Олардың
жұмыстарында ауыл жұмыстарында ауыл мектебінің жас мұғалімнің белсенді
өмірлік позициясының бейімделуіне әсерін ғана талдамайды. Сонымен қатар,
мұғалім тұлғасының қалыптасуында жеке тұлғалар арасындағы қарым –
қатынасы және мектеп ұжымының ролін, ауыл мұғалімдерінің бейімделу
мүмкіншіліктерінің ұлғаю әдістерін де зерттеген. Олар мынандай аспектілерді
зерттеді:
1) жас мұғалімдердің азаматтық қалыптасу процесін жетілдіру;
2) ауыл мектебінде жұмыс жасауға жас мұғалімнің бейімделуінің кәсіби –
педагогикалық аспектілері
3) жас мұғалімдер бейімделуінің әлеуметтік – психологиялық аспектілері.
4) ауыл мектебі жұмысына жас мұғалім бейімделуінің кәсіби – педагогикалық
аспектілері.
А.А. Утуковтың [57] зерттеулері ауыл мектебіндегі жас мұғалімдердің
тұрақтану мәселелеріне арналған.Ол ауыл мұғалімдерінің өмірлік қызметінің
басты салаларын талдады: кәсіби, еңбек, жеке меншік шаруашылықтағы еңбегі,
мәдени – тұрмыстық, қоғамдық жұмыс. Оның зерттеу мәліметтері бойынша
мамандар және жұмысшы жанұясынан шыққан жас мұғалімнің кәсіби саласына
бейімделуі ең жоғары деңгейде, ал қызметкерлер жанұясынан ауыл мектебі
жұмысына нашар бейімделеді. Оның ойынша, жас ауыл өміріндегі мәдени –
тұрмыстық саламен , сонымен қатар материалды – тұрмыстық жағдайымен және
мұғалім мамандығының аса феминизациялануымен қанағаттанбауы - жас ауыл
мұғалімдерінң көшуінің басты себебі болып табылады. Жаңадан келген жас
мұғалім мұғалімдік топқа әлеуметтік – кәсіби бейімделіп, ауыл тұрмысына
дағдыланып, жаңа географиялық және этникалық ортаға бейімделуі керек.
Е.Е.Гавриличев [58] қалада туған түлектердің бейімделу процесі ауыр
өтетінін дұрыс атап кеткен: олар кәсіби жағынан да, әлеуметтік –
психологиялық жағынан да бейімделуі тиіс, жаңа мектеп ортасына, ауыл
жағдайларына, қоғамдық, өндірістік, әлеуметтік, өнегелік, құқықтық,
жанұялық- тұрмыстық қарым – қатынастар жүйесіне дағдылануы қажет.
Бірнеше жылдар бойы комплексті тақырыпта жасалған жұмыстың алғашқы
нәтижелерін ауыл мектебінде жас мұғалімнің сәтті бейімделуіне
жоғары оқу орның егжей-тегжейлі дайындығы және ауыл мектебіне сәйкес
жағдайларын құруы көмектесетіні жайында жасауға мүмкіндік береді. Сөйтіп,
Е.Н. Кирпичникова [44,30б.] ауыл мектептерінде педагогикалық ұжымдарда
мұғалімнің бейімделу ерекшеліктерін зерттей отырып, мектептің
педагогикалық ұжымының даму деңгейі неғұрлым жоғары болса, жас
мұғалімнің жұмысқа сәтті бейімделуіне көмектесетін, жас маманда
ұжымдық өзін-өзі бекіту өнегелі мінез-құлықтың қалыптасуы соғұрлым жас
мұғалімдердің көбісі жүзеге асыра алады деген нәтижеге келді. Т.Ф.
Кувдавлетовтың мәлімдеуінше [59] жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің
сәттілігі адамның өз күшіне ғана емес, сонымен қатар педагогикалық ұжымда
шығармашылық жағдайдың болуы мен тұлғаның және педагогикалық ұжымның өз
бетінше білім алу саласында құндылықтардың қалыптасу деңгейіне байланысты.
М.И.Скубийдің [28] пікірінше, ауылға келген жас мамандардың
тұрақтанды жаңа еңбек пен тұрмыс жағдайларына бейімделу процесіне, осы
процестің әлеуметтік – экономикалық және әлеуметтік – психологиялық
жақсы жағдайларға өтуіне, осы процесті тиімді басқаруына байланысты.
В.Э. Тамарин [56] ауыл мектебі жас мұғалімнің бейімделу
мәселелерін зерттеушілерге көмек ретінде әдістемелік нұсқаулар жасады. Оның
жұмыстары ғылым принциптерін, жалғастырушы және тәрбиелеуші жүзеге
асыруға педагогикалық жоғары оқу орныры түлектерінің дайындық деңгейін
талдауына, түлектердің ауыл мектебі өміріне енгеннен кейін алғашқы күндерде
көрінетін психологиялық – педагогикалық білім мазмұнындағы кемшіліктерді
анықтауға арналған. С.Г.Вершловскиймен, Т.В.Шадринамен, Ю.Л.Львовамен [60]
жинақталған жаңадан келген мұғалімдер жұмысын ұйымдастыру үшін жасалған
әдістемелік нұсқаулар қызығушылық тудырады. Олар жаңадан келген
мұғалімдердің бейімделуінің әлеуметтік – педагогикалық қиындықтарын
талдайды, жас педагогтармен жұмыс істеуде жұмыстың мынандай формалары мен
мазмұндарды ұсынады: кеңес беру, семинарлар, педагогикалық еңбек
ардагерлерімен кездесуді ұйымдастыру, жас мамандардың жұмысын кеңінен
талқылау. Жаңадан келген мұғалімдер жұмыс тәжірибесі бар Е.И.Сермяжко мен
Р.Н.Овчинников [61] педагогикалық ұсыныстар береді. Олар ұсыныстарын
оқушылар ұжымы мен оқушы тұлғасын зерттеу әдістемесі, сабақтарды дайындап
өткізу, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру бойынша ұстанады.
Болашақ мұғалімдерді ауыл мектебі қызметіне дайындауда жоо-рының
негізгі жұмыс бағыты А.Е.Кондратенконың [62-63], А.Ф.Челнокованың [67,68],
В.Р.Рубиннің зерттеулерінде сипатталған. Жас мұғалімдердің қалыптасу
үрдісі В.А.Афанасовтың [70], М.П.Стурованың [71], Е.П.Белозерцевтың [72]
зерттеулерінде аталып кеткен. Дегенмен, бұл жұмыстарда еңбек іс
-әрекетінің басындағы бөлек аспектілері ғана көрсетілген. Бұл жұмыстарда
маманның жоғары оқу орнығы дайындығы мен өздік жұмысы нәтижелерінің
арасында байланыс байқалмайды.
Кәсіби іс -әрекетке бейімделу процесін қамтамасызтандырудың
педагогикалық мәселелері Н.В.Кузьминаның [73], С.Н.Чистякованың [74],
Т.М.Чурекованың [75], В.А.Поляковтың [76] жұмыстарында қарастырылған.
Педагогика ғалымдары С.Н.Чистякова [74] мен В.А.Поляовтың [76] пікірі
бойынша жастардың бейімделу үрдісіне практикалық дайындалу әдісі
политехникалық білім алу. Кәсіби бейімделуді кәсіби дағдыланудың соңғы
кезеңі ретінде қарастырады.
Мамандықты таңдау себептерінің қалыптасу мәселелерін бір қатар
жұмыстарында қарастырған Е.В.Павлютенков [77] бейімделу процесінде ең
маңызды рольді мотивацияның сипаты атқарады деген пікір айтты. Кәсіби
өзін- өзі анықтаудың қоғамдық себептері анағұрлым маңызды болса, жас
мұғалімдердің әлеуметтік – психологиялық дағдылануы соғұрлым сәтті өтеді.
Жас мұғалім тұлғасының қалыптасу мәселелерінің кейбір
аспектілері Қазақстанда Н.Д.Хмельдің [78], К.Г.Садвокасованың [21],
Г.Н.Қасабекованың [79], М.С.Керимбаеваның [80], С.В.Фатеевтың [81] және
басқалардың жұмыстарында қарастырылған. Олар болашақ мұғалімнің кәсіби
дайындығының сәттілігі оны педагогикалық процестің маңыздылығын аңғаруды
оқытудан және оларды басқарудан тікелей байланыстылығын дәлелдеді.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім жүйесіндегі жас мұғалімдерге
әдістемелік көмек ұйымдастыратын формалары мен тәсілдері Ю.К.Бабанскийдің
[82], М.И.Бутрымовичтің [83], Г.П.Макееваның [84], М.С.Керимбаеваның [80],
И.Д.Лушниковтың [85], С.Г.Вершловскийдің [86,87] жұмыстарында ашық
көрсетілген.
Педагогикалық қызметті талдауға және мұғалім кадрларын дайындауға
арналған Ф.Н.Гоноболинның [88], Н.В.Кузьминаның [89], А.И.Щербаковтың [90],
В.А.Сластениннің [91], А.Е.Кондратенковтың [92,93], В.И.Бруднойдың [94]
және басқалардың зерттеулерінде мұғалім тұлғасына және оның кәсіби іс
-әрекетіне қойылатын талаптар қалыптасып, мұғалімнің кәсіби бейімделу
процесімен байланысты педагогикалық қабілеттіліктерге талдау жасалынған.
Педагогикалық жоғары оқу орны мұғалім кадрларын дайындайды, оның әрбір
профессоры мен оқытушысы өздерінің студенттерін қарым - қатынас
шеберлігімен қаруландырулары тиіс, және бұл ұғым өмір талабы ретінде
тәрбие теориясы мен дидактика принциптерінің маңызды шені болуы керек.
А.Е.Кондратенковтың [92] пікірінше мұғалім кадрларын дайындаудың мұндай
тәсілі жаңадан келген мұғалімдердің кәсіби бейімделу кезеңінде
қиындықтардың аз болып, бұл процес тез және сәтті өтуіне үміттенуге
мүмкіндік береді.
Педагогикалық кадрлардың кәсіби дайындық процесін қайта құруда
Полтавск педагогикалық институтында профессор, И.Я.Зязюнанің [95]
жетекшілігімен үлкен жұмыс жасалды. Бұнда мамандардың дайындық тәжірибесі
педагогикалық білімде жаңа технологиялар мен мазмұндарды жүзеге
асыру көрсетілген, және оның оқу процесі, рефлексиясы, студенттер мен
мұғалімдердің бірге жасалынған ғылыми жұмыстары мен білім жағдайларын
жобалау бір тұтас болады
Жас мұғалімдердің кәсіби бейімделуінің сәтті кезеңінің факторы
ретінде өз бетінше білім алу және жетекшілік ролін Ф.Р.Юзликаев [96],
Ю.Л.Львова [97], Е.Ф.Широкова [45], П.П.Костенков [98] және басқалардың
зерттеулерінде қарастырылған.
В.И.Бруднойдың [94] зерттеуінде бейімделу процесінің диалектілігі,
оның үздіксіздігі көрсетілген, дағдылану процесі сапалы кезең нәтижесі
ретінде бейімделу жағдайын талдай отырып, А.И.Кагальняк, О.Н.Бендерская
[99] бейімделуді қиындататын және қоғамдық іс -әрекетінің орындалуымен
қанағаттанбаған жас мұғалімнің әлеуметтік және педагогикалық сипаттары
себептердің тізімін ұсынды.
Дегенмен, кәсіби бейімделу мәселелерінің нақты жасалғанына
қарамастан, мұғалімді дайындау саласында оның практикалық жүзеге асыруы әлі
де төмен деңгейде қалып отыр. Бұған дейін басты мәселе түлек моделін
(профессиограмма, квалификациялы мінездеме) қалыптастыру, оның шешімі
педагогикалық кадрларды дайындау мәселесінде және кәсіби іс - әрекетте
бейімделуінің сәттілігін қамтамасыз етеді. Жас мұғалімнің жеке
қасиеттері, білімі, қабілеттілігі, кәсіби білімідерінің жиынтығы дайындық
барысында табысқа жеткізетіні болжанды. Бірақ соған қарамастан,
педагогикалық оқу орнын бітіргеннен кейін алғашқы жылдарда мектеп жұмысына
қалдырылған мұғалімдердің 40 % мамандықтарын қате таңдағаны жайында
мәліметтер бар.
Жас мұғалімнің жұмысында болатын әр түрлі сипаттағы қиындықтарды
С.В.Овдей [39], А.Н.Бритхивин мен С.Г.Вершловский [100], И.Д.Лушников
[101], Н.В.Кузьмин [102] мен Т.Н.Поляков [103], С.И.Михайлов пен
И.Н.Козловтың [104] зерттеу жұмыстарында қарастырылған, олар жас педагогтың
қиындықтары бейімделу процесіне кері және жағымды әсерін тигізетінін айтты.
А.Н.Бритхивин мен С.Г.Вершловский жас мұғалімдер бейімделуінің әлеуметтік –
педагогикалық мәселелерін қарастыра отырып, педагогикалық шеберлікті
меңгеру мен кәсіби бейімделудің сәтті нәтижесін болжауға болады деген
қорытындыға келді. Бұл құнды қағида мұғалімнің бейімделу процесі
жетілдіруінің ең тиімді әдістерін теориялық бекіту үшін пайдалануы
мүмкін. С.Г.Вершловский [23] жас мұғалімнің еңбек қызметінің бастапқы
кезеңінде қиындықтардың болатынын жоғары оқу орныда алған практикалық
дайындықтың жеткіліксіздігінен екенін түсіндіреді. Жаңадан келген
мұғалімдер тек тәжірибе жүзінде ғана меңгере алатын білім тапшылығын
сезінеді. Мұғалім студенттік жылдарда оқыған педагогикалық теория пәні
тәжірибені жалпы қарастырады және нақты педагогикалық жағдайларда
көмектесе алмайды. Жас педагог кездестіретін тәрбиелеу жағдайлары
комплексті сипатқа ие болып және оларды шешу үшін бар білім жинтығы
қажет.
Коммуникативті міндеттерді сәтті шешу жас мұғалімнің тұлғалық
ерекшеліктеріне байланысты: міндеттілік, өзін- өзі бағалау деңгейі,
өзін -өзі қадағалау қабілеттілігінің көрінуі мен бары” И.Н.Козлова мен
С.И.Михайловамен [104, 133-134 б.] анықталған.
Жас мұғалімдердің қиындықтарын комплексті және бірыңғай әдістемемен
зерттеуде Н.В.Кульминнің [102] және Т.С.Полякованың [103] зерттеулері
ерекше. Олар педагогикалық қиындықтардың маңыздылығын анықтап,
классификациясын жасап, жаңадан келген мұғалім жұмысындағы қиындықтардың
себептерін табуға тырысты. Анықталған қиындықтарды жеңу үшін болашақ
мұғалімдерінің жоғары оқу орнынан кейінгі және жоғары оқу орныдағы
дайындық процедурасы және әдістемелік (методологиялық) әдіснамалық
жасалды.
Кейбір авторлар жас мамандардың бейімделу көрсеткіштері мен
қағидаларын анықтау үшін көп жұмыс жасаған. Мұғалім мамандығына мұндай
талпыныс М.И.Скубий [28], А.Г.Мороз [105], А.Я.Степанов [106], Т.А.
Аксакова [6], Л.К.Зубцова [30], Н.А. Свиридов [107], А.И.Ходаков [29],
Л.С.Шубина [41] еңбектерінде кездеседі.
Критерийлер жүйесін анықтау - өте қиын міндет, өйткені бейімделу
– көп жақты әлеуметтік құбылыс, мұғалім еңбегінің ерекшелігі оның
өндірістің іс - әрекетін өлшеп, санмен белгілеу қиын болатынында.
Сондықтан, М.И.Скубийдің [28] мәлімдеуінше мұғалім еңбегінің объективті
көрсеткішін үшінші жақ – сарапшылардың субъективті бағалауы арқылы санауға
тура келеді. Олар кәсіби бейімделудің мынандай критерийлерін ұсынады:
- біліктілігін арттыру;
- мамандыққа қанағаттану;
- мұғалім шеберлігінің сарапшылық бағалауы.
Критерийлер жүйесінің кәсіби бейімделудің 3 деңгейін көрсетеді: жоғары,
орташа, төмен.
Бейімделудің белгісі болып уақытша интервал есептеледі. Н.А.Свиридов
[107] бірінші уақытша кезеңді жұмыстың алғашқы жылдарымен, 2-ші кезеңді –
мектепте үш жылдан астам жұмысты, 3-ші кезеңді- үш жылдан астам жұмыспен
сипаттайды. А.И.Ходаков [29]бейімделудің басқа мерзімдерін көрсетеді: 1-
ші кезең – жұмыстың 2-3 айы, 2-ші кезең – жұмыстың бірінші жылының аяғына
дейін, 3-ші кезең – жұмыстың бірінші жыл аяқталғанда. Бірақ уақытша
көрсеткіш жеткіліксіз. Мұғалім мамандығының өндірістік қызметінің
нәтижелерін өлшеу қиын. Осыдан көптеген авторлар кәсіби бейімделудің
мынандай маңызды критерийлерін ерекше көрсетті:
1) біліктілікті арттыру;
2) мұғалім шеберлігінің сарапшылық бағалауы;
3) мамандықпен қанағаттану.
Мамандықпен қанағаттану және жұмыспен қанағаттану ұғымдарын кеңіте
отырып, А.Я.Степанов [106] мұғалімнің шығармашылық қабілеттіліктерін,
өндірістік ұжымда және әлеуметтік ортада бекітілуін анықтау үшін, еңбекпен
қанағаттануының маңыздылығын дұрыс атап кеткен. Түлектердің бекітілу
мәселелерін Новгородтың педагогикалық институттың зерттеушілері
қарастырған. М.И.Куликов пен И.Д.Бутузовтың [108] мәліметтері бойынша жас
мұғалімдердің 20-25% ауылдан көшіуге ынталы, оның себептері әр түрлі:
бір қатар аудандар мектептерінің сыныптр санының қысқартылуымен
байланысты жұмыс перспективасының жоқтығы, оқу жүктемесінің
қолайсыздығы, орталық елді мекендердің алшақтығы, мәдени мекемелердің
нашар жұмысы.
Л.С.Шубина [41] мұғалімнің педагогикалық қызмет шарттарына дағдылану
жағдайының негізгі бөліктерін атады: балалар алдында қорықпау; мұғалім
ретінде өз -өзіне сенімді болу; оқушылар ұжымының жұмысына қызығушылықтың
болуы; істің сәттілігіне сенімде болу; өзінің іс - әрекет күйіне
қанағаттану; әріптестерімен жақсы қарым – қатынаста болу.
Ол бейімделуді күрделі, комплексті, көп жақты сипаты бар оқушының,
педагогикалық жоғары оқу орны студентінің және жас мұғалімнің кәсіби
бейімделуін дамытатын мәселе ретінде ұсынады. Ол кәсіби дайындық процесі
кезінде педагогикалық қызметке бейімделу мен оқушылардың мұғалім
мамандығына дайындалудың алдыңғы тәсілдері мен формаларын қарастырды.
Жас мұғалімнің кәсіби бейімделуіне әр түрлі факторлар әсер етеді.
Сөйтіп, Л.М.Педаяс [42] педагогикалық іс - әрекетке жеке тұлғаның сәтті
бейімделуі үшін тұрақты кәсіби ықыластың болуы ең маңызды фактор
деген нәтижеге келді. Саналы кәсіби бағыт- бағдары бар жас
мұғалімдер университет бітірген мұғалімдерге қарағанда мектептегі іс -
әрекетке оңайырақ дағдыланады.
Кәсіби бейімделу кезінде жас мұғалімдердің жұмыстарын талдай отырып,
В.Тарве [109] мынандай факторларды көрсетеді:
1 топ - алдыңғы даму деп аталатын факторлар – мамандықты таңдау адамның
мұғалім қызметіне психологиялық дайындығы, жоғары оқу орнына және
орта мектептегі дайындықтың сапасы мен сипаты, оның өнегелілі дамуы
жоғары оқу орны түсуге дейінгі жұмысының стажы мен сипаты;
2 топ – субъективті факторлар – кәсіби қасиеттер, бейімділік объективті
факторлар – мектеп түрі, мектептің материалдық базасы, мектептің техникалық
жабдықталуы, мұғалімнің жүктемесі. Объективті факторларды жалпы,
жұмыстық, жеке деп бөлуге болады.
3 топ – субъективті – объективті факторлар- пәні, әдістемесі, тәрбие жұмысы
бойынша мұғалімнің кәсіби дайындығы, жұмыс орны, әріптестері,
әкімшілік пен оқушылар жайлы алғашқы ойы.
А.А.Вайсбург [110] кәсіби бейімделуді зерттеуінде жас
педагогтардың сәтті бейімделуі үшін жаңа тәсіл мен ынталандыру теориясын
ұсынады. Болашақ мұғалім өзінің ролі, жұмыс сипаты, өзінің міндеттері
мен оларды орындаудың тиімді әдістерін, педагогикалық қызметте әрқашан
ескеруге қажетті талаптар жайында жоғары оқу орны қабырғасында
меңгеруі тиіс. Өзінің ішкі күйлеріне тән емес, жаңа сезінетін, тіршілік
әрекетінің сыртқы күйлерінің ауысу әдісімен адам осы күйге жетеді.
Ынталандыру процесі кезінде ішкіден сыртқыға ең тиімді көшеді.
А.Г.Мороз [105] кәсіби бейімделуге әсер ететін факторлар жайында
айтқанда мыналарды ерекше атап кеткен:
1) жас мұғалімнің жеке тұлғасының даму факторлары;
2) әлеуметтік – психологиялық факторлар;
3) әлеуметтік факторлар.
Ол факторлардың бірінші тобына – таңдаған мамандығына жас мұғалімнің
ішкі психологиясының бекітілуін, жас маманның кәсіби жарамдылығын,
педагогикалық іс - әрекетке дайындығын жатқызады: мінезі, жүйке жүйесінің
түрі, өзін -өзі бағалауы, коммуникабелділігін, оның кәсіби дайындығының
деңгейі, жұмыс қабілеттілігі, өнегелі қасиеттері және басқалары.
Екінші топ факторларына – жас мұғалімнің педагогикалық ұжымымен
қарым –қатынасы, әріптестері мен мектеп әкімшілігімен қарым – қатынасы,
педагогикалық еңбекті ұйымдастыру ерекшеліктері, ұжымның психологиялық
климаты және басқасы жатады.
Зерттеп отырған мәселенің жан-жақтылығы бейімделу факторларының
құрылымының күрделілігін көрсетеді. Олардың барлығы бейімделу сәттілігі
мен әсерінің ұзақтығы мен жүиелік деңгейіне байланысты әсерін тигізеді.
Өзара байланысты бұл факторлар жағдайларының өзара сертті жүйесі ретінде
біртұтас болып әсер етеді.
М.И.Скубий [28] ауыл мен қала арасындағы өзгешеліктерді айта отырып,
жас ауыл мұғалімдерінің бейімделу сипатына мынандай факторлар әсер етеді:
- бұрын индивидтің ауылға қатынасы, оның әлеуметтік тегі;
- жаңадан келген мұғалімнің тұрмыс жағдайлары.
И.Д.Лушников [101] өзінің зерттеуінде мұғалімнің үздіксіз кәсіби
тұлғалық дамуы мен педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің
педагогикалық үрдіске гуманизация жағынан пікірлері мен кәсіби
бейімделуінің субъективті және объективті факторларының қарама – қайшылығы
мен маңыздылығын анықтаған. Мұғалім үздіксіз кәсіби – тұлғалық дамуы
жақсы нәтижелі оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін
деңгейге жетеді. Ол бейімделуді нақты аяқталған нәтиже ретінде
қабылдамай, мұғалімнің ары қарай жетілуі мен қалыптасу кезеңі ретінде
түсінеді.
Тәрбиеші ретінде жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің теориялық
мәселелеріне өздерінің зерттеулерін А.Н.Ходаков [29], У.Б.Агбаева [15],
Л.И.Федорова [111] арнады. Олар бейімделудің бірқатар өзара байланысты
ерекше аспектілерін ерекшеледі: жалпы әлеуметтік, жеке кәсіби,
психологиялық және спецификалық. Бұл мәселе жаңадан келген мұғалім
тек кәсіби іс - әрекетке мұғалім – пәнді жүргізуші ретінде бейімделіп
қоймай, сонымен қатар, ауыл тұрмысы жағдайларына, оқушылар және
педагогикалық ұжымына да дағдылануымен байланысты.
Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша кәсіби бейімделудің бірқатар
кезеңдері бар. Кәсіби бейімделу кезеңінің ролі мен мәні зерттеушілермен әр
түрлі бағаланды. Бір авторлар (Л.Г.Борисова [36], И.Н.Кряжева [46],
О.И.Зотова [112] ) мұғалімнің кәсіби бейімделуі алдыңғы үш кезеңнен
басталып, мамандар – профессионалдар тұлғасын қалыптастыру процесінің
аяқтаушы кезеңі ролін кәсіби бейімделуге берді: орта мектепте еңбекке
дайындалғанда, мамандықты таңдауда және кәсіби дайындалуда. Олар осы
кезеңдерді әр мағыналы түрде қарап, олар бір – бірімен уақытша байланысты
дейді. Басқа авторлар (И.Д.Лушников [101], С.В.Овдей [39]) кәсіби дағдылану
кезеңі мен кәсіби дайындық кезеңін кәсіби бейімделудің теңі жоқ дайындық
ретінде анықтайды. Бұндай әдістеме Б.Г.Ананьевтың [113,158 б.]
қағидаларында негізделген,оның пікірінше адам дербес қайраткер ретінде
қоғамдық жұмысқа “кірісуінің” мерзімі қалай өзгермесе де, адамның
өмірлік жолы үшін қызмет басталуы ақиқаты өте маңызды. Сонымен
қатар,ол білім мен тәжірибенің бірігуі адамның іс -әрекет субъектісі
ретінде қалыптасуының ең маңызды шарттары болып табылады, нақты бір
қызмет саласында өзінің шеберлігін әрдайым жетілдіруді атап кеткен
[113,166-167 б.]. М.И.Скубий [28] жас ауыл мұғалімінің әлеуметтік
бейімделу мәселелерін зерттей, тығыз өзара байланысты екі кезеңді
ерекшелейді:
1 кезең – дайындық
1. кезең – негізгі
Екінші кезеңнің басы дербес педагогикалық қызметтің басталуы мен сәйкес
келеді, мұнда жас маман жаңа әлеуметтік ортасының және өмірлік
қызметінің нақты бейімделу жағдайына түседі. Г.А.Кончанин [114],
А.Н.Свиридов [26], А.И.Ходаков [29] өздерінің зерттеуінде бейімделу
процесін үш кезеңге бөлуге болатынын айтты.
1 кезең – ену, өзінің жаңа әлеуметтік күйінің идеалды эмоционалды
сипатталатын моделімен көрсетіледі;
2 кезең – арылу бейімделудің ең ауыр кезеңі, өзінің талпыныстары мен
нақты мүмкіндіктері, қалыптасқан әдістері мен жаңа талаптары ішкі
қарама – қайшылықтардың шиеленісуімен сипатталады.
3 кезең сезім маңыздылығының бекітілуі барысында жаңа әлеуметтік рольге
өзіне дегеэмоционалды бағалау көрсеткіші тұрақтанып, өнегелі тұрақты өзін -
өзі қадағалау процесінің қалыптасуына әсер етеді. Т.Ф.Кулдавлетов [115]
мамандықта периодизациялауды нығайту кезеңімен толықтырады. Ол жас
мұғалімдердің мамандық пен мектепке бейімделу процесіне әсер ететін
екі қатар факторларды көрсетеді. Солардың бірі жас мұғалімдердің
тұрмысы мен өмір жағдайы, мектептің оқу – тәрбие базасымен байланысты
болады. Басқалары жоғары оқу орнының студенттерін дайындау сапасымен
байланысты. Автор оларды ұйымдасшыл – педагогикалық деп атайды.
Нақты зерттеу міндеттеріне байланысты бейімделудің әр алуан түрлері
қарастырылды: психофизиологиялық, әлеуметтік, әлеуметтік – психологиялық,
өндірістік, кәсіби. Мұндай бөлім шартты болып табылады, себебі,
А.К.Маркова [116] айтып кеткендей, адам біртұтас құрылым ретінде
бейімделеді: ағза ретінде (физикалық бейімделу), индивид ретінде
(психологиялық бейімделу), жеке тұлға ретінде (әлеуметтік бейімделу),
еңбек субъектісі ретінде ( кәсіби бейімделу).
Бейімделу процесін зерттеудің мұндай көп аспектілілігі бейімделу
анықтамасының әр түрлілігіне әкеледі. В.А. Сиомичев [117] бейімделуді адам
іс - әрекетіндегі және өміріндегі жеке тұлғалық қасиеттерінің
дағдылану процесі ретінде ұсынады. Т.И. Рогинская [118] бейімделуді орта
мен жеке тұлғаның өзара белсенді әрекеттесу процесі ретінде қарастырады,
А.Л.Мацкевич [119] бейімделуді қоршаған орта мен жеке тұлғаның өзара
әрекеттесу процесі ретінде қарастырып, жеке тұлғаның өзінің
құндылықтары мен ортаға сай талаптарына, тұлғаның белсенділігінің деңгейіне
байланысты екенін айтты. В,Г,Бушурова [120] өмірдің жаңа шарттарына
индивидтің белсенді дағдылану процесін, психикалық деңгейде реттеуі
жүретін бейімделудегі өзгерістерді көреді. А.Л.Робелде [121] бейімделуді
өмір мен іс - әрекеттің ауыр өзгерістеріне жеке тұлғаның біртұтас
реакциясы болып табылатын процес ретінде анықтайды.
Ең бірінші рет бейімделу терминін биолог Н.Ауберт қолданды, содан
бері нақты қоздырғыштарға мүшелер сезімінің дағдылануының ықпалынан
анализаторлардың сезімталдылығы өзгерістерін белгілеу үшін медициналық
әдебиеттерде қолдана басталды. Дегенмен, бейімделу терминінің
биологиялық шығу тегіне қарамастан, Г.В.Кондратьевтың [14, 18 б.]
айтуынша оны қоғамдық ғылымдарда қолдану құқығы шектелмейді. Адамның
өзгертілген жағдайында физиологиялық өзгеруі әлеуметтік қайта құруға
қарағанда, саналы түрде әлдеқайда төмен реттеледі. Әлеуметтік бейімделу –
бұл адам мен қоғаммен басым жағдайларда биологиялық түзетіле алатын және
қоғаммен басқарылатын процес.
Адамдық индивидті зерттеуде бейімделу терминіне ғалымдар –
философтар, социологтар, психологтар және педагогтар жиі көңіл аудара
бастады.(М.Ф.Бенедиктова [122], П.Я.Кончанин [114], Н.А.Свиридов [107],
М.И.Скубий [28], Е.А.Таранов [123], Е.Г.Шаин [8], Л.С.Шубина [41] және
басқалары [24-25])
Философтар бейімделу құбылысы анықтамасына жеке тұлғаның
қалыптасуының және өзгергіш жағдайының арасындағы байланыстар менжалпы
заңдылықтарды жатқызды. Социологтарды бейімделу ұғымында әлеуметтік
ортаның әр түрлі құрылымдық элементтерге тұлғаның белсенді енуі
қызықтырады, ал психологтар мен педагогтарды дағдыланып жатқан тұлғаның
жүріс – тұрысының негізгі бағыттары мен анық бейімделуінің белгілері мен
деңгейлері қызықтырады. Бейімделу термині талқыланып, әр түрлі ғылым
салаларында ғана қолданылмай, сонымен қатар, нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М а ш е н б а е в Т і л е у л е с
Б е р м а х а н ± л ы
Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби бейімделуінің
педагогикалық жағдайлары.
13. 00. 01- жалпы педагогика, педагогика
білімі тарихы және этнопедагогика.
ғылыми жетекшісі:
Қазмағамбетов А.Г.
педагогика ғылымының
докторы, профессор.
Алматы, 2003
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3
1 - бөлім. Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсибі
бейімделуі - педагогикалық
проблема ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1. . Жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... 9
1.2. Ауыл мектебіндегі оқу- тәрбие процесінің әлеуметтік- педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 26
1.3. Жаңадан келген жас ауыл мұғалімі іс-әрекетіндегі дәстүрлі мәселелер
мен қиындықтардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1-ші бөлім бойынша қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2 - бөлім.Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби
бейімделуінің тиімділігін арттыру жөніндегі тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... . 62
2.1.Қызметін жаңа бастаған ауыл мұғалімінің кәсіби бейімделуінің
деңгейлері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
2.2.Қызметін жаңа бастаған ауыл мұғалімінің кәсіби бейімделу тиімділігі
мен жетістігін арттыру жөніндегі әдістемелік жұмыстар ... ... ... ... ... .. 76
2.3. Кәсіби-педагогикалық іс - әрекетке табысты бейімделудің жағдайлары мен
факторлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 91
2 –ші бөлім бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 110
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 115
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 127
Кіріспе
Қазіргі қоғамда мектептердің дамуы мен қайта құрылуы
мұғалімдерден кәсіби қызметтің жаңа сапалы деңгейге көшуін талап
етеді. Білім реформаларының идеялары, гуманизация және
демократизация идеяларын оқушыны оқыту және тәрбиелеу кезінде жеке
– бағдаршы әдістемесін жүзеге асыратын жаңа мұғалім қалыптастыру
көптеген талпыныстарға, әсіресе маманның жоғары оқу орнында алған кәсіби-
педагогикалық дайындығына байланысты. Жоғары мектепте болашақ
мұғалімді оқу процесі қанша жетілдірілсе де , бітірушіні бітірген
жоғары маман ретінде қарауға болмайды. Тек нақты тәжірибе кезінде ғана
педагогикалық шеберлікті иемденіп, кәсіпкер тұлғасына ие болады.
Мұғалімнің кәсіби қалыптасу үрдісінен балаларды тәрбиелеу
және оқытуына дара жауапкершілігі бар нақты өздік қызметке өту
кезеңі кәсіби қызметке бейімделумен байланысты.
Жас мұғалім қызметінің бастапқы кезеңі – оның кәсіби өсу
жүйесінің ең маңызды кезеңі. Дәл осы оқу процесінен еңбек қызметіне
өту жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды заңдылықтары байқалады. Бұл
үрдіс ортаға пассивті бейімделу емес, қажетті еңбек біліктілігі мен
өзін-өзі бекітіп алудың белсенді үрдісі. Сонымен қатар, бұл кезең жас
мамандардың көбінде педагогикалық қызметке көзқарастарының қалыптасуының
шешуші кезеңі болып табылады. Педагогикалық жоғарғы оқу орны жас
маманды қанша дайындаса да, әлі өмірлік және педагогикалық тәжірибесіз
жас мұғалім жаңа заманға сай жаңалықтар мен күтпеген жағдайларға
байланысты қиындықтармен беттесуі заңды нәрсе.
Шеберлік мұғалімге дербес жұмыс процесі барысында келеді.
Дәлірек айтсақ, алғашқы жылдарда мұғалімнің бейімделу және шеберлік
деңгейін анықтайтын кәсіби қасиеттер қалыптасады. Егер жас
мұғалімдерге кәсіби шеберлікті меңгеруде керекті көмек көрсетілсе,
жас мамандар алдында кездесетін қиындықтарды жеңуі мүмкін.
Жас мұғалім қызметінің алғашқы кезеңі мұғалімнің әлеуметтік-
кәсіби қалыптасуының шешуші кезеңі болып қана қоймай, сонымен қатар
маманды дайындаған педагогикалық жоғарғы оқу орны жұмысының
тиімділігін объективті түрде тексеру кезеңі де болып табылады.
Республикада ауыл мектептері қала мектептеріне қарағанда әлдеқайда
көп екенін ескерсек, ауылда мәдениет және әлеуметтік экономикалық дамыту
деңгейін жоғарлатуда жас мұғалімнің жұмысы маңызды екені белгілі. Жоғары
білімі бар мамандар ауылдың интеллигенттік күшін құрайды. Қазіргі заманға
сай ауылды дамыту, оған жоғары мәдениетті енгізу – ауыл мектебіне жұмыс
істеуге келген жас маман үшін алғашқы міндет болып табылады.
2003-2005 жылдарға жоспарланған Ауыл мектебі деген үкімет
бағдарламасындағы ауыл мектептерін дамыту бойынша алдына қойылған
міндетпен тығыз байланысты бекітілген: Ауылдағы білім жүйесінің дамуын
және тұрақты қызметін қамтамасыз ету, ауыл оқушыларының білім сапасын
жоғарлату, білім беру мамандарын, ауылдың білім беру ұйымдары, оқушылар
мен тәрбиеленушілерді әлеуметтік тұрғыда қорғау.[1, 136 б.]
Жас мұғалімдердің ауылдан қалаға көшуі мен жұмыс орындарына
тіркелуі әлі күнге дейін өзекті мәселе болып келеді. Педагогикалық
кадрлардың ауылдан көшуі үлкен абыржу тудырады. Жоғары кәсіби ерекшеліктері
бар қазіргі заманға сай мұғалімді тәрбиелеу, оның жеке тұлға
ретінде қалыптасуы күрделі процес, сондықтан бұл процесті бақылауда
тиімді әдіс табу өте қажет. Алғашқы жылдарда кездесетін қиындықтарды
анағұрлым сәтті жеңе бастаған сайын, оның бейімделуі мен педагогикалық
ұжымға енуі соғұрлым тез өтеді. Кәсіби бейімделу үрдісі жас ауыл
мұғалімдеріне көмекті тиімді ұйымдастыру нәтижесінде кәсіби бейімделу
процесі оңай және тез өтеді. Жаңадан келген жас мұғалімдердің кәсіби
қалыптасу мәселесін ынтамен қарау тегін емес. Педагогикалық жоғары оқу
орны түлегінің кәсіби бейімделуі - әлеуметтік және психологиялық қана емес,
сонымен қатар экономикалық та мәселе.
Педагогтардың кәсіби қалыптасу қиындықтары ауыл мектебінде жұмыс
жасау барысындағы алғашқы жылдармен байланысты. Жастардың көбісі, соның
ішінде қабіл етті және потенциалды мүмкіндіктері бар мұғалімдер осы кезеңде
өздерінің мамандықтарынан түңіліп, өз мамандықтарын ауыстырады. Мұғалімдер
кадрларын, әсіресе ауылдық жерлерде бекіту – педагогикалық және
әлеуметтік мәселесінің ең өзектісі. Бұл мәселе аз зерттелініп, ғылыми
әдебиеттерде аз қарастырылған және зерттеушілер бұл мәселені
жеткіліксіз зерттеген. Осы кезеңде жаңадан келген барлық жас
мұғалімдер қиындықтарға тап болып, кәсіби қалыптасу процесі
кезінде нақты қиындықтарға кездеседі.
Мамандыққа тиімді енуді ұйымдастыру, мәселенің өзектілігі, ауыл
мектептері жағдайларына жаңадан келген жас мұғалімнің сәтті бейімделуін
қамтамасыз ету, ғылыми әдебиеттерде бұл мәселелердің қазіргі
жағдайларға сәйкес нақтылы қарастырылмауы, білім беру органдары және
педагогикалық жоғары оқу орны тарапынан жас ауыл мұғалімдеріне
практикалық көмек көрсету зерттеуіміздің тақырыбын таңдауға негіз
болды.
Қазіргі бейімделу мәселесі жағдайының талдауына сүйенсек, бейімделу
процесін жеделдету қажеттіліктері мен ауыл мектебіне жаңадан келген жас
мұғалімнің кәсіби бейімделуі туралы ғылыми білімдердің деңгейі
арасында қарама – қайшылықтар және кейбір сәйкессіздіктер кездеседі.
Ауыл мектебіне жаңадан келген жас мұғалімнің кәсіби бейімделу
процесін оңтайландырудың тиімдірек тәсілдердін табу басты мәселе
болып табылады.
Қазіргі ауыл мектебі практикасы үшін педагогикалық жоғары оқу
орны түлектерінің бейімделу мәселелерінің өзектілігін және жас ауыл
мамандарының бейімделуі жайында көп сауалдардың жете талқыламауын
ескере отырып, жаңадан келген ауыл педагогтарының кәсіби бейімделуінің
жалпы заңдылықтарын табу, мазмұны мен ғылыми негіздемесін жасау,
білім беру органдарының жұмыс жағдайлары мен формаларын, қызметіп жаңа
бастаған ауыл мектебі педагогтарының кәсіби бейімделу тиімділігін арттыру
жағдайлары мен факторларын аныктау жұмысымыздың мақсаты болып табылады.
Стажы 5 жылдан жоғары, қызметіп жаңа бастаған педагогтардың кәсіби іс
- әрекеті зерттеуіміздің объектісі болып табылады.
Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби іс - әрекетке
бейімделу процесі зерттеуіміздің пәнін құрайды.
Жас мұғалімдердің ауыл мектебі жағдайларына бейімделу деңгейін алдын
ала зерттеу, психологиялық – педагогикалық және ғылыми әдебиеттерді талдау
мынандай ғылыми болжам ұсынуға мүмкіндік берді: егер де педагогикалық
жоғары оқу орныда оқу барысында студенттер ауыл мектептерінде жұмыс
жасауға бағыт - бағдар алса, оларды ауыл мектептерінің оқу- тәрбие
процесінің ерекшеліктерімен және қиындықтарымен танысса, ауыл мұғалімінің
ролін білсе, ал ауыл мектептерінің әкімшілігі мен педагогикалық ұжымдары
жас мұғалімдерге қажетті көмек алса, онда кызметіп жаңа бастаған
мұғалімдердің кәсіби бейімделуі сәтті болып, жас мамандардың ауылдан кету
көрсеткіші төмендейді.
Зерттеудің проблемасына, мақсаты мен пәніне сәйкес мынадай
міндеттер қойылды:
1. Ауыл мектебі жағдайына жаңадан келген жас мұғалім бейімделуінің арнайы
ерекшеліктері мен маңыздылығын зерттеу.
2. Ауыл тұрмысы жағдайына сәтті бейімделуге әсер ететін маңызды шарттар
мен факторларды анықтау.
3. Ауыл мектептері жағдайындағы оқу- тәрбие жұмысына педагогикалық
түлектердің дайындық деңгейін және мектепте жұмыс жасау барысында алғашқы
жылдарда оның кәсіби–педагогикалық қызметінің өзгеру динамикасын
қарастыру.
4. Ауылдық мектептің жас мұғалімінің кәсіби–педагогикалық бейімделуінің
критерийлерін анықтау.
5. Ауылдық мектептің жас мұғалімінің кәсіби бейімделуін жетілдірудің
ғылыми - әдістемелік сипаттамасын жасау.
Жаңадан келген жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің табыстылығы жас
мұғалімнің кәсіби дайындығы мен белсенділігіне ғана емес, сонымен қатар
жас мамандардың алғашқы кәсіби қалыптасу, яғни кәсіби бейімделу кезеңінде
көмек беру бағдарламасына да байланыстылығы зерттеуіміздің жетекші мәні
болып табылады.
Мәселені зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі қызмет процесіндегі
жеке тұлғаның даму теориясы, үкіметтің мектеп дамуы және жоғары білім
беруді жетілдіру жөніндегі материалдары мен құжаттары, сана мен қызмет
бірлігі туралы философия қағидалары, теорияны практикамен байланыстыру
болып табылады.
Зерттеу көздері – педагогикалық, психологиялық және философиялық,
жас мамандардың бейімделу мәселесі және ауыл мектебіндегі оқу-тәрбие
процесінің ерекшелігі жөнінде ғылыми еңбектері; білім беру саласындағы
нормативті құжаттар; автордың жеке педагогикалық және зерттеу тәжірибесі.
Қойылған міндеттерді шешу үшін біз бір топ зерттеу әдістерін
пайдаландық: зерттелініп отырған мәселеге байланысты психологиялық-
педагогикалық және философиялық әдебиеттерді теориялық түрде талдау;
бақылау, сарапшылық бағалау әдісі және өзін-өзі бағалау, сұрақ-жауап,
педагогикалық эксперимент, салыстыру, алынған мәліметті талдау, жас
педагогтардың құжаттамаларын талдау.
Жаңадан келген жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің ерекшелігін көрсету
ғылыми жаңалық пен теориялық маңыздылық болып табылады. Бейімделу
процесінің сәтті болуына кәсіби мотивация мағынасы, жаңадан келген жас
педагогтардың бейімделу процесін ғылыми негізделген жетекшілік жасау
мүмкіндіктері мен қажеттіліктері көрсетілген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы жаңадан келген жас мұғалімдердің
кәсіби бейімделудің тиімділігін, оңтайландыруын және жеделдетуін жоғарлату
мақсатымен ғылыми басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1997-2000ж) зерттеу проблемасының педагогика
ғылымындағы, сонымен қатар психология және философиядағы жай – күйі
зерттелінді. Ауылда жас мамандарды бекіту сауалдары бойынша
педагогикалық жоғары оқу орны мен білім беру органдарының бірігіп
жасаған жұмысы мен мәліметтері талданды.
Екінші кезеңде (2000-2002ж) жаңадан келген жас ауыл мұғалімдеріне
алғашқы жылдары мектепте жұмыс жасау барысында кездескен қиындықтардың
көзін анықтаған эксперимент жасалды. Тәжірибелік - эксперименттік
жұмыстың және оны өткізудің қағидалы-бағалау аппаратының әдістемесі
жасалды. Ауыл мектебіне жаңадан келген жас мұғалімдердің сәтті бейімделу
жағдайлары мен факторларын қолданудың ең тиімді түрлері мен
тәсілдері кейінгі эксперимент барысында анықталды.
Үшінші кезеңде (2002-2003ж) тәжірибелік - эксперименттік жұмыс
қорытындыланды, зерттеудің нәтижелері мен түйіндері тексерілді, сынақтап
өткізу мен енгізілу және талқылау жасалынды.
Қорғаудың негізгі мәселелері:
- жаңадан келген жас ауыл мұғалімінің кәсіби бейімделу үрдісінің
тиімділігін арттыруды қажет ететін жағдайлар;
- жас мұғалімнің ауыл мектебінде жұмыс жасауға сәтті бейімделу
факторлары;
- ауыл мектебіне жаңадан келген жас педагогтардың кәсіби бейімделуінің
деңгейлері мен қағидалары;
Зерттеуден алынған нәтижелердің нақтылығы ауыл мектебі жұмысы
практикасының жүргізілген зерттеу нәтижелерін сәтті енгізу, ауыл
мектептерінде жұмыс істейтін педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің
зерттеуге енуі, зерттеудің міндеттері мен ғылыми болжам , адекватты
мақсаттар, өзара бағалау, зерттеу әдістерінің кең пайдаланылуы,
психология, философия, педагогиканың әйгілі қағидалары негізінде жүзеге
асады.
Зерттеудің базасы: Алматы облысының ауыл орта білім беру мектептері
мен мектеп-гимназиясы.
Зерттеудің негізгі нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға
енгізу Алматы облысының мектептерінде жүзеге асты. Зерттеудің негізгі
нәтижелері ғылыми-теориялық және оқу-әдістемелік конференцияларда
баяндалды. Бұлар автордың жарияланымдарында жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы жүргізілген зерттеудің нәтижелерін, мазмұнын және
логикасын көрсетеді.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданған
әдебиеттер тізімінен және 4 қосымшадан тұрады.
Кіріспесінде зерттеу тақырыбы мен мәселенің өзектілігі негізделіп,
міндеттері мен мақсаты, пәні мен объектісі анықталып, гипотеза ұсынылып,
жасалған зерттеудің практикалық маңыздылығы мен ғылыми жаңалығы
көрсетілді.
Қызметіп жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби бейімделуі
- педагогикалық проблема атты бірінші бөлімінде жас маманның кәсіби,
әлеуметтік-психологиялық бейімделудің маңыздылығын анықтап, ауыл мектебінің
оқу-тәрбие процесінің әлеуметтік–педагогикалық ерекшелігін көрсетіп,
жаңадан келген ауыл мұғалімінің кәсіби қызметтеріндегі әдеттегі
кездесетін қиындықтардың мінездемесі берілген.
Қызметіп жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби
бейімделуінің тиімділігін арттыру жөніндегі тәжірибелік -эксперименттік
жұмыстар атты екінші бөлімінде ауыл мектебіне жаңадан келген жас
мұғалімнің сәтті кәсіби бейімделудің факторы мен жағдайлары, деңгейі мен
қағидалары анықталып, зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелі жұмыстың
әдістемесі, ұйымдастырылуы және мазмұны сипатталып, өткізілген
экспериментке талдау жасалынған.
Қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелері бойынша түйіндемелер
ұсынылып, ауыл мектебі жағдайына жас мамандардың бейімделу процесін
жетілдіру үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасалған.
1 - бөлім Қызметін жаңа бастаған ауыл мектебі мұғалімінің кәсіби
бейімделуі - педагогикалық проблема.
1. Жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің теориялық негіздері.
Жас мұғалімдердің бейімделу мәселесі көптеген зерттеуші ғалымдарды
толғандырады. Педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің бейімделмеуі тек
әлеуметтік және психологиялық шығындарға әкеліп соқпай, сондай-ақ
экономикалық қиындықтарға да әкеледі. Біз жас мұғалімдердің кәсіби
бейімделудің жалпы мәселелері мен жаңа ортаға байланысты еңбек
қызметінің бастамасын қарастырамыз.
Қазіргі кезде жас ауыл мұғалімдерінің бейімделуі ерекше
өзектілікке ие болып отыр. Білім берудегі артықшылықтардың өзгеруіне
байланысты ауылдық мектептегі қызмет мазмұны да сапалы түрде
өзгеріп жатыр. Дамудың тәуелсіз, дәстүрлі жүйесіне өту өсіп келе жатқан
ұрпақты ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбиелеу дәстүріне, халық тық
педагогиканың прогрессивті идеяларын қолдануға қызығушылық тудырады.
Біріншіден, бұл бағдарламаны жүзеге асыру ауыл мектептерін маманданған
педагог кадрларымен қамтамасыз етумен байланысты. Жас
мұғалімдердің кәсіби бейімделу мәселелерін зерттеу бірқатар ғылыми
әдіс-тәсілдерімен жүзеге асады: экономикалық, педагогикалық,
психологиялық, философиялық. Біздің зерттеу тақырыбымызмен байланысты
психологиялық-педагогикалық бағытталған жұмыстардың ішінен А.Н.Чаловтың
[2], А.Н.Алексеевтің [3], А.И.Андарило [4], Л.И.Бондарчуктің [5],
Т.А.Аксакованың [6], А.Е.Кондратенковтың [7], Е.Г.Шаинның [8],
Ш.М.Джораеваның [9], В.М.Егоровтың [10], П.А.Жильцовтың [11],
М.И.Куликовтың [12], П.А.Шептенконың [13], Г.В.Кондратиеваның [14],
У.Б.Агбаеваның [15], Барнауыл педагогикалық институт мұғалімдер ұжымының
көп жылдар бойы жүргізген зерттеулері және т.б. ерекше қызығушылық
тудырады. Олардың жұмыстарында ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісінің
ерекшелігі, ауыл тұрмысы дәстүрінің артықшылығы ашық көрсетіліп, көбісі
ауыл мектебі жағдайына жас мұғалімдердің кәсіби бейімделу үрдісінің
ерекшелігі мен мазмұнын, пәнін анық көрсетуге әрекет жасайды.
Бейімделудің тиімділігін арттырудың психологиялық-педагогикалық
деңгейлері анықталып келеді. Жас ауыл мұғалімдерінің бейімделу
критерийлері жасалуда.
Зерттеудің көбісі студенттердің өздік жұмысына арналған. (Белоусова
И.И., Беннер В.М., Брецтигам Э.К., Мартынованың М.Ф.[16]жұмыстары).
Зерттеушілер мұғалімнің бейімделуін жүзеге асыратын факторларды анықтауда,
оның ішінде: педагогикалық қарым-қатынас ( С.Я Ромашина [17]), жұмыстың
жеке стилі ( Т.А.Леонтьева [18]), ауылда мұғалімдер кадрларын бекітуге әсер
ететін жағдайлар анықталды (Г.Г.Гуслякова [19], Н.В.Ефремова[20]).
Қазақстанда педагогикалық кадрларды бекітуге байланысты мәселелерді
К.Г.Садвокасова [21] және П.Л.Васильченко [22] қарастырды.
Чаловтың А.Л. [2] монографиясы айтарлықтай қызықтырады, онда жалпы
орта білім беретін ауыл мектебі мұғалімі қызметінің ерекшелігі
сипатталады, ауыл мұғалімінің жеке тұлғасының үлгісі, оның дайындық
критерийлері ұсынылып, жас мұғалімдердің ауылда жұмыс жасауға дайындық
деңгейі зерттеулерінің нәтижелері жалпыланады.
Т.А.Аксакованың [6] зерттеуінде педагогикалық жұмысқа кәсіби
бейімделу үрдісінің психологиялық-педагогикалық механизмдері,
ерекшеліктері, мазмұны және пәні көрсетілген. Ол қала және ауыл жас
мұғалімінің кәсіби бейімделу процесінің өту ерекшеліктерін
салыстырады. Осы процестің тиімділігін жоғарлату жағдайын айқындайды.
С.Г.Вершловскийдің [23], Е.Н.Ермолаеваның [24], П.А.Просецкийдің
[25], Н.А. Свиридовтың [26], В.А.Сластенинаның [27], М.И.Скубийдің [28],
А.И.Ходаковтың [29], Л.К.Зубцованың [30], Н.М.Голянскаяның [31] және
басқалардың зерттеулерінің пәні әр түрлі еңбек ұжымдарында бейімделу
болып табылады, оның ішіне адамның белгілі бір ортаға, өмір және
еңбек жағдайларына, өндіріс ұжымының нормалары мен құндылықтарына,
өзара қарым-қатынастарына бейімделу кіреді. Ғалымдар кадрларды реттеу
және қою, көшудің алдын алу, тұлғаның белсенділігін, адамның жұмысқа
қызығушылығы жөнінде мәселелерін шешуге тырысуда.
С.Г.Вершловскийдің [23] жетекшілігімен құрылған зерттеушілер тобы
жас мұғалімдер қызметінің әлеуметтік-педагогикалық аспектілерін жасаумен
шұғылданды. Олар мамандықты таңдау себептері, мамандыққа деген көзқарасы,
оған қанағаттануын сипаттап, кәсіби қалыптасудың жетекші факторларына
сипаттама берді. Л.К.Зубцова [30] жас мұғалімнің ұйымдастырушылық,
педагогикалық жағдайға бейімделуін ықпал ететін маңызды әлеуметтік,
экономикалық, ұйымдастырушылық, білім беру және психологиялық факторларды
атап өтті. Ол болашақ мұғалімдердің кәсіби қызметке дайындалудың
барлық кезеңіндегі кәсіби бағдарлау жұмысының әдістері мен формалар
жиынтығын ұсынды.
Сонымен қатар, осы жұмыстар мен зерттеулерде жас ауыл мамандарының
кәсіби бейімделу процесінің маңыздылығы, сәтті бейімделуге маңызды
шарттары, ауыл мектебінде жұмыс жасауға педагогикалық институт түлегінің
бейімделу деңгейін анықтайтын басты қағидалар мен көрсеткіштер,
педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің ауыл мектеп жағдайларындағы
оқу-тәрбие жұмысына дайындығының тиімді әдіс-тәсілдері және ауыл
мұғалімдерінің педагогикалық қызметінің алғашқы жылдарында бейімделу
процесін жеделдету сияқты мәселелер жеткіліксіз қарастырылған.
Бейімделуді әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретінде И.А:Милославова
[32], Н.А.Свиридов [26], М.И.Скубий [28], Л.П.Буева [32], А.А.Русалинова
[34], Г.В.Кондратьева [14], М.А.Ошуркова [35], Л.Т.Борисова [36],
Р.Х.Шакуров [37], В.Г.Асеев [38], С.В.Овдей [39], В.С.Немченко [40],
Л.С.Шубина [41], М.Я.Педаяс [42] және басқаларымен қарастырылады. Олар
түлектердің мамандыққа бейімделу жылдамдығына оқу орнының әсер ететінін
зерттеді. Л.С.Шубина [41] кәсіби дайындық процесінде педагогикалық іс -
әрекетке бейімделу мәселелерін қарастырады. Осы мәселе жөнінде
М.Я.Педаяс [42] өз зерттеу жұмысында атап кеткен, ол мамандықты
таңдау әсерін мұғалімнің қызметке бейімделуіне жоғары оқу орныдағы
кәсіби дайындық пен алдында оқытылған педагогикалық іс - әрекет
тәжірибесімен салыстырды. Г.В.Кондратьеваның [14] пікірінше, кәсіби және
әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесінің мәні Адам – ұжым – орта
– қоғам жүйесінде әрқашан қарым – қатынасты жақсартуында; жаңадан келген
жұмысшының барлық қызмет түрлерін жақсартуында; тұлғаның жақсы жаққа
өзгеруінде; әлеуметтік-психологиялық бейімделу кәсіби бейімелуді
толықтырып , жаңа келген жас тұлғаның ұжымға сәтті енуін қамтамасыз
етуінде, басқаша айтқанда, ол ұжымның толық мүшесі болып, эмоционалды
аймаққа жетуінде.
М.И.Скубий [28] жас ауыл мұғалімдерінің әлеуметтік бейімделу
мәселелерін қарастырды, ауыл мектеп жағдайларына жас мұғалімдердің
әлеуметтік бейімделу заңдылықтарын зерттеді, бейімделу процесінің
динамикасы мен мазмұнына әсер ететін объективті және субъективті
факторларды анықтады, жас мұғалімдердің әлеуметтік дағдылану процесіне
әр түрлі педагогикалық ұжымдардың әсеріне талдау жүргізді. М.И.Скубий
[28, 11-12 б.] бейімделу маңыздылығын әлеуметтік құбылыс ретінде
қарастырады ... әлеуметтік орта мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің адамдық
тәсілі, адам сыртқы жағдайларға пассивті дағдыланбай, керісінше оларға
өздерінің мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес практикалық қызметін
өзгерте отырып белсенді әсер етеді.
Әлеуметтік бейімделу қос бірыңғай үрдіс, онда адам ортаның
әсеріне түсіп, өз жағынан оны өзгертуге белсенді субъект ретінде
шығады. Адамдар жағдайлар және тәрбиелеу өнімі ғана емес, жағдайлар да
– адам қызметінің өнімі болып табылады.
Жас мұғалім бейімделуінің кейбір әлеуметтік-психологиялық аспектілері
М.Я.Педаястың [42], Т.В.Шубина [43], В.Н.Кирпичникованың [44],
Е.Ф.Широкованың [45], Н.К.Кряжеваның [46], А.Г. Мороздың [47], Р.П.
Скульскийдің [48], Т.В. Снегиреваның [49] жұмыстарында жарық көрді.
Зерттеушілер мен аталған тұлғаның бейімделуінің әлеуметтік- психологиялық
аспектілерін зерттей отырып, тұлғаның жалпы адекватты қабілеттіліктері
мен қасиеттері бар белгілі бір кәсіби қызмет саласына бейімделу
процесін және оның кәсіби іс -әрекетке жекешеленуіне және рольдік жүріс-
тұрысына әсер ететінін салыстырды. Мұғалімнің кәсіби бейімделуінің
маңыздылығын бағалауда осындай әдістеме бізге қолайлы болып келеді.
Жас маманның кәсіби және әлеуметтік- психологиялық бейімделуі тығыз
байланысты. Оның мамандыққа енуі жаңа әлеуметтік ортаға, қоғамға енуімен
бір мезгілде болады. Басқаша айтқанда, жас маманның жұмысшы ретінде
қалыптасу процесі оның жеке қалыптасу процесімен сәйкес келсе, кәсіби
қалыптасу әлеуметтік жағдайдың өзгеруімен, жаңа жүріс- тұрыс стереотиптер
және сәйкес әлеуметтік – психологиялық мінездемелердің пайда болуымен
тығыз байланысты. Г.В. Кондратиеваның [14] мәлімдеуінше кәсіби бейімделу
мен әлеуметтік – психологиялық бейімделуді біртұтас процестің екі жағы
ретінде толық қарастыруға болады, дегенмен, процестер бір тектес емес
екенін ескерген жөн. Егер де жас маман өзін қабылдаған ұжымның құндылықтар
жүйесін мақұлдаса, ұжымда оның көзқарастарын қабылдап, оның іс -
әрекетін жақсы бағаласа, осындай жағдай жас мұғалімнің дағдылануының
тиімді түрі болады.
И.К.Кряжеваның [46] айтуынша тұлғаның бейімделу түсінігінде қоғамдық-
пайдалы қызмет процесі кезінде тұлғаның әлеуметтік ортаға кіруі
құбылысы байқалады. Кәсіби салада тұлғаның әлеуметтік – психологиялық
бейімделуі қолайлы эмоциалық сезіммен белгілі өндіріс жағдайларында
рухани мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын, қызметке психологиялық кірісу
ретінде қарастырады. Әлеуметтік – психологиялық бейімделу – бұл біріншіден
белгілі бір өндіріс тобы немесе ұжымы үшін жетекші роль атқаратын
құндылықтарға бейімделу.
Е.Н.Ермолаеваның диссертациялық зерттеу жұмысында әлеуметтік бейімделу
түсінігі индивидтің қоршаған микроортаға белсенді ену процесі, рухани
және материалды құндылықтарды шығармашылық түрде иемдену, өз ортасында
белсенді қызметтерімен өзінің әлеуметтік іс -әрекеттері мен анықтау
сияқты мәселелермен сипатталады. Автор әлеуметтік бейімделудің маңыздылығын
анықтауда бір топ әдістемелерді қолданды. Әлеуметтік бейімделу
механизмінде жас маман тұлғасына көп көңіл бөлінеді. Оның белсенділігінің
өндіріс ұжымына тез енуіне көмектеседі.
А.Г.Морозовтың [47] айтуынша, әлеуметтік жағдайлар бейімделу
механизміне тікелей еніп, тұлғаның басты талаптарын жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін, мектептің мүддесі мен жағдайлардың жас мұғалімдер
мүдделерінің және талаптарының үндесуінің объективті шарты болады.
Сонымен қатар, біздің жүргізген зерттеуіміз жас мамандардың
мамандығына және ауыл өміріне ену процесі әдетте күйзеліспен өтетінін
көрсетті. Жас мұғалімнің бейімделу үрдісін басқару мақсатында
әлеуметтік – экономикалық және әлеуметтік – психологиялық шаралар жүйесін
жасау талпынысы әлі жасалынған жоқ.
Ауыл мектебі жағдайларына педагогикалық жас түлектердің бекіту
мәселелері мен жас ауыл мұғалімдерінің кәсіби қызметке бейімделу
мәселелеріне өте аз көңіл бөлініп отыр.
Кеңес үкіметі уақытында жасалынған зерттеулердің ішінен Р.А.
Воронованың [50,51]. Е.В.Денискинаның [52], Е.Н.Кирпичникованың [44],
Э.М.Кузьминаның [53], А.П. Ростигеевтың [54], Л.И: Сидоровтың [55],
В.Э.Тамаринның [56], А.А:Утуковтың [57] жұмыстарын атап кету керек. Олардың
жұмыстарында ауыл жұмыстарында ауыл мектебінің жас мұғалімнің белсенді
өмірлік позициясының бейімделуіне әсерін ғана талдамайды. Сонымен қатар,
мұғалім тұлғасының қалыптасуында жеке тұлғалар арасындағы қарым –
қатынасы және мектеп ұжымының ролін, ауыл мұғалімдерінің бейімделу
мүмкіншіліктерінің ұлғаю әдістерін де зерттеген. Олар мынандай аспектілерді
зерттеді:
1) жас мұғалімдердің азаматтық қалыптасу процесін жетілдіру;
2) ауыл мектебінде жұмыс жасауға жас мұғалімнің бейімделуінің кәсіби –
педагогикалық аспектілері
3) жас мұғалімдер бейімделуінің әлеуметтік – психологиялық аспектілері.
4) ауыл мектебі жұмысына жас мұғалім бейімделуінің кәсіби – педагогикалық
аспектілері.
А.А. Утуковтың [57] зерттеулері ауыл мектебіндегі жас мұғалімдердің
тұрақтану мәселелеріне арналған.Ол ауыл мұғалімдерінің өмірлік қызметінің
басты салаларын талдады: кәсіби, еңбек, жеке меншік шаруашылықтағы еңбегі,
мәдени – тұрмыстық, қоғамдық жұмыс. Оның зерттеу мәліметтері бойынша
мамандар және жұмысшы жанұясынан шыққан жас мұғалімнің кәсіби саласына
бейімделуі ең жоғары деңгейде, ал қызметкерлер жанұясынан ауыл мектебі
жұмысына нашар бейімделеді. Оның ойынша, жас ауыл өміріндегі мәдени –
тұрмыстық саламен , сонымен қатар материалды – тұрмыстық жағдайымен және
мұғалім мамандығының аса феминизациялануымен қанағаттанбауы - жас ауыл
мұғалімдерінң көшуінің басты себебі болып табылады. Жаңадан келген жас
мұғалім мұғалімдік топқа әлеуметтік – кәсіби бейімделіп, ауыл тұрмысына
дағдыланып, жаңа географиялық және этникалық ортаға бейімделуі керек.
Е.Е.Гавриличев [58] қалада туған түлектердің бейімделу процесі ауыр
өтетінін дұрыс атап кеткен: олар кәсіби жағынан да, әлеуметтік –
психологиялық жағынан да бейімделуі тиіс, жаңа мектеп ортасына, ауыл
жағдайларына, қоғамдық, өндірістік, әлеуметтік, өнегелік, құқықтық,
жанұялық- тұрмыстық қарым – қатынастар жүйесіне дағдылануы қажет.
Бірнеше жылдар бойы комплексті тақырыпта жасалған жұмыстың алғашқы
нәтижелерін ауыл мектебінде жас мұғалімнің сәтті бейімделуіне
жоғары оқу орның егжей-тегжейлі дайындығы және ауыл мектебіне сәйкес
жағдайларын құруы көмектесетіні жайында жасауға мүмкіндік береді. Сөйтіп,
Е.Н. Кирпичникова [44,30б.] ауыл мектептерінде педагогикалық ұжымдарда
мұғалімнің бейімделу ерекшеліктерін зерттей отырып, мектептің
педагогикалық ұжымының даму деңгейі неғұрлым жоғары болса, жас
мұғалімнің жұмысқа сәтті бейімделуіне көмектесетін, жас маманда
ұжымдық өзін-өзі бекіту өнегелі мінез-құлықтың қалыптасуы соғұрлым жас
мұғалімдердің көбісі жүзеге асыра алады деген нәтижеге келді. Т.Ф.
Кувдавлетовтың мәлімдеуінше [59] жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің
сәттілігі адамның өз күшіне ғана емес, сонымен қатар педагогикалық ұжымда
шығармашылық жағдайдың болуы мен тұлғаның және педагогикалық ұжымның өз
бетінше білім алу саласында құндылықтардың қалыптасу деңгейіне байланысты.
М.И.Скубийдің [28] пікірінше, ауылға келген жас мамандардың
тұрақтанды жаңа еңбек пен тұрмыс жағдайларына бейімделу процесіне, осы
процестің әлеуметтік – экономикалық және әлеуметтік – психологиялық
жақсы жағдайларға өтуіне, осы процесті тиімді басқаруына байланысты.
В.Э. Тамарин [56] ауыл мектебі жас мұғалімнің бейімделу
мәселелерін зерттеушілерге көмек ретінде әдістемелік нұсқаулар жасады. Оның
жұмыстары ғылым принциптерін, жалғастырушы және тәрбиелеуші жүзеге
асыруға педагогикалық жоғары оқу орныры түлектерінің дайындық деңгейін
талдауына, түлектердің ауыл мектебі өміріне енгеннен кейін алғашқы күндерде
көрінетін психологиялық – педагогикалық білім мазмұнындағы кемшіліктерді
анықтауға арналған. С.Г.Вершловскиймен, Т.В.Шадринамен, Ю.Л.Львовамен [60]
жинақталған жаңадан келген мұғалімдер жұмысын ұйымдастыру үшін жасалған
әдістемелік нұсқаулар қызығушылық тудырады. Олар жаңадан келген
мұғалімдердің бейімделуінің әлеуметтік – педагогикалық қиындықтарын
талдайды, жас педагогтармен жұмыс істеуде жұмыстың мынандай формалары мен
мазмұндарды ұсынады: кеңес беру, семинарлар, педагогикалық еңбек
ардагерлерімен кездесуді ұйымдастыру, жас мамандардың жұмысын кеңінен
талқылау. Жаңадан келген мұғалімдер жұмыс тәжірибесі бар Е.И.Сермяжко мен
Р.Н.Овчинников [61] педагогикалық ұсыныстар береді. Олар ұсыныстарын
оқушылар ұжымы мен оқушы тұлғасын зерттеу әдістемесі, сабақтарды дайындап
өткізу, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру бойынша ұстанады.
Болашақ мұғалімдерді ауыл мектебі қызметіне дайындауда жоо-рының
негізгі жұмыс бағыты А.Е.Кондратенконың [62-63], А.Ф.Челнокованың [67,68],
В.Р.Рубиннің зерттеулерінде сипатталған. Жас мұғалімдердің қалыптасу
үрдісі В.А.Афанасовтың [70], М.П.Стурованың [71], Е.П.Белозерцевтың [72]
зерттеулерінде аталып кеткен. Дегенмен, бұл жұмыстарда еңбек іс
-әрекетінің басындағы бөлек аспектілері ғана көрсетілген. Бұл жұмыстарда
маманның жоғары оқу орнығы дайындығы мен өздік жұмысы нәтижелерінің
арасында байланыс байқалмайды.
Кәсіби іс -әрекетке бейімделу процесін қамтамасызтандырудың
педагогикалық мәселелері Н.В.Кузьминаның [73], С.Н.Чистякованың [74],
Т.М.Чурекованың [75], В.А.Поляковтың [76] жұмыстарында қарастырылған.
Педагогика ғалымдары С.Н.Чистякова [74] мен В.А.Поляовтың [76] пікірі
бойынша жастардың бейімделу үрдісіне практикалық дайындалу әдісі
политехникалық білім алу. Кәсіби бейімделуді кәсіби дағдыланудың соңғы
кезеңі ретінде қарастырады.
Мамандықты таңдау себептерінің қалыптасу мәселелерін бір қатар
жұмыстарында қарастырған Е.В.Павлютенков [77] бейімделу процесінде ең
маңызды рольді мотивацияның сипаты атқарады деген пікір айтты. Кәсіби
өзін- өзі анықтаудың қоғамдық себептері анағұрлым маңызды болса, жас
мұғалімдердің әлеуметтік – психологиялық дағдылануы соғұрлым сәтті өтеді.
Жас мұғалім тұлғасының қалыптасу мәселелерінің кейбір
аспектілері Қазақстанда Н.Д.Хмельдің [78], К.Г.Садвокасованың [21],
Г.Н.Қасабекованың [79], М.С.Керимбаеваның [80], С.В.Фатеевтың [81] және
басқалардың жұмыстарында қарастырылған. Олар болашақ мұғалімнің кәсіби
дайындығының сәттілігі оны педагогикалық процестің маңыздылығын аңғаруды
оқытудан және оларды басқарудан тікелей байланыстылығын дәлелдеді.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім жүйесіндегі жас мұғалімдерге
әдістемелік көмек ұйымдастыратын формалары мен тәсілдері Ю.К.Бабанскийдің
[82], М.И.Бутрымовичтің [83], Г.П.Макееваның [84], М.С.Керимбаеваның [80],
И.Д.Лушниковтың [85], С.Г.Вершловскийдің [86,87] жұмыстарында ашық
көрсетілген.
Педагогикалық қызметті талдауға және мұғалім кадрларын дайындауға
арналған Ф.Н.Гоноболинның [88], Н.В.Кузьминаның [89], А.И.Щербаковтың [90],
В.А.Сластениннің [91], А.Е.Кондратенковтың [92,93], В.И.Бруднойдың [94]
және басқалардың зерттеулерінде мұғалім тұлғасына және оның кәсіби іс
-әрекетіне қойылатын талаптар қалыптасып, мұғалімнің кәсіби бейімделу
процесімен байланысты педагогикалық қабілеттіліктерге талдау жасалынған.
Педагогикалық жоғары оқу орны мұғалім кадрларын дайындайды, оның әрбір
профессоры мен оқытушысы өздерінің студенттерін қарым - қатынас
шеберлігімен қаруландырулары тиіс, және бұл ұғым өмір талабы ретінде
тәрбие теориясы мен дидактика принциптерінің маңызды шені болуы керек.
А.Е.Кондратенковтың [92] пікірінше мұғалім кадрларын дайындаудың мұндай
тәсілі жаңадан келген мұғалімдердің кәсіби бейімделу кезеңінде
қиындықтардың аз болып, бұл процес тез және сәтті өтуіне үміттенуге
мүмкіндік береді.
Педагогикалық кадрлардың кәсіби дайындық процесін қайта құруда
Полтавск педагогикалық институтында профессор, И.Я.Зязюнанің [95]
жетекшілігімен үлкен жұмыс жасалды. Бұнда мамандардың дайындық тәжірибесі
педагогикалық білімде жаңа технологиялар мен мазмұндарды жүзеге
асыру көрсетілген, және оның оқу процесі, рефлексиясы, студенттер мен
мұғалімдердің бірге жасалынған ғылыми жұмыстары мен білім жағдайларын
жобалау бір тұтас болады
Жас мұғалімдердің кәсіби бейімделуінің сәтті кезеңінің факторы
ретінде өз бетінше білім алу және жетекшілік ролін Ф.Р.Юзликаев [96],
Ю.Л.Львова [97], Е.Ф.Широкова [45], П.П.Костенков [98] және басқалардың
зерттеулерінде қарастырылған.
В.И.Бруднойдың [94] зерттеуінде бейімделу процесінің диалектілігі,
оның үздіксіздігі көрсетілген, дағдылану процесі сапалы кезең нәтижесі
ретінде бейімделу жағдайын талдай отырып, А.И.Кагальняк, О.Н.Бендерская
[99] бейімделуді қиындататын және қоғамдық іс -әрекетінің орындалуымен
қанағаттанбаған жас мұғалімнің әлеуметтік және педагогикалық сипаттары
себептердің тізімін ұсынды.
Дегенмен, кәсіби бейімделу мәселелерінің нақты жасалғанына
қарамастан, мұғалімді дайындау саласында оның практикалық жүзеге асыруы әлі
де төмен деңгейде қалып отыр. Бұған дейін басты мәселе түлек моделін
(профессиограмма, квалификациялы мінездеме) қалыптастыру, оның шешімі
педагогикалық кадрларды дайындау мәселесінде және кәсіби іс - әрекетте
бейімделуінің сәттілігін қамтамасыз етеді. Жас мұғалімнің жеке
қасиеттері, білімі, қабілеттілігі, кәсіби білімідерінің жиынтығы дайындық
барысында табысқа жеткізетіні болжанды. Бірақ соған қарамастан,
педагогикалық оқу орнын бітіргеннен кейін алғашқы жылдарда мектеп жұмысына
қалдырылған мұғалімдердің 40 % мамандықтарын қате таңдағаны жайында
мәліметтер бар.
Жас мұғалімнің жұмысында болатын әр түрлі сипаттағы қиындықтарды
С.В.Овдей [39], А.Н.Бритхивин мен С.Г.Вершловский [100], И.Д.Лушников
[101], Н.В.Кузьмин [102] мен Т.Н.Поляков [103], С.И.Михайлов пен
И.Н.Козловтың [104] зерттеу жұмыстарында қарастырылған, олар жас педагогтың
қиындықтары бейімделу процесіне кері және жағымды әсерін тигізетінін айтты.
А.Н.Бритхивин мен С.Г.Вершловский жас мұғалімдер бейімделуінің әлеуметтік –
педагогикалық мәселелерін қарастыра отырып, педагогикалық шеберлікті
меңгеру мен кәсіби бейімделудің сәтті нәтижесін болжауға болады деген
қорытындыға келді. Бұл құнды қағида мұғалімнің бейімделу процесі
жетілдіруінің ең тиімді әдістерін теориялық бекіту үшін пайдалануы
мүмкін. С.Г.Вершловский [23] жас мұғалімнің еңбек қызметінің бастапқы
кезеңінде қиындықтардың болатынын жоғары оқу орныда алған практикалық
дайындықтың жеткіліксіздігінен екенін түсіндіреді. Жаңадан келген
мұғалімдер тек тәжірибе жүзінде ғана меңгере алатын білім тапшылығын
сезінеді. Мұғалім студенттік жылдарда оқыған педагогикалық теория пәні
тәжірибені жалпы қарастырады және нақты педагогикалық жағдайларда
көмектесе алмайды. Жас педагог кездестіретін тәрбиелеу жағдайлары
комплексті сипатқа ие болып және оларды шешу үшін бар білім жинтығы
қажет.
Коммуникативті міндеттерді сәтті шешу жас мұғалімнің тұлғалық
ерекшеліктеріне байланысты: міндеттілік, өзін- өзі бағалау деңгейі,
өзін -өзі қадағалау қабілеттілігінің көрінуі мен бары” И.Н.Козлова мен
С.И.Михайловамен [104, 133-134 б.] анықталған.
Жас мұғалімдердің қиындықтарын комплексті және бірыңғай әдістемемен
зерттеуде Н.В.Кульминнің [102] және Т.С.Полякованың [103] зерттеулері
ерекше. Олар педагогикалық қиындықтардың маңыздылығын анықтап,
классификациясын жасап, жаңадан келген мұғалім жұмысындағы қиындықтардың
себептерін табуға тырысты. Анықталған қиындықтарды жеңу үшін болашақ
мұғалімдерінің жоғары оқу орнынан кейінгі және жоғары оқу орныдағы
дайындық процедурасы және әдістемелік (методологиялық) әдіснамалық
жасалды.
Кейбір авторлар жас мамандардың бейімделу көрсеткіштері мен
қағидаларын анықтау үшін көп жұмыс жасаған. Мұғалім мамандығына мұндай
талпыныс М.И.Скубий [28], А.Г.Мороз [105], А.Я.Степанов [106], Т.А.
Аксакова [6], Л.К.Зубцова [30], Н.А. Свиридов [107], А.И.Ходаков [29],
Л.С.Шубина [41] еңбектерінде кездеседі.
Критерийлер жүйесін анықтау - өте қиын міндет, өйткені бейімделу
– көп жақты әлеуметтік құбылыс, мұғалім еңбегінің ерекшелігі оның
өндірістің іс - әрекетін өлшеп, санмен белгілеу қиын болатынында.
Сондықтан, М.И.Скубийдің [28] мәлімдеуінше мұғалім еңбегінің объективті
көрсеткішін үшінші жақ – сарапшылардың субъективті бағалауы арқылы санауға
тура келеді. Олар кәсіби бейімделудің мынандай критерийлерін ұсынады:
- біліктілігін арттыру;
- мамандыққа қанағаттану;
- мұғалім шеберлігінің сарапшылық бағалауы.
Критерийлер жүйесінің кәсіби бейімделудің 3 деңгейін көрсетеді: жоғары,
орташа, төмен.
Бейімделудің белгісі болып уақытша интервал есептеледі. Н.А.Свиридов
[107] бірінші уақытша кезеңді жұмыстың алғашқы жылдарымен, 2-ші кезеңді –
мектепте үш жылдан астам жұмысты, 3-ші кезеңді- үш жылдан астам жұмыспен
сипаттайды. А.И.Ходаков [29]бейімделудің басқа мерзімдерін көрсетеді: 1-
ші кезең – жұмыстың 2-3 айы, 2-ші кезең – жұмыстың бірінші жылының аяғына
дейін, 3-ші кезең – жұмыстың бірінші жыл аяқталғанда. Бірақ уақытша
көрсеткіш жеткіліксіз. Мұғалім мамандығының өндірістік қызметінің
нәтижелерін өлшеу қиын. Осыдан көптеген авторлар кәсіби бейімделудің
мынандай маңызды критерийлерін ерекше көрсетті:
1) біліктілікті арттыру;
2) мұғалім шеберлігінің сарапшылық бағалауы;
3) мамандықпен қанағаттану.
Мамандықпен қанағаттану және жұмыспен қанағаттану ұғымдарын кеңіте
отырып, А.Я.Степанов [106] мұғалімнің шығармашылық қабілеттіліктерін,
өндірістік ұжымда және әлеуметтік ортада бекітілуін анықтау үшін, еңбекпен
қанағаттануының маңыздылығын дұрыс атап кеткен. Түлектердің бекітілу
мәселелерін Новгородтың педагогикалық институттың зерттеушілері
қарастырған. М.И.Куликов пен И.Д.Бутузовтың [108] мәліметтері бойынша жас
мұғалімдердің 20-25% ауылдан көшіуге ынталы, оның себептері әр түрлі:
бір қатар аудандар мектептерінің сыныптр санының қысқартылуымен
байланысты жұмыс перспективасының жоқтығы, оқу жүктемесінің
қолайсыздығы, орталық елді мекендердің алшақтығы, мәдени мекемелердің
нашар жұмысы.
Л.С.Шубина [41] мұғалімнің педагогикалық қызмет шарттарына дағдылану
жағдайының негізгі бөліктерін атады: балалар алдында қорықпау; мұғалім
ретінде өз -өзіне сенімді болу; оқушылар ұжымының жұмысына қызығушылықтың
болуы; істің сәттілігіне сенімде болу; өзінің іс - әрекет күйіне
қанағаттану; әріптестерімен жақсы қарым – қатынаста болу.
Ол бейімделуді күрделі, комплексті, көп жақты сипаты бар оқушының,
педагогикалық жоғары оқу орны студентінің және жас мұғалімнің кәсіби
бейімделуін дамытатын мәселе ретінде ұсынады. Ол кәсіби дайындық процесі
кезінде педагогикалық қызметке бейімделу мен оқушылардың мұғалім
мамандығына дайындалудың алдыңғы тәсілдері мен формаларын қарастырды.
Жас мұғалімнің кәсіби бейімделуіне әр түрлі факторлар әсер етеді.
Сөйтіп, Л.М.Педаяс [42] педагогикалық іс - әрекетке жеке тұлғаның сәтті
бейімделуі үшін тұрақты кәсіби ықыластың болуы ең маңызды фактор
деген нәтижеге келді. Саналы кәсіби бағыт- бағдары бар жас
мұғалімдер университет бітірген мұғалімдерге қарағанда мектептегі іс -
әрекетке оңайырақ дағдыланады.
Кәсіби бейімделу кезінде жас мұғалімдердің жұмыстарын талдай отырып,
В.Тарве [109] мынандай факторларды көрсетеді:
1 топ - алдыңғы даму деп аталатын факторлар – мамандықты таңдау адамның
мұғалім қызметіне психологиялық дайындығы, жоғары оқу орнына және
орта мектептегі дайындықтың сапасы мен сипаты, оның өнегелілі дамуы
жоғары оқу орны түсуге дейінгі жұмысының стажы мен сипаты;
2 топ – субъективті факторлар – кәсіби қасиеттер, бейімділік объективті
факторлар – мектеп түрі, мектептің материалдық базасы, мектептің техникалық
жабдықталуы, мұғалімнің жүктемесі. Объективті факторларды жалпы,
жұмыстық, жеке деп бөлуге болады.
3 топ – субъективті – объективті факторлар- пәні, әдістемесі, тәрбие жұмысы
бойынша мұғалімнің кәсіби дайындығы, жұмыс орны, әріптестері,
әкімшілік пен оқушылар жайлы алғашқы ойы.
А.А.Вайсбург [110] кәсіби бейімделуді зерттеуінде жас
педагогтардың сәтті бейімделуі үшін жаңа тәсіл мен ынталандыру теориясын
ұсынады. Болашақ мұғалім өзінің ролі, жұмыс сипаты, өзінің міндеттері
мен оларды орындаудың тиімді әдістерін, педагогикалық қызметте әрқашан
ескеруге қажетті талаптар жайында жоғары оқу орны қабырғасында
меңгеруі тиіс. Өзінің ішкі күйлеріне тән емес, жаңа сезінетін, тіршілік
әрекетінің сыртқы күйлерінің ауысу әдісімен адам осы күйге жетеді.
Ынталандыру процесі кезінде ішкіден сыртқыға ең тиімді көшеді.
А.Г.Мороз [105] кәсіби бейімделуге әсер ететін факторлар жайында
айтқанда мыналарды ерекше атап кеткен:
1) жас мұғалімнің жеке тұлғасының даму факторлары;
2) әлеуметтік – психологиялық факторлар;
3) әлеуметтік факторлар.
Ол факторлардың бірінші тобына – таңдаған мамандығына жас мұғалімнің
ішкі психологиясының бекітілуін, жас маманның кәсіби жарамдылығын,
педагогикалық іс - әрекетке дайындығын жатқызады: мінезі, жүйке жүйесінің
түрі, өзін -өзі бағалауы, коммуникабелділігін, оның кәсіби дайындығының
деңгейі, жұмыс қабілеттілігі, өнегелі қасиеттері және басқалары.
Екінші топ факторларына – жас мұғалімнің педагогикалық ұжымымен
қарым –қатынасы, әріптестері мен мектеп әкімшілігімен қарым – қатынасы,
педагогикалық еңбекті ұйымдастыру ерекшеліктері, ұжымның психологиялық
климаты және басқасы жатады.
Зерттеп отырған мәселенің жан-жақтылығы бейімделу факторларының
құрылымының күрделілігін көрсетеді. Олардың барлығы бейімделу сәттілігі
мен әсерінің ұзақтығы мен жүиелік деңгейіне байланысты әсерін тигізеді.
Өзара байланысты бұл факторлар жағдайларының өзара сертті жүйесі ретінде
біртұтас болып әсер етеді.
М.И.Скубий [28] ауыл мен қала арасындағы өзгешеліктерді айта отырып,
жас ауыл мұғалімдерінің бейімделу сипатына мынандай факторлар әсер етеді:
- бұрын индивидтің ауылға қатынасы, оның әлеуметтік тегі;
- жаңадан келген мұғалімнің тұрмыс жағдайлары.
И.Д.Лушников [101] өзінің зерттеуінде мұғалімнің үздіксіз кәсіби
тұлғалық дамуы мен педагогикалық жоғары оқу орны түлектерінің
педагогикалық үрдіске гуманизация жағынан пікірлері мен кәсіби
бейімделуінің субъективті және объективті факторларының қарама – қайшылығы
мен маңыздылығын анықтаған. Мұғалім үздіксіз кәсіби – тұлғалық дамуы
жақсы нәтижелі оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін
деңгейге жетеді. Ол бейімделуді нақты аяқталған нәтиже ретінде
қабылдамай, мұғалімнің ары қарай жетілуі мен қалыптасу кезеңі ретінде
түсінеді.
Тәрбиеші ретінде жас мұғалімнің кәсіби бейімделуінің теориялық
мәселелеріне өздерінің зерттеулерін А.Н.Ходаков [29], У.Б.Агбаева [15],
Л.И.Федорова [111] арнады. Олар бейімделудің бірқатар өзара байланысты
ерекше аспектілерін ерекшеледі: жалпы әлеуметтік, жеке кәсіби,
психологиялық және спецификалық. Бұл мәселе жаңадан келген мұғалім
тек кәсіби іс - әрекетке мұғалім – пәнді жүргізуші ретінде бейімделіп
қоймай, сонымен қатар, ауыл тұрмысы жағдайларына, оқушылар және
педагогикалық ұжымына да дағдылануымен байланысты.
Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша кәсіби бейімделудің бірқатар
кезеңдері бар. Кәсіби бейімделу кезеңінің ролі мен мәні зерттеушілермен әр
түрлі бағаланды. Бір авторлар (Л.Г.Борисова [36], И.Н.Кряжева [46],
О.И.Зотова [112] ) мұғалімнің кәсіби бейімделуі алдыңғы үш кезеңнен
басталып, мамандар – профессионалдар тұлғасын қалыптастыру процесінің
аяқтаушы кезеңі ролін кәсіби бейімделуге берді: орта мектепте еңбекке
дайындалғанда, мамандықты таңдауда және кәсіби дайындалуда. Олар осы
кезеңдерді әр мағыналы түрде қарап, олар бір – бірімен уақытша байланысты
дейді. Басқа авторлар (И.Д.Лушников [101], С.В.Овдей [39]) кәсіби дағдылану
кезеңі мен кәсіби дайындық кезеңін кәсіби бейімделудің теңі жоқ дайындық
ретінде анықтайды. Бұндай әдістеме Б.Г.Ананьевтың [113,158 б.]
қағидаларында негізделген,оның пікірінше адам дербес қайраткер ретінде
қоғамдық жұмысқа “кірісуінің” мерзімі қалай өзгермесе де, адамның
өмірлік жолы үшін қызмет басталуы ақиқаты өте маңызды. Сонымен
қатар,ол білім мен тәжірибенің бірігуі адамның іс -әрекет субъектісі
ретінде қалыптасуының ең маңызды шарттары болып табылады, нақты бір
қызмет саласында өзінің шеберлігін әрдайым жетілдіруді атап кеткен
[113,166-167 б.]. М.И.Скубий [28] жас ауыл мұғалімінің әлеуметтік
бейімделу мәселелерін зерттей, тығыз өзара байланысты екі кезеңді
ерекшелейді:
1 кезең – дайындық
1. кезең – негізгі
Екінші кезеңнің басы дербес педагогикалық қызметтің басталуы мен сәйкес
келеді, мұнда жас маман жаңа әлеуметтік ортасының және өмірлік
қызметінің нақты бейімделу жағдайына түседі. Г.А.Кончанин [114],
А.Н.Свиридов [26], А.И.Ходаков [29] өздерінің зерттеуінде бейімделу
процесін үш кезеңге бөлуге болатынын айтты.
1 кезең – ену, өзінің жаңа әлеуметтік күйінің идеалды эмоционалды
сипатталатын моделімен көрсетіледі;
2 кезең – арылу бейімделудің ең ауыр кезеңі, өзінің талпыныстары мен
нақты мүмкіндіктері, қалыптасқан әдістері мен жаңа талаптары ішкі
қарама – қайшылықтардың шиеленісуімен сипатталады.
3 кезең сезім маңыздылығының бекітілуі барысында жаңа әлеуметтік рольге
өзіне дегеэмоционалды бағалау көрсеткіші тұрақтанып, өнегелі тұрақты өзін -
өзі қадағалау процесінің қалыптасуына әсер етеді. Т.Ф.Кулдавлетов [115]
мамандықта периодизациялауды нығайту кезеңімен толықтырады. Ол жас
мұғалімдердің мамандық пен мектепке бейімделу процесіне әсер ететін
екі қатар факторларды көрсетеді. Солардың бірі жас мұғалімдердің
тұрмысы мен өмір жағдайы, мектептің оқу – тәрбие базасымен байланысты
болады. Басқалары жоғары оқу орнының студенттерін дайындау сапасымен
байланысты. Автор оларды ұйымдасшыл – педагогикалық деп атайды.
Нақты зерттеу міндеттеріне байланысты бейімделудің әр алуан түрлері
қарастырылды: психофизиологиялық, әлеуметтік, әлеуметтік – психологиялық,
өндірістік, кәсіби. Мұндай бөлім шартты болып табылады, себебі,
А.К.Маркова [116] айтып кеткендей, адам біртұтас құрылым ретінде
бейімделеді: ағза ретінде (физикалық бейімделу), индивид ретінде
(психологиялық бейімделу), жеке тұлға ретінде (әлеуметтік бейімделу),
еңбек субъектісі ретінде ( кәсіби бейімделу).
Бейімделу процесін зерттеудің мұндай көп аспектілілігі бейімделу
анықтамасының әр түрлілігіне әкеледі. В.А. Сиомичев [117] бейімделуді адам
іс - әрекетіндегі және өміріндегі жеке тұлғалық қасиеттерінің
дағдылану процесі ретінде ұсынады. Т.И. Рогинская [118] бейімделуді орта
мен жеке тұлғаның өзара белсенді әрекеттесу процесі ретінде қарастырады,
А.Л.Мацкевич [119] бейімделуді қоршаған орта мен жеке тұлғаның өзара
әрекеттесу процесі ретінде қарастырып, жеке тұлғаның өзінің
құндылықтары мен ортаға сай талаптарына, тұлғаның белсенділігінің деңгейіне
байланысты екенін айтты. В,Г,Бушурова [120] өмірдің жаңа шарттарына
индивидтің белсенді дағдылану процесін, психикалық деңгейде реттеуі
жүретін бейімделудегі өзгерістерді көреді. А.Л.Робелде [121] бейімделуді
өмір мен іс - әрекеттің ауыр өзгерістеріне жеке тұлғаның біртұтас
реакциясы болып табылатын процес ретінде анықтайды.
Ең бірінші рет бейімделу терминін биолог Н.Ауберт қолданды, содан
бері нақты қоздырғыштарға мүшелер сезімінің дағдылануының ықпалынан
анализаторлардың сезімталдылығы өзгерістерін белгілеу үшін медициналық
әдебиеттерде қолдана басталды. Дегенмен, бейімделу терминінің
биологиялық шығу тегіне қарамастан, Г.В.Кондратьевтың [14, 18 б.]
айтуынша оны қоғамдық ғылымдарда қолдану құқығы шектелмейді. Адамның
өзгертілген жағдайында физиологиялық өзгеруі әлеуметтік қайта құруға
қарағанда, саналы түрде әлдеқайда төмен реттеледі. Әлеуметтік бейімделу –
бұл адам мен қоғаммен басым жағдайларда биологиялық түзетіле алатын және
қоғаммен басқарылатын процес.
Адамдық индивидті зерттеуде бейімделу терминіне ғалымдар –
философтар, социологтар, психологтар және педагогтар жиі көңіл аудара
бастады.(М.Ф.Бенедиктова [122], П.Я.Кончанин [114], Н.А.Свиридов [107],
М.И.Скубий [28], Е.А.Таранов [123], Е.Г.Шаин [8], Л.С.Шубина [41] және
басқалары [24-25])
Философтар бейімделу құбылысы анықтамасына жеке тұлғаның
қалыптасуының және өзгергіш жағдайының арасындағы байланыстар менжалпы
заңдылықтарды жатқызды. Социологтарды бейімделу ұғымында әлеуметтік
ортаның әр түрлі құрылымдық элементтерге тұлғаның белсенді енуі
қызықтырады, ал психологтар мен педагогтарды дағдыланып жатқан тұлғаның
жүріс – тұрысының негізгі бағыттары мен анық бейімделуінің белгілері мен
деңгейлері қызықтырады. Бейімделу термині талқыланып, әр түрлі ғылым
салаларында ғана қолданылмай, сонымен қатар, нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz