Алакөл жүиесіндегі қошқаркөл табан балығының морфо-биологиялық сипаттамасы және жыныс бездерінің даму ерекшелігі
КІРІСПЕ 4
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1. Алакөл көл жүйесінің физика.географиялық
және зерттелетін аудандардың биотоптық сипаттамасы. 5
1.2. Табан балығының систематикасы және
жалпы сипаттамасы 9
1.3.Биологиясы 11
1.3.1. Көбеюі 11
1.3.2. Қоректенуі 12
1.4. Алакөл көл жүйесінде табан балығының
пайда болуы 13
1.5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы 16
2. МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 23
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 26
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 32
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1. Алакөл көл жүйесінің физика.географиялық
және зерттелетін аудандардың биотоптық сипаттамасы. 5
1.2. Табан балығының систематикасы және
жалпы сипаттамасы 9
1.3.Биологиясы 11
1.3.1. Көбеюі 11
1.3.2. Қоректенуі 12
1.4. Алакөл көл жүйесінде табан балығының
пайда болуы 13
1.5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы 16
2. МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 23
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 26
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 32
Алакөл көлдер жүйесіне табан балығы жерсіңдірілген. Қазіргі уақытта табан балығы Алакөл көлдер жүйесінің барлық су қоймаларында кездеседі (Жалаңаш көлден басқасында). Олар көлдің ашық аймақты биотоптарын таңдайды, тұзды жерлерде аз кездеседі.
Табан балығын Алакөлге жерсіңдіру барысында өрістеу температурасын 16-12° төмендетті. Қошқаркөлде табан балығы мамырдың айының аяғынан маусымның басында су температурасы 16-18,5° жеткенде өрістеуге шыға бастайды . Алакөл жүйесіндегі табан балықтың кәсіптік маңызы зор. Табан балығы морфо-биологиялық жағынан осы көлдер жүйесіндегілері әлі де толық зерттелмеген. Жыныс бездерінің дамуы және морфологиялық құрлысы жағынан жасалған зерттеу жұмыстары жоқ. Осы бітіру жұмыста табан балығының жыныс безінің гистологиялық зерттеулері алғаш рет жасалынып отыр.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- Табан балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Табан балығын Алакөлге жерсіңдіру барысында өрістеу температурасын 16-12° төмендетті. Қошқаркөлде табан балығы мамырдың айының аяғынан маусымның басында су температурасы 16-18,5° жеткенде өрістеуге шыға бастайды . Алакөл жүйесіндегі табан балықтың кәсіптік маңызы зор. Табан балығы морфо-биологиялық жағынан осы көлдер жүйесіндегілері әлі де толық зерттелмеген. Жыныс бездерінің дамуы және морфологиялық құрлысы жағынан жасалған зерттеу жұмыстары жоқ. Осы бітіру жұмыста табан балығының жыныс безінің гистологиялық зерттеулері алғаш рет жасалынып отыр.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- Табан балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
1 Филонец П.П. Очерки по географии внутренних вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана (озера, водохранилища и ледники). – Алма-Ата: Наука, 1981. –С. 294
2 Терлецкий Б.К. Балхаш-Алакольская впадина. Гидрологическое описание Северного Джетысу // Тр. Главн. геол. - разв. управления высшего Совета народн. хоз.-ва СССР, 1931. - Вып. 105.
3 Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и рекомендации по использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ.- № ГР0194РК00040. - Алматы, 1997. –С. 160
4 Филонец П.П. Морфометрия Алакольских озер. Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 79 – 87
5 Логиновских Э.В. Кормовая база Алакольских озер и ее использование рыбами. Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965. – С. 223 -235
6 Быков Б.А. Экологический словарь.- Алма-Ата: Наука, 1988.- 212 с.
7 Унифицированные методы анализа вод / под ред. Ю.Ю. Лурье. - М.: Химия, 1973.- С. 376
8 Коровин В.И., Курдин Р.Д. Уровенный режим Алакольских озер.// Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата:Наука, 1965. – C. 122-140
9 Коровин В.И. Исследования связей уровня озера Алаколь с гидрометеоро-логическими факторами // Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата: Наука, 1965.- С. 141-150
10 Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ, № ГР. 0194РК00040. - Алматы, 1998.- С. 112
11 Курдин Р.Д. Ветровое волнение на Алакольских озерах.// Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 151-171
12 Курдин Р.Д. Термический режим Алакольских озер.// Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 182-195
13 Курдин Р.Д. Ледовый режим Алакольских озер // Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 305
14 Рыбы Казахстана: в 5 томах. - Алма-Ата: Наука, 1988.-Т. 3.- С. 127-159
15 Рыбохозяйственные иследования в Республики Казахстан: история современное состояние (сборник научных прудов). РГП «НПЦРХ» Алматы, Бастау -2005.- С. 441-445
16 Изучить состояние сырьевой базы в Алакольской системе озер, разработать биологически обоснованный прогноз вылова рыбы на 1994 год: Отчет о НИР / КазНИИРХ. - Алматы, 1993. – С. 68
17 Рыбы Казахстана: в 5 томах. - Алма-Ата: Наука, 1987.-Т.3. –С. 200
18 Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов за 1995 г. Озера Алакольской системы: Отчет о НИР (заключит.) / КазНИИРХ - N ГР. 0194РК0040 - Алматы - 1995. – С. 168
19 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ. - Алматы, 2002. – С. 38
20 Экологический мониторинг, разработка и сохранения биоразнообразия устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный)/КазНИИРХ. – Алматы, 2001. – С. 55
21 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦРХ. - Алматы, 2004. – С. 208
22 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный)/КазНИИРХ. – Алматы, 2002. – С. 51
23 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет ОНИР (промежуточный) / КазНИИ рыбного хозяйства. № ГР. 0101РК00134. - Алматы, 2003. – С. 109
24 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный) /НПЦРХ. - Алматы, 2004. – С. 57
25 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦРХ. - Алматы, 2005. – С. 171
26 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ. - Алматы, 2003. – С. 64
27 Рыбы Казахстана: в 5 томах. - Алма-Ата: Наука, 1989.-Т. 5.- С. 312
28 Макеева А.П. Эмбриология рыб. М.: МГУ. 1992.- С. 198 –206
29 Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М. Пищевая промышленность. 1966 г.- С. 33-51
30 С.М. Шалғымбаева, С.С. Көбегенова, А.Қ. Нұршин. Микротехника негіздері. Алматы , 2007.
31 Елизарова Н.С. Особенности размножения леща Волгоградского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 1968. -Т. 8. Вып. 2(49). – С. 368-370
32 Абдуллаев М.А., Истамова В.И., Хасанов А.Х. Лещ Куюмазарского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 19687 –Т. 8. Вып. 1(48). – С. 99
33 Андреева А.М. Оогенез леща Abramis brama Рыбинского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.׃ 1983. – Т. 23. Вып. 2. – С. 257-261
2 Терлецкий Б.К. Балхаш-Алакольская впадина. Гидрологическое описание Северного Джетысу // Тр. Главн. геол. - разв. управления высшего Совета народн. хоз.-ва СССР, 1931. - Вып. 105.
3 Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов Казахстана и рекомендации по использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР (промежуточный) / КазНИИРХ.- № ГР0194РК00040. - Алматы, 1997. –С. 160
4 Филонец П.П. Морфометрия Алакольских озер. Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 79 – 87
5 Логиновских Э.В. Кормовая база Алакольских озер и ее использование рыбами. Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965. – С. 223 -235
6 Быков Б.А. Экологический словарь.- Алма-Ата: Наука, 1988.- 212 с.
7 Унифицированные методы анализа вод / под ред. Ю.Ю. Лурье. - М.: Химия, 1973.- С. 376
8 Коровин В.И., Курдин Р.Д. Уровенный режим Алакольских озер.// Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата:Наука, 1965. – C. 122-140
9 Коровин В.И. Исследования связей уровня озера Алаколь с гидрометеоро-логическими факторами // Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата: Наука, 1965.- С. 141-150
10 Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ, № ГР. 0194РК00040. - Алматы, 1998.- С. 112
11 Курдин Р.Д. Ветровое волнение на Алакольских озерах.// Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 151-171
12 Курдин Р.Д. Термический режим Алакольских озер.// Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 182-195
13 Курдин Р.Д. Ледовый режим Алакольских озер // Алакольская впадина и ее озера.- Алма-Ата, АН КазССР, 1965.- С. 305
14 Рыбы Казахстана: в 5 томах. - Алма-Ата: Наука, 1988.-Т. 3.- С. 127-159
15 Рыбохозяйственные иследования в Республики Казахстан: история современное состояние (сборник научных прудов). РГП «НПЦРХ» Алматы, Бастау -2005.- С. 441-445
16 Изучить состояние сырьевой базы в Алакольской системе озер, разработать биологически обоснованный прогноз вылова рыбы на 1994 год: Отчет о НИР / КазНИИРХ. - Алматы, 1993. – С. 68
17 Рыбы Казахстана: в 5 томах. - Алма-Ата: Наука, 1987.-Т.3. –С. 200
18 Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбопромысловых водоемов и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов за 1995 г. Озера Алакольской системы: Отчет о НИР (заключит.) / КазНИИРХ - N ГР. 0194РК0040 - Алматы - 1995. – С. 168
19 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ. - Алматы, 2002. – С. 38
20 Экологический мониторинг, разработка и сохранения биоразнообразия устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный)/КазНИИРХ. – Алматы, 2001. – С. 55
21 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦРХ. - Алматы, 2004. – С. 208
22 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный)/КазНИИРХ. – Алматы, 2002. – С. 51
23 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет ОНИР (промежуточный) / КазНИИ рыбного хозяйства. № ГР. 0101РК00134. - Алматы, 2003. – С. 109
24 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный) /НПЦРХ. - Алматы, 2004. – С. 57
25 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦРХ. - Алматы, 2005. – С. 171
26 Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / КазНИИРХ. - Алматы, 2003. – С. 64
27 Рыбы Казахстана: в 5 томах. - Алма-Ата: Наука, 1989.-Т. 5.- С. 312
28 Макеева А.П. Эмбриология рыб. М.: МГУ. 1992.- С. 198 –206
29 Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М. Пищевая промышленность. 1966 г.- С. 33-51
30 С.М. Шалғымбаева, С.С. Көбегенова, А.Қ. Нұршин. Микротехника негіздері. Алматы , 2007.
31 Елизарова Н.С. Особенности размножения леща Волгоградского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 1968. -Т. 8. Вып. 2(49). – С. 368-370
32 Абдуллаев М.А., Истамова В.И., Хасанов А.Х. Лещ Куюмазарского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 19687 –Т. 8. Вып. 1(48). – С. 99
33 Андреева А.М. Оогенез леща Abramis brama Рыбинского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.׃ 1983. – Т. 23. Вып. 2. – С. 257-261
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Биология факультеті
Зоология және гистология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АЛАКӨЛ ЖҮИЕСІНДЕГІ ҚОШҚАРКӨЛ ТАБАН БАЛЫҒЫНЫҢ МОРФО-БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
ЖӘНЕ ЖЫНЫС БЕЗДЕРІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Орындаған 4 курс студенті:
Ғылыми жетекшісі:___________
____ _________2008ж.
Норма бақылаушы:___________
____ _________2008ж.
Қорғауға жіберілді, кафедра меңгерушісі,
профессор :___________________
_____ ________ 2008ж.
Алматы 2008ж.
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмыстың тақырыбы: Алакөл жүйесіндегі Қошқаркөл табан балығының
морфо-биологиялық сипаттамасы және жыныс бездерінің даму ерекшеліктері.
Бітіру жұмыс 34 беттен, 3 кестеден, 6 суреттен, 33 әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: табан балығы, тұқымдылық, аналық без, аталық без,
сперматогониялар, сперматоциттер, оогониялар, ооциттер, көбею жүйесі.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею
жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- Табан балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- жасалған препараттарға гистологиялық анализ жүргізу;
МАЗМҰНЫ
беті
КІРІСПЕ
4
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
5
1.1. Алакөл көл жүйесінің физика-географиялық
және зерттелетін аудандардың биотоптық сипаттамасы.
5
1.2. Табан балығының систематикасы және
жалпы сипаттамасы
9
1.3.Биологиясы
11
1.3.1. Көбеюі
11
1.3.2. Қоректенуі
12
1.4. Алакөл көл жүйесінде табан балығының
пайда болуы
13
1.5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы
16
2. МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР
23
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 26
ҚОРЫТЫНДЫ
31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
32
КІРІСПЕ
Алакөл көлдер жүйесіне табан балығы жерсіңдірілген. Қазіргі уақытта
табан балығы Алакөл көлдер жүйесінің барлық су қоймаларында кездеседі
(Жалаңаш көлден басқасында). Олар көлдің ашық аймақты биотоптарын таңдайды,
тұзды жерлерде аз кездеседі.
Табан балығын Алакөлге жерсіңдіру барысында өрістеу температурасын 16-
12° төмендетті. Қошқаркөлде табан балығы мамырдың айының аяғынан маусымның
басында су температурасы 16-18,5° жеткенде өрістеуге шыға бастайды . Алакөл
жүйесіндегі табан балықтың кәсіптік маңызы зор. Табан балығы морфо-
биологиялық жағынан осы көлдер жүйесіндегілері әлі де толық зерттелмеген.
Жыныс бездерінің дамуы және морфологиялық құрлысы жағынан жасалған зерттеу
жұмыстары жоқ. Осы бітіру жұмыста табан балығының жыныс безінің
гистологиялық зерттеулері алғаш рет жасалынып отыр.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею
жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- Табан балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
I. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Алакөл көл жүйесінің физика-географиялық және зерттелетін аудандардың
биотоптық сипаттамасы
Алакөл - Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының аумағында
орналасқан тұйық көл.
Алакөл көл жүйесі оңтүстік шығыс Қазақстандағы біртекті ойпаттың
орталығында орналасқан. Алакөл көлінің солтүстік жағы Тарбағатай жотасымен,
оңтүстігі Жоңғар Алатауымен, шығыс жағы барлық жотасымен шектелген.
Алакөл көлі тіркеспелі көлдер болып саналады, яғни Балқаштан
басталып, Қытай территориясындағы Ебі - Норыммен аяқталады. Төрт үлкендеу
көлдер бассейніне (Алакөл, Сасықкөл, Қошқаркөл, Жалаңашкөл), Алакөл көлінің
суы тұзды , ал қалғандарынікі тұщы [1].
Алакөл көлі Алакөл көл жүйесінің үлкен суқоймасы болып табылады.
Алакөл ойпатының төменгі бөлігінде орналасқан. Суды тек қана өзендер
тармақтарымен ғана емес сонымен қатар Алакөл топтарындағы басқа да үлкен
көлдерінен қанығады. Көл аздап алмұрт тәрізді пішіндес, сарқынды суларға
жатпайды. Солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай созылып жатыр.
60-ыншы жылдардың басында оның максимальді ұзындығы 104 км,
максимальді ені -52 км. (орташа-25,5). Жағалауының ұзындығы -384 км. Судың
беткі ауданы -2560 км2. (аралдарымен қоса есептегенде 2686 км кв. ,орташа
тереңдігі-22,1 м, максимальлі тереңдігі -54м, көлдің су көлемі -58,56
млрд. м3 [2]. Көл аумағы (аралдарымен қоса есептегенде) 2696 км2. Су
жиналатын алабы 47859 км2. Суы өте кермек. Көл теңіз деңгейінен 247,3 м
абсалюттік биіктікте орналасқан.
Алакөл жағалауы негізінен төрттік дәуірдің тау жыныстарынан саз
балшық, құмды топырақ, қиыршық тас, ұсақ құм тұрады. Тек қана оңтүстік және
шығыс жағалауының бір бөлігі көл суымен шайылады. Көл жағалауынан ұзын әрі
жіңішке қиыршықты тармақтар бөлінуінің нәтижесінде көл өз уақытында Гурге
атауын алған. Ол 12-19 ғасырларда Гурге- нор (монғолша көпір көл) кейін
Алактагол, Алатеңіз, Алакта деп аталған[2].
Алакөл көліне 15-тей су тармақтары келіп қосылады, олардың
ішінде негізгі болатын; Ұрыжар өзені (50% көлдегі беткі тармағымен ),
Қатынсу (8,8%) , Емел (27,4%) солтүстікте және солтүстік- шығыстан
сонымен қатар Жаманөткел (5%), Ырғайты және Жаманты (8,8%) оңтүстік және
оңтүстік- шығыстан келіп құяды. Бұларды уақытша көктемгі еріген қар суы
және жер асты сулары қоректендіреді. Көл суы тұздылау, түсі жасыл (Форел
-Уле шкаласы бойынша V-VI) мөлдірлігі -4-6 м ( жағалауынікі 1,5-3 м) [3].
Үлкендеу архипелактан тұратын үш аралы (Үлкен Аралтөбе, Орта және
Кішкене Аралтөбе, басқаша аталуы Тасты) көлдің ортаңғы бөлімінде, солтүстік-
шығыс жағалауға жақын орналасқан. Олар құламалысы бар полеозойлық
жыныстардан құралған, ал құламалы жаға оңтүстік шығысында.
Көлдің терең бөлігін оңтүстік батыс аралдарымен таға тәрізді айнала
қоршаған. Ең үлкен тереңдігі (54 м) оңтүстік батысқа қарай 5 км Кіші-
Аралтөбе көлінен анықталған [4].
Алакөл көлінің су түбілік шөгінділері ерекше әртүрлі. Топырағының
типіне байланысты бұларды келесідей биотоптарға бөледі: сұр лайлы биотоп,
(Көл ауданының 54%-ы көлдің терең бөлігіне қарай орналасқан және оңтүстік-
шығыстан, солтүстік- батысқа созылып жатыр) лайлы құмды биотоп, ( ауданның
30%, көл ауданының солтүстік - шығыс және батыс бөлігіндегі үлкен орынды
алып жатыр ) қара лайлы биотоп (ауданның 7%-ы, көл жағалауының солтүстігі,
оңтүстігі және шығысы жіңішке жолақ тәрізді көмкерілген.), құмды лайлы
биотоп (ауданның 7%-ы, бірікпеген участоктардан тұрады, көл аралының
солтүстік архипелагына және оңтүстікте Сартүбек мүйісіне қарай орналасқан),
тасты- қиыршық тасты биотоп (көлдегі аралдарының литоральдық зонасының
оңтүстік және батыс жағалауында орналасқан) [4].
Биотоптың “учаскенің экологиялық жағынан біркелкілігі” анықтамасынан
шығаратын болсақ, осы учаскенің шөп басуын, тереңдігін, су ағынын және оның
минерализациялануын критерий ретінде қарастыратын болсақ логикаға сай болар
еді [5]. Олардың ішінде біздің көзқарасымыз бойынша негізгісі
минерализациясы болып табылады. Судың тұщы, тұздылау және тұзды деп бөлу
стандартына сәйкес Алакөл көлінің 1997-2000 жж. зерттеулеріне сай
участоктарды келесі биотоп топтарына бөлуге болады.
1. Өзендердің тұщы су бастамалары (тау учаскесінде)
2. Тұщы сулы өзендердің орташа ағымы.
3. Тұщы сулы өзендер мен шығанақтардың қопалы сағалары, сондай-ақ арналық
көлдер.
4. Қопалы -тұздылау су учаскелері.
5. Ашық тұзды су учаскесі.
Бірінші топқа таулы учаскедегі суының ағымы өте тез ағатын өзендер
кіреді. Топырағы тасты немесе қиыршық тасты. 1996-2000 жж. кезеңінде бұндай
учаскелер практикалық тұрғыдан зерттелмеген.
Екінші топқа Емел және Қатынсу өзендерінің орталық учаскелері кіреді.
Жағалауы құламалы немесе жайпақ, әртүрлі өсімдіктермен және бұталы
ағаштармен жиі тоғайланады. Өзен арнасы біркелкі, салалары жан- жаққа
тарамдалады. Су түбі құмды- қиыршық тасты немесе судың саяз жерінде құмды-
саз балшықты. Шұңқырларының болуы 0,5- ден 2 м-ге дейін. Нар, Емел
өзендерінің шұңқырларының тереңдігі 4 м-ге жетеді.
Үшінші топқа біркелкі емес бірнеше участоктар кіреді: арналы көлдер
Қызыленкі және Сычевский көлшігі, Жолдыөзек шығанағы, Емел өзенінің ескі
сағасы, Кіші Алакөл шығанағы және Кеңесбай шығанағы. Шығанақтар негізінен
акваторияның ұзын құмды мүйістерінен және қалың шөп басқан құрақтарынан
бөлінеді. Осы участоктар суының шамалы минерализациясын үнемі өзен
тармағымен келетін сулар ұстап тұрады. Су түбі-лайлы сұр немесе қара
күкіртсутекті тұнбадан тұрады, жартылай құмды. Жағалауы қалың қамысты қопа,
су түбінде қураған және қурап қалмаған тамырсабақтары болады. Шығанақтың
едәуір бөлігін батып тұратын су өсімдіктері алып жатыр. Жолдыөзек шығанағы
Қатынсу және Емел өзендерінің дельталы жүйесі болып табылатынын міндетті
түрде атап өту керек. Олардың арналық бөлігінің тереңдігі 5,2 м-ге дейін
барады. Саяз сулардың ауданы онша үлкен емес. Шығанаққа 1997 ж. Емел
өзенінің ескі сағасы кіретің , ал 2000 ж. Қатынсу өзені келіп құйды.
Қазіргі кезде Емел өзенінің сағасы Алакөл көлінің ашық кеңістігіне тікелей
келіп құяды.
Төртінші биотоп тобы көлге құятын өзендермен және бұлақтармен
байланысты. Бұл учаскенің суы тұздылау, су түбінде су өсімдіктерінің болуы
маңызды емес. Бұл топқа мына участоктар; Қатынсу өзенінің ескі сағасы,
Жарбұлақ, Жарбұлақ және Қарабұлақ арықтарының көптеген бастаулары, саға
алды (Писки аралының акваториясындағы Зеленекии шығанағы) және сағалық
(Бескөпе өзендерінің сағасы , Рыбаче аулының бастамасы) Ұржар өзенінің
учаскесі жатады. Су түбі сазбалшықты немесе өсімдік қалдықтарымен жабылған
қара лайлы. Суы тұздылау.
Биотоптың бесінші тобы тұзды суымен. Су түбі қиыршықтасты, құмды
қиыршықты немесе тығыз сұр лайлы өсімдік қалдықтарымен әлсіз қапталған,
аралдарының су түбі құмды учаскесімен тасты болып келеді. Бесінші топқа
теңіздік учаскеге жақын Емел және Қатынсу өзендерінің сағалары, Жарбұлақ
шығанағы, Онағаш, Қарасу және Тасты аралдары жатады.
Алакөл көлінде су деңгейінің толқуы екі тип бойынша бақыланған:
жыларалық, жер асты суларының тармақтары және көл суының булануы өзендердің
келіп түсетін жыларалық шығындарының реттелуіне байланысты. (олардың жылдық
амплитудасы 40-121см, орташа 76 см) және көпжылдыққа, қалдықтардың және
басқа да компоненттерінің түсу мөлшері ауа температурасының өзгеруіне
себепші болған. 1997-1998 жж. мамыр-маусым айларында зерттеу жұмыстарының
көрсетуінше ауа температурасы мен су толқуының қатысуынсыз көл суының
деңгейі өзгерген. Деңгейінің толқуы 30 см. жеткен. Судың максимальді
көтерілуі мамыр айының ортасында болған.
Көпжылдық көл суы деңгейінің толқуы циклды жүреді [6,7].
50-60-ыншы жылдардың көрсеткіші бойынша деңгейінің көтерілуі оның солтүстік
жағалауының су басуына алып келген. Көптеген шығанақтар, бұғаздар және
аралдар пайда болған көлдің солтүстік бөлігіндегі Писки түбегі аралға
айналған. Көлдің батыс бөлігіндегі жағалаулық шығанағы және ұсақ аралдары
судың астында қалған.
Климаты қатаң континентальды, ауа температурасының -51+ 42 0С- қа
дейін ауысқаны белгіленген. Көл акваториясында желдің ең күшті әсерінің
бағыты солтүстік -батысынан - Сайхан және оңтүстік- шығысынан Ебі
соғады. Көлдің оңтүстік -шығыс жартысында Ебі желі аса үлкен жылдамдықпен
(50-70 мс) соғады. Зерттеу нәтижесі бойынша жаз айларында (мамыр маусым)
желдің жылдамдығы 0-ден 9-мс- қа, ұйытқып соғуымен 14 мс -қа дейін
жеткен. Мамыр айының жартысында желдің бірнеше күн бойы соғуы байқалған.
Желдің максимальды соғуы 9 мс , ұйытқып соғумен 14 мс жеткен [8].
Жекеленген аудандарда желдің жылдамдығы 30 мс болғанда толқынның
биіктігі 6 м-ге жеткен [9].
Терең көлдер үшін термикалық режим Алакөл көлінде де сипатталады.
Әсіресе күзгі уақытта Алакөл көлінің спецификалық ерекшелігі күшті желдің
әсерінен көлдің су массасын ауыспалылыққа алып келген. Алакөл көлі өзінің
тереңдігінің арқасында басқа көлдер жүйесінен көктем-жаз уақытында жылынып
және күз айында салқындай бастаған. Тамыз айының бірінші жартысында судың
максимальды жылынуы байқалған. Осы уақытта терең көлдер бөлігінде судың
беткі қабатының температурасы 24-26 0С жеткен, терең емес шығанақтарда 3-4
0С және одан жоғары болған [10].
Алакөл көлінің алғашқы мұз қатуы желтоқсан айының екінші декадасында
пайда болады. Жаппай мұздың басуы желтоқсанның аяғында- қаңтар айының
басында болады. Мұзқұрсау - солтүстік-шығысқа қарай неғұрлым көлдің
тұщыланған су бөлігінде 3-4 апта бұрын болатыны анықталған. Қыстың соңында
мұздың қалыңдығы 80-100 см-ге жеткен. Мұздан ашылуы және тазаруы оңтүстік-
шығыстың тақалған жерінен сонымен қатар өзен сағасының участокқа жанасқан
тұсынан басталады. Мұздың еруі наурыз айының бірінші, екінші және үшінші
декадасында-сәуір айының бірінші декадасында, кейбір жылдары бұдан ерте
немесе кеш басталады. Алакөл көлінің акваториясында толық тазаруы сәуірдің
аяғы мен мамыр айының басында болады [11].
Қошқаркөл көлі - Алакөл және Сасықкөлден кейінгі үлкендігі
бойынша үшінші суқойма. Көл ауданы - 120 км2, ұзындығы - 18,3 км, ені
-9,6 км. Ең үлкен тереңдігі-5,8 м, орташа -4,7 м, су көлемінің ауданы-
488,75 млн м3 суының минерилизациясы -100-2000 мгл. Су гидрокарбонаттылар
класына жатады [11]. Көл эллипс тәрізді, сотүстіктен оңтүстікке қарай
созылған. Жағалауы аздап тілінген. Көлдің тереңдігі ақырындап өсіп,
оңтүстік батыс бөлігінде максимальды шегіне жетеді. Су түбі тегіс.
Материал көл акваториясының екі учаскесінен, шығыс (К0 ,К1 ,К2
станциялары) және оңтүстік (К4 , К5 , К6 ст.) жиналған. Әрбір участок өз
кезегінде биотопы бойынша бірдей емес.
Ст. К0-көлдің ортасы. Зерттеу жұмыстары кезінде судың тереңдігі әр
маусымда - 4,0 - 4,5 метр болған. Грунты-құмды қиыршық тасты сұр тұнба.
Акваториясында қатты өсімдіктердің шығуы және батып тұруы жоқ болған. Судың
мөлдірлігі-0,4-0,7 м [12].
Ст. К1-шығыс жағалауының ашық биотобы (Жағажай ауданы). Тереңдігі-
2,0 - 2,5 м. Судың мөлдірлігі-0,3-0,8 м. Шөптердің жағалауды бойлап өсуі-
40%-ға дейін. Жылдың әр маусымында акваторияда қамыстардың өсіп шығуы 5-тен
30%-ға дейін. Су өсімдіктерінің судың түбінде шөп басып өсуі-5-20%. Грунты-
құмды қиыршық тасты сұр тұнба.
Ст.К4-ашық биотобы Алакөл аулының оңтүстік-шығыс жағалауынан 900 м
қашықтықта алыстатылған. Тереңдігі - 4,1 - 4,5 м. Суының мөлдірлігі-0,4-0,8
м. Акваторияда қатты су өсімдіктерінің өсуі-0. Акваторияда қамыстармен және
батып тұратын су өсімдіктерінің шөп болып өсуі-20%-ға дейін. Шөптердің
жағалауды бойлап өсуі-30%-ға дейін. Грунты-сұр тұнбалы.
Ст. К5-Байғора көлі (Алакөл аулының маңында) тармағының сағалық
бөлігіндегі тоғайлы биотоп. Тереңдігі - 3,0 - 4,0 м. Су мөлдірлігі-0,4-0,8
м. Акваторияда қатты су өсімдіктерінің өсіп шығуы-60%-ға дейін. Су
өсімдіктерінің судың түбінде батып өсуі-40%-ға дейін. Шөптердің жағалауды
бойлап өсуі-100%. Грунты- қара тұнбалы саз балшықты, мористі сұр тұнба.
Ст. К6-Құрған өзені сағасының жартылай тоғайлы биотобы (оңтүстік
жағалауы). Тереңдігі - 2,0 - 3,5 м. Бұл биотопта өзеннің лайлы суы, тұнық
сумен араласуы қосалқы жүйенің болуын жасайды. Су мөлдірлігі-1,0 м-ге
дейін. Акваторияда қатты су өсімдіктерінің өсіп шығуы-40%-ға дейін. Су
түбінде су өсімдіктерінің батып, шөп болып шығуы-30%-ға дейін. Шөптердің
жағалауды бойлап өсуі-100%. Грунты-құмды және сұр тұнбалы қара лай, мористі-
сұр тұнба [13].
2. Систематикасы және жалпы сипаттамасы
Тип: Chordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniota) – Омыртқалылар (Бас қаңқалылар)
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Ostichthyes – Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii – Сәуле қанаттылар
Тұқымдасы Cyprinidae-тұқылар.
Туысы Abramis Cuvier 1817-Табан
Түрі 1. Abramis brama (Linne),
Түрше Abramis brama orientalis Berg- шығыс табан балығы [ 14].
Туысы Abramis Cuvier 1817- Табан
Л.С. Берг (1949) бойынша, Евразияда бұл балықтың 4 туысы мекен етсе
олардың 3 түрі Қазақстанда кездеседі: Abramis brama (Linne), Abramis sapa
(Pallas) және Abramis ballerus (Linne).Олар аналь жүзбеқанатының
ұзындығымен (біздің түрде сәулелерінің саны 22-ден кем емес) және
бірқатарлы қиғаш кесілген 5-5, 6-5, 5-6 жұтқыншақ тістерімен сипатталады.
Понто- каспийлік тұщысу комплексіне жатады. (Никольский).
Abramis brama (Linne)-табан
Қабылданған түрлердің бөлінуін (Берг, 1949) әдеттегі түрше Abramis
brama,brama және барлық орталық Солтүстік Еуропада мекен ететін
(Солтүстіктегі, Балтикадағы, Қара және Ақ теңіз бассейндерінде) түрше
Abramis brama orientalis (Каспий және Арал теңіздері бассейндерінде) деп
бөледі.
Л.С. Берг бойынша бұл екі түршенің айырмашылығы негізінен бірінші
желбезек доғасындағы желбезек қылтандарынан, омыртқа және бүйір сызығындағы
қабыршақтарынан көптеген зерттеушілер аналь қанатының сәулелері санынан,
құйрық қанатының қалақшасынан, арқа қанатының ұзындығынан, антедорсальды
қашықтығынан және басының биіктігінен айырмашылықтарын белгілеп берді.
Табан балықтың сандық белгілерінің ауытқуын толығымен типтік форманың
ауытқуына жатқызады.
Табан балығында диплоидты хромосома жиынтығының 2n=50, олардың ішінен
12 мета - және субметацентрикалық сонымен қатар 38 субтелоцентрикалық
және акроцентрикалық бар. (Василев, 1985 ).
Abramis brama orientalis Berg- табан
Таралуы. Понто- каспийлік фаунистикалық комплекске жатқызады.
Қазақстанда табан балығы Каспий және Арал теңіз бассейндері суқоймаларында
аборигенді болып табылады.
Табанды орналастырудың нәтижесі. Балхаш -Іле бассейнінде 1949 ж (Серов
1949 ж), Зайсан көліне, Бұхтырма және Өскемен суқойма бассейніне, Ертіс
өзеніне 1959-1964 жж. (Ерещенко, Тютенков, 1968), Талас өзені көл
бассейніне 1958 ж (Дукровец, Митрофанов, 1964) Көкшетау көліне 1959-1965
жж. Солтүстік Қазақстанға 1962-1966 жж және Ақмола облыстарына 1965-1966
жж (Митрофанов, 1973) отырғызылған. Қазіргі кезде бұл балық
республикамыздың негізгі балықөндірістік суқоймаларында таралған.
Сипаттамасы. D III 9-12, көбінде 9-10; А ІІІ 22-30, көбінде 24-26;
бүйір сызығындағы қабыршақтар саны 47-58; сыртқы жағындағы бірінші желбезек
доғаларындағы желбезек талшықтарының саны 19-32, көбінде 22-28; омыртқалар
саны 38-46, көбінде 41-44; жұтқыншақ тістерінің формуласы 5-5 кейбір
жағдайда 6-5 немесе 5-6. Антедорсальды қашықтығы дене ұзындығынан пайызбен
есептегенде (С-сыз) 50,2-64,5 құрайды, постдорсальды- 28,6-40,7 ,
пектовентральды-17,5-27,0 , вентральды -13,6-26,5 , денесінің ең биік жері
30,0-44,6, денесінің аласа жері 7,4-7-13,5, құйрық қанатының ұзындығы 7,3-
18,1, кеуде жүзгіш қанатының ұзындығы 16,3-28,9, құрсақ қанатының ұзындығы-
13,6-26,5; арқа қанатының негізгі ұзындығы 9,9-19,8, оныңбиіктігі 19,8-
34,9; аналь қанатының ұзындығы 19,3-33,1; оның биіктігі 13,8-24,7;
басының ұзындығы 16,0-27,6, оның биіктігі-14,5-24,6; тұмсық ұзындығы 4,2-
9,0, көз диаметрі 3,6-7,4, көз арты бөлігі 8,6-14,2, қабағының ені 4,2-
10,0.
Денесінің түсі күміс түсті, үлкен особьтарында қола секілді арқасы
неғұрлым қою,ал құрсағы ашықтау боялған. Денесі биік, бүйірінен өте қатты
сығылған.
Аналық және аталық табан балықтарының сыртқы айырмашылығы уылдырық
шашар алдында және уылдырық шашу кезінде ғана ажырытылады. Аналықтарының
құрсағы үлкен, жыныс тесігі ісінген және уылдырық шашқаннан кейін қызыл
түсті болып келеді. Аталықтары көбейер алдында- кеудесі мен басының
дорсальды және латеральды жақтауларында маржан бүршіктері пайда болады,
жүзгіш қанаттары кедір бұдырлы болып келеді. Табан балықтарының жыныстық
деморфизмі әлсіз ажыратылған, әртүрлі белгі әртүрлі суқоймаларда. Сондай-ақ
Балхаш көліндегі жыныстық ауытқуы бүйір сызығындағы қабыршақтарының, Р-
ұзындығының (көбінесе аналық балықтарда) және көзінің диаметрі.
V-ұзындығы көбінесе аталық балықтарда (Цыба, 1974) бойынша
белгіленген. Х.К. Исмұхановтың берілгендері бойынша (1979) Бұқтырма
суқоймасындағы табан балығының аталықтары аналығынан үлкендеу,
вентроанальды арақашықтығынан және бастың көз арты бөлігінен сонымен қатар
басының аз биіктігімен ерекшеленеді. 70-ші жылдардың басында Қапшағай
суқоймасында табан балығының жыныстық деморфизмі постдорсалды
арақашықтығынан және Р-ұзындығынан болатыны көбірек аналық балықтарда
кездескені белгіленген.(Баймбетов және т.б.1975)
1978 ж таңдамалар бойынша жыныстық деморфизмнің 4 нақты белгілері
байқалған: аналықтарында үлкен көзінің диаметрі, бірақ көзарты бөлігі кіші,
V ұзындығы және С үстіңгі сабақшасының ұзындығы. М.И. Маркунаның
көрсеткіштері бойынша (1929) Арал теңізіндегі аналық және аталық табан
балығының морфологиялық айырмашылығы 24 зерттелген белгілердің 13
белгіленген. Арал теңізі және Орал өзенінде мекендейтін табанның аналығында
желбезек талшықтарының саны көп болған аталықтарына қарағанда. Осындай
кейіпте, табан балығының әр түрлі суқоймаларда, әртүрлі уақытта
морфологиялық белгілері жыныстық деморфизмінің нақты ауытқуларын
анықтамайды [14].
3. Биологиясы
1. Көбеюі
Табан балығы жылына бір-ақ рет ұрық шашады және олар порциялап ұрық
шашатын популяцияға жатады. Жалпы заңдылық бойынша оның порциясының көбеюі
солтүстіктен оңтүстікке қарай шашуы бақыланады. Қазақстанның суқоймаларында
табан балығы порциялап ұрық шашпайды. Көптеген суқоймаларда табан
балығының уылдырық шашу кезеңі сәуір айының соңымен мамыр айының басына
дейін болады, судың температурасы 11-14 С-тан төмен болмай тұрған кезде.
(Ерещенко,1956; Сериев,1956; Борисов, Дорашев,1970; Баимбетов және т.б.,
1975, Цыба, 1975; Исмуханов,1979; Баимбетов және Олжабекова,1982 және
т.б.). Бақылау бойынша Қапшағай суқоймасында 1979 жылы бірінші өтпелі
аналықтары сәуірдің 15-16, судың температурасы 11-12 С, ал сәуірдің аяғында
судың жылуы 17-19 С балық аулығанда шұңқыр жерлерде табан балықтың
аналықтары көптеп кездескен. Г.М. Дукровецтің бақылауы бойынша Раим көлімен
Сырдария өзенінде 1973 жылы бірінші порциялап ұрық шашу 10 тәулік бойы
жүрген 7-17 мамыр аралығында. Барлық уылдырық шашу кезеңі әртүрлі
суқоймаларда 1 айдан 2, 3 айға дейін ауытқиды. Қапшағай суқоймасында табан
1971-1972 жылдарда уылдырық шашудың екі типі, 1973-1974 жылдары үш
порциялық типтері болған. 1979 жылғы мәліметтерге қарағанда (Баимбетов,
Олжабекова, 1982) және одан кейінгі жылдарда да жетіліп шыққан аналықтар
бір уақытта уылдырық шашады, ал қайталанып уылдырық шашатын аналықтары екі
порциялап және аздаған бөлігі үш порциялап шашатын типке жатады. Уылдырық
мөлшері өзгерген жағдайда, сонымен қатар кезекті уылдырық шашу кезеңінде
ерте жетілетін особьтары кейбір жылдары, стадиялардың көбейіп кетуі олардың
қорекпен қамтамасыз ету базасына байланысты болған. Осыған ұқсас Арал
теңізінің табан балықтарының заңдылығын В.М. Дорошев (1970) өмір сүру
жағдайының тез нашарлағанын байқаған. Г.Х. Шапошникова (1964) уралдық балық
аулау жағдайына үйірленіп, порциялап уылдырық шашуын жоғалтқанын ұйғарды.
Табанның жоғары экологиялық икемділігі уылдырық шашу бір суқоймада
жартылай өткінші кездеседі. Табан балығы суқойманың жағдайына тез
бейімделіп кетеді. Табан балықтың уылдырық шашу қабылеті әртүрлі, кез-
келген суқойманың типіне бейімделген (өзен, көл, суқойма, теңіз және т.б.),
1,5-3 м. Уылдырықтың дамуы, яғни эмбрионнан жарып шығуы 3-тен 7 тәулікке
дейін жүреді. (Исмуханов, 1979). Эмбрионнан личинкалардың жарып шыққан
ұзындығы 5,6-6,4 мм. Личинкалық кезең 30-35 күн өтеді. F этапында ұзындығы
24 мм. Табан балығының абсолюттік тұқымдылығы әртүрлі әрқалай, ол оның
қорекпен қамтамасыз етілуі жетілуі және өмір сүретін жағдайына байланысты.
Арал табан балығының тұқымдылығы 60 жылдары біртіндеп төмендей бастады.
Жоғарғы орташа 1960 жылы 235,8 мың уылдырық болған. 1968 жылы тұқымдылығы
21,4-96,6 мыңға төмендеп кетті. Арал табан балығының ең төменгі массасы
(0,35-0,45 кг) басқа жылдармен салыстырғанда (Борисов, Дорошев, 1970).
Сырдария өзенінде 70 жылдары ол кездері жоғары болған жоқ орта есеппен
100000 уылдырық болған. Бұқтырма табан балығының абсолюттік тұқымдылығы
1975 жылы (198,8 мың уылдырық болған) 1974 жылмен салыстырғанда 154,0 мыңға
жеткен. Балхаш көліндегі табан балығының тұқымдылығы заңдылық бойынша
массасы, денесінің ұзындығы және жасы жоғарылайды (Цыба, 1975). Қапшағай
суқоймасының табан балығында да дәл осындай жағдай кездеседі [14].
1.3.2. Қоректенуі
2003 жылы мамыр айында Қошқаркөл көлінде табан балығына азықтық
ресурстардың қолданылу деңгейіне зерттеу жүргізген.
Ерекше мөлшердегі, ұзындығы 10,5-21,2 см, массасы 20-160 г, жасы 3+8+
зерттелген. Рационында омыртқасыз жануарлардың 11 тобы тіркелген, сонымен
қатар омыртқасыздардың жұмыртқасы, балық, балықтардың уылдырығы,
макрофиттер, диатомды, жасыл және көк-жасыл балдырлар, детрит және
минералды бөлшектер кездескен.
Табан балығының жартылай жетілген популяциясы бөлігінің рационының
негізгі массасын 2003 ж мамыр айында, бентосты организмдер: әртүрлі даму
сатысындағы хирономидтер 48%, басқа да қосқанаттылардың дернәсілдері-29,2 %
тағамдық азықтың массалары. Шаянтәрізділердің үлесі азық массасынан 10,8 %-
дан аса алмады, олардың 8,4%-ын планктонды шаяндар құрады. Өсу
компонентінің мәні үлкен болмады 2,7%-ға дейін. Жануар азығының рөлі
насекомдардың және шаянтәрізділердің дернәсілі ересек табан балығының
рационында 1993-мен салыстырғанда 2003ж айтарлықтай өсті. Сондай-ақ
хирономид массасын қолдану дәрежесі сол деңгейінде қалды: 2003ж-47,8 %,
1993ж -43,0 %-дың айырмашылығы байқалмады. Қоректенуде әржастағы және
жыныстағы особьтардың айырмашылығы байқалады. Аталықтарында (ұзындығыы-
10,7-13,7 см, массасы-20-45 мг, жасы 3+,5+) шығу тегі-жануар, 7 компонент
тіркелген, сонымен қатар макрофиттер, балдырлар және минералды бөлшектер.
Рационның сандық негізін күрделі компоненттер хирономид дернәсілдері
құрайды, өсімдіктің минимальды дозасында шаянтәрізділердің рөлі 6 есе кем
болған еді. Қоректену интенсивтілігі төмен-11,0 %, бос ішекте особьтар
барлық қоспаның 70 %-ын құрайды. Ересек аналықтар қоректену спектрінде
(ұзындығы 19,0-21,2 см, масса 125-160 г жасы 6+, 7+), жоғары өсімдіктер
немесе минералды қосындылар байқалмады. Шаянтәрізділер доминанттылық
танытты, олардан ескекаяқтылар тағамдық азықтың 50 % массасын құрады.
Сондай жастағы табан аталығы рационының өлшемі (-19,5-20,3 см, маса
130-150 г) құрамында шығу тегі-жануар 7 компонент болды: 6- омыртқасыз
организмдер, сонымен қатар балық, одан басқа, балықтар уылдырығы,
макрофиттер және балдырлар, детрит және минералды бөлшектер. Сандық
қатынаста негізгі қоректенуді насекомдар құрайды: хирономид имагосы-40,7%,
дернәсілдер-38,0%.
Көктемде осындай климаттық зоналарда, табан балығының тәуліктік
рационы мына шамада тербеліп тұратыны анықталған, дене массасынан 0,14-тен
0,98 %-ға дейін осы қатынасқа байланысты, азықтық организмдердің көлемі
есептеледі, осы маусымдағы қолданылатын ересек табан балығының, 2003 ж
мамыр айында Қошқаркөліне ортақ мөлшердің бір особінің 94 г тәуліктік
рационы 0,13 г-нан 0,92 г-ға дейінгі мәнімен анықталады [15].
1.4. Алакөл көл жүйесінде табан балығының пайда болуы және оның биологиясы
Табан балығы Алакөл көліне1987-1988 жж. сазанның қысқартылуына
байланысты Бұқтырма суқоймасынан әр түрлі жастағы дарақтарымен қосылған.
(сазанды аулау 1976-1985жж 1752-тоннадан 111-тоннаға дейін түсіп қалды).
Қосудың жалпы көлемі 4000 экз болды. Табан балықтың қосылуы биологиялық
маңыздылықпен сәйкес аз сулы кезеңде болуы керек және бұл тек Алакөл
көлінде ғана болжанған. Бұл түрді Сасықкөл және Қошқаркөл көлдеріне әкелу
ұсынылмаған. Бірақ, 1988-1989 жж көп сулылықпен байланысты табан балығы
өздігінен жүйе акваториясы бойынша (Жалаңашкөл көлінен басқа) орналасты
және Қошқаркөл мен Сасықкөл көлдерінде биотоптар қатарында басым түр болып
қалды [16].
Жоғары тәнділік, бірінші өмір сүру жылындағы тез сызықтық өсу,
әртүрлі субстратта өспеу қабілеттілігі, жоғары экологиялық жатағандық оның
популяциясына негативті факторлардың бүтін кешенінің астынан шығуы
мүмкіндік береді. Қабілетті реакциялардың мұндай кең спектрінде ол басқа
түрлердің алдында көп үлес алады [17]. Сондықтан 1994 жылдың өзінде-ақ
табан балығы негізгі өнім түрлері болып табылады, аулауда оның үлесі 11,6-
25,7% болды [18]. Алакөл көлінде табан балығы көптеп кездеседі. Барлық
биотоптарда кездеседі , бірақ аулау кезеңдерінде (мамырдың I және II
жартысы) өте жоғары тұрақты сан мен жағалаудың ашық аудандарында биомассаға
ие. Мамырдың басында массасы бойынша да, саны бойынша да едәуір
концентрацияға жетеді.
Көлдің ашық бөлігінде бұл мерзім кезеңінде тыран мүлдем кездеспейді.
(AC6)
Алакөл көлінде табан балықтың уылдырық шашуы үлестеп жүреді. 2002 ж
шілденің басында Қошқаркөл көлінде бұл түрдің уылдырық шашуы байқалмаған
[19], ал 2004 ж шілденің ортасында “ағымдағы” аталықтары Сасықкөл көлінде
байқалған. Жағалау бөлікте табан балығының екі шыңы - сәуірдің аяғы мен
маусымның ортасында көрінді [20]. Бірақ, өндірушілердің орташа мөлшерлерін
ерекшеледі, бұл берілген түрдің әртүрлі уылдырық шашу кезеңдерін көрсетеді.
Ұзындығы 24-38 см, массасы 210 - 1220 г болатын табан аталығының абсолютті
индивидуальді ұрықтығы 141,1 мыңнан 324,3 мың уылдырыққа (орташа алғанда
138,5 мың уылдырық) дейін теңесті. Аталықтардың ұрықтылығы мен массасының
кейбір байланыстары байқалады. (r =0,67).
Аулаудың екі шыңы да бірінші кезекте жынысты жетілген дарақтармен
бірігеді, егер сәуір шыңында балықтардың негізгі массасын 30-36 см
ұзындықты балықтар құраса, маусымда ұзындығы 14-18 см табандар модальды
класстар болып табылады, бұл өз кезегінде Алакөл көліндегі табан
балықтардың туыс емес үйірі туралы мәлімет береді.
Табан балықтар су температурасы 12-14оС-қа дейін жылына бастағанда,
уылдырық шашуды бастайды, яғни бұл түрдің уылдырық шашуы үш айға (сәуірден
маусымға дейін) дейін созылады. Біздің бақылауымызша жыныстық деморфизм
уылдырық шашу кезеңіндегі ірі өндірушілерде ғана бар. Аталықтарда шілде
айында жоғалып кететін “маржан бүршіктері” болады. Басқа уақыттарда ұсақ
жыныстық жетілген балықтарда жыныстық деморфизм әлсіз көрінеді.
Табан балықтар уылдырығы 1,5-3 м. тереңдікте жатады. Алакөл көлінде
табан балықтың жыныстық жетілуінің басталу уақыты ұзарады, балықтардың
көбісі жыныстық жетілуге бес жасында жетеді, бірақ жеті жасында да жыныстық
жетілмеген балықтар да кездеседі. Біздің жинағымыздағы жыныстық жетілген
балықтардың минимальды жасы 3 жылды құрды. Аталықтар мен аналықтардың
жетілу уақытында айтарлықтай айырмашылық жоқ [20]. Табан балықтың жыныстық
жетілуінің минимальді мөлшері Алакөлде 13 см., Қошқаркөлде 8 см,
Сасықкөлде 10 см [21].
Алакөл жүйесіндегі көлдерде табан балықтың жалпы алуда жыныстарының
қатынасы үлкен өзгеріске ие, Сасықкөл және Алакөлде көктемгі уақытта
жыныстық жетілген балықтардың арасында аталықтар аз қабілетті. Күзге қарай
жыныстардың қатынасы теңеседі [20, 22, 23].
Қошқаркөлдегі табан балығының популяциясында ылғи аталықтары
қабілетті, ондағы жыныстық жетілген балықтардың арасындағы қатынас 2001 ж
1:4,03 , 2003 ж 1:2,34 аталықтардың пайдасында болды. Осылайша соңғы
жылдары аталықтар үлесінің біртіндеп көбеюі байқалады. Мұнда 75%
аталықтардың ұзындығы 13 см. болды. Уылдырық шашу кезінде ірі балықтардың
ішінде жыныстық қатынасы теңе жақын (1:1,10 аталықтардың пайдасына ) болды.
Оның үстіне жыныстар қатынасының қатынасын жалпы талдауда әртүрлі жастағы
және әртүрлі сызықтық мөлшердегі балықтарда тенденциялар табылмады [19,
24].
2005 ж Алакөлде ғылыми аулауда ұзындығы 7,8-37 см, массасы 13-1130 г,
2-16 жас аралығындағы дарақтар кездесті. Ал Қошқаркөл және Сасықкөлде 12
жастағы дарақтар бар. 2001-2003 жж. 4-5 жастағы, 2004-2005 жж. 6-7 жастағы
дарақтар кездесті. Қошқаркөлде 3-4 жаста, Сасықкөлде 4-5 жастағылар
кездесті.
Бұдан басқа құрылымдық сипаттама бойынша антропогенді әсердің бағытын
анықтауға болады. Барлық өзендер жүйесінде суға түсетіндер көбінесе 18-20
см, ал торда қалатындары 20-26 см көлемде. Сусыз аулау пайдаланылатын
Алакөлде біршама кіші модальды мөлшерлі дарақтардың ұзындығы 22 см. Сусыз
аулау дамыған Сасықкөл және Қошқаркөлде табан балықтың модальды мөлшерлері
12-16 см. және 16-18 см., яғни модальды класстарды аулаудың өнімді
құралына ауланбайтын дарақтар құрайды.
Табан балықты аулаудың көлемдік құрамы жыл өте тұрақтылығымен
ерекшеленбейді. Мұнда ірі өлшемді дарақтардың біртіндеп көбею тенденциясы
көрінбейді, бірақ күшті толуды болуын атап көрсетуге болады. [25]. Қолда
бар мәліметтерді талдау акклиматизация процесінде тыран балығының өсу
сипатының өзгеруін бақылауға
мүмкіндік берді .
1993 ж табан балықты Бұқтырма суқоймасында өзінің орташа көрсеткіші
ерекшеленбеген [18]. Бірақ, 2001 ж. Алакөл көлінде табан балықтың өсу
көрсеткіші төмендеген . Бұл мәлімет бір жағынан балықтардың акклиматизация
әсерімен түсіндірілуі мүмкін, яғни жерсіндірілгендер алғашқы жылдары
бастапқы суқоймадағы дарақтарға қарағанда тезірек өседі, одан кейін өсу
қарқыны біршама төмендейді. Бірақ табан балықтың Алакөл көлінде өсу
қарқынының төмендеуі басқа да сипаттарға ие [26].
Өте тез өсетін дарақтардың осы градациясына сәйкес өмір сүрудің
бірінші жылында орташа ұзындығы 58 мм ,ал өте жай өсетіндердікі -48 мм
болған. Балықтар жасының ұлғаюымен олардың ұзындықтары да үлкейе береді.
Өмір сүрудің алтыншы жылында өте тез өсетіндердің ұзындығы 247 мм, ал өте
жай өсетіндердікі 163 мм болған.
Берілген түрдің әртүрлі жылдардағы бақылауымен өсу сипаттамасы
бойынша және бір популяциядағы табан балықтың дарақтарының әртүрлі өсу
қарқынымен талдау бойынша суреттерді салыстыра отырып өте жоғары қарқынмен
өсетін балықтар 1993 жылы орташа көрсеткіштерге жақын.
Жоғарыда зерттелген материалдардың мысалдары бойынша табан балығы
популяциясының өсу қарқыны бойынша маманданған жағдайларда берілген түрдің
интенсификациясы тез өсу бөлігінің біртіндеп элеменациялануына және оның
тез және тығыз өсуіне әкеледі.
Көлдердегі табан балықтар табиғи қалыптасып кетті, сондықтан оларды
құрту мүмкін емес екендігін атап өту керек. Табан балықтың санын азайту
мақсатында мелиоративті аулау жүргізу тек оларды біршама өнімді балық
түрлеріне , атап айтқанда сазанға бір уақытта қосу жағдайында ғана жүзеге
асады. Мұндай жұмыстар тек көлемі жөнінен үлкен емес суқоймаларында
жүргізуге болады, онда Алакөл көлі жүйесінде бұған сәйкес суқойма Қошқаркөл
көлі болып табылады. Көлемі үлкен , күрделі тереңдік рельфті өзендер
жүйесіне табанды мелиоративті аулау пайдалы емес, сондықтан ұсақ табан
балықтың санын қысқарту үшін ірі жыртқыш санымен, атап айтқанда көксеркемен
қосып өсіреді [ 27].
1.5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы
Аналық жыныс мүшенің құрылысы. Әдетте аналық балықтардың гонада
құрылысы әр түрлі болып келеді. Көпшілік балықтарда дене қуысының дорсальды
жағынан мезоварий арқылы байланысқан 1 жұп гонададан тұрады. Бірақ кейбір
балық түрлерінде гонадасы тақ болады. Ол ерте онтогенезде екі түйіншеден
дамып, кейін қосылып бір гонада береді (атерина - Aterina hepsehus). Кейбір
жұп түйіншелері медальды жағынан (гочактар - Rholeinoe ) немесе
каудальды жағынан (көксерке – stirostedion lucioperca ) қосылып бір
гонадаға айналады. Гонада түйіншесі ассимертиялы дамуы мүмкін, яғни
гонаданың біреуі ұзын, екіншісі қысқа болып келуін айтамыз (корюшка –
osmerus ).
Жыныс клеткаларын ооциттер деп атайды. Осы жыныс клеткалары бүрмеленіп
келген жұмыртқа пластинкаларында орналасқан. Жұмыртқа пластинкасы дәнекер
ұлпадан тұрады және целомдық эпителий қаптап жатады.
Аналық балықтарда жыныс безінің ашық және жабық типін ажыратуға болады.
Ашық немесе бекітілмеген типте ооциттер жұмыртқа пластинкасынан овуляция
кезінде дене қуысына түседі. Одан ооциттер жұмыртқа жолымен немесе
генитальды тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Мұндай типтегі жыныс безі
шеміршекті, саусаққанатты, қостынысты, көпқанатты балықтарға; шеміршекті
ганоидтылардан – бекірелерге; сүйекті ганоидтылардан – балшықты балыққа;
сүйекті балықтардан – албыртәрізділер, шырма балықтарға тән.
Жабық типті жыныс бездерінде овуляцияланған ооциттерді шығаратын
арнайы қуысы болады. Сол арнайы қуысы арқылы шыққан ооциттер кейін сыртқа
шығарылады. Паровариальды қуысы гонаданың бүйірінде орналасқан
(тұқытәрізділер), энтовариальды – қуысы гонаданың артында орналасқан
(алабұға), экзовариальды – қуысы гонаданың қабырғасының сыртында шетінде
орналасқан (скопентәрізді). Жыныс безінің артқы бөлімдері жұп жұмыртқа
жолдарын құрайды. Осы жұмыртқа жолы каудальды жағынан бірігіп, генитальды
тесікпен сыртқа ашылады. Аналық жыныс безінің осы типі көпшілік сүйекті
балықтарға, сүйекті ганоидтылардан шортанға - lepisosteus тән [ 28].
Аталық жыныс безінің құрылысы. Аталық балықтың жыныс мүшесі жұп
жыныс безінен тұрады, кейбір түрлерде (Notopterus notopterus – үнді
нотоптерусы) гонадасы тақ болады. Аталық ұрық безі дене бойына созылып
ұзарып жатуы мүмкін (алабұға, теңіз иті – Blennidae ). Аталық ұрық безінің
пішіні әр түрлі болып келеді, мысалы, жуан, қысқа, ұзын, дөңес пішінді
кездеседі.
Шеміршекті балықтарда ұрық безі мен зәр шығару жүйесі өзара тығыз
байланысқан. Олардың мезонефрикалық бүйрегінің алдыңғы бөлігі ұрық безінің
туындысы эпидермиспен лейдиг безіне айналған, ал артқы бөлігі зәр шығару
түтігі болады. Эпидермис сперманың сыртқы орта жағдайына төзімділігін
қамтамасыз ететін арнайы сөл бөледі.
Ал сүйекті балықтардың аталықтарында жыныс жүйесімен зәр шығару
жүйесі өзара ажыратылған. Кейбір түрлердің ұрық бездерінің қосымша бездері
болады, олар аталық ұрық безінің артқы бөлігінде немесе гонаданың медиальды
бөлігінде (бұзаубас балықтар, жайындар) көпіршік ретінде орналасқан,
кейбір түрлерде (кейбір жайын балықтарында) ұрық безінің артқы бөлігінде
(бұзаубас балықтар) орналасқан. Қосымша безден бөлініп шығатын сөлдің
қызметі нақты белгісіз немесе олардың сөлі сперманы біріктіріп арнайы
агрегатқа айналдырып және олардың өмірін ұзартуы мүмкін. Кейбір балықтардың
қосымша безінің құрамында стероидты гормондар табылған және бұл без
экзогормон – феромон бөледі. Сол феромон арқылы көбею кезінде аналықтары
мен аналықтары бір – бірін таңдайды. Қосымша бездің активті жұмыс көбею
уақытына сәйкес келеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Биология факультеті
Зоология және гистология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АЛАКӨЛ ЖҮИЕСІНДЕГІ ҚОШҚАРКӨЛ ТАБАН БАЛЫҒЫНЫҢ МОРФО-БИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
ЖӘНЕ ЖЫНЫС БЕЗДЕРІНІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Орындаған 4 курс студенті:
Ғылыми жетекшісі:___________
____ _________2008ж.
Норма бақылаушы:___________
____ _________2008ж.
Қорғауға жіберілді, кафедра меңгерушісі,
профессор :___________________
_____ ________ 2008ж.
Алматы 2008ж.
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмыстың тақырыбы: Алакөл жүйесіндегі Қошқаркөл табан балығының
морфо-биологиялық сипаттамасы және жыныс бездерінің даму ерекшеліктері.
Бітіру жұмыс 34 беттен, 3 кестеден, 6 суреттен, 33 әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: табан балығы, тұқымдылық, аналық без, аталық без,
сперматогониялар, сперматоциттер, оогониялар, ооциттер, көбею жүйесі.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею
жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- Табан балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- жасалған препараттарға гистологиялық анализ жүргізу;
МАЗМҰНЫ
беті
КІРІСПЕ
4
1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
5
1.1. Алакөл көл жүйесінің физика-географиялық
және зерттелетін аудандардың биотоптық сипаттамасы.
5
1.2. Табан балығының систематикасы және
жалпы сипаттамасы
9
1.3.Биологиясы
11
1.3.1. Көбеюі
11
1.3.2. Қоректенуі
12
1.4. Алакөл көл жүйесінде табан балығының
пайда болуы
13
1.5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы
16
2. МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР
23
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 26
ҚОРЫТЫНДЫ
31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
32
КІРІСПЕ
Алакөл көлдер жүйесіне табан балығы жерсіңдірілген. Қазіргі уақытта
табан балығы Алакөл көлдер жүйесінің барлық су қоймаларында кездеседі
(Жалаңаш көлден басқасында). Олар көлдің ашық аймақты биотоптарын таңдайды,
тұзды жерлерде аз кездеседі.
Табан балығын Алакөлге жерсіңдіру барысында өрістеу температурасын 16-
12° төмендетті. Қошқаркөлде табан балығы мамырдың айының аяғынан маусымның
басында су температурасы 16-18,5° жеткенде өрістеуге шыға бастайды . Алакөл
жүйесіндегі табан балықтың кәсіптік маңызы зор. Табан балығы морфо-
биологиялық жағынан осы көлдер жүйесіндегілері әлі де толық зерттелмеген.
Жыныс бездерінің дамуы және морфологиялық құрлысы жағынан жасалған зерттеу
жұмыстары жоқ. Осы бітіру жұмыста табан балығының жыныс безінің
гистологиялық зерттеулері алғаш рет жасалынып отыр.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею
жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу.
Міндеттері:
- Табан балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
I. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Алакөл көл жүйесінің физика-географиялық және зерттелетін аудандардың
биотоптық сипаттамасы
Алакөл - Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының аумағында
орналасқан тұйық көл.
Алакөл көл жүйесі оңтүстік шығыс Қазақстандағы біртекті ойпаттың
орталығында орналасқан. Алакөл көлінің солтүстік жағы Тарбағатай жотасымен,
оңтүстігі Жоңғар Алатауымен, шығыс жағы барлық жотасымен шектелген.
Алакөл көлі тіркеспелі көлдер болып саналады, яғни Балқаштан
басталып, Қытай территориясындағы Ебі - Норыммен аяқталады. Төрт үлкендеу
көлдер бассейніне (Алакөл, Сасықкөл, Қошқаркөл, Жалаңашкөл), Алакөл көлінің
суы тұзды , ал қалғандарынікі тұщы [1].
Алакөл көлі Алакөл көл жүйесінің үлкен суқоймасы болып табылады.
Алакөл ойпатының төменгі бөлігінде орналасқан. Суды тек қана өзендер
тармақтарымен ғана емес сонымен қатар Алакөл топтарындағы басқа да үлкен
көлдерінен қанығады. Көл аздап алмұрт тәрізді пішіндес, сарқынды суларға
жатпайды. Солтүстік батыстан оңтүстік шығысқа қарай созылып жатыр.
60-ыншы жылдардың басында оның максимальді ұзындығы 104 км,
максимальді ені -52 км. (орташа-25,5). Жағалауының ұзындығы -384 км. Судың
беткі ауданы -2560 км2. (аралдарымен қоса есептегенде 2686 км кв. ,орташа
тереңдігі-22,1 м, максимальлі тереңдігі -54м, көлдің су көлемі -58,56
млрд. м3 [2]. Көл аумағы (аралдарымен қоса есептегенде) 2696 км2. Су
жиналатын алабы 47859 км2. Суы өте кермек. Көл теңіз деңгейінен 247,3 м
абсалюттік биіктікте орналасқан.
Алакөл жағалауы негізінен төрттік дәуірдің тау жыныстарынан саз
балшық, құмды топырақ, қиыршық тас, ұсақ құм тұрады. Тек қана оңтүстік және
шығыс жағалауының бір бөлігі көл суымен шайылады. Көл жағалауынан ұзын әрі
жіңішке қиыршықты тармақтар бөлінуінің нәтижесінде көл өз уақытында Гурге
атауын алған. Ол 12-19 ғасырларда Гурге- нор (монғолша көпір көл) кейін
Алактагол, Алатеңіз, Алакта деп аталған[2].
Алакөл көліне 15-тей су тармақтары келіп қосылады, олардың
ішінде негізгі болатын; Ұрыжар өзені (50% көлдегі беткі тармағымен ),
Қатынсу (8,8%) , Емел (27,4%) солтүстікте және солтүстік- шығыстан
сонымен қатар Жаманөткел (5%), Ырғайты және Жаманты (8,8%) оңтүстік және
оңтүстік- шығыстан келіп құяды. Бұларды уақытша көктемгі еріген қар суы
және жер асты сулары қоректендіреді. Көл суы тұздылау, түсі жасыл (Форел
-Уле шкаласы бойынша V-VI) мөлдірлігі -4-6 м ( жағалауынікі 1,5-3 м) [3].
Үлкендеу архипелактан тұратын үш аралы (Үлкен Аралтөбе, Орта және
Кішкене Аралтөбе, басқаша аталуы Тасты) көлдің ортаңғы бөлімінде, солтүстік-
шығыс жағалауға жақын орналасқан. Олар құламалысы бар полеозойлық
жыныстардан құралған, ал құламалы жаға оңтүстік шығысында.
Көлдің терең бөлігін оңтүстік батыс аралдарымен таға тәрізді айнала
қоршаған. Ең үлкен тереңдігі (54 м) оңтүстік батысқа қарай 5 км Кіші-
Аралтөбе көлінен анықталған [4].
Алакөл көлінің су түбілік шөгінділері ерекше әртүрлі. Топырағының
типіне байланысты бұларды келесідей биотоптарға бөледі: сұр лайлы биотоп,
(Көл ауданының 54%-ы көлдің терең бөлігіне қарай орналасқан және оңтүстік-
шығыстан, солтүстік- батысқа созылып жатыр) лайлы құмды биотоп, ( ауданның
30%, көл ауданының солтүстік - шығыс және батыс бөлігіндегі үлкен орынды
алып жатыр ) қара лайлы биотоп (ауданның 7%-ы, көл жағалауының солтүстігі,
оңтүстігі және шығысы жіңішке жолақ тәрізді көмкерілген.), құмды лайлы
биотоп (ауданның 7%-ы, бірікпеген участоктардан тұрады, көл аралының
солтүстік архипелагына және оңтүстікте Сартүбек мүйісіне қарай орналасқан),
тасты- қиыршық тасты биотоп (көлдегі аралдарының литоральдық зонасының
оңтүстік және батыс жағалауында орналасқан) [4].
Биотоптың “учаскенің экологиялық жағынан біркелкілігі” анықтамасынан
шығаратын болсақ, осы учаскенің шөп басуын, тереңдігін, су ағынын және оның
минерализациялануын критерий ретінде қарастыратын болсақ логикаға сай болар
еді [5]. Олардың ішінде біздің көзқарасымыз бойынша негізгісі
минерализациясы болып табылады. Судың тұщы, тұздылау және тұзды деп бөлу
стандартына сәйкес Алакөл көлінің 1997-2000 жж. зерттеулеріне сай
участоктарды келесі биотоп топтарына бөлуге болады.
1. Өзендердің тұщы су бастамалары (тау учаскесінде)
2. Тұщы сулы өзендердің орташа ағымы.
3. Тұщы сулы өзендер мен шығанақтардың қопалы сағалары, сондай-ақ арналық
көлдер.
4. Қопалы -тұздылау су учаскелері.
5. Ашық тұзды су учаскесі.
Бірінші топқа таулы учаскедегі суының ағымы өте тез ағатын өзендер
кіреді. Топырағы тасты немесе қиыршық тасты. 1996-2000 жж. кезеңінде бұндай
учаскелер практикалық тұрғыдан зерттелмеген.
Екінші топқа Емел және Қатынсу өзендерінің орталық учаскелері кіреді.
Жағалауы құламалы немесе жайпақ, әртүрлі өсімдіктермен және бұталы
ағаштармен жиі тоғайланады. Өзен арнасы біркелкі, салалары жан- жаққа
тарамдалады. Су түбі құмды- қиыршық тасты немесе судың саяз жерінде құмды-
саз балшықты. Шұңқырларының болуы 0,5- ден 2 м-ге дейін. Нар, Емел
өзендерінің шұңқырларының тереңдігі 4 м-ге жетеді.
Үшінші топқа біркелкі емес бірнеше участоктар кіреді: арналы көлдер
Қызыленкі және Сычевский көлшігі, Жолдыөзек шығанағы, Емел өзенінің ескі
сағасы, Кіші Алакөл шығанағы және Кеңесбай шығанағы. Шығанақтар негізінен
акваторияның ұзын құмды мүйістерінен және қалың шөп басқан құрақтарынан
бөлінеді. Осы участоктар суының шамалы минерализациясын үнемі өзен
тармағымен келетін сулар ұстап тұрады. Су түбі-лайлы сұр немесе қара
күкіртсутекті тұнбадан тұрады, жартылай құмды. Жағалауы қалың қамысты қопа,
су түбінде қураған және қурап қалмаған тамырсабақтары болады. Шығанақтың
едәуір бөлігін батып тұратын су өсімдіктері алып жатыр. Жолдыөзек шығанағы
Қатынсу және Емел өзендерінің дельталы жүйесі болып табылатынын міндетті
түрде атап өту керек. Олардың арналық бөлігінің тереңдігі 5,2 м-ге дейін
барады. Саяз сулардың ауданы онша үлкен емес. Шығанаққа 1997 ж. Емел
өзенінің ескі сағасы кіретің , ал 2000 ж. Қатынсу өзені келіп құйды.
Қазіргі кезде Емел өзенінің сағасы Алакөл көлінің ашық кеңістігіне тікелей
келіп құяды.
Төртінші биотоп тобы көлге құятын өзендермен және бұлақтармен
байланысты. Бұл учаскенің суы тұздылау, су түбінде су өсімдіктерінің болуы
маңызды емес. Бұл топқа мына участоктар; Қатынсу өзенінің ескі сағасы,
Жарбұлақ, Жарбұлақ және Қарабұлақ арықтарының көптеген бастаулары, саға
алды (Писки аралының акваториясындағы Зеленекии шығанағы) және сағалық
(Бескөпе өзендерінің сағасы , Рыбаче аулының бастамасы) Ұржар өзенінің
учаскесі жатады. Су түбі сазбалшықты немесе өсімдік қалдықтарымен жабылған
қара лайлы. Суы тұздылау.
Биотоптың бесінші тобы тұзды суымен. Су түбі қиыршықтасты, құмды
қиыршықты немесе тығыз сұр лайлы өсімдік қалдықтарымен әлсіз қапталған,
аралдарының су түбі құмды учаскесімен тасты болып келеді. Бесінші топқа
теңіздік учаскеге жақын Емел және Қатынсу өзендерінің сағалары, Жарбұлақ
шығанағы, Онағаш, Қарасу және Тасты аралдары жатады.
Алакөл көлінде су деңгейінің толқуы екі тип бойынша бақыланған:
жыларалық, жер асты суларының тармақтары және көл суының булануы өзендердің
келіп түсетін жыларалық шығындарының реттелуіне байланысты. (олардың жылдық
амплитудасы 40-121см, орташа 76 см) және көпжылдыққа, қалдықтардың және
басқа да компоненттерінің түсу мөлшері ауа температурасының өзгеруіне
себепші болған. 1997-1998 жж. мамыр-маусым айларында зерттеу жұмыстарының
көрсетуінше ауа температурасы мен су толқуының қатысуынсыз көл суының
деңгейі өзгерген. Деңгейінің толқуы 30 см. жеткен. Судың максимальді
көтерілуі мамыр айының ортасында болған.
Көпжылдық көл суы деңгейінің толқуы циклды жүреді [6,7].
50-60-ыншы жылдардың көрсеткіші бойынша деңгейінің көтерілуі оның солтүстік
жағалауының су басуына алып келген. Көптеген шығанақтар, бұғаздар және
аралдар пайда болған көлдің солтүстік бөлігіндегі Писки түбегі аралға
айналған. Көлдің батыс бөлігіндегі жағалаулық шығанағы және ұсақ аралдары
судың астында қалған.
Климаты қатаң континентальды, ауа температурасының -51+ 42 0С- қа
дейін ауысқаны белгіленген. Көл акваториясында желдің ең күшті әсерінің
бағыты солтүстік -батысынан - Сайхан және оңтүстік- шығысынан Ебі
соғады. Көлдің оңтүстік -шығыс жартысында Ебі желі аса үлкен жылдамдықпен
(50-70 мс) соғады. Зерттеу нәтижесі бойынша жаз айларында (мамыр маусым)
желдің жылдамдығы 0-ден 9-мс- қа, ұйытқып соғуымен 14 мс -қа дейін
жеткен. Мамыр айының жартысында желдің бірнеше күн бойы соғуы байқалған.
Желдің максимальды соғуы 9 мс , ұйытқып соғумен 14 мс жеткен [8].
Жекеленген аудандарда желдің жылдамдығы 30 мс болғанда толқынның
биіктігі 6 м-ге жеткен [9].
Терең көлдер үшін термикалық режим Алакөл көлінде де сипатталады.
Әсіресе күзгі уақытта Алакөл көлінің спецификалық ерекшелігі күшті желдің
әсерінен көлдің су массасын ауыспалылыққа алып келген. Алакөл көлі өзінің
тереңдігінің арқасында басқа көлдер жүйесінен көктем-жаз уақытында жылынып
және күз айында салқындай бастаған. Тамыз айының бірінші жартысында судың
максимальды жылынуы байқалған. Осы уақытта терең көлдер бөлігінде судың
беткі қабатының температурасы 24-26 0С жеткен, терең емес шығанақтарда 3-4
0С және одан жоғары болған [10].
Алакөл көлінің алғашқы мұз қатуы желтоқсан айының екінші декадасында
пайда болады. Жаппай мұздың басуы желтоқсанның аяғында- қаңтар айының
басында болады. Мұзқұрсау - солтүстік-шығысқа қарай неғұрлым көлдің
тұщыланған су бөлігінде 3-4 апта бұрын болатыны анықталған. Қыстың соңында
мұздың қалыңдығы 80-100 см-ге жеткен. Мұздан ашылуы және тазаруы оңтүстік-
шығыстың тақалған жерінен сонымен қатар өзен сағасының участокқа жанасқан
тұсынан басталады. Мұздың еруі наурыз айының бірінші, екінші және үшінші
декадасында-сәуір айының бірінші декадасында, кейбір жылдары бұдан ерте
немесе кеш басталады. Алакөл көлінің акваториясында толық тазаруы сәуірдің
аяғы мен мамыр айының басында болады [11].
Қошқаркөл көлі - Алакөл және Сасықкөлден кейінгі үлкендігі
бойынша үшінші суқойма. Көл ауданы - 120 км2, ұзындығы - 18,3 км, ені
-9,6 км. Ең үлкен тереңдігі-5,8 м, орташа -4,7 м, су көлемінің ауданы-
488,75 млн м3 суының минерилизациясы -100-2000 мгл. Су гидрокарбонаттылар
класына жатады [11]. Көл эллипс тәрізді, сотүстіктен оңтүстікке қарай
созылған. Жағалауы аздап тілінген. Көлдің тереңдігі ақырындап өсіп,
оңтүстік батыс бөлігінде максимальды шегіне жетеді. Су түбі тегіс.
Материал көл акваториясының екі учаскесінен, шығыс (К0 ,К1 ,К2
станциялары) және оңтүстік (К4 , К5 , К6 ст.) жиналған. Әрбір участок өз
кезегінде биотопы бойынша бірдей емес.
Ст. К0-көлдің ортасы. Зерттеу жұмыстары кезінде судың тереңдігі әр
маусымда - 4,0 - 4,5 метр болған. Грунты-құмды қиыршық тасты сұр тұнба.
Акваториясында қатты өсімдіктердің шығуы және батып тұруы жоқ болған. Судың
мөлдірлігі-0,4-0,7 м [12].
Ст. К1-шығыс жағалауының ашық биотобы (Жағажай ауданы). Тереңдігі-
2,0 - 2,5 м. Судың мөлдірлігі-0,3-0,8 м. Шөптердің жағалауды бойлап өсуі-
40%-ға дейін. Жылдың әр маусымында акваторияда қамыстардың өсіп шығуы 5-тен
30%-ға дейін. Су өсімдіктерінің судың түбінде шөп басып өсуі-5-20%. Грунты-
құмды қиыршық тасты сұр тұнба.
Ст.К4-ашық биотобы Алакөл аулының оңтүстік-шығыс жағалауынан 900 м
қашықтықта алыстатылған. Тереңдігі - 4,1 - 4,5 м. Суының мөлдірлігі-0,4-0,8
м. Акваторияда қатты су өсімдіктерінің өсуі-0. Акваторияда қамыстармен және
батып тұратын су өсімдіктерінің шөп болып өсуі-20%-ға дейін. Шөптердің
жағалауды бойлап өсуі-30%-ға дейін. Грунты-сұр тұнбалы.
Ст. К5-Байғора көлі (Алакөл аулының маңында) тармағының сағалық
бөлігіндегі тоғайлы биотоп. Тереңдігі - 3,0 - 4,0 м. Су мөлдірлігі-0,4-0,8
м. Акваторияда қатты су өсімдіктерінің өсіп шығуы-60%-ға дейін. Су
өсімдіктерінің судың түбінде батып өсуі-40%-ға дейін. Шөптердің жағалауды
бойлап өсуі-100%. Грунты- қара тұнбалы саз балшықты, мористі сұр тұнба.
Ст. К6-Құрған өзені сағасының жартылай тоғайлы биотобы (оңтүстік
жағалауы). Тереңдігі - 2,0 - 3,5 м. Бұл биотопта өзеннің лайлы суы, тұнық
сумен араласуы қосалқы жүйенің болуын жасайды. Су мөлдірлігі-1,0 м-ге
дейін. Акваторияда қатты су өсімдіктерінің өсіп шығуы-40%-ға дейін. Су
түбінде су өсімдіктерінің батып, шөп болып шығуы-30%-ға дейін. Шөптердің
жағалауды бойлап өсуі-100%. Грунты-құмды және сұр тұнбалы қара лай, мористі-
сұр тұнба [13].
2. Систематикасы және жалпы сипаттамасы
Тип: Chordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniota) – Омыртқалылар (Бас қаңқалылар)
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Ostichthyes – Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii – Сәуле қанаттылар
Тұқымдасы Cyprinidae-тұқылар.
Туысы Abramis Cuvier 1817-Табан
Түрі 1. Abramis brama (Linne),
Түрше Abramis brama orientalis Berg- шығыс табан балығы [ 14].
Туысы Abramis Cuvier 1817- Табан
Л.С. Берг (1949) бойынша, Евразияда бұл балықтың 4 туысы мекен етсе
олардың 3 түрі Қазақстанда кездеседі: Abramis brama (Linne), Abramis sapa
(Pallas) және Abramis ballerus (Linne).Олар аналь жүзбеқанатының
ұзындығымен (біздің түрде сәулелерінің саны 22-ден кем емес) және
бірқатарлы қиғаш кесілген 5-5, 6-5, 5-6 жұтқыншақ тістерімен сипатталады.
Понто- каспийлік тұщысу комплексіне жатады. (Никольский).
Abramis brama (Linne)-табан
Қабылданған түрлердің бөлінуін (Берг, 1949) әдеттегі түрше Abramis
brama,brama және барлық орталық Солтүстік Еуропада мекен ететін
(Солтүстіктегі, Балтикадағы, Қара және Ақ теңіз бассейндерінде) түрше
Abramis brama orientalis (Каспий және Арал теңіздері бассейндерінде) деп
бөледі.
Л.С. Берг бойынша бұл екі түршенің айырмашылығы негізінен бірінші
желбезек доғасындағы желбезек қылтандарынан, омыртқа және бүйір сызығындағы
қабыршақтарынан көптеген зерттеушілер аналь қанатының сәулелері санынан,
құйрық қанатының қалақшасынан, арқа қанатының ұзындығынан, антедорсальды
қашықтығынан және басының биіктігінен айырмашылықтарын белгілеп берді.
Табан балықтың сандық белгілерінің ауытқуын толығымен типтік форманың
ауытқуына жатқызады.
Табан балығында диплоидты хромосома жиынтығының 2n=50, олардың ішінен
12 мета - және субметацентрикалық сонымен қатар 38 субтелоцентрикалық
және акроцентрикалық бар. (Василев, 1985 ).
Abramis brama orientalis Berg- табан
Таралуы. Понто- каспийлік фаунистикалық комплекске жатқызады.
Қазақстанда табан балығы Каспий және Арал теңіз бассейндері суқоймаларында
аборигенді болып табылады.
Табанды орналастырудың нәтижесі. Балхаш -Іле бассейнінде 1949 ж (Серов
1949 ж), Зайсан көліне, Бұхтырма және Өскемен суқойма бассейніне, Ертіс
өзеніне 1959-1964 жж. (Ерещенко, Тютенков, 1968), Талас өзені көл
бассейніне 1958 ж (Дукровец, Митрофанов, 1964) Көкшетау көліне 1959-1965
жж. Солтүстік Қазақстанға 1962-1966 жж және Ақмола облыстарына 1965-1966
жж (Митрофанов, 1973) отырғызылған. Қазіргі кезде бұл балық
республикамыздың негізгі балықөндірістік суқоймаларында таралған.
Сипаттамасы. D III 9-12, көбінде 9-10; А ІІІ 22-30, көбінде 24-26;
бүйір сызығындағы қабыршақтар саны 47-58; сыртқы жағындағы бірінші желбезек
доғаларындағы желбезек талшықтарының саны 19-32, көбінде 22-28; омыртқалар
саны 38-46, көбінде 41-44; жұтқыншақ тістерінің формуласы 5-5 кейбір
жағдайда 6-5 немесе 5-6. Антедорсальды қашықтығы дене ұзындығынан пайызбен
есептегенде (С-сыз) 50,2-64,5 құрайды, постдорсальды- 28,6-40,7 ,
пектовентральды-17,5-27,0 , вентральды -13,6-26,5 , денесінің ең биік жері
30,0-44,6, денесінің аласа жері 7,4-7-13,5, құйрық қанатының ұзындығы 7,3-
18,1, кеуде жүзгіш қанатының ұзындығы 16,3-28,9, құрсақ қанатының ұзындығы-
13,6-26,5; арқа қанатының негізгі ұзындығы 9,9-19,8, оныңбиіктігі 19,8-
34,9; аналь қанатының ұзындығы 19,3-33,1; оның биіктігі 13,8-24,7;
басының ұзындығы 16,0-27,6, оның биіктігі-14,5-24,6; тұмсық ұзындығы 4,2-
9,0, көз диаметрі 3,6-7,4, көз арты бөлігі 8,6-14,2, қабағының ені 4,2-
10,0.
Денесінің түсі күміс түсті, үлкен особьтарында қола секілді арқасы
неғұрлым қою,ал құрсағы ашықтау боялған. Денесі биік, бүйірінен өте қатты
сығылған.
Аналық және аталық табан балықтарының сыртқы айырмашылығы уылдырық
шашар алдында және уылдырық шашу кезінде ғана ажырытылады. Аналықтарының
құрсағы үлкен, жыныс тесігі ісінген және уылдырық шашқаннан кейін қызыл
түсті болып келеді. Аталықтары көбейер алдында- кеудесі мен басының
дорсальды және латеральды жақтауларында маржан бүршіктері пайда болады,
жүзгіш қанаттары кедір бұдырлы болып келеді. Табан балықтарының жыныстық
деморфизмі әлсіз ажыратылған, әртүрлі белгі әртүрлі суқоймаларда. Сондай-ақ
Балхаш көліндегі жыныстық ауытқуы бүйір сызығындағы қабыршақтарының, Р-
ұзындығының (көбінесе аналық балықтарда) және көзінің диаметрі.
V-ұзындығы көбінесе аталық балықтарда (Цыба, 1974) бойынша
белгіленген. Х.К. Исмұхановтың берілгендері бойынша (1979) Бұқтырма
суқоймасындағы табан балығының аталықтары аналығынан үлкендеу,
вентроанальды арақашықтығынан және бастың көз арты бөлігінен сонымен қатар
басының аз биіктігімен ерекшеленеді. 70-ші жылдардың басында Қапшағай
суқоймасында табан балығының жыныстық деморфизмі постдорсалды
арақашықтығынан және Р-ұзындығынан болатыны көбірек аналық балықтарда
кездескені белгіленген.(Баймбетов және т.б.1975)
1978 ж таңдамалар бойынша жыныстық деморфизмнің 4 нақты белгілері
байқалған: аналықтарында үлкен көзінің диаметрі, бірақ көзарты бөлігі кіші,
V ұзындығы және С үстіңгі сабақшасының ұзындығы. М.И. Маркунаның
көрсеткіштері бойынша (1929) Арал теңізіндегі аналық және аталық табан
балығының морфологиялық айырмашылығы 24 зерттелген белгілердің 13
белгіленген. Арал теңізі және Орал өзенінде мекендейтін табанның аналығында
желбезек талшықтарының саны көп болған аталықтарына қарағанда. Осындай
кейіпте, табан балығының әр түрлі суқоймаларда, әртүрлі уақытта
морфологиялық белгілері жыныстық деморфизмінің нақты ауытқуларын
анықтамайды [14].
3. Биологиясы
1. Көбеюі
Табан балығы жылына бір-ақ рет ұрық шашады және олар порциялап ұрық
шашатын популяцияға жатады. Жалпы заңдылық бойынша оның порциясының көбеюі
солтүстіктен оңтүстікке қарай шашуы бақыланады. Қазақстанның суқоймаларында
табан балығы порциялап ұрық шашпайды. Көптеген суқоймаларда табан
балығының уылдырық шашу кезеңі сәуір айының соңымен мамыр айының басына
дейін болады, судың температурасы 11-14 С-тан төмен болмай тұрған кезде.
(Ерещенко,1956; Сериев,1956; Борисов, Дорашев,1970; Баимбетов және т.б.,
1975, Цыба, 1975; Исмуханов,1979; Баимбетов және Олжабекова,1982 және
т.б.). Бақылау бойынша Қапшағай суқоймасында 1979 жылы бірінші өтпелі
аналықтары сәуірдің 15-16, судың температурасы 11-12 С, ал сәуірдің аяғында
судың жылуы 17-19 С балық аулығанда шұңқыр жерлерде табан балықтың
аналықтары көптеп кездескен. Г.М. Дукровецтің бақылауы бойынша Раим көлімен
Сырдария өзенінде 1973 жылы бірінші порциялап ұрық шашу 10 тәулік бойы
жүрген 7-17 мамыр аралығында. Барлық уылдырық шашу кезеңі әртүрлі
суқоймаларда 1 айдан 2, 3 айға дейін ауытқиды. Қапшағай суқоймасында табан
1971-1972 жылдарда уылдырық шашудың екі типі, 1973-1974 жылдары үш
порциялық типтері болған. 1979 жылғы мәліметтерге қарағанда (Баимбетов,
Олжабекова, 1982) және одан кейінгі жылдарда да жетіліп шыққан аналықтар
бір уақытта уылдырық шашады, ал қайталанып уылдырық шашатын аналықтары екі
порциялап және аздаған бөлігі үш порциялап шашатын типке жатады. Уылдырық
мөлшері өзгерген жағдайда, сонымен қатар кезекті уылдырық шашу кезеңінде
ерте жетілетін особьтары кейбір жылдары, стадиялардың көбейіп кетуі олардың
қорекпен қамтамасыз ету базасына байланысты болған. Осыған ұқсас Арал
теңізінің табан балықтарының заңдылығын В.М. Дорошев (1970) өмір сүру
жағдайының тез нашарлағанын байқаған. Г.Х. Шапошникова (1964) уралдық балық
аулау жағдайына үйірленіп, порциялап уылдырық шашуын жоғалтқанын ұйғарды.
Табанның жоғары экологиялық икемділігі уылдырық шашу бір суқоймада
жартылай өткінші кездеседі. Табан балығы суқойманың жағдайына тез
бейімделіп кетеді. Табан балықтың уылдырық шашу қабылеті әртүрлі, кез-
келген суқойманың типіне бейімделген (өзен, көл, суқойма, теңіз және т.б.),
1,5-3 м. Уылдырықтың дамуы, яғни эмбрионнан жарып шығуы 3-тен 7 тәулікке
дейін жүреді. (Исмуханов, 1979). Эмбрионнан личинкалардың жарып шыққан
ұзындығы 5,6-6,4 мм. Личинкалық кезең 30-35 күн өтеді. F этапында ұзындығы
24 мм. Табан балығының абсолюттік тұқымдылығы әртүрлі әрқалай, ол оның
қорекпен қамтамасыз етілуі жетілуі және өмір сүретін жағдайына байланысты.
Арал табан балығының тұқымдылығы 60 жылдары біртіндеп төмендей бастады.
Жоғарғы орташа 1960 жылы 235,8 мың уылдырық болған. 1968 жылы тұқымдылығы
21,4-96,6 мыңға төмендеп кетті. Арал табан балығының ең төменгі массасы
(0,35-0,45 кг) басқа жылдармен салыстырғанда (Борисов, Дорошев, 1970).
Сырдария өзенінде 70 жылдары ол кездері жоғары болған жоқ орта есеппен
100000 уылдырық болған. Бұқтырма табан балығының абсолюттік тұқымдылығы
1975 жылы (198,8 мың уылдырық болған) 1974 жылмен салыстырғанда 154,0 мыңға
жеткен. Балхаш көліндегі табан балығының тұқымдылығы заңдылық бойынша
массасы, денесінің ұзындығы және жасы жоғарылайды (Цыба, 1975). Қапшағай
суқоймасының табан балығында да дәл осындай жағдай кездеседі [14].
1.3.2. Қоректенуі
2003 жылы мамыр айында Қошқаркөл көлінде табан балығына азықтық
ресурстардың қолданылу деңгейіне зерттеу жүргізген.
Ерекше мөлшердегі, ұзындығы 10,5-21,2 см, массасы 20-160 г, жасы 3+8+
зерттелген. Рационында омыртқасыз жануарлардың 11 тобы тіркелген, сонымен
қатар омыртқасыздардың жұмыртқасы, балық, балықтардың уылдырығы,
макрофиттер, диатомды, жасыл және көк-жасыл балдырлар, детрит және
минералды бөлшектер кездескен.
Табан балығының жартылай жетілген популяциясы бөлігінің рационының
негізгі массасын 2003 ж мамыр айында, бентосты организмдер: әртүрлі даму
сатысындағы хирономидтер 48%, басқа да қосқанаттылардың дернәсілдері-29,2 %
тағамдық азықтың массалары. Шаянтәрізділердің үлесі азық массасынан 10,8 %-
дан аса алмады, олардың 8,4%-ын планктонды шаяндар құрады. Өсу
компонентінің мәні үлкен болмады 2,7%-ға дейін. Жануар азығының рөлі
насекомдардың және шаянтәрізділердің дернәсілі ересек табан балығының
рационында 1993-мен салыстырғанда 2003ж айтарлықтай өсті. Сондай-ақ
хирономид массасын қолдану дәрежесі сол деңгейінде қалды: 2003ж-47,8 %,
1993ж -43,0 %-дың айырмашылығы байқалмады. Қоректенуде әржастағы және
жыныстағы особьтардың айырмашылығы байқалады. Аталықтарында (ұзындығыы-
10,7-13,7 см, массасы-20-45 мг, жасы 3+,5+) шығу тегі-жануар, 7 компонент
тіркелген, сонымен қатар макрофиттер, балдырлар және минералды бөлшектер.
Рационның сандық негізін күрделі компоненттер хирономид дернәсілдері
құрайды, өсімдіктің минимальды дозасында шаянтәрізділердің рөлі 6 есе кем
болған еді. Қоректену интенсивтілігі төмен-11,0 %, бос ішекте особьтар
барлық қоспаның 70 %-ын құрайды. Ересек аналықтар қоректену спектрінде
(ұзындығы 19,0-21,2 см, масса 125-160 г жасы 6+, 7+), жоғары өсімдіктер
немесе минералды қосындылар байқалмады. Шаянтәрізділер доминанттылық
танытты, олардан ескекаяқтылар тағамдық азықтың 50 % массасын құрады.
Сондай жастағы табан аталығы рационының өлшемі (-19,5-20,3 см, маса
130-150 г) құрамында шығу тегі-жануар 7 компонент болды: 6- омыртқасыз
организмдер, сонымен қатар балық, одан басқа, балықтар уылдырығы,
макрофиттер және балдырлар, детрит және минералды бөлшектер. Сандық
қатынаста негізгі қоректенуді насекомдар құрайды: хирономид имагосы-40,7%,
дернәсілдер-38,0%.
Көктемде осындай климаттық зоналарда, табан балығының тәуліктік
рационы мына шамада тербеліп тұратыны анықталған, дене массасынан 0,14-тен
0,98 %-ға дейін осы қатынасқа байланысты, азықтық организмдердің көлемі
есептеледі, осы маусымдағы қолданылатын ересек табан балығының, 2003 ж
мамыр айында Қошқаркөліне ортақ мөлшердің бір особінің 94 г тәуліктік
рационы 0,13 г-нан 0,92 г-ға дейінгі мәнімен анықталады [15].
1.4. Алакөл көл жүйесінде табан балығының пайда болуы және оның биологиясы
Табан балығы Алакөл көліне1987-1988 жж. сазанның қысқартылуына
байланысты Бұқтырма суқоймасынан әр түрлі жастағы дарақтарымен қосылған.
(сазанды аулау 1976-1985жж 1752-тоннадан 111-тоннаға дейін түсіп қалды).
Қосудың жалпы көлемі 4000 экз болды. Табан балықтың қосылуы биологиялық
маңыздылықпен сәйкес аз сулы кезеңде болуы керек және бұл тек Алакөл
көлінде ғана болжанған. Бұл түрді Сасықкөл және Қошқаркөл көлдеріне әкелу
ұсынылмаған. Бірақ, 1988-1989 жж көп сулылықпен байланысты табан балығы
өздігінен жүйе акваториясы бойынша (Жалаңашкөл көлінен басқа) орналасты
және Қошқаркөл мен Сасықкөл көлдерінде биотоптар қатарында басым түр болып
қалды [16].
Жоғары тәнділік, бірінші өмір сүру жылындағы тез сызықтық өсу,
әртүрлі субстратта өспеу қабілеттілігі, жоғары экологиялық жатағандық оның
популяциясына негативті факторлардың бүтін кешенінің астынан шығуы
мүмкіндік береді. Қабілетті реакциялардың мұндай кең спектрінде ол басқа
түрлердің алдында көп үлес алады [17]. Сондықтан 1994 жылдың өзінде-ақ
табан балығы негізгі өнім түрлері болып табылады, аулауда оның үлесі 11,6-
25,7% болды [18]. Алакөл көлінде табан балығы көптеп кездеседі. Барлық
биотоптарда кездеседі , бірақ аулау кезеңдерінде (мамырдың I және II
жартысы) өте жоғары тұрақты сан мен жағалаудың ашық аудандарында биомассаға
ие. Мамырдың басында массасы бойынша да, саны бойынша да едәуір
концентрацияға жетеді.
Көлдің ашық бөлігінде бұл мерзім кезеңінде тыран мүлдем кездеспейді.
(AC6)
Алакөл көлінде табан балықтың уылдырық шашуы үлестеп жүреді. 2002 ж
шілденің басында Қошқаркөл көлінде бұл түрдің уылдырық шашуы байқалмаған
[19], ал 2004 ж шілденің ортасында “ағымдағы” аталықтары Сасықкөл көлінде
байқалған. Жағалау бөлікте табан балығының екі шыңы - сәуірдің аяғы мен
маусымның ортасында көрінді [20]. Бірақ, өндірушілердің орташа мөлшерлерін
ерекшеледі, бұл берілген түрдің әртүрлі уылдырық шашу кезеңдерін көрсетеді.
Ұзындығы 24-38 см, массасы 210 - 1220 г болатын табан аталығының абсолютті
индивидуальді ұрықтығы 141,1 мыңнан 324,3 мың уылдырыққа (орташа алғанда
138,5 мың уылдырық) дейін теңесті. Аталықтардың ұрықтылығы мен массасының
кейбір байланыстары байқалады. (r =0,67).
Аулаудың екі шыңы да бірінші кезекте жынысты жетілген дарақтармен
бірігеді, егер сәуір шыңында балықтардың негізгі массасын 30-36 см
ұзындықты балықтар құраса, маусымда ұзындығы 14-18 см табандар модальды
класстар болып табылады, бұл өз кезегінде Алакөл көліндегі табан
балықтардың туыс емес үйірі туралы мәлімет береді.
Табан балықтар су температурасы 12-14оС-қа дейін жылына бастағанда,
уылдырық шашуды бастайды, яғни бұл түрдің уылдырық шашуы үш айға (сәуірден
маусымға дейін) дейін созылады. Біздің бақылауымызша жыныстық деморфизм
уылдырық шашу кезеңіндегі ірі өндірушілерде ғана бар. Аталықтарда шілде
айында жоғалып кететін “маржан бүршіктері” болады. Басқа уақыттарда ұсақ
жыныстық жетілген балықтарда жыныстық деморфизм әлсіз көрінеді.
Табан балықтар уылдырығы 1,5-3 м. тереңдікте жатады. Алакөл көлінде
табан балықтың жыныстық жетілуінің басталу уақыты ұзарады, балықтардың
көбісі жыныстық жетілуге бес жасында жетеді, бірақ жеті жасында да жыныстық
жетілмеген балықтар да кездеседі. Біздің жинағымыздағы жыныстық жетілген
балықтардың минимальды жасы 3 жылды құрды. Аталықтар мен аналықтардың
жетілу уақытында айтарлықтай айырмашылық жоқ [20]. Табан балықтың жыныстық
жетілуінің минимальді мөлшері Алакөлде 13 см., Қошқаркөлде 8 см,
Сасықкөлде 10 см [21].
Алакөл жүйесіндегі көлдерде табан балықтың жалпы алуда жыныстарының
қатынасы үлкен өзгеріске ие, Сасықкөл және Алакөлде көктемгі уақытта
жыныстық жетілген балықтардың арасында аталықтар аз қабілетті. Күзге қарай
жыныстардың қатынасы теңеседі [20, 22, 23].
Қошқаркөлдегі табан балығының популяциясында ылғи аталықтары
қабілетті, ондағы жыныстық жетілген балықтардың арасындағы қатынас 2001 ж
1:4,03 , 2003 ж 1:2,34 аталықтардың пайдасында болды. Осылайша соңғы
жылдары аталықтар үлесінің біртіндеп көбеюі байқалады. Мұнда 75%
аталықтардың ұзындығы 13 см. болды. Уылдырық шашу кезінде ірі балықтардың
ішінде жыныстық қатынасы теңе жақын (1:1,10 аталықтардың пайдасына ) болды.
Оның үстіне жыныстар қатынасының қатынасын жалпы талдауда әртүрлі жастағы
және әртүрлі сызықтық мөлшердегі балықтарда тенденциялар табылмады [19,
24].
2005 ж Алакөлде ғылыми аулауда ұзындығы 7,8-37 см, массасы 13-1130 г,
2-16 жас аралығындағы дарақтар кездесті. Ал Қошқаркөл және Сасықкөлде 12
жастағы дарақтар бар. 2001-2003 жж. 4-5 жастағы, 2004-2005 жж. 6-7 жастағы
дарақтар кездесті. Қошқаркөлде 3-4 жаста, Сасықкөлде 4-5 жастағылар
кездесті.
Бұдан басқа құрылымдық сипаттама бойынша антропогенді әсердің бағытын
анықтауға болады. Барлық өзендер жүйесінде суға түсетіндер көбінесе 18-20
см, ал торда қалатындары 20-26 см көлемде. Сусыз аулау пайдаланылатын
Алакөлде біршама кіші модальды мөлшерлі дарақтардың ұзындығы 22 см. Сусыз
аулау дамыған Сасықкөл және Қошқаркөлде табан балықтың модальды мөлшерлері
12-16 см. және 16-18 см., яғни модальды класстарды аулаудың өнімді
құралына ауланбайтын дарақтар құрайды.
Табан балықты аулаудың көлемдік құрамы жыл өте тұрақтылығымен
ерекшеленбейді. Мұнда ірі өлшемді дарақтардың біртіндеп көбею тенденциясы
көрінбейді, бірақ күшті толуды болуын атап көрсетуге болады. [25]. Қолда
бар мәліметтерді талдау акклиматизация процесінде тыран балығының өсу
сипатының өзгеруін бақылауға
мүмкіндік берді .
1993 ж табан балықты Бұқтырма суқоймасында өзінің орташа көрсеткіші
ерекшеленбеген [18]. Бірақ, 2001 ж. Алакөл көлінде табан балықтың өсу
көрсеткіші төмендеген . Бұл мәлімет бір жағынан балықтардың акклиматизация
әсерімен түсіндірілуі мүмкін, яғни жерсіндірілгендер алғашқы жылдары
бастапқы суқоймадағы дарақтарға қарағанда тезірек өседі, одан кейін өсу
қарқыны біршама төмендейді. Бірақ табан балықтың Алакөл көлінде өсу
қарқынының төмендеуі басқа да сипаттарға ие [26].
Өте тез өсетін дарақтардың осы градациясына сәйкес өмір сүрудің
бірінші жылында орташа ұзындығы 58 мм ,ал өте жай өсетіндердікі -48 мм
болған. Балықтар жасының ұлғаюымен олардың ұзындықтары да үлкейе береді.
Өмір сүрудің алтыншы жылында өте тез өсетіндердің ұзындығы 247 мм, ал өте
жай өсетіндердікі 163 мм болған.
Берілген түрдің әртүрлі жылдардағы бақылауымен өсу сипаттамасы
бойынша және бір популяциядағы табан балықтың дарақтарының әртүрлі өсу
қарқынымен талдау бойынша суреттерді салыстыра отырып өте жоғары қарқынмен
өсетін балықтар 1993 жылы орташа көрсеткіштерге жақын.
Жоғарыда зерттелген материалдардың мысалдары бойынша табан балығы
популяциясының өсу қарқыны бойынша маманданған жағдайларда берілген түрдің
интенсификациясы тез өсу бөлігінің біртіндеп элеменациялануына және оның
тез және тығыз өсуіне әкеледі.
Көлдердегі табан балықтар табиғи қалыптасып кетті, сондықтан оларды
құрту мүмкін емес екендігін атап өту керек. Табан балықтың санын азайту
мақсатында мелиоративті аулау жүргізу тек оларды біршама өнімді балық
түрлеріне , атап айтқанда сазанға бір уақытта қосу жағдайында ғана жүзеге
асады. Мұндай жұмыстар тек көлемі жөнінен үлкен емес суқоймаларында
жүргізуге болады, онда Алакөл көлі жүйесінде бұған сәйкес суқойма Қошқаркөл
көлі болып табылады. Көлемі үлкен , күрделі тереңдік рельфті өзендер
жүйесіне табанды мелиоративті аулау пайдалы емес, сондықтан ұсақ табан
балықтың санын қысқарту үшін ірі жыртқыш санымен, атап айтқанда көксеркемен
қосып өсіреді [ 27].
1.5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы
Аналық жыныс мүшенің құрылысы. Әдетте аналық балықтардың гонада
құрылысы әр түрлі болып келеді. Көпшілік балықтарда дене қуысының дорсальды
жағынан мезоварий арқылы байланысқан 1 жұп гонададан тұрады. Бірақ кейбір
балық түрлерінде гонадасы тақ болады. Ол ерте онтогенезде екі түйіншеден
дамып, кейін қосылып бір гонада береді (атерина - Aterina hepsehus). Кейбір
жұп түйіншелері медальды жағынан (гочактар - Rholeinoe ) немесе
каудальды жағынан (көксерке – stirostedion lucioperca ) қосылып бір
гонадаға айналады. Гонада түйіншесі ассимертиялы дамуы мүмкін, яғни
гонаданың біреуі ұзын, екіншісі қысқа болып келуін айтамыз (корюшка –
osmerus ).
Жыныс клеткаларын ооциттер деп атайды. Осы жыныс клеткалары бүрмеленіп
келген жұмыртқа пластинкаларында орналасқан. Жұмыртқа пластинкасы дәнекер
ұлпадан тұрады және целомдық эпителий қаптап жатады.
Аналық балықтарда жыныс безінің ашық және жабық типін ажыратуға болады.
Ашық немесе бекітілмеген типте ооциттер жұмыртқа пластинкасынан овуляция
кезінде дене қуысына түседі. Одан ооциттер жұмыртқа жолымен немесе
генитальды тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Мұндай типтегі жыныс безі
шеміршекті, саусаққанатты, қостынысты, көпқанатты балықтарға; шеміршекті
ганоидтылардан – бекірелерге; сүйекті ганоидтылардан – балшықты балыққа;
сүйекті балықтардан – албыртәрізділер, шырма балықтарға тән.
Жабық типті жыныс бездерінде овуляцияланған ооциттерді шығаратын
арнайы қуысы болады. Сол арнайы қуысы арқылы шыққан ооциттер кейін сыртқа
шығарылады. Паровариальды қуысы гонаданың бүйірінде орналасқан
(тұқытәрізділер), энтовариальды – қуысы гонаданың артында орналасқан
(алабұға), экзовариальды – қуысы гонаданың қабырғасының сыртында шетінде
орналасқан (скопентәрізді). Жыныс безінің артқы бөлімдері жұп жұмыртқа
жолдарын құрайды. Осы жұмыртқа жолы каудальды жағынан бірігіп, генитальды
тесікпен сыртқа ашылады. Аналық жыныс безінің осы типі көпшілік сүйекті
балықтарға, сүйекті ганоидтылардан шортанға - lepisosteus тән [ 28].
Аталық жыныс безінің құрылысы. Аталық балықтың жыныс мүшесі жұп
жыныс безінен тұрады, кейбір түрлерде (Notopterus notopterus – үнді
нотоптерусы) гонадасы тақ болады. Аталық ұрық безі дене бойына созылып
ұзарып жатуы мүмкін (алабұға, теңіз иті – Blennidae ). Аталық ұрық безінің
пішіні әр түрлі болып келеді, мысалы, жуан, қысқа, ұзын, дөңес пішінді
кездеседі.
Шеміршекті балықтарда ұрық безі мен зәр шығару жүйесі өзара тығыз
байланысқан. Олардың мезонефрикалық бүйрегінің алдыңғы бөлігі ұрық безінің
туындысы эпидермиспен лейдиг безіне айналған, ал артқы бөлігі зәр шығару
түтігі болады. Эпидермис сперманың сыртқы орта жағдайына төзімділігін
қамтамасыз ететін арнайы сөл бөледі.
Ал сүйекті балықтардың аталықтарында жыныс жүйесімен зәр шығару
жүйесі өзара ажыратылған. Кейбір түрлердің ұрық бездерінің қосымша бездері
болады, олар аталық ұрық безінің артқы бөлігінде немесе гонаданың медиальды
бөлігінде (бұзаубас балықтар, жайындар) көпіршік ретінде орналасқан,
кейбір түрлерде (кейбір жайын балықтарында) ұрық безінің артқы бөлігінде
(бұзаубас балықтар) орналасқан. Қосымша безден бөлініп шығатын сөлдің
қызметі нақты белгісіз немесе олардың сөлі сперманы біріктіріп арнайы
агрегатқа айналдырып және олардың өмірін ұзартуы мүмкін. Кейбір балықтардың
қосымша безінің құрамында стероидты гормондар табылған және бұл без
экзогормон – феромон бөледі. Сол феромон арқылы көбею кезінде аналықтары
мен аналықтары бір – бірін таңдайды. Қосымша бездің активті жұмыс көбею
уақытына сәйкес келеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz