Банктің коммерциялық қызметті несиелеу ерекшеліктері
КІРІСПЕ 5
1 БАНКТІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 8
1.1 Несиенің ұғымы және оның түрлері мен принциптері 8
1.2 Шағын және орта бизнеске қатысатын субъектілер 12
1.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнеске несие беру
проблемалары 15
1.4 Несиелік рейтингтің коммерциялық банктер қызметіндегі орны 20
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ 27
2.1 Қазақстандағы алдыңғы қатарлы банктердің несиелік рейтингтері және оларды талдау 27
2.2 Қазақстан ірі банктерінің шағын және орта бизнесті несиелеу бағдарламалары 36
2.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудің қазіргі жағдайына талдау 49
2.4 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі
«Казкоммерцбанктің» инвестициялық қызметі мен несиелік
рейтингісіне талдау 50
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖОЛДАРЫ 60
3.1 Несиелік бақылау тәуекелді басқару әдәстері 60
3.2 Несиелік бюро қарыз алушылар туралы ақпарат алу көзі 68
3.3 Несиелендіру қабілетің арттырудағы статегиялық және ағымдағы жоспарлаудың рөлі мен маңызы 78
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 88
ҚОСЫМША А 90
ҚОСЫМША Ә 91
ҚОСЫМША Б 92
ҚОСЫМША В 93
ҚОСЫМША Г 94
ҚОСЫМША Д 95
1 БАНКТІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 8
1.1 Несиенің ұғымы және оның түрлері мен принциптері 8
1.2 Шағын және орта бизнеске қатысатын субъектілер 12
1.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнеске несие беру
проблемалары 15
1.4 Несиелік рейтингтің коммерциялық банктер қызметіндегі орны 20
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ 27
2.1 Қазақстандағы алдыңғы қатарлы банктердің несиелік рейтингтері және оларды талдау 27
2.2 Қазақстан ірі банктерінің шағын және орта бизнесті несиелеу бағдарламалары 36
2.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудің қазіргі жағдайына талдау 49
2.4 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі
«Казкоммерцбанктің» инвестициялық қызметі мен несиелік
рейтингісіне талдау 50
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖОЛДАРЫ 60
3.1 Несиелік бақылау тәуекелді басқару әдәстері 60
3.2 Несиелік бюро қарыз алушылар туралы ақпарат алу көзі 68
3.3 Несиелендіру қабілетің арттырудағы статегиялық және ағымдағы жоспарлаудың рөлі мен маңызы 78
ҚОРЫТЫНДЫ 85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 88
ҚОСЫМША А 90
ҚОСЫМША Ә 91
ҚОСЫМША Б 92
ҚОСЫМША В 93
ҚОСЫМША Г 94
ҚОСЫМША Д 95
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында және БСҰ-ға кіру қарсаныңда ел экономиканың, ақша-несие саясатының, өндірістің, банк жүйесінің, коммерциялық бизнестің қарқынды дамуы мен сапаның жоғарылауын талап етеді. ҚР Президентінің Қазақстан еліне арналған жолдауында «Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, несие-ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті...» деп көрсеткен. Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстанның банк жүйесінде ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда, елеулі өзгерістер болып жатқаны белгілі. Бүгінгі таңда Қазақстан нарықтық экономика жолына түсіп, зор жетістіктерге жетіп экономиканың тұрақты өсуіне ықпал жасады.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік жүйесі – бұл экономиканың тез дамитын секторларының бірі және де Қазақстан экономикасының мәселелерімен байланысты болашақта банктік жүйенің, оның ішінде бизнесті несиелендіру дамуы мен жетілдіруі үлкен тәжірибелік маңызға ие.
Қазіргі кезде банктер өздерінің клиенттеріне қызметтердің кең және алуан түрлерін көрсетеді, банктік операциялардың жаңа технологиясын қолданады, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Банктердің ең басты экономикалық функциясы – кәсіпорындардың, ұйымдардың, бизнес субъектілердің, коммерциялық организациялардың, заңды емес тұлғалардың және мемлекеттік мүшелердің тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарды қаржыландыруға берілетін несие болып келеді. Банктер өздерінің несиелендіру функциясын қаншалықты жақсы атқарса, соншалықты олардың клиенттерінің экономикалық деңгейі жақсы болады. Өйткені банктер жаңа кәсіпорындардың пайда болуын, жұмыс орындардың көбеюін және олардың экономикалық өміршендігін қамтамасыз етеді.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік жүйесі – бұл экономиканың тез дамитын секторларының бірі және де Қазақстан экономикасының мәселелерімен байланысты болашақта банктік жүйенің, оның ішінде бизнесті несиелендіру дамуы мен жетілдіруі үлкен тәжірибелік маңызға ие.
Қазіргі кезде банктер өздерінің клиенттеріне қызметтердің кең және алуан түрлерін көрсетеді, банктік операциялардың жаңа технологиясын қолданады, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Банктердің ең басты экономикалық функциясы – кәсіпорындардың, ұйымдардың, бизнес субъектілердің, коммерциялық организациялардың, заңды емес тұлғалардың және мемлекеттік мүшелердің тұтынушылық және инвестициялық мақсаттарды қаржыландыруға берілетін несие болып келеді. Банктер өздерінің несиелендіру функциясын қаншалықты жақсы атқарса, соншалықты олардың клиенттерінің экономикалық деңгейі жақсы болады. Өйткені банктер жаңа кәсіпорындардың пайда болуын, жұмыс орындардың көбеюін және олардың экономикалық өміршендігін қамтамасыз етеді.
1 Қазақстан Республикасы президентінің 31.08.1998 жыл «ҚР Банктер және банк қызметі туралы» жарлығы, 68, 68-1, 69,70,71,72,73,74,75,76 және т.б баптар.
2 «Банки Казахстана» №6 -2004ж.
3 Валравен.К.Д Управление рисками коммерчесского банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу құралы – дүниежүзілік банктің экономикалық даму институты. – Вашингтон, 1998 жыл
4 Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка –
М. : Финансист информ, 1998 жыл
5 Гамидов.Г.М Банковское и кредитное дело – М.: ЮНИТИ, 1996 жыл.
6 Деятельность банков: современный опыт США –М.: Экономист, 1992 жыл.
7 Деловая неделя (Алматы) №5 (683), 10.02.2006 жыл.
8 *ЖАҚ “Азамат”-тың қаржылық құжаттарынан құралған.
9 Кейнс.Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег –М.: 1978 жыл
10 Котлер. Ф. Основа маркетинга –М.: прогресс, 1996 жыл.
11 «ҚазҰУ Хабаршысы» . №3 (43) 2004ж.
12 Мамонова.И.Д. Банк и платежная дисциплина. – М.: финасы и статистика, 1998 жыл.
13 Маркова О.М. Коммерческие банки и их операций–М. : Банки и биржы, ЮНИТИ, 1998 жыл
14 Лаврушин. О.И Банковское дело – М: БиБНКЦ, 1998 жыл.
15 Озиус.М.П Пужном.Б.Л. банковское дело и финансовое управление риска – Вашингтон. 1998 жыл.
16 Рид.Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р. Коммерческие банки - М.: Космополис, 1991 жыл
17 Тосупян.Г.А. Банк для клиента – М.: златоцвет, 1993 жыл.
18 Усоскин.В.Н. Соврименный коммерчески банк. Управление и операций. – М.: все для вас, 1993 жыл.
19 Хейне.П. Экономически образ мышление в банковской практике – М.: новости, 1996 жыл.
20 Ширинская.Е.Б. Операций коммерческих банков и зарубежный опыт – М.: Финансы и статистика, 1998 жыл.
21 Г.Марченко, О.Мачульский / «Новые рынки», №6 2002ж.
22 Владимир Детинич «В помощь инвестору» 2004ж.
23 «Экспресс К» / 27 маусым №9 2002ж.
24 Эксперт Казахстана (Алматы) №32 (58), 01.01.2006 жыл
25 Рамазанов Н.Т. «Деловая неделя» 6 мамыр №18 2005ж. 3-бет
26 Пашковская И.В. «Банковские услуги» №4 2005ж. 4-26 бет аралығы
27 Шаталов А.В. «Финансовый менеджмент» №6 2003ж. 88-96 бет аралығы
28 Ширинская Е.Б. операций коммерческих банков и зарубежный опыт - М. : Финансы и статистика, 1998 жыл
29 2004-2005 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені
30 «Казкоммерцбанктің» АҚ жылдық есеп беруі.2005 жыл
2 «Банки Казахстана» №6 -2004ж.
3 Валравен.К.Д Управление рисками коммерчесского банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу құралы – дүниежүзілік банктің экономикалық даму институты. – Вашингтон, 1998 жыл
4 Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка –
М. : Финансист информ, 1998 жыл
5 Гамидов.Г.М Банковское и кредитное дело – М.: ЮНИТИ, 1996 жыл.
6 Деятельность банков: современный опыт США –М.: Экономист, 1992 жыл.
7 Деловая неделя (Алматы) №5 (683), 10.02.2006 жыл.
8 *ЖАҚ “Азамат”-тың қаржылық құжаттарынан құралған.
9 Кейнс.Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег –М.: 1978 жыл
10 Котлер. Ф. Основа маркетинга –М.: прогресс, 1996 жыл.
11 «ҚазҰУ Хабаршысы» . №3 (43) 2004ж.
12 Мамонова.И.Д. Банк и платежная дисциплина. – М.: финасы и статистика, 1998 жыл.
13 Маркова О.М. Коммерческие банки и их операций–М. : Банки и биржы, ЮНИТИ, 1998 жыл
14 Лаврушин. О.И Банковское дело – М: БиБНКЦ, 1998 жыл.
15 Озиус.М.П Пужном.Б.Л. банковское дело и финансовое управление риска – Вашингтон. 1998 жыл.
16 Рид.Э., Коттер Р., Гилл Э., Смит Р. Коммерческие банки - М.: Космополис, 1991 жыл
17 Тосупян.Г.А. Банк для клиента – М.: златоцвет, 1993 жыл.
18 Усоскин.В.Н. Соврименный коммерчески банк. Управление и операций. – М.: все для вас, 1993 жыл.
19 Хейне.П. Экономически образ мышление в банковской практике – М.: новости, 1996 жыл.
20 Ширинская.Е.Б. Операций коммерческих банков и зарубежный опыт – М.: Финансы и статистика, 1998 жыл.
21 Г.Марченко, О.Мачульский / «Новые рынки», №6 2002ж.
22 Владимир Детинич «В помощь инвестору» 2004ж.
23 «Экспресс К» / 27 маусым №9 2002ж.
24 Эксперт Казахстана (Алматы) №32 (58), 01.01.2006 жыл
25 Рамазанов Н.Т. «Деловая неделя» 6 мамыр №18 2005ж. 3-бет
26 Пашковская И.В. «Банковские услуги» №4 2005ж. 4-26 бет аралығы
27 Шаталов А.В. «Финансовый менеджмент» №6 2003ж. 88-96 бет аралығы
28 Ширинская Е.Б. операций коммерческих банков и зарубежный опыт - М. : Финансы и статистика, 1998 жыл
29 2004-2005 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені
30 «Казкоммерцбанктің» АҚ жылдық есеп беруі.2005 жыл
Тақырыбы: Банктің коммерциялық қызметті несиелеу ерекшеліктері
АҢДАТПА
Дипломдық еңбек нарықтық жағдайларындағы банктің - коммерциялық
қызметті несиелеуді дамытудың өзекті мәселелерін айқындайды. Еңбекте
республикамыздағы алдыңғы қатарлы банктердің даму жопарлары, рейтингтері,
негізгі кезеңдері, несиелік стратегиясын таңдау мен жүзеге асырылуы, жаңа
банкілік технологияларды әзірлеудің келешектік бағыттарын талдау, жаңа
банкілік өнімдерді әзірлеп шығарудың проблемалары, банкілік қызметтер
нарығының күйі мен келешектері қарастырылған.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа освещает актуальные вопросы в развитии
банковского кредитовани комерческой деятельности. В работе рассматриваются
основные этапы развития банков, их рейтинги на рынке, выбор и реализация
стратегии кредитования, анализ перспективных направлений в разработке новых
банковских технологий, проблемы разработки новых банковских продуктов.
Состояние и перспективы рынка банковских услуг в республике.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 БАНКТІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
8
1.1 Несиенің ұғымы және оның түрлері мен принциптері
8
1.2 Шағын және орта бизнеске қатысатын субъектілер
12
1.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнеске несие беру
проблемалары
15
1.4 Несиелік рейтингтің коммерциялық банктер қызметіндегі орны
20
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ
НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ 27
2.1 Қазақстандағы алдыңғы қатарлы банктердің несиелік рейтингтері және
оларды талдау
27
2.2 Қазақстан ірі банктерінің шағын және орта бизнесті несиелеу
бағдарламалары
36
2.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудің қазіргі жағдайына талдау
49
2.4 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі
Казкоммерцбанктің инвестициялық қызметі мен несиелік
рейтингісіне талдау
50
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖОЛДАРЫ
60
3.1 Несиелік бақылау тәуекелді басқару әдәстері
60
3.2 Несиелік бюро қарыз алушылар туралы ақпарат алу көзі
68
3.3 Несиелендіру қабілетің арттырудағы статегиялық және ағымдағы
жоспарлаудың рөлі мен маңызы
78
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
88
ҚОСЫМША А
90
ҚОСЫМША Ә
91
ҚОСЫМША Б
92
ҚОСЫМША В
93
ҚОСЫМША Г
94
ҚОСЫМША Д
95
Кіріспе
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында және БСҰ-ға кіру қарсаныңда ел экономиканың, ақша-несие
саясатының, өндірістің, банк жүйесінің, коммерциялық бизнестің қарқынды
дамуы мен сапаның жоғарылауын талап етеді. ҚР Президентінің Қазақстан еліне
арналған жолдауында Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді
сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, несие-ақша саясатының,
өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу
тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты
көтермелеп отыруға міндетті... деп көрсеткен. Нарықтық экономика
жағдайындағы Қазақстанның банк жүйесінде ұлттық экономиканың басқа
секторларымен салыстырғанда, елеулі өзгерістер болып жатқаны белгілі.
Бүгінгі таңда Қазақстан нарықтық экономика жолына түсіп, зор жетістіктерге
жетіп экономиканың тұрақты өсуіне ықпал жасады.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік жүйесі – бұл экономиканың тез дамитын
секторларының бірі және де Қазақстан экономикасының мәселелерімен
байланысты болашақта банктік жүйенің, оның ішінде бизнесті несиелендіру
дамуы мен жетілдіруі үлкен тәжірибелік маңызға ие.
Қазіргі кезде банктер өздерінің клиенттеріне қызметтердің кең және
алуан түрлерін көрсетеді, банктік операциялардың жаңа технологиясын
қолданады, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Банктердің ең басты экономикалық функциясы – кәсіпорындардың,
ұйымдардың, бизнес субъектілердің, коммерциялық организациялардың, заңды
емес тұлғалардың және мемлекеттік мүшелердің тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттарды қаржыландыруға берілетін несие болып келеді. Банктер өздерінің
несиелендіру функциясын қаншалықты жақсы атқарса, соншалықты олардың
клиенттерінің экономикалық деңгейі жақсы болады. Өйткені банктер жаңа
кәсіпорындардың пайда болуын, жұмыс орындардың көбеюін және олардың
экономикалық өміршендігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі нарықтық экономика жан-жақты дамыған несиелік қатынастар
жүйесінсіз өмір сүре алмайды. Өйткені несиелік қатынастар жүйесі қаржылық
қатынастармен қатар кең қайта өңдеуді іске асыру үшін, ғылыми-техникалық
прогресс шарттарында экономиканы құрылымдық қайта құру үшін, бәсеке
қабілеттілігін жоғарылату үшін, барлық экономикалық үдерістердің
динамикасын нығайту үшін қаражаттардың жылдам мобилизациясын қамтамасыз
етеді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі танда Қазақстан Республикасының
коммерциялық қызметті несиелеу жүйесін дамыту өзекті мәселелерінің бірі
болып отыр. Өйткені несие жүйесінің оптимизациялануы несие үдерісінің
тиімділігін және Қазақстанның нарықтық субъектілерінің экономикалық іс
шаралырының ақпараттық негізін жоғарылануына мүмкіндік береді.
Шаруашылықтың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезеңде
жұыс жасап отырған несиелік механизмнің жаңаша қызмет етуін талап етуде.
Себебі, бүгін қызмет ететін несиелік механизм нарықтық қатынастар
талаптарына толық жауап бере алмауы мүмкін.
Қазақстанның коммерциялық банктердің несиелік портфелінің жағдайы
дамыған елдер банктерінің несиелік портфелінің жағдайынын әлдеқайда төмен.
Өйткені қазіргі нарықта несиелеу тәуекелділігі жоғары болып келетіндіктен
банктер шығынға ұшырамау үшін потенциалды клиенттерінен бас тартады.
Нәтижесiнде нақты табыс алынбай, сенiмдi жобалардың бiр бөлiгi жүзеге
асырылмай қалады. Қазақстанда заңды және жеке тұлғаларды несиелеудiң
дамуына байланысты банктерге қарыз алушылардың несиелiк тәртiбi және басқа
несиелiк ұйымдармен байланысы туралы ақпараттар өте маңызды болып табылады.
Келесі тұрған проблема бұл – несиелеуге байланысты арнайы заңдылықтар
мен нормативтік актілердің, сондай-ақ ережелердің, нұсқаулардың
жеткіліксіздігі және әрекет етіп отырған ережелер мен нұсқаулардың
ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.
Коммерциялық қызметті несиелендіру мәселесі макроэкономикалық
факторлармен және қаржылық сектор күйінемен тығыз байланысты. Оны шешу үшін
негізделген тәсілдеме және тиімді ұзақ мерзімді мемлекеттік саясат керек.
Қазіргі несиелік жүйесін жетілдіру шетел банктер тәжірибелеріне сүйене
отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы несиелік механизмнің қызмет ету
қағидаларының тиімді жақтарын қалпына келтіру жолын қолдануға болады.
Сонымен қатар несиелеу жолдарын жетілдіруді қарастыра отырып,: бір
жағынан – банктердің, және екінші жағынан – бизнес субъектілерінің
мүдделерінің жататындығын, несиелік механизмнің жетістіктермен қызмет
етуінің өзі осы мүдделерді қамтамасыз ететіндігін әрдайым естен шығармаған
дұрыс.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің дамуы, және оның дамуына зор
ықпал етіп отарған коммерциялық қызметті, соның ішінде шағын және орта
бизнесі несиелеу жүйесін талдау және оны жетілдіру, бұл дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға себеп болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы алдыңғы
қатарлы коммерциялық банктердің несиелік рейтингін, несиелеу тәжірибесі мен
даму ағымына, несиелік портфеліне талдау жасау, сондай-ақ бүгінгі несиелік
жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.
Зерттеу заты Коммерциялық банктердің несиелік рейтингін, несиелік
саясатын, несие портфелінің құрлымын талдау мен қарыз алушы коммерциялық
қызметтердің несиелік қабілетін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы алдынғы қатарлы
коммерциялық банктерінің несие рейтингтері, несие түрлері мен несиелік
қызметі.
1 БАНКТІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛІРІ
1 Несиенің ұғымы және оның түрлері.
Несиенің ішкі мазмұнын түсіну үшін, оның негізін ашып алуымыз керек.
Қазіргі экономикалық шығармаларда несиені әр түрлі түсіндіреді.
Несиенің мазмұнын анықтауында оның әлуметтік, экономикалық жағында
ұмытпаған жөн. Өйткені несиенің өзі қоғамның қажеттілігінің туындысы болып
табылады. Қоғам қандай экономикалық формада болса, соның мақсатына қызмет
атқаруға тиіс. Осының бәрін қортындылай келіп, несиені экономикалық сана
ретінде “құнының, қайтарымдылығы мен ақылылығы негізінде, қоғамның
қажеттерін қамтамасыз етуге лайықты қозғалыс”, деген анықтама берген жөн.
Жәй сөзбен айтқанда, несие - уақытша бос ақша қаражаттарын, ақшаға мұқтаж
субъектілерге (кәсіпорындар, заңды және жеке тұлғалар т.б.) қайтарып беру
мақсатында берілетір қарыз ақшан айтамыз.
Несиенің түрлері - бұл несиелік қатынастар құрлымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақтайтын көрініс. Несие берушілермен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергеніменде, несиенің түрлері сол күйінде сақталады. 5
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынандай белгілі белгілеріне байланысты жіктелінеді:
1 Қарыз алушының катигориясына қарай
– қаржылық институтарға берілетін несиелер ( мақсатты қорларға,
банктерге, қаржы-несие мекемелеріне т.б.)
– қаржылық емес агенттерге беретін несиелер (өнеркәсіп салаларына, ауыл
шаруашылығына, саудаға, дайындау ұйымдарына, жабдықтап сату
ұйымдарына, кооперативтерге, жеке кәсіпкерлікке т.б)
– тұтыну мақсатында берілетін несие
2 Қарыз алу мерзіміне қарай:
– қысқа мерзімді несие (1 жылға)
– орта мерзімді (1 жылдан - 3 жылға дейін)
– ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары).
3 Қамтамасыз ету дәрежісіне қарай:
– қамтамасыз етілген (кепіл хатпен, кепілдемемен, кепілдікпен)
– сақтандырлған
– қамтамасыз етілмеген(сенім несиесі)
4 Қайтару дәрежесіне қарай:
– стандартты несие - қайтару уақыты жетпеген, бірақ қайтаруында еш
қандай күмәні жоқ несиелер.
– күмәнді несие - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер Соңғы
қабылдаған активтердің жіктелу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер
5-ке бөлінеді:
– үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
5. Тағайындалуы және пайдалану сипаттамасына қарай:
– негізгі құралдарға жұмсалынатын;
– айналым қаржыларына жұмсалынатын;
6 Валютамен берілуіне қарай:
– ұлттық валютамен
– шетел валютамен
7 Берілу нысанына қарай:
– овердравт несиесі – клиенттердің шотынан қаражатты шегу, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы;
– ипотекалық несие – бұл қозғалмайтан мүліктерді кепілге ала отырып
берілетін несие;
– овернайт несиесі - өтімділікті қолдану мақсатында 1 – түнге
берілетін банк аралық несие;
– онкольді несие – несиелендірушінің алғашқы талабы бойынша
өтелетін қысқа мерзімді несие;
– банкаралық несие - банктердің бір-біріне берілетін несие;
– ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды кепілге алып
берілетін несие;
– сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қаблеті жоғары
клиенттерге берілген несие;
– консорциялық несие - ірі жобаларды несиелендіру мақсатында
банктердің өз ара қосылып берілетін несие;
– тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну мақсатында,
тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге
берілетін несие;
– лизінгтік несие - құрал жабдықтарды жалғаға алумен байланысты
несие.
Несиенің қызмет ететін принциптері мен әдістері
Несиенің принциптері несиенің мәнін және қызметтерің, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы обьект экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді. Несиенің принциптеріне байланысты банктік
несиелердің берілуінің басты шартары несиенің мақсаты және мерзімі,
олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелігі және т. б.
анықталады. Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принціптері екі топқа
бөлінеді. Бірінші топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер, несинің
мақсаттылығы, несиенің дифференциалдығы.Екінші топқа - Несиенің
мерзімділігі, несиенің қайтарымдылығы, несиенің төлемділігі., несиенің
қамтамасыз етуі.
Мерзімділік –ол несие берушінің қарыз алушыға берілген қаражат белгілі
уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай қайтаруға тиімділігі мен қорытындысы.
Осында келіп несиенің қайтарымдылық принципі туындалады.
Несиенің қайтарымдылығы – оның экономикалық категория ретінде тауарлы
ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтанда
қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару мақсатында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығы
беріледі. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сый ақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Қазіргі банктердің несие үшін сый ақы мөлшерлемесін белгілеуінде басты
факторларына мыналар жатада:
– банк аралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
– орталық банктің коммерциялық банктерге берілетін несиелері
бойынша белгіленген сый ақы базалық мөлшері;
– өз клиентеріне депозиттік шоттары бойынша төленетін орташа сый
ақы мөлшері;
– тәуекелдік дәрежесі;
– еліміздің ақша айналым тұрақтылығы;
Шын мәнісінде заңды және жеке тұлғалардың тартылған несиелік ресурстар
қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары болып келеді.
Несиенің келесі принципі берілетін несиелердің материалдық жағынан
қамтамасыз етуі. Несиенің қамтамасыз етуі ретінде кепіл, кепілхат,
кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері қолданады. Несиелендіру әдістері
несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік
несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымдарының шеңберінде қатнасу
тәсілдері қазіргі банктік тәртібінде несиелендірудің әдістері 3 түрі
қарастырылады:
– айналым бойынша несиелеу әдістері;
– қалдық бойынша несиелеу әдістері;
– айналым қалдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын, оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несиенің
мөлшері өсіп, бұл қажеттіліктің азайуына байланысты несие
қайтарылады. Бұл негізінен несинің қозғалысымен қажеттілікті төмендету
немесе ұлғайту шараларына байланысты үздіксіз жаңартып отыратын
процес болып табылады. Қалдық бойынша несиелендіру барысында несие
несиеге деген қажеттілік тауарлы материалды құндылықтар және шығындар
қалдықтарымен өзара байланысты. Айналым және қалдық бойынша
несиелендірудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде айналым қалдықтық әдісі
жүргізіледі . Мұндағы бірінші кезеңдегі несиеге деген қажеттіліктің
туындауына байланысты несие берілсе , ал екінші кезеңде берілген
несие қатаң түрде өтеді.
Бірінші кезеңдегі несие тауарлы материалдарды құндылықтарды екпілге
алып шығындар айналымының бастапқы кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде,
несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде өтеді.
Несиелік шетелдік банктік тәжербиеде негізгі мынандай 2 әдісі
белгілі:
1 - ші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым
тәртіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсаты,
қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс несиелерді нақты бір
мезгілге, яғни мерзімді несиелер беру барысында қолданылады.
2 - ші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын
ала белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу шегі
оларға белгілі бір мерзім аралығында қаражаттарын банкке төлеуге көрсету
жолымен қажеттілк шараларына байланысты пайдаланады22.
1.2 Коммерциялық қызметке қатысатын субъектілер
Шағын және орта бизнесті несиелендіру бағдарламасы бұрын жүргізілген
өнеркәсіпті делдалдық және басқада фирмаларды несиелендіру бағдарламасымен
өндіріс және басқа да қызмет саласында орта және шағын бизнесті
қаржыландыру бағдарламасын біріктіреді және бұрынғы екінші бағдарламаның
қолдануын тоқтатпайды. Нақты несиелік өнімді енгізу мақсаты келесілер:
– Банктің шағын және орта бизнеске көрсететін кешенді несиелік
қызметін кеңейту.
– экономиканың өндірістік салаларында сауда және делдалдық қызметке
шағын және орта бизнесті қалыптастыру салаларын кеңейту.
– халыққа қызмет көрсету сомасын кеңейту. Жеке кәсіпкерлер тобын
көтермелеу.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру бағдарламасының қағидалары:
– банктің тұрақты және сенімді базасын кеңейту.
– қазақ халықтық жинақ банктегі ішкі несиелік саясаты туралы ереже
сәйкес келеді сапалы таңдау. Ұзақ мерзімді серіктестік қатынаста
болу.
– әлеуметтік қарызшыға сапалы деңгейде талдау жасау жобаны сатып
өткізу орнында клиенттермен жұмыс жасау, оның бизнестік
қағидаларын оқу ақша ағымы тағы басқа сұрақтар.
Шағын және орта бизнестің бағдарламасының субъектілері болып
табылатындар:
Өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы ─ 50 адамға дейін.
Сауда және тұрмыстық қызмет ─ 300 адамға дейін.
Транспорт пен байланыс ─ 25 адамға дейін.
Ғылым және инновациялық қызмет 20 адамға дейін.
Қалғандары ─ 15 адамға дейін жұмыс күші бар мекемелер.
Ал 250 адамнан артық емес қызметтері бар мекемелер орта бизнес болып
саналады.
Бұл тұлғаға қойылатын талаптар.
1. Төлем қабілеті болуы керек.
2. Кірісі мол бизнеспен айналысуы.
3. Несиелерін өршіте алатын ақша ағымының болуы керек.
4. Жобаның уақтылы өткізілуі.
Бұл бағдарлама бойынша қарыз ұсыну әр келесі шарттарының орындалуы
қажет жеткілікті қаржылық рычагтарының болуы керек, яғни тартылатын және
меншікті қаржының қатынасы төмендегіден жоғары болуы тиіс.
Бұл бағдарлама бойынша қарыз келесілерге ұсынылады.
1. Қайта құру, тарату немесе күйзеліс жағдайындағы мекемелерге.
2. Жалға немесе сенімсіз ақпараттар ұсынылған мекемелер.
3. Жағымсыз қаржылық мекемелер.
4. Құжаттарын толық өткізбеген немесе қаржылық міндеттемесі жоқтарға.
5. Тұрақсыз қаржылық жағдайлары барларға.
6. Қарызшылары немесе мерзімі ұзартылған қарыздары барларға.
7. Бюджет алдында қарызын көтеруге.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру құжаттары.
Шағын және орта бизнес бағытындағы несие алушы тұлғалар банкке келесі
құжаттарды ұсынуы тиіс.
– несиелік өтініш.
– қарызшының ақпараттық сауалнамасы.
– жарғы, құрылтай келісімі мемлекеттік тіркелуі туралы құжаттардың
нотариалды кеңседе бекітілген көшірмесі.
– статистикалық басқарма ұсынған РНН да бекітетін тіркеу
карточкасы.
– соңғы 2 жылдағы бухгалтер есеп берулер формасы мен ағымды жылдық
есеп беру кезеңіндегі.
– қосымшалары дебиторлық көрсете отырып.
– шот тіркелген банктен қарыз берешегі және №2 картотекадағы
берешегі жоқтығы туралы анықтама, бюджетке төлемдер бойынша қарызы
жоқтығын белгілейтін салық мекемесінің анықтамасы.
– жобаның техника-экономикалық негізі немесе бизнес жоспар.
– келісім шарттар (технология, құралдар шикізат материалдар жеткізу
туралы және дайын өнім өндіру туралы.
– залогтық және кепіл құжаттары.
– несие тарту және залог ұсыну туралы өкілетті заң орындарының
шешімі.
– қол үлгісі мен мөр басылым құжат.
Заңды тұлға болып саналмайтын тұлғаларға мына құжаттарды ұсынады.
– несиелік өтініш.
– мемлекеттік тіркегендігі туралы куәлік.
– кәсіпкерлердің жеке басын куәландыратын құжат.
– РНН берігендігі туралы салық мекемесінен анықтамасы.
– салық төлейтіндігі туралы құжат.
– шаруашылық келісім, накладной кассалық журнал және басқа да ақша
ағымын білдіретін құжаттар.
– рұқсат немесе лицензияның нотариалды куәландыратын көшірмесі.
– Өндіріс құралдарын жалдау келісімі.
– жабдықтаушының тұтынушылар мен жасаған келісім көшірмесі.
– залог және кепіл құжаттары.
– қол үлгісі мен мөр басылымы құжаттары. 2
1.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнеске несие беру
проблемалары
Шағын кәсіпкерлік қолайлы емес экономикалық жағдайда, сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі мен Ұлттық Банкінің жеткілікті
қатаң ақшалай – несиелі және бюджетті – қаржылы саясаты жағдайында аяғына
тұрып, өркендеуге талаптанады.
Макроэкономика аумағында қол жеткізген ұлттық валюта курсының
қалыптасқанына, ақшалық массаны шектеп және инфляция қарқынын төмендетуге
қарамастан, қаржыландыру мәселесі әліде шешілген жоқ.
Сондықтан, шағын кәсіпкерлікті несиелендіру басымдылықты мемлекеттік
міндетпен анықталады, ЕЖДБ несиелік бойлығының қарыз қаражаты есебінен
шағын және орта бизнесті қаржыландыруды бастаған, шағын кәсіпкерліктің
өркендеу Қоры құрылды .Қаржылық сұлба ретінде қосалқы несиелендіру
қабылданды, яғни екінші деңгейдегі банктер арқылы несие беру – қордың
қарызгері болып өкілеттік банктер түседі, ал шағын және орта кәсіпкерліктің
субъектілері – соңғы қарызгерлер болады. Әрине, іскер кісілер “жұмсақ”
несиеге мүдделі, дегенмен олар үшін маңызды нәрсе қол жетерлігі,
біріншілікті капиталды алу мүмкіндігі және жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету.
Шағын және орта бизнес үшін несиеге тұрақты қол жеткізу оның шамасына
қарағанда өте маңызды деп саналады. Несие құнының жоғарылығы бизнестің
үлкен рентабельділігіне әкелетінін ұмытпау қажет.
Шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілерімен (жұмыс және қызмет
көрсету) және оның салалық құрылымдарымен өндіріс өнімдерінің көлемін
талдау, және де жұмыс істеушілердің саны келесідей қорытындылар жасауға
мүмкіндік береді: біріншіден, кәсіпкерлер қызметі әлсіз әртараптандырылған
- олар негізінен саудамен айналысады және аз шамада қызмет көрсету
аймағында көрінеді. Екіншіден, бір жұмысшыға келетін меншікті көлем төмен.
Мұндай бизнес несиеге қызмет көрсете алмайды.
Қор қарызгерлері болып ірі банкілер түседі, оның ішінде – жарғылық
капиталы 500 ден 1300 млн. тенгеге дейін. Олар үлкен сомаға сапалы портфель
қалыптастыруға қабілетті, дегенмен олар үшін шағын және орта бизнеске
қызмет көрсеті жоғары меншікті операциялық шығындармен байланысты.
Регионалдық банкілер жергілікті жерлерде шағын және орта бизнеске жақындау
және несиелік ресурстарды көбірек қажетсінеді, бірақ олардың шетелдік
несиелерді өткізуге қатысу тәжірибесі шектеулі және тәуекелділікті
басқаруы шектеулі.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру мәселесі тек макроэкономикалық
факторлармен емес және де қаржылық сектор күйіне де байланысты. Оны шешу
үшін негізделген тәсілдеме және тиімді ұзақ мерзімді мемлекеттік саясат
керек.
Шағын және орта бизнесті қаржыландыру мемлекеттік реттеуді,
қаржыландыру көзі анықталған кезде басқаруды, шағын және орта
кәсіпкерліктің өркендеуінің негізгі бағыттарын және несие беру саясатын
керек етеді . Әрине олардың орындалуын бақылау жүргізумен.
Қазіргі кезде шағын және орта бизнестің несиеленуі қормен тек қана
екінші деңгейлі банктер арқылы жүзеге асуда. Бюджеттік несиелендірудің
басқа бағдарламалары да осы механизм бойынша несиелендіріледі.
Әлемдік тәжірибе.
Жекелегенде, оны тасымалдаушы ЕЖДБ - шағын және орта бизнестің
несиелену проблемесын банктердің институциональдық өркендеуі арқылы шешудің
жақтаушы. Банктер шағын және орта бизнесті несиелендірудің қазіргі
технологиясын сондай игеруі керек, ұзақ мерзімдік келешекте ол күнделікті
қызметте басымды болатындай. Банктерде шағын және орта бизнесті
несиелендіру қалауының тұрақты негізде болуына қол жеткізу және нарықты
жағдайларда, банк арқылы несиелерді әншейін таратып бергенге қарағанда
дұрыс. Бірқатар жағдайларда шағын және орта бизнесті қаржылай қолдау
бағдарламалы болуы мүмкін, демек жеңілдікті сипатты, және бұл мақсаттар
үшін сыртқы және бюджеттік қаржылар тартыла алады. Сонымен қатар
коммерциялық несие беру, мүдделі министрліктер мен ведомстволардың
қатысуымен несиелендіру әкімшіліктендіруге жол береді. Нәтижесінде негізгі
құжат несиелендірудің шарттары мен тәртібі,несиелендірудің потолокты
шартында болады, ал несие комитетінің функциясы жуылып кетеді.
Қосалқы несиелендіру сұлбасында көп нәрсе уәкілетті банктер
белсенділігіне тәуелді. Олар конкурстық негізде іріктеліп алынады, әсіресе
“ұйымдастырылған” несиелендіру жағдайы үшін. Конкурс шарты несиелендірудің
сапасы үшін банктер жауапкершілігін ұстануы керек, ал қатысудың өзі
банктерді қызықтыруы керек. Келесі жағдайларды ескеру керек:
Әртүрлі қаржылық және несиелік нарықтарда операциялар жүргізе отырып,
банктер қарыздық капитал мен тәуекелдік бағасының нағыз құнын біледі.
Сондықтан олар тәуекелге адекватты (үйлесімді) немесе тәуекелдерді бөлетін
несиелендіру табысын алуға үміттенеді. Яғни, несие берудің шарты мен
тәртібі банктердің коммерциялық мүддесін қанағаттандыруы керек немесе
тәуекелді бөлудің әртүрлі механизмін ұстау керек – Қоса қаржыландыру,
несиелік кепілдік және т.б. Сонымен бірге, бірқатар жағдайларда шағын
кәсіпкерлікті несиелендіру ( мысалы, агробизнес) айқын тәуекелдікпен
жүреді. Бұл аймақты бақылау қиынырақ, және бұл жерде ауқатсыздық деңгейі
жоғары. Сондықтан банк үшін тәуекелдерді бөлу, жоғары табыстылыққа
қарағанда маңызды. Банктер, соған сәйкес банк капиталы да, республика
бойынша біркелкі бөлінбеген (банктердің 70% Алматыда орналасқан). Бұл
шағын және орта бизнесті кеңінен несиелендіруге ықпал етпейді, әсіресе
область орталықтарындағы филиалдар шектеулі немесе есептесу – кассалық
жағдайда екенін ескерсек . Сондықтан банкілер шағын және орта бизнес
бойынша несиелік саясатты ғана түзетіп қоймай, сонымен қатар несие беру
процесін ұйымдастыруды да өзгертуі керек. Ең басты мәселе, тапсырыскерлік
базаны кеңейту үшін шағын және орта бизнес күшті бәсекестік жағдайында
массалық күшіне қарай банк үшін үлкен мүдделі болуы керек.
Өз жұмысын өсіру үшін және айналым қаражатын толықтыру үшін, шағын
кәсіпорындармен несиелік ресурстарды алу проблемасы соңғы бірқатар жылдар
ішінде республикада шағын және орта бизнестің өркендеуін ұстайтын негізгі
факторлар санына кіреді. Экономикалық зерттеу Институтының шағын және орта
бизнес Орталығымен жүргізілген, мониторингтік зерттеулер нәтижесі бойынша
анықталған, несиені алу кезіндегі жеке кедергілер, төмендегі сұлбада
кескінделген.
Сурет 1 – Несие алу кезіндегі қиыншылықтар
Суретте көргеніміздей, жоғарыда айтылған проблемалар екі негізгі топқа
бөлінеді. Бірінші топ банктен несие алудың жалпы жағдайларымен байланысқан,
екіншісі - кәсіпкерлердің несиені алу және рәсімдеу процесінде пайда
болатын дербес проблемалар.
Несиені беру шарттарымен байланысқан проблемалар, макро проблемалар деп
аталатын топқа жатады. Олардың болуы жалпы экономикалық жағдайға және
жүргізілген ақшалай – несиелі саясатқа шартталынған.
Екінші деңгейлі банктермен, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне
несие беру шарттарына инфляция деңгейі, өндіріс көлемінің өсуі, қайта
қаржыландыру сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер ықпал етеді.
Қазіргі уақытта қолданудағы шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерге
несие беру шарттары, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер деңгейі қазіргіге
қарағанда біраз нашар болған кезде, отандық және шетелдік қаржы – несиелік
институттармен орнықтырылған. Жалпы экономикалық жағдай едәуір жақсарды, ал
несиелендіру шарттары өзгерген жоқ. Банктердің оларды түзеткісі келмеуі,
экономиканың айтулы секторы өркендеудің тұрақты траекториясына әлдеде
шықпағанын куәландыраді.
Пролемалардың екінші тобы микродеңгейде айқындалған сипатты болады,
осыған байланысты маңызсыз ресурстар жұмсалуымен олардың бірінші кезекте
шешілуінің нақты мүмкіншілігі бар .
Шағын және орта бизнес Орталығы жүргізген зерттеулердің көрсеткеніндей,
кәсіпкерлер, несиені алуға уақыты мен ақшасын жұмсай отырып, жағдайлардың
50-60% өз мақсатына жете алмайды. Кәсіпкерлер мұны банктің оларға жәрдем
көрсеткісі келмейтіндігімен және шағын және орта бизнес субъектілері үшін
оңтайлы жағдайлар жасағысы келметіндігімен түсіндіреді.
Өз кезегінде банк қызметкерлері, кәсіпкерлердің банкке дайындықсыз
келетіндерін және банк қызметкерлерінің қызмет көрсету үшін артық уақыт
жұмсайтындарын, мұның несие беруге тікелей қатысы жоқтығын дәлелге
келтіреді. Сонымен қатар, банк өкілдері және басқада қаржы – несие
институттарының өкілдері, кәсіпкерлердің несие алу кезінде банкке ұсыну
үшін қажетті құжаттар пакетін дайындау бойынша көрсетілетін қызметті
төлеуге дайын емес екндіктеріне көңіл аударады.
Осы мәселенің маңыздылығын және қажеттілігін есепке ала отырып, шағын
және орта бизнес орталығы, оның айқындалатын кейбір нысандарын көрсетуге
мүмкіндік берген, Алматы қаласының шағын кәсіпкерлік субъектілерімен арнайы
зерттеулер жүргізілді. Бұл мониторингтік зерттеу техникалық
ынтымақтастықтың неміс қоғамының қаржылық және техникалық көмегімен
жүргізілді.
Зерттеудің негізгі мақсаты әрекеттегі процедураны кәсіпкерлердің
бағалауы болып табылды - шағын және орта бизнес субъектілеріне несиелік
ресурстарды беру және оны жетілдіру бойынша пікірлер мен ұсыныстар әзірлеу.
1.4 Несиелік рейтингтің коммерциялық банктер қызметіндегі орны
Банктік несиелік рейтинг – коммерциялық банктердің қаржылық төлем
қаблеттілігінің және тұрақты қаржылық жағдайдың қысқа мерзімді интегралды
рейтингтік бағалау болып табылады. Берілген несиелік рейтинг – банк
аналитиктерінің эксперттік тобының бағаланып жатқан коммерциялық банктердің
өзінің контрагенттері алдындағы міндеттемелерін уақытылы және толық көлемде
орындай алу мүмкіндігі мен қабілетін көрсетеді.
Банктік рейтингтің эксперттері ретінде әртүрлі несиелік ұйымдардың
компанентті банктік аналитиктер қатысады. Олардың мамандығының міндеті –
өздерінің контагенттерінің қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін
бағалау болып табылады.
Барлық рейтингтер рейтингтік шкала принципі бойынша құрылады. Онда
рейтингтің типтері, категориялары және класстары ерекшеленеді. Мысалы
ретінде алдынғы қатарлы рейтингтік агентстволардың несиелік рейтингтерді
бағалық салыстыру таблицасын келтіруге болады.
Несиелік рейтинг. Қазақстандағы несиелік тәуекелдің қазіргі деңгейі
несиелік рейтингтердің кең етек алуы өте актуалды болып табылады. Қазіргі
таңда инвесторлар тарапынан туатын сұраныс фирманың нақы бір тауарды өндіру
мүмкіншілігіне емес, жалпы несиелік мәдениеттілік деңгейіне байланысты
болып келеді..
Заң мерзімді несиелік рейтингтердің ұлттық шкаласы бойынша кредит-
рейтинг компаниясының жасалған категорияларын ұсынамыз:
Рейтингті қолданудың маңызы:
Қарыз алушылар өздерінің несие төлей алу қабілеттілігі туралы
потенциалды кредиторлардан жақсы біледі. Сол себепті олар жақсыжақтан
көріну үшін қолдарында бар ақпараттарды өзгертіп, әдейі рейтингті
бұрмалайды. Потенциалды кредиторлар қарыз алушының өзі туралы нақтылы
жағдайы туралы ақпаратты өзгертуге мүдделі екендігін жақсы біледі.
Сондықтан да инвесторға қарыз алушы несие қайтара алуы туралы шынайы
ақпарат керек. Ал соңғыға – өзінің жағдайының тұрақтылығын арттыра жеткізу
керек. Қарыз алу нарығының болашақта өсе түсетінін ескеретін болсақ, несие
тәуекелділігін өз бетінше зерттеу инвестициялық шешімдерді қабылдау үшін
сенімсіз ақпарат көзіне айналып барады.
– Бұл проблеманы шешуге тәуелсіз халықаралық және ұлттық рейтингтік
агенттіктердің несиелік рейтингтері көмектеседі. Несиелік рейтинг –
бұл қарыз алушының тек қана жүктелген міндеттемелерді төлеу алу
қабілеттілігі емес, және оны төлей алу дайындығы туралы берілетін
қорытынды. Ол қарыз алушының жалпы несие төлей алу қабілеттілігін
(немесе оның нақты міндеттемелерге қатысты несие төлей алу
қабілеттілігін) көрсетеді. Уақыт өте келе несиелік рейтингтердің
айтарлықтай мамандануы байқалуда.
Рейтингтік агенттіктер, олардың түрлері мен атқаратын
қызметтері
Несиелік рейтингтер ең алғаш рет АҚШ-та пайда болғандықтан, ең ірі әрі
танымал несиелік рейтингтерді беруге маманданған рейтингтік агентстволар
Moodys investors, Standard & Poors, Fitch-IBCA болып табылады. Бұл
агентстволар дүниенің ондаған мемлекеттерінде өкілеттіліктер бар және
барлық елдерге жалғыз стандартты ғана қолданып қана қоймай, барлық елдерге
шамамен бірдей несиелік қабілеттілікті бағалау мен несиелік рейтингтердің
шкалаларын бағалау методикасын қолданады. Олар өз қызметінің коммерциялық
құпиясын да сақтай білед.28
Жалпы бұл несиелік рейтингтің түсіндірмелі факторлары банк қызметіндегі
экономикалық нормативтерді талдауға көмектеседі. Жалпы қаржылық жағдайды
анықтау да банктің негізгі көрсеткіштерінің және капиталының сәйкестілігі
активтердің сапасының басқаруды банк табыстылығы мен өтімділігін бағалайтын
CAMEL жүйесін қолданылады. Банктердің қаржылық жағдайын жан-жақты
тексеруде мынадай сұрақтар қамтылады:
1. банктің қаржылық жағдайы мен жүргізілетін операциялардың сапасын
анықтау, яғни активтер мен кассаны түгелдеу, ішкі бақылау шараларының
орындалуын тексеру. Белгіленген тәртіптерді сақтау және құжаттандыру
дұрыстығын тексеру;
2. басқару сапасын бағалау, яғни олар мынадай шараларды қамтиды:
– операторлар жағынан басшылықтың бақылауын бағалау;
– банк басшылығына берілген құзіреттер мен олардың жүзеге асырылу
тәртібін зерттеу;
– қызметкерлердің сол қызметке сәйкестігін және қайта дайындау
тәртібін зерттеу;
– екі жақты бақылау (сатылы бақылау)
– заңдар мен инструкциялардың сақталуына бақылау жасау.
3. бухгалтерлік есеп берудің дәлдігі, яғни аудиторлық тексерулер
нәтижесінде алынған санкциялар мен ұсыныстар сақталуын келісімдер бойынша
құжатталуының жүргізілуін дәлдігі және дұрыстығын бағалау;
4. активтердің сапасын талдау және тексеру (несиелік саясат және
несиелік поерациялар):
– жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларға берілетін несиелердің қатынасы;
– банктер үшін қолайлы бағалы қағаздың түрлері;
– бағалау тәртібі;
– несиелердің шекті көлемі;
– несиелерді бағалау әдістері;
– несиенің қайтарылуы және несиелік қабілетті бағалау.
5. банктің төлем қабілетін бағалау, яғни банктің балансын талдау.
CAMEL рейтинг жүйесі – бұл қаржылық есеп беру мәліметтер мен
инспекциялық тексерудің нәтижесі бойынша банктің жағдайына баға беруіне
болатын қаржылық талдау әдісі.
С – капитал – капиталдық жеткіліктігі, мұнда банктің міндеттемелерін
қамтамасыз ету үшін капиталдың жеткілікті болу, яғни меншікті капиталдың
көлемі бағаланады.
А – активтердің сапасы, мұнда активтер сапасы анықталады, сонымен бірге
несиені қайтаруды қамтамасыз етуге және проблеммалық несиенің жалпы банктің
қаржылық жағдайына әсер етуі бағаланады.
М – менеджмент, банк қызметінің тиімділігіне қалыптасқан жұмыс
тәртібімен заңды және нормативтік актілердің талаптардың орындалуына
бақылау әдістерін ескере отырып, банктің басқару әдістері бағаланады.
Е – табыстылық, банк қызметі болашақта кеңейту үшін оның табыстылығының
жеткіліктілігі тұрғысынан банктің рентабельділігі бағаланады.
L – ликвидность немесе өтімділік, банктің ағымдағы және болашақтағы
міндеттерін орындау үшін өтімді активтердің жеткіліктілігі, яғни өтімділік
деңгейі бағаланады.
Банк қызметін рейтингтік бағалауда мынадай принциптер мен тәртіптерді
Капиталдың жеткіліктігі. Капитал салымшылардың құралдарын қорғайтын ең
басты құрал болып табылады. Тұрақты капиталы бар банктің өзінің
салымшыларына қауіп төндірмей үлкен шығындарды өз мойнына алу мүмкіндігі
болады.
Активтердің сапасы. Банктің активтерінің сапасын талдаудың мақсаты –
банктің есеп беруінде олардың өмір сүру қабілеттілігі мен құнын дұрыс
көрсетілгенін анықтау.
Активтердің сапасын талдау барлық активтердің түрлерін сондай-
ақпараттық ағым баланстан тыс активтер мен несие портфеліндегі проблемалы
активтердің негізгі бөлігін қамтиды. Сондықтан несие портфелінің сапасын
талдауға көп көңіл бөлуді қажет етеді.Бұл талдаудың негізгі принципі
несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуді талдау болып табылады.
Егер банк несие бойынша шығындарды жабуға провизиялар құрған болса,
онда құрылған провизиялардың сомасын активтердің жіктелінуіне дейінгі
сомасынан алынып тасталынады.
Табыстылық. Табыстылық пен рентабелділік банктің жұмысының маңызды
көрсеткіштері болып табылады.
Берілген есеп беру мәліметтердің растығын тексерген соң, CAMELS жүйесі
бойынша рейтингті анықтау үшін пайдалылықты талдау жүргізіледі.
Пайдалылықты талдау жылдың соңында жүргізіледі.
Өтімділігі. өтімділікті талдау үшін кез-келген көрсеткішті қолдану
мүмкін емес және CAMELS жүйесі бойынша өтімділік рейтингісін анықтау үшін
инспекторға бірнеше факторларды ескере отырып, өзінің жеке ойын басшылыққа
алуы қажет:
1. салымдардың көлемін, яғни банктің депозиттерінің қанша бөлігі негізгі
депозиттерді (банктің қолында ұзақ мерзімге қалатын депозиттер), оның алдын-
ала ескертусіз шоттардан алынуы мүмкін салымдар бөлігімен салыстыруды
(талап еткенге дейінгі депозиттер);
2. активтердің өтімді түрде болуы немесе өтімді түрдегі активтерге
тез айналатын активтердің болуы (өтімді түрде активтер көп болған
сайын өтімділік деңгейі жоғары болады);
3. банктің қарыз қаражаттарына деген қажеттілік деңгейі, яғни банк
аралық банкта несие желісін ашу келісімі бойынша алынған
қаражаттар немесе ұлттық банктен алынған қаражаттардың тартылған
ресурстардың жалпы көлеміне қатынасы (бұл деңгейдің жоғары болуы
банктің өтімділік позициясына мазасыздық туғызады);
4. банк басшылығының өтімділік деңгейін басқару қабілетін және
банктің өтімділікті реттеудегі өзінің жеке ішкі саясаты мен
принциптерін сақтауы.
Менеджмент. CAMELS аббревиатурасының жазылуында менеджмент үшінші
компаненті болғанымен, менеджменттің талдауын басқа компаненттердің
барлығын талдағаннан кейін жүргізіледі. Өйткені менеджмеентті бағалау басқа
5 компанентке тікелей тәуелді болады және басқаруды бағалау CAMELS
жүйесіндегі субъективті компонент болып табылады.
Менеджментті талдау кезінде мынадай факторлар ескерілуге тиіс:
банктерге тексеру жүргізгенде, банк басшылығы өзінің техникалық
біліктілігін, басқарушылық және әкімшілік қабілеттілігін көрсетуі керек;
банк басшылығының экономикалық жағдайың өзгеруіне, сондай-ақ банктік
жүйенің өзгеруіне бейімделу қабілеті болу керек және Ұлттық банк пен сыртқы
аудиторлардың ұсыныстарын орындауы керек; банк басшылығы банк жұмысының
ішкі тәртіптерін жасауға және оның орындалуына жауапты болуы керек; банк
басшылығы білікті басқаруды қамтамасыз етуі үшін қызметкерлерді оқытып
отыруы қажет; банк басшылығының кез-келген заңсыз іс -әрекеттері
айқындалған жағдайда, әсіресе банкпен ерекше қатынастағы тұлғаларға
жеңілдікпен несие бергені үшін сыналуы керек.
CAMELS рейтинг жүйесі бойынша барлығы алты компаненттің бағалануы
жүргізіліп болған соң, жалпы банктің бағасын сипаттайтын банктің жиынтық
рейтингісін анықтайды.
1-рейтинг немесе тұрақты рейтингісін алған банктерге келесі жағдайлар
тән: қаржы жағдайы барлық аспектілер бойынша сенімді; табылған кемшіліктер
айтарлықтай емес және оларды қызмет барысында түзетуге болады; банктің
қаржылық жағдайы экономикада немесе банктік секторда болып жатқан мәселелер
мен өзгерістерге қарағанда тұрақты;
2-рейтинг немесе қанағаттанарлық рейтингісінің алған банктерге мынадай
жағдайлар тән: табылған кемшіліктер айтарлықтай емес және олар банк
басшылығымен түзелуі мүмкін; банктің қаржылық жағдайы өз деңгейінде тұрақты
саналғанымен, банктің, экономикалық коньюктураның жағдайы мен банк
секторының жұмысының өзгерістеріне бейімделу қабілеттілігі болуы керек;
банктік қадағалау департаментін мазасыздандыратын тексеру немесе есеп
беруді талдау барысында айқындалған мәселелер банк басшылығымен міндетті
түрде шешілуі керек.
3-рейтинг немесе орташа рейтингісін алған банктерге тән жағдайлар: банк
әлсіз, егер экономикада немесе банктік сектордағы жағдайлар қолайсыз
жақтарға өзгерсе, онда банктің қаржылық жағдайы нашарлауы мүмкін; тез арада
жіберілген қателіктерді түзету бойынша шаралар қолданбаса банктік қаржылық
жағдайы нашарлайды; банктің жағайы банктік қадағалау департаментін ерекше
мазасыздандырады.
4-рейтинг немесе шекті рейтингісін алған банктерге мына жағдайлар тән:
қаржы қызметінде айтарлықтай кемшіліктер болады; жағдайының тұрақсыздық
белгілері бар және ол қажетті түрде қалыпқа келтірілмеген; егер жағдайды
түзету бойынша шаралар қолданбаса, жағдайдың асқынып кетуі, банктің
болашақта өмір сүруіне қауіп төндіруі мүмкін; банктің банкротқа ұшырау
қаупі бар; банкті қадағалау департаменті жағынан қатаң қадағалау мен
бақылауды қает етеді.
5-рейтинг немесе қанағаттанарлықсыз рейтингісін алған банктерге келесі
жағдайлар тән: жақын арада банкротқа ұшыраудың жоғары деңгейдегі мүмкіндігі
бар; бірнеше қауіпті кемшіліктері бар, жағдайдың өте нашар болуы банктің
акционерлері тарапынан немесе басқа да қаржы көзерінен жедел қаржылық
көмекті қажет етеді; жағдайды түзету бойынша жедел шараларды қолданбаса
және қаржылық көмек көрсетілмесе күштеп таратуды қажет етеді.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ
НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы алдыңғы қатарлы банктердің несиелік рейтингтері
және оларды талдау
Қазіргі экономиканың жаһандануына байланысты банк қызметіне көптеген
талаптар қойылуда. Банктің қызметіндегі – кез-келген экономиканың маңызды
қозғаушы күші болып табылады. Қазақстанның банк секторының қызметі ТМД
елдері арасында беделді орын алады. Алайда банк қызметіне қойылатын
талаптар көп. Банк қызметінің тұрақтылығы мен кепілдігінің маңызды бір
факторы болып – несиелік рейтинг болып табылады. Несиелік рейтинг – бұл
банк қызметін бейнелейтін тәуелсіз көрсеткіш. Оны халықаралық және ұлттық
рейтингтік агентстволар бекітеді. Несиелік рейтинг арқылы біз кез-келген
банктің инвестиция тартымдылығы деңгейін анықтай аламыз. Банктің несиелік
рейтингі көптеген инвестициялар үшін сол банк туралы көзқарасты бейнелейді.
Яғни ол банкке салынатын инвестициялар тиімді жұмсалынады ма, әлде жоқ па?
Банк өзінің қаржы міндеттемелерін уақытылы орындай аладыма? Жоқ па? Деген
сұрақтарға жауап бере отыра, инвесторлар шешіміне әсер етеді.
Несиелік рейтинг банкке берілген кезде, ол міндетті түрде банк
басшылығымен келісіп жүргізілуі тиіс. Өйткені кез-келген банк өзінің әлсіз
жақтарын көрсеткісі келмейді. Алайда несиелік рейтинг берілуі үшін банк
рейтингтік агентствоның талап ететін информациясын ұсынуға тиіс. Сонда ғана
рейтингтік агентство банк туралы толыққанды информация алып, оны бағалауда
объективі баға белгілей алады.
Еліміздің экономикасы ел ішінен дүниежүзілік экономикаға бірте-бірте
енуде. Сондықтан еліміздің банк сферасындағы қызметтер халықаралық
стандарттарға сәйкес болуы қажет. Халықаралық стандарттарды айта кете біз
халықаралық рейтингтік агентстволарды да атап өткеніміз жөн. Ең алғаш рет
рейтингтік агентстволар АҚШ-та пайда болған. Сондықтан қазіргі халықаралық
дәрежедегі рейтингтік агентстволардың көпшілігі АҚШ-тың рейтингтік
агентстволары. Оларға: Standard & Poor`s , Moodys, Fitch IBCA т.б
рейтингтік агентстволар жатады. Бұл рейтингтік агентстволардың қызметі
дүниежүзінде беделді қызметке ие.
20.04.07 жылы алдынғы қатарлы рейтингтік агентстволармен белгіленген
отандық банктер келесі рейтингтермен белгіленген.
Кесте 1 - Қазақстан банктеріне берілген рейтингтері
Банк аты Standard & Poors Fitch IBCAlong Moodys long Term
агентство шетел валютасында Term Deposit Deposit
болжам Rating ұзақ Rating.ұзақ
мерзімді болжам мерзімді
Альянс банк Жоқ Жоқ Ва3
АТФБанк Жоқ В+тұрақты Ва2
Евразийский Банк Жоқ Жоқ В1
Каспийский Банк Жоқ В-позитивті Ва3
Қазақстан Даму ВВ+ тұрақты ВВ+позитивті Ваа3
Банкі
Банк Тұран Алем ВВ- тұрақты Жоқ Ва1
Банк Центр Кредит Жоқ В+ тұрақты Ва2
Казкоммерцбанк ВВ- тұрақты ВВ тұрақты Ва1
Қазақстан Халық В+тұрақты ВВ-позитивті Ва1
банкі
Нұрбанк В- тұрақты Жоқ Ва3
Темірбанк Жоқ В тұрақты Жоқ
Кез-келген қаржы институтының стратегиялық мақсаттарының негізгілерінің
бірі болып күтілетін несиелік рейтингті алу болып табылады. Соңғы кездері
Қазақстандық банктердің көпшілігі он несиелік рейтингілерді алуды
жандануда. Осының арқасында Қазақстандық банктердің сапа деңгейі көтеріліп,
арзан несие көздерін тартуға мүмкіншіліктер туғызуда.
Еліміз жақында Бүкіл Дүнижүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіргелі отыр.
Әрине бұдан кейін Қазақстанның бүкіл экономикасы дүниежүзілік талаптарға
сәйкес болуы қажет. Қазақстанның банк қызметі жылдан- жылға дамуда.
Сондықтан банк қызметінің рейтингтік бағалануы ұлттық шкаладан, халықаралық
шкалаға бірте-бірте өтуде. Ал енді Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктерінің
Standard and Poor`s агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша рейтингтеріне
қысқаша шолу жасап өтейік
Кесте 2 – Халық Банкінің несиелік рейтинг тарихы.
Халықаралық шкала бойынша рейтинг
Мерзімі Шетел валютасында БолжамҰлттық валютада Болжам
26.04.2000 ВтұрақтыС ВтұрақтыС
14.08.2003 В+тұрақтыВ В+тұрақтыВ
21.04.2004 В+ондыВ В+оңдыВ
22.07.2005 ВВ-тұрақтыВ ВВ-тұрақтыВ
10.02.2006 ВВтұрақтыВ ВВтұрақтыВ
16.02.2007 ВВоңдыВ ВВондыВ
Қазақстан Халық Банкінің рейтингісі ұлттық және шетелдік валютада
бағаланады. Шетел валютасындағы ұзақ мерзімді несиелік рейтинг ВВ
дәрежеде бағаланды, ал қысқа мерзімді несиелік рейтинг В дәрежесінде
бағаланды. Шетел валютасындағы қызметтің болжамы- оңды деген бағамен
белгіленді.Ал ұлттық валютасындағы ұзақ мерзімді несиелік рейтинг ВВ
дәрежеде бағаланды, ал қысқа мерзімді несиелік рейтинг В дәрежесінде
бағаланды. Ұлттық валютадағы қызметтің болжамы – оңды деген бағамен
белгіленді. Демек, Қазақстан Халық Банкінің ұлттық және шетелдік
валютасындағы қызмет бірдей рейтингтік дәрежеде бағаланады.34
22.07.2006 жылы Standard & Poor`s рейтингтік агенттігі қазақстандық
АТФ-Банкіне (АТФ) келесі контрагенттік несиелік рейтингтерді берді – ұзақ
мерзімді В+ және қысқа мерзімді В. Сонымен бірге, Standard & Poor`s
В деңгейі бойынша жаңадан жоспарланып жатқан банктің еврооблигацияларына
приоритетті қамтамасыз етілген міндеттеменің ұзақ мерзімді рейтингісін
берді. Болжам – Позитивті. АТФБ – Қазақстанның коммерциялық банктерінің
активтердің көлемі бойынша 4-ші банк, активтері –141млрд. теңге немесе
1,1млрд АҚШ долларына тең болып табылады (2004 жылдың 30 маусымына қарай).
Ол негізінен корпаративтік клиенттерімен жұмыс істеиді және неғұрлым
ресурстардың ірі көздеріне сүйенеді. Банктік сектордағы жиынтық активтердің
көлеміндегі үлесі (7%) бойынша тең Қазақстанның ең ірі 3 банкісіне –
Казкоммерцбанк. (ВВ+тұрақтыВ), Тұран Әлем Банкі, (ВВтұрақтыВ) және
Қазақстанның Халық банкісі (ВВоңдыВ), – (олардың үлесіне барлық
активтердің 65% тиеселі) ғана жол береді.
Кесте 3 – АТФ банкінің несиелік рейтинг тарихы.
Халықаралық шкала бойынша рейтинг
Мерзімі Шетел валютасында БолжамҰлттық валютада Болжам
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АҢДАТПА
Дипломдық еңбек нарықтық жағдайларындағы банктің - коммерциялық
қызметті несиелеуді дамытудың өзекті мәселелерін айқындайды. Еңбекте
республикамыздағы алдыңғы қатарлы банктердің даму жопарлары, рейтингтері,
негізгі кезеңдері, несиелік стратегиясын таңдау мен жүзеге асырылуы, жаңа
банкілік технологияларды әзірлеудің келешектік бағыттарын талдау, жаңа
банкілік өнімдерді әзірлеп шығарудың проблемалары, банкілік қызметтер
нарығының күйі мен келешектері қарастырылған.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа освещает актуальные вопросы в развитии
банковского кредитовани комерческой деятельности. В работе рассматриваются
основные этапы развития банков, их рейтинги на рынке, выбор и реализация
стратегии кредитования, анализ перспективных направлений в разработке новых
банковских технологий, проблемы разработки новых банковских продуктов.
Состояние и перспективы рынка банковских услуг в республике.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 БАНКТІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
8
1.1 Несиенің ұғымы және оның түрлері мен принциптері
8
1.2 Шағын және орта бизнеске қатысатын субъектілер
12
1.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнеске несие беру
проблемалары
15
1.4 Несиелік рейтингтің коммерциялық банктер қызметіндегі орны
20
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ
НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ 27
2.1 Қазақстандағы алдыңғы қатарлы банктердің несиелік рейтингтері және
оларды талдау
27
2.2 Қазақстан ірі банктерінің шағын және орта бизнесті несиелеу
бағдарламалары
36
2.3 Шағын және орта бизнесті несиелеудің қазіргі жағдайына талдау
49
2.4 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу механизмі
Казкоммерцбанктің инвестициялық қызметі мен несиелік
рейтингісіне талдау
50
3 ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРІНІҢ
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖОЛДАРЫ
60
3.1 Несиелік бақылау тәуекелді басқару әдәстері
60
3.2 Несиелік бюро қарыз алушылар туралы ақпарат алу көзі
68
3.3 Несиелендіру қабілетің арттырудағы статегиялық және ағымдағы
жоспарлаудың рөлі мен маңызы
78
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
88
ҚОСЫМША А
90
ҚОСЫМША Ә
91
ҚОСЫМША Б
92
ҚОСЫМША В
93
ҚОСЫМША Г
94
ҚОСЫМША Д
95
Кіріспе
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясында және БСҰ-ға кіру қарсаныңда ел экономиканың, ақша-несие
саясатының, өндірістің, банк жүйесінің, коммерциялық бизнестің қарқынды
дамуы мен сапаның жоғарылауын талап етеді. ҚР Президентінің Қазақстан еліне
арналған жолдауында Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді
сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, несие-ақша саясатының,
өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу
тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты
көтермелеп отыруға міндетті... деп көрсеткен. Нарықтық экономика
жағдайындағы Қазақстанның банк жүйесінде ұлттық экономиканың басқа
секторларымен салыстырғанда, елеулі өзгерістер болып жатқаны белгілі.
Бүгінгі таңда Қазақстан нарықтық экономика жолына түсіп, зор жетістіктерге
жетіп экономиканың тұрақты өсуіне ықпал жасады.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік жүйесі – бұл экономиканың тез дамитын
секторларының бірі және де Қазақстан экономикасының мәселелерімен
байланысты болашақта банктік жүйенің, оның ішінде бизнесті несиелендіру
дамуы мен жетілдіруі үлкен тәжірибелік маңызға ие.
Қазіргі кезде банктер өздерінің клиенттеріне қызметтердің кең және
алуан түрлерін көрсетеді, банктік операциялардың жаңа технологиясын
қолданады, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Банктердің ең басты экономикалық функциясы – кәсіпорындардың,
ұйымдардың, бизнес субъектілердің, коммерциялық организациялардың, заңды
емес тұлғалардың және мемлекеттік мүшелердің тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттарды қаржыландыруға берілетін несие болып келеді. Банктер өздерінің
несиелендіру функциясын қаншалықты жақсы атқарса, соншалықты олардың
клиенттерінің экономикалық деңгейі жақсы болады. Өйткені банктер жаңа
кәсіпорындардың пайда болуын, жұмыс орындардың көбеюін және олардың
экономикалық өміршендігін қамтамасыз етеді.
Қазіргі нарықтық экономика жан-жақты дамыған несиелік қатынастар
жүйесінсіз өмір сүре алмайды. Өйткені несиелік қатынастар жүйесі қаржылық
қатынастармен қатар кең қайта өңдеуді іске асыру үшін, ғылыми-техникалық
прогресс шарттарында экономиканы құрылымдық қайта құру үшін, бәсеке
қабілеттілігін жоғарылату үшін, барлық экономикалық үдерістердің
динамикасын нығайту үшін қаражаттардың жылдам мобилизациясын қамтамасыз
етеді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі танда Қазақстан Республикасының
коммерциялық қызметті несиелеу жүйесін дамыту өзекті мәселелерінің бірі
болып отыр. Өйткені несие жүйесінің оптимизациялануы несие үдерісінің
тиімділігін және Қазақстанның нарықтық субъектілерінің экономикалық іс
шаралырының ақпараттық негізін жоғарылануына мүмкіндік береді.
Шаруашылықтың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезеңде
жұыс жасап отырған несиелік механизмнің жаңаша қызмет етуін талап етуде.
Себебі, бүгін қызмет ететін несиелік механизм нарықтық қатынастар
талаптарына толық жауап бере алмауы мүмкін.
Қазақстанның коммерциялық банктердің несиелік портфелінің жағдайы
дамыған елдер банктерінің несиелік портфелінің жағдайынын әлдеқайда төмен.
Өйткені қазіргі нарықта несиелеу тәуекелділігі жоғары болып келетіндіктен
банктер шығынға ұшырамау үшін потенциалды клиенттерінен бас тартады.
Нәтижесiнде нақты табыс алынбай, сенiмдi жобалардың бiр бөлiгi жүзеге
асырылмай қалады. Қазақстанда заңды және жеке тұлғаларды несиелеудiң
дамуына байланысты банктерге қарыз алушылардың несиелiк тәртiбi және басқа
несиелiк ұйымдармен байланысы туралы ақпараттар өте маңызды болып табылады.
Келесі тұрған проблема бұл – несиелеуге байланысты арнайы заңдылықтар
мен нормативтік актілердің, сондай-ақ ережелердің, нұсқаулардың
жеткіліксіздігі және әрекет етіп отырған ережелер мен нұсқаулардың
ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.
Коммерциялық қызметті несиелендіру мәселесі макроэкономикалық
факторлармен және қаржылық сектор күйінемен тығыз байланысты. Оны шешу үшін
негізделген тәсілдеме және тиімді ұзақ мерзімді мемлекеттік саясат керек.
Қазіргі несиелік жүйесін жетілдіру шетел банктер тәжірибелеріне сүйене
отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы несиелік механизмнің қызмет ету
қағидаларының тиімді жақтарын қалпына келтіру жолын қолдануға болады.
Сонымен қатар несиелеу жолдарын жетілдіруді қарастыра отырып,: бір
жағынан – банктердің, және екінші жағынан – бизнес субъектілерінің
мүдделерінің жататындығын, несиелік механизмнің жетістіктермен қызмет
етуінің өзі осы мүдделерді қамтамасыз ететіндігін әрдайым естен шығармаған
дұрыс.
Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің дамуы, және оның дамуына зор
ықпал етіп отарған коммерциялық қызметті, соның ішінде шағын және орта
бизнесі несиелеу жүйесін талдау және оны жетілдіру, бұл дипломдық жұмыстың
тақырыбын таңдауға себеп болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы алдыңғы
қатарлы коммерциялық банктердің несиелік рейтингін, несиелеу тәжірибесі мен
даму ағымына, несиелік портфеліне талдау жасау, сондай-ақ бүгінгі несиелік
жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.
Зерттеу заты Коммерциялық банктердің несиелік рейтингін, несиелік
саясатын, несие портфелінің құрлымын талдау мен қарыз алушы коммерциялық
қызметтердің несиелік қабілетін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы алдынғы қатарлы
коммерциялық банктерінің несие рейтингтері, несие түрлері мен несиелік
қызметі.
1 БАНКТІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛІРІ
1 Несиенің ұғымы және оның түрлері.
Несиенің ішкі мазмұнын түсіну үшін, оның негізін ашып алуымыз керек.
Қазіргі экономикалық шығармаларда несиені әр түрлі түсіндіреді.
Несиенің мазмұнын анықтауында оның әлуметтік, экономикалық жағында
ұмытпаған жөн. Өйткені несиенің өзі қоғамның қажеттілігінің туындысы болып
табылады. Қоғам қандай экономикалық формада болса, соның мақсатына қызмет
атқаруға тиіс. Осының бәрін қортындылай келіп, несиені экономикалық сана
ретінде “құнының, қайтарымдылығы мен ақылылығы негізінде, қоғамның
қажеттерін қамтамасыз етуге лайықты қозғалыс”, деген анықтама берген жөн.
Жәй сөзбен айтқанда, несие - уақытша бос ақша қаражаттарын, ақшаға мұқтаж
субъектілерге (кәсіпорындар, заңды және жеке тұлғалар т.б.) қайтарып беру
мақсатында берілетір қарыз ақшан айтамыз.
Несиенің түрлері - бұл несиелік қатынастар құрлымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақтайтын көрініс. Несие берушілермен қарыз алушылар арасындағы байланыстар
қалай өзгергеніменде, несиенің түрлері сол күйінде сақталады. 5
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынандай белгілі белгілеріне байланысты жіктелінеді:
1 Қарыз алушының катигориясына қарай
– қаржылық институтарға берілетін несиелер ( мақсатты қорларға,
банктерге, қаржы-несие мекемелеріне т.б.)
– қаржылық емес агенттерге беретін несиелер (өнеркәсіп салаларына, ауыл
шаруашылығына, саудаға, дайындау ұйымдарына, жабдықтап сату
ұйымдарына, кооперативтерге, жеке кәсіпкерлікке т.б)
– тұтыну мақсатында берілетін несие
2 Қарыз алу мерзіміне қарай:
– қысқа мерзімді несие (1 жылға)
– орта мерзімді (1 жылдан - 3 жылға дейін)
– ұзақ мерзімді (3 жылдан жоғары).
3 Қамтамасыз ету дәрежісіне қарай:
– қамтамасыз етілген (кепіл хатпен, кепілдемемен, кепілдікпен)
– сақтандырлған
– қамтамасыз етілмеген(сенім несиесі)
4 Қайтару дәрежесіне қарай:
– стандартты несие - қайтару уақыты жетпеген, бірақ қайтаруында еш
қандай күмәні жоқ несиелер.
– күмәнді несие - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер Соңғы
қабылдаған активтердің жіктелу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер
5-ке бөлінеді:
– үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
5. Тағайындалуы және пайдалану сипаттамасына қарай:
– негізгі құралдарға жұмсалынатын;
– айналым қаржыларына жұмсалынатын;
6 Валютамен берілуіне қарай:
– ұлттық валютамен
– шетел валютамен
7 Берілу нысанына қарай:
– овердравт несиесі – клиенттердің шотынан қаражатты шегу, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы;
– ипотекалық несие – бұл қозғалмайтан мүліктерді кепілге ала отырып
берілетін несие;
– овернайт несиесі - өтімділікті қолдану мақсатында 1 – түнге
берілетін банк аралық несие;
– онкольді несие – несиелендірушінің алғашқы талабы бойынша
өтелетін қысқа мерзімді несие;
– банкаралық несие - банктердің бір-біріне берілетін несие;
– ломбардтық несие - тез іске асатын бағалы заттарды кепілге алып
берілетін несие;
– сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қаблеті жоғары
клиенттерге берілген несие;
– консорциялық несие - ірі жобаларды несиелендіру мақсатында
банктердің өз ара қосылып берілетін несие;
– тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну мақсатында,
тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге
берілетін несие;
– лизінгтік несие - құрал жабдықтарды жалғаға алумен байланысты
несие.
Несиенің қызмет ететін принциптері мен әдістері
Несиенің принциптері несиенің мәнін және қызметтерің, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы обьект экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді. Несиенің принциптеріне байланысты банктік
несиелердің берілуінің басты шартары несиенің мақсаты және мерзімі,
олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелігі және т. б.
анықталады. Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принціптері екі топқа
бөлінеді. Бірінші топқа - жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер, несинің
мақсаттылығы, несиенің дифференциалдығы.Екінші топқа - Несиенің
мерзімділігі, несиенің қайтарымдылығы, несиенің төлемділігі., несиенің
қамтамасыз етуі.
Мерзімділік –ол несие берушінің қарыз алушыға берілген қаражат белгілі
уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай қайтаруға тиімділігі мен қорытындысы.
Осында келіп несиенің қайтарымдылық принципі туындалады.
Несиенің қайтарымдылығы – оның экономикалық категория ретінде тауарлы
ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтанда
қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару мақсатында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығы
беріледі. Іс жүзінде ақылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сый ақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Қазіргі банктердің несие үшін сый ақы мөлшерлемесін белгілеуінде басты
факторларына мыналар жатада:
– банк аралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
– орталық банктің коммерциялық банктерге берілетін несиелері
бойынша белгіленген сый ақы базалық мөлшері;
– өз клиентеріне депозиттік шоттары бойынша төленетін орташа сый
ақы мөлшері;
– тәуекелдік дәрежесі;
– еліміздің ақша айналым тұрақтылығы;
Шын мәнісінде заңды және жеке тұлғалардың тартылған несиелік ресурстар
қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары болып келеді.
Несиенің келесі принципі берілетін несиелердің материалдық жағынан
қамтамасыз етуі. Несиенің қамтамасыз етуі ретінде кепіл, кепілхат,
кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері қолданады. Несиелендіру әдістері
несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік
несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымдарының шеңберінде қатнасу
тәсілдері қазіргі банктік тәртібінде несиелендірудің әдістері 3 түрі
қарастырылады:
– айналым бойынша несиелеу әдістері;
– қалдық бойынша несиелеу әдістері;
– айналым қалдық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын, оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несиенің
мөлшері өсіп, бұл қажеттіліктің азайуына байланысты несие
қайтарылады. Бұл негізінен несинің қозғалысымен қажеттілікті төмендету
немесе ұлғайту шараларына байланысты үздіксіз жаңартып отыратын
процес болып табылады. Қалдық бойынша несиелендіру барысында несие
несиеге деген қажеттілік тауарлы материалды құндылықтар және шығындар
қалдықтарымен өзара байланысты. Айналым және қалдық бойынша
несиелендірудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде айналым қалдықтық әдісі
жүргізіледі . Мұндағы бірінші кезеңдегі несиеге деген қажеттіліктің
туындауына байланысты несие берілсе , ал екінші кезеңде берілген
несие қатаң түрде өтеді.
Бірінші кезеңдегі несие тауарлы материалдарды құндылықтарды екпілге
алып шығындар айналымының бастапқы кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде,
несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде өтеді.
Несиелік шетелдік банктік тәжербиеде негізгі мынандай 2 әдісі
белгілі:
1 - ші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр алған сайын қарапайым
тәртіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсаты,
қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс несиелерді нақты бір
мезгілге, яғни мерзімді несиелер беру барысында қолданылады.
2 - ші әдіс барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын
ала белгіленген несиелеу шегі көлемінде беріледі. Бұл несиелеу шегі
оларға белгілі бір мерзім аралығында қаражаттарын банкке төлеуге көрсету
жолымен қажеттілк шараларына байланысты пайдаланады22.
1.2 Коммерциялық қызметке қатысатын субъектілер
Шағын және орта бизнесті несиелендіру бағдарламасы бұрын жүргізілген
өнеркәсіпті делдалдық және басқада фирмаларды несиелендіру бағдарламасымен
өндіріс және басқа да қызмет саласында орта және шағын бизнесті
қаржыландыру бағдарламасын біріктіреді және бұрынғы екінші бағдарламаның
қолдануын тоқтатпайды. Нақты несиелік өнімді енгізу мақсаты келесілер:
– Банктің шағын және орта бизнеске көрсететін кешенді несиелік
қызметін кеңейту.
– экономиканың өндірістік салаларында сауда және делдалдық қызметке
шағын және орта бизнесті қалыптастыру салаларын кеңейту.
– халыққа қызмет көрсету сомасын кеңейту. Жеке кәсіпкерлер тобын
көтермелеу.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру бағдарламасының қағидалары:
– банктің тұрақты және сенімді базасын кеңейту.
– қазақ халықтық жинақ банктегі ішкі несиелік саясаты туралы ереже
сәйкес келеді сапалы таңдау. Ұзақ мерзімді серіктестік қатынаста
болу.
– әлеуметтік қарызшыға сапалы деңгейде талдау жасау жобаны сатып
өткізу орнында клиенттермен жұмыс жасау, оның бизнестік
қағидаларын оқу ақша ағымы тағы басқа сұрақтар.
Шағын және орта бизнестің бағдарламасының субъектілері болып
табылатындар:
Өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы ─ 50 адамға дейін.
Сауда және тұрмыстық қызмет ─ 300 адамға дейін.
Транспорт пен байланыс ─ 25 адамға дейін.
Ғылым және инновациялық қызмет 20 адамға дейін.
Қалғандары ─ 15 адамға дейін жұмыс күші бар мекемелер.
Ал 250 адамнан артық емес қызметтері бар мекемелер орта бизнес болып
саналады.
Бұл тұлғаға қойылатын талаптар.
1. Төлем қабілеті болуы керек.
2. Кірісі мол бизнеспен айналысуы.
3. Несиелерін өршіте алатын ақша ағымының болуы керек.
4. Жобаның уақтылы өткізілуі.
Бұл бағдарлама бойынша қарыз ұсыну әр келесі шарттарының орындалуы
қажет жеткілікті қаржылық рычагтарының болуы керек, яғни тартылатын және
меншікті қаржының қатынасы төмендегіден жоғары болуы тиіс.
Бұл бағдарлама бойынша қарыз келесілерге ұсынылады.
1. Қайта құру, тарату немесе күйзеліс жағдайындағы мекемелерге.
2. Жалға немесе сенімсіз ақпараттар ұсынылған мекемелер.
3. Жағымсыз қаржылық мекемелер.
4. Құжаттарын толық өткізбеген немесе қаржылық міндеттемесі жоқтарға.
5. Тұрақсыз қаржылық жағдайлары барларға.
6. Қарызшылары немесе мерзімі ұзартылған қарыздары барларға.
7. Бюджет алдында қарызын көтеруге.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру құжаттары.
Шағын және орта бизнес бағытындағы несие алушы тұлғалар банкке келесі
құжаттарды ұсынуы тиіс.
– несиелік өтініш.
– қарызшының ақпараттық сауалнамасы.
– жарғы, құрылтай келісімі мемлекеттік тіркелуі туралы құжаттардың
нотариалды кеңседе бекітілген көшірмесі.
– статистикалық басқарма ұсынған РНН да бекітетін тіркеу
карточкасы.
– соңғы 2 жылдағы бухгалтер есеп берулер формасы мен ағымды жылдық
есеп беру кезеңіндегі.
– қосымшалары дебиторлық көрсете отырып.
– шот тіркелген банктен қарыз берешегі және №2 картотекадағы
берешегі жоқтығы туралы анықтама, бюджетке төлемдер бойынша қарызы
жоқтығын белгілейтін салық мекемесінің анықтамасы.
– жобаның техника-экономикалық негізі немесе бизнес жоспар.
– келісім шарттар (технология, құралдар шикізат материалдар жеткізу
туралы және дайын өнім өндіру туралы.
– залогтық және кепіл құжаттары.
– несие тарту және залог ұсыну туралы өкілетті заң орындарының
шешімі.
– қол үлгісі мен мөр басылым құжат.
Заңды тұлға болып саналмайтын тұлғаларға мына құжаттарды ұсынады.
– несиелік өтініш.
– мемлекеттік тіркегендігі туралы куәлік.
– кәсіпкерлердің жеке басын куәландыратын құжат.
– РНН берігендігі туралы салық мекемесінен анықтамасы.
– салық төлейтіндігі туралы құжат.
– шаруашылық келісім, накладной кассалық журнал және басқа да ақша
ағымын білдіретін құжаттар.
– рұқсат немесе лицензияның нотариалды куәландыратын көшірмесі.
– Өндіріс құралдарын жалдау келісімі.
– жабдықтаушының тұтынушылар мен жасаған келісім көшірмесі.
– залог және кепіл құжаттары.
– қол үлгісі мен мөр басылымы құжаттары. 2
1.3 Қазақстандағы шағын және орта бизнеске несие беру
проблемалары
Шағын кәсіпкерлік қолайлы емес экономикалық жағдайда, сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі мен Ұлттық Банкінің жеткілікті
қатаң ақшалай – несиелі және бюджетті – қаржылы саясаты жағдайында аяғына
тұрып, өркендеуге талаптанады.
Макроэкономика аумағында қол жеткізген ұлттық валюта курсының
қалыптасқанына, ақшалық массаны шектеп және инфляция қарқынын төмендетуге
қарамастан, қаржыландыру мәселесі әліде шешілген жоқ.
Сондықтан, шағын кәсіпкерлікті несиелендіру басымдылықты мемлекеттік
міндетпен анықталады, ЕЖДБ несиелік бойлығының қарыз қаражаты есебінен
шағын және орта бизнесті қаржыландыруды бастаған, шағын кәсіпкерліктің
өркендеу Қоры құрылды .Қаржылық сұлба ретінде қосалқы несиелендіру
қабылданды, яғни екінші деңгейдегі банктер арқылы несие беру – қордың
қарызгері болып өкілеттік банктер түседі, ал шағын және орта кәсіпкерліктің
субъектілері – соңғы қарызгерлер болады. Әрине, іскер кісілер “жұмсақ”
несиеге мүдделі, дегенмен олар үшін маңызды нәрсе қол жетерлігі,
біріншілікті капиталды алу мүмкіндігі және жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету.
Шағын және орта бизнес үшін несиеге тұрақты қол жеткізу оның шамасына
қарағанда өте маңызды деп саналады. Несие құнының жоғарылығы бизнестің
үлкен рентабельділігіне әкелетінін ұмытпау қажет.
Шағын және орта кәсіпкерліктің субъектілерімен (жұмыс және қызмет
көрсету) және оның салалық құрылымдарымен өндіріс өнімдерінің көлемін
талдау, және де жұмыс істеушілердің саны келесідей қорытындылар жасауға
мүмкіндік береді: біріншіден, кәсіпкерлер қызметі әлсіз әртараптандырылған
- олар негізінен саудамен айналысады және аз шамада қызмет көрсету
аймағында көрінеді. Екіншіден, бір жұмысшыға келетін меншікті көлем төмен.
Мұндай бизнес несиеге қызмет көрсете алмайды.
Қор қарызгерлері болып ірі банкілер түседі, оның ішінде – жарғылық
капиталы 500 ден 1300 млн. тенгеге дейін. Олар үлкен сомаға сапалы портфель
қалыптастыруға қабілетті, дегенмен олар үшін шағын және орта бизнеске
қызмет көрсеті жоғары меншікті операциялық шығындармен байланысты.
Регионалдық банкілер жергілікті жерлерде шағын және орта бизнеске жақындау
және несиелік ресурстарды көбірек қажетсінеді, бірақ олардың шетелдік
несиелерді өткізуге қатысу тәжірибесі шектеулі және тәуекелділікті
басқаруы шектеулі.
Шағын және орта бизнесті несиелендіру мәселесі тек макроэкономикалық
факторлармен емес және де қаржылық сектор күйіне де байланысты. Оны шешу
үшін негізделген тәсілдеме және тиімді ұзақ мерзімді мемлекеттік саясат
керек.
Шағын және орта бизнесті қаржыландыру мемлекеттік реттеуді,
қаржыландыру көзі анықталған кезде басқаруды, шағын және орта
кәсіпкерліктің өркендеуінің негізгі бағыттарын және несие беру саясатын
керек етеді . Әрине олардың орындалуын бақылау жүргізумен.
Қазіргі кезде шағын және орта бизнестің несиеленуі қормен тек қана
екінші деңгейлі банктер арқылы жүзеге асуда. Бюджеттік несиелендірудің
басқа бағдарламалары да осы механизм бойынша несиелендіріледі.
Әлемдік тәжірибе.
Жекелегенде, оны тасымалдаушы ЕЖДБ - шағын және орта бизнестің
несиелену проблемесын банктердің институциональдық өркендеуі арқылы шешудің
жақтаушы. Банктер шағын және орта бизнесті несиелендірудің қазіргі
технологиясын сондай игеруі керек, ұзақ мерзімдік келешекте ол күнделікті
қызметте басымды болатындай. Банктерде шағын және орта бизнесті
несиелендіру қалауының тұрақты негізде болуына қол жеткізу және нарықты
жағдайларда, банк арқылы несиелерді әншейін таратып бергенге қарағанда
дұрыс. Бірқатар жағдайларда шағын және орта бизнесті қаржылай қолдау
бағдарламалы болуы мүмкін, демек жеңілдікті сипатты, және бұл мақсаттар
үшін сыртқы және бюджеттік қаржылар тартыла алады. Сонымен қатар
коммерциялық несие беру, мүдделі министрліктер мен ведомстволардың
қатысуымен несиелендіру әкімшіліктендіруге жол береді. Нәтижесінде негізгі
құжат несиелендірудің шарттары мен тәртібі,несиелендірудің потолокты
шартында болады, ал несие комитетінің функциясы жуылып кетеді.
Қосалқы несиелендіру сұлбасында көп нәрсе уәкілетті банктер
белсенділігіне тәуелді. Олар конкурстық негізде іріктеліп алынады, әсіресе
“ұйымдастырылған” несиелендіру жағдайы үшін. Конкурс шарты несиелендірудің
сапасы үшін банктер жауапкершілігін ұстануы керек, ал қатысудың өзі
банктерді қызықтыруы керек. Келесі жағдайларды ескеру керек:
Әртүрлі қаржылық және несиелік нарықтарда операциялар жүргізе отырып,
банктер қарыздық капитал мен тәуекелдік бағасының нағыз құнын біледі.
Сондықтан олар тәуекелге адекватты (үйлесімді) немесе тәуекелдерді бөлетін
несиелендіру табысын алуға үміттенеді. Яғни, несие берудің шарты мен
тәртібі банктердің коммерциялық мүддесін қанағаттандыруы керек немесе
тәуекелді бөлудің әртүрлі механизмін ұстау керек – Қоса қаржыландыру,
несиелік кепілдік және т.б. Сонымен бірге, бірқатар жағдайларда шағын
кәсіпкерлікті несиелендіру ( мысалы, агробизнес) айқын тәуекелдікпен
жүреді. Бұл аймақты бақылау қиынырақ, және бұл жерде ауқатсыздық деңгейі
жоғары. Сондықтан банк үшін тәуекелдерді бөлу, жоғары табыстылыққа
қарағанда маңызды. Банктер, соған сәйкес банк капиталы да, республика
бойынша біркелкі бөлінбеген (банктердің 70% Алматыда орналасқан). Бұл
шағын және орта бизнесті кеңінен несиелендіруге ықпал етпейді, әсіресе
область орталықтарындағы филиалдар шектеулі немесе есептесу – кассалық
жағдайда екенін ескерсек . Сондықтан банкілер шағын және орта бизнес
бойынша несиелік саясатты ғана түзетіп қоймай, сонымен қатар несие беру
процесін ұйымдастыруды да өзгертуі керек. Ең басты мәселе, тапсырыскерлік
базаны кеңейту үшін шағын және орта бизнес күшті бәсекестік жағдайында
массалық күшіне қарай банк үшін үлкен мүдделі болуы керек.
Өз жұмысын өсіру үшін және айналым қаражатын толықтыру үшін, шағын
кәсіпорындармен несиелік ресурстарды алу проблемасы соңғы бірқатар жылдар
ішінде республикада шағын және орта бизнестің өркендеуін ұстайтын негізгі
факторлар санына кіреді. Экономикалық зерттеу Институтының шағын және орта
бизнес Орталығымен жүргізілген, мониторингтік зерттеулер нәтижесі бойынша
анықталған, несиені алу кезіндегі жеке кедергілер, төмендегі сұлбада
кескінделген.
Сурет 1 – Несие алу кезіндегі қиыншылықтар
Суретте көргеніміздей, жоғарыда айтылған проблемалар екі негізгі топқа
бөлінеді. Бірінші топ банктен несие алудың жалпы жағдайларымен байланысқан,
екіншісі - кәсіпкерлердің несиені алу және рәсімдеу процесінде пайда
болатын дербес проблемалар.
Несиені беру шарттарымен байланысқан проблемалар, макро проблемалар деп
аталатын топқа жатады. Олардың болуы жалпы экономикалық жағдайға және
жүргізілген ақшалай – несиелі саясатқа шартталынған.
Екінші деңгейлі банктермен, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне
несие беру шарттарына инфляция деңгейі, өндіріс көлемінің өсуі, қайта
қаржыландыру сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер ықпал етеді.
Қазіргі уақытта қолданудағы шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерге
несие беру шарттары, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер деңгейі қазіргіге
қарағанда біраз нашар болған кезде, отандық және шетелдік қаржы – несиелік
институттармен орнықтырылған. Жалпы экономикалық жағдай едәуір жақсарды, ал
несиелендіру шарттары өзгерген жоқ. Банктердің оларды түзеткісі келмеуі,
экономиканың айтулы секторы өркендеудің тұрақты траекториясына әлдеде
шықпағанын куәландыраді.
Пролемалардың екінші тобы микродеңгейде айқындалған сипатты болады,
осыған байланысты маңызсыз ресурстар жұмсалуымен олардың бірінші кезекте
шешілуінің нақты мүмкіншілігі бар .
Шағын және орта бизнес Орталығы жүргізген зерттеулердің көрсеткеніндей,
кәсіпкерлер, несиені алуға уақыты мен ақшасын жұмсай отырып, жағдайлардың
50-60% өз мақсатына жете алмайды. Кәсіпкерлер мұны банктің оларға жәрдем
көрсеткісі келмейтіндігімен және шағын және орта бизнес субъектілері үшін
оңтайлы жағдайлар жасағысы келметіндігімен түсіндіреді.
Өз кезегінде банк қызметкерлері, кәсіпкерлердің банкке дайындықсыз
келетіндерін және банк қызметкерлерінің қызмет көрсету үшін артық уақыт
жұмсайтындарын, мұның несие беруге тікелей қатысы жоқтығын дәлелге
келтіреді. Сонымен қатар, банк өкілдері және басқада қаржы – несие
институттарының өкілдері, кәсіпкерлердің несие алу кезінде банкке ұсыну
үшін қажетті құжаттар пакетін дайындау бойынша көрсетілетін қызметті
төлеуге дайын емес екндіктеріне көңіл аударады.
Осы мәселенің маңыздылығын және қажеттілігін есепке ала отырып, шағын
және орта бизнес орталығы, оның айқындалатын кейбір нысандарын көрсетуге
мүмкіндік берген, Алматы қаласының шағын кәсіпкерлік субъектілерімен арнайы
зерттеулер жүргізілді. Бұл мониторингтік зерттеу техникалық
ынтымақтастықтың неміс қоғамының қаржылық және техникалық көмегімен
жүргізілді.
Зерттеудің негізгі мақсаты әрекеттегі процедураны кәсіпкерлердің
бағалауы болып табылды - шағын және орта бизнес субъектілеріне несиелік
ресурстарды беру және оны жетілдіру бойынша пікірлер мен ұсыныстар әзірлеу.
1.4 Несиелік рейтингтің коммерциялық банктер қызметіндегі орны
Банктік несиелік рейтинг – коммерциялық банктердің қаржылық төлем
қаблеттілігінің және тұрақты қаржылық жағдайдың қысқа мерзімді интегралды
рейтингтік бағалау болып табылады. Берілген несиелік рейтинг – банк
аналитиктерінің эксперттік тобының бағаланып жатқан коммерциялық банктердің
өзінің контрагенттері алдындағы міндеттемелерін уақытылы және толық көлемде
орындай алу мүмкіндігі мен қабілетін көрсетеді.
Банктік рейтингтің эксперттері ретінде әртүрлі несиелік ұйымдардың
компанентті банктік аналитиктер қатысады. Олардың мамандығының міндеті –
өздерінің контагенттерінің қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін
бағалау болып табылады.
Барлық рейтингтер рейтингтік шкала принципі бойынша құрылады. Онда
рейтингтің типтері, категориялары және класстары ерекшеленеді. Мысалы
ретінде алдынғы қатарлы рейтингтік агентстволардың несиелік рейтингтерді
бағалық салыстыру таблицасын келтіруге болады.
Несиелік рейтинг. Қазақстандағы несиелік тәуекелдің қазіргі деңгейі
несиелік рейтингтердің кең етек алуы өте актуалды болып табылады. Қазіргі
таңда инвесторлар тарапынан туатын сұраныс фирманың нақы бір тауарды өндіру
мүмкіншілігіне емес, жалпы несиелік мәдениеттілік деңгейіне байланысты
болып келеді..
Заң мерзімді несиелік рейтингтердің ұлттық шкаласы бойынша кредит-
рейтинг компаниясының жасалған категорияларын ұсынамыз:
Рейтингті қолданудың маңызы:
Қарыз алушылар өздерінің несие төлей алу қабілеттілігі туралы
потенциалды кредиторлардан жақсы біледі. Сол себепті олар жақсыжақтан
көріну үшін қолдарында бар ақпараттарды өзгертіп, әдейі рейтингті
бұрмалайды. Потенциалды кредиторлар қарыз алушының өзі туралы нақтылы
жағдайы туралы ақпаратты өзгертуге мүдделі екендігін жақсы біледі.
Сондықтан да инвесторға қарыз алушы несие қайтара алуы туралы шынайы
ақпарат керек. Ал соңғыға – өзінің жағдайының тұрақтылығын арттыра жеткізу
керек. Қарыз алу нарығының болашақта өсе түсетінін ескеретін болсақ, несие
тәуекелділігін өз бетінше зерттеу инвестициялық шешімдерді қабылдау үшін
сенімсіз ақпарат көзіне айналып барады.
– Бұл проблеманы шешуге тәуелсіз халықаралық және ұлттық рейтингтік
агенттіктердің несиелік рейтингтері көмектеседі. Несиелік рейтинг –
бұл қарыз алушының тек қана жүктелген міндеттемелерді төлеу алу
қабілеттілігі емес, және оны төлей алу дайындығы туралы берілетін
қорытынды. Ол қарыз алушының жалпы несие төлей алу қабілеттілігін
(немесе оның нақты міндеттемелерге қатысты несие төлей алу
қабілеттілігін) көрсетеді. Уақыт өте келе несиелік рейтингтердің
айтарлықтай мамандануы байқалуда.
Рейтингтік агенттіктер, олардың түрлері мен атқаратын
қызметтері
Несиелік рейтингтер ең алғаш рет АҚШ-та пайда болғандықтан, ең ірі әрі
танымал несиелік рейтингтерді беруге маманданған рейтингтік агентстволар
Moodys investors, Standard & Poors, Fitch-IBCA болып табылады. Бұл
агентстволар дүниенің ондаған мемлекеттерінде өкілеттіліктер бар және
барлық елдерге жалғыз стандартты ғана қолданып қана қоймай, барлық елдерге
шамамен бірдей несиелік қабілеттілікті бағалау мен несиелік рейтингтердің
шкалаларын бағалау методикасын қолданады. Олар өз қызметінің коммерциялық
құпиясын да сақтай білед.28
Жалпы бұл несиелік рейтингтің түсіндірмелі факторлары банк қызметіндегі
экономикалық нормативтерді талдауға көмектеседі. Жалпы қаржылық жағдайды
анықтау да банктің негізгі көрсеткіштерінің және капиталының сәйкестілігі
активтердің сапасының басқаруды банк табыстылығы мен өтімділігін бағалайтын
CAMEL жүйесін қолданылады. Банктердің қаржылық жағдайын жан-жақты
тексеруде мынадай сұрақтар қамтылады:
1. банктің қаржылық жағдайы мен жүргізілетін операциялардың сапасын
анықтау, яғни активтер мен кассаны түгелдеу, ішкі бақылау шараларының
орындалуын тексеру. Белгіленген тәртіптерді сақтау және құжаттандыру
дұрыстығын тексеру;
2. басқару сапасын бағалау, яғни олар мынадай шараларды қамтиды:
– операторлар жағынан басшылықтың бақылауын бағалау;
– банк басшылығына берілген құзіреттер мен олардың жүзеге асырылу
тәртібін зерттеу;
– қызметкерлердің сол қызметке сәйкестігін және қайта дайындау
тәртібін зерттеу;
– екі жақты бақылау (сатылы бақылау)
– заңдар мен инструкциялардың сақталуына бақылау жасау.
3. бухгалтерлік есеп берудің дәлдігі, яғни аудиторлық тексерулер
нәтижесінде алынған санкциялар мен ұсыныстар сақталуын келісімдер бойынша
құжатталуының жүргізілуін дәлдігі және дұрыстығын бағалау;
4. активтердің сапасын талдау және тексеру (несиелік саясат және
несиелік поерациялар):
– жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларға берілетін несиелердің қатынасы;
– банктер үшін қолайлы бағалы қағаздың түрлері;
– бағалау тәртібі;
– несиелердің шекті көлемі;
– несиелерді бағалау әдістері;
– несиенің қайтарылуы және несиелік қабілетті бағалау.
5. банктің төлем қабілетін бағалау, яғни банктің балансын талдау.
CAMEL рейтинг жүйесі – бұл қаржылық есеп беру мәліметтер мен
инспекциялық тексерудің нәтижесі бойынша банктің жағдайына баға беруіне
болатын қаржылық талдау әдісі.
С – капитал – капиталдық жеткіліктігі, мұнда банктің міндеттемелерін
қамтамасыз ету үшін капиталдың жеткілікті болу, яғни меншікті капиталдың
көлемі бағаланады.
А – активтердің сапасы, мұнда активтер сапасы анықталады, сонымен бірге
несиені қайтаруды қамтамасыз етуге және проблеммалық несиенің жалпы банктің
қаржылық жағдайына әсер етуі бағаланады.
М – менеджмент, банк қызметінің тиімділігіне қалыптасқан жұмыс
тәртібімен заңды және нормативтік актілердің талаптардың орындалуына
бақылау әдістерін ескере отырып, банктің басқару әдістері бағаланады.
Е – табыстылық, банк қызметі болашақта кеңейту үшін оның табыстылығының
жеткіліктілігі тұрғысынан банктің рентабельділігі бағаланады.
L – ликвидность немесе өтімділік, банктің ағымдағы және болашақтағы
міндеттерін орындау үшін өтімді активтердің жеткіліктілігі, яғни өтімділік
деңгейі бағаланады.
Банк қызметін рейтингтік бағалауда мынадай принциптер мен тәртіптерді
Капиталдың жеткіліктігі. Капитал салымшылардың құралдарын қорғайтын ең
басты құрал болып табылады. Тұрақты капиталы бар банктің өзінің
салымшыларына қауіп төндірмей үлкен шығындарды өз мойнына алу мүмкіндігі
болады.
Активтердің сапасы. Банктің активтерінің сапасын талдаудың мақсаты –
банктің есеп беруінде олардың өмір сүру қабілеттілігі мен құнын дұрыс
көрсетілгенін анықтау.
Активтердің сапасын талдау барлық активтердің түрлерін сондай-
ақпараттық ағым баланстан тыс активтер мен несие портфеліндегі проблемалы
активтердің негізгі бөлігін қамтиды. Сондықтан несие портфелінің сапасын
талдауға көп көңіл бөлуді қажет етеді.Бұл талдаудың негізгі принципі
несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуді талдау болып табылады.
Егер банк несие бойынша шығындарды жабуға провизиялар құрған болса,
онда құрылған провизиялардың сомасын активтердің жіктелінуіне дейінгі
сомасынан алынып тасталынады.
Табыстылық. Табыстылық пен рентабелділік банктің жұмысының маңызды
көрсеткіштері болып табылады.
Берілген есеп беру мәліметтердің растығын тексерген соң, CAMELS жүйесі
бойынша рейтингті анықтау үшін пайдалылықты талдау жүргізіледі.
Пайдалылықты талдау жылдың соңында жүргізіледі.
Өтімділігі. өтімділікті талдау үшін кез-келген көрсеткішті қолдану
мүмкін емес және CAMELS жүйесі бойынша өтімділік рейтингісін анықтау үшін
инспекторға бірнеше факторларды ескере отырып, өзінің жеке ойын басшылыққа
алуы қажет:
1. салымдардың көлемін, яғни банктің депозиттерінің қанша бөлігі негізгі
депозиттерді (банктің қолында ұзақ мерзімге қалатын депозиттер), оның алдын-
ала ескертусіз шоттардан алынуы мүмкін салымдар бөлігімен салыстыруды
(талап еткенге дейінгі депозиттер);
2. активтердің өтімді түрде болуы немесе өтімді түрдегі активтерге
тез айналатын активтердің болуы (өтімді түрде активтер көп болған
сайын өтімділік деңгейі жоғары болады);
3. банктің қарыз қаражаттарына деген қажеттілік деңгейі, яғни банк
аралық банкта несие желісін ашу келісімі бойынша алынған
қаражаттар немесе ұлттық банктен алынған қаражаттардың тартылған
ресурстардың жалпы көлеміне қатынасы (бұл деңгейдің жоғары болуы
банктің өтімділік позициясына мазасыздық туғызады);
4. банк басшылығының өтімділік деңгейін басқару қабілетін және
банктің өтімділікті реттеудегі өзінің жеке ішкі саясаты мен
принциптерін сақтауы.
Менеджмент. CAMELS аббревиатурасының жазылуында менеджмент үшінші
компаненті болғанымен, менеджменттің талдауын басқа компаненттердің
барлығын талдағаннан кейін жүргізіледі. Өйткені менеджмеентті бағалау басқа
5 компанентке тікелей тәуелді болады және басқаруды бағалау CAMELS
жүйесіндегі субъективті компонент болып табылады.
Менеджментті талдау кезінде мынадай факторлар ескерілуге тиіс:
банктерге тексеру жүргізгенде, банк басшылығы өзінің техникалық
біліктілігін, басқарушылық және әкімшілік қабілеттілігін көрсетуі керек;
банк басшылығының экономикалық жағдайың өзгеруіне, сондай-ақ банктік
жүйенің өзгеруіне бейімделу қабілеті болу керек және Ұлттық банк пен сыртқы
аудиторлардың ұсыныстарын орындауы керек; банк басшылығы банк жұмысының
ішкі тәртіптерін жасауға және оның орындалуына жауапты болуы керек; банк
басшылығы білікті басқаруды қамтамасыз етуі үшін қызметкерлерді оқытып
отыруы қажет; банк басшылығының кез-келген заңсыз іс -әрекеттері
айқындалған жағдайда, әсіресе банкпен ерекше қатынастағы тұлғаларға
жеңілдікпен несие бергені үшін сыналуы керек.
CAMELS рейтинг жүйесі бойынша барлығы алты компаненттің бағалануы
жүргізіліп болған соң, жалпы банктің бағасын сипаттайтын банктің жиынтық
рейтингісін анықтайды.
1-рейтинг немесе тұрақты рейтингісін алған банктерге келесі жағдайлар
тән: қаржы жағдайы барлық аспектілер бойынша сенімді; табылған кемшіліктер
айтарлықтай емес және оларды қызмет барысында түзетуге болады; банктің
қаржылық жағдайы экономикада немесе банктік секторда болып жатқан мәселелер
мен өзгерістерге қарағанда тұрақты;
2-рейтинг немесе қанағаттанарлық рейтингісінің алған банктерге мынадай
жағдайлар тән: табылған кемшіліктер айтарлықтай емес және олар банк
басшылығымен түзелуі мүмкін; банктің қаржылық жағдайы өз деңгейінде тұрақты
саналғанымен, банктің, экономикалық коньюктураның жағдайы мен банк
секторының жұмысының өзгерістеріне бейімделу қабілеттілігі болуы керек;
банктік қадағалау департаментін мазасыздандыратын тексеру немесе есеп
беруді талдау барысында айқындалған мәселелер банк басшылығымен міндетті
түрде шешілуі керек.
3-рейтинг немесе орташа рейтингісін алған банктерге тән жағдайлар: банк
әлсіз, егер экономикада немесе банктік сектордағы жағдайлар қолайсыз
жақтарға өзгерсе, онда банктің қаржылық жағдайы нашарлауы мүмкін; тез арада
жіберілген қателіктерді түзету бойынша шаралар қолданбаса банктік қаржылық
жағдайы нашарлайды; банктің жағайы банктік қадағалау департаментін ерекше
мазасыздандырады.
4-рейтинг немесе шекті рейтингісін алған банктерге мына жағдайлар тән:
қаржы қызметінде айтарлықтай кемшіліктер болады; жағдайының тұрақсыздық
белгілері бар және ол қажетті түрде қалыпқа келтірілмеген; егер жағдайды
түзету бойынша шаралар қолданбаса, жағдайдың асқынып кетуі, банктің
болашақта өмір сүруіне қауіп төндіруі мүмкін; банктің банкротқа ұшырау
қаупі бар; банкті қадағалау департаменті жағынан қатаң қадағалау мен
бақылауды қает етеді.
5-рейтинг немесе қанағаттанарлықсыз рейтингісін алған банктерге келесі
жағдайлар тән: жақын арада банкротқа ұшыраудың жоғары деңгейдегі мүмкіндігі
бар; бірнеше қауіпті кемшіліктері бар, жағдайдың өте нашар болуы банктің
акционерлері тарапынан немесе басқа да қаржы көзерінен жедел қаржылық
көмекті қажет етеді; жағдайды түзету бойынша жедел шараларды қолданбаса
және қаржылық көмек көрсетілмесе күштеп таратуды қажет етеді.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ БАНКТЕРІНІҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ
НЕСИЕЛЕУДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы алдыңғы қатарлы банктердің несиелік рейтингтері
және оларды талдау
Қазіргі экономиканың жаһандануына байланысты банк қызметіне көптеген
талаптар қойылуда. Банктің қызметіндегі – кез-келген экономиканың маңызды
қозғаушы күші болып табылады. Қазақстанның банк секторының қызметі ТМД
елдері арасында беделді орын алады. Алайда банк қызметіне қойылатын
талаптар көп. Банк қызметінің тұрақтылығы мен кепілдігінің маңызды бір
факторы болып – несиелік рейтинг болып табылады. Несиелік рейтинг – бұл
банк қызметін бейнелейтін тәуелсіз көрсеткіш. Оны халықаралық және ұлттық
рейтингтік агентстволар бекітеді. Несиелік рейтинг арқылы біз кез-келген
банктің инвестиция тартымдылығы деңгейін анықтай аламыз. Банктің несиелік
рейтингі көптеген инвестициялар үшін сол банк туралы көзқарасты бейнелейді.
Яғни ол банкке салынатын инвестициялар тиімді жұмсалынады ма, әлде жоқ па?
Банк өзінің қаржы міндеттемелерін уақытылы орындай аладыма? Жоқ па? Деген
сұрақтарға жауап бере отыра, инвесторлар шешіміне әсер етеді.
Несиелік рейтинг банкке берілген кезде, ол міндетті түрде банк
басшылығымен келісіп жүргізілуі тиіс. Өйткені кез-келген банк өзінің әлсіз
жақтарын көрсеткісі келмейді. Алайда несиелік рейтинг берілуі үшін банк
рейтингтік агентствоның талап ететін информациясын ұсынуға тиіс. Сонда ғана
рейтингтік агентство банк туралы толыққанды информация алып, оны бағалауда
объективі баға белгілей алады.
Еліміздің экономикасы ел ішінен дүниежүзілік экономикаға бірте-бірте
енуде. Сондықтан еліміздің банк сферасындағы қызметтер халықаралық
стандарттарға сәйкес болуы қажет. Халықаралық стандарттарды айта кете біз
халықаралық рейтингтік агентстволарды да атап өткеніміз жөн. Ең алғаш рет
рейтингтік агентстволар АҚШ-та пайда болған. Сондықтан қазіргі халықаралық
дәрежедегі рейтингтік агентстволардың көпшілігі АҚШ-тың рейтингтік
агентстволары. Оларға: Standard & Poor`s , Moodys, Fitch IBCA т.б
рейтингтік агентстволар жатады. Бұл рейтингтік агентстволардың қызметі
дүниежүзінде беделді қызметке ие.
20.04.07 жылы алдынғы қатарлы рейтингтік агентстволармен белгіленген
отандық банктер келесі рейтингтермен белгіленген.
Кесте 1 - Қазақстан банктеріне берілген рейтингтері
Банк аты Standard & Poors Fitch IBCAlong Moodys long Term
агентство шетел валютасында Term Deposit Deposit
болжам Rating ұзақ Rating.ұзақ
мерзімді болжам мерзімді
Альянс банк Жоқ Жоқ Ва3
АТФБанк Жоқ В+тұрақты Ва2
Евразийский Банк Жоқ Жоқ В1
Каспийский Банк Жоқ В-позитивті Ва3
Қазақстан Даму ВВ+ тұрақты ВВ+позитивті Ваа3
Банкі
Банк Тұран Алем ВВ- тұрақты Жоқ Ва1
Банк Центр Кредит Жоқ В+ тұрақты Ва2
Казкоммерцбанк ВВ- тұрақты ВВ тұрақты Ва1
Қазақстан Халық В+тұрақты ВВ-позитивті Ва1
банкі
Нұрбанк В- тұрақты Жоқ Ва3
Темірбанк Жоқ В тұрақты Жоқ
Кез-келген қаржы институтының стратегиялық мақсаттарының негізгілерінің
бірі болып күтілетін несиелік рейтингті алу болып табылады. Соңғы кездері
Қазақстандық банктердің көпшілігі он несиелік рейтингілерді алуды
жандануда. Осының арқасында Қазақстандық банктердің сапа деңгейі көтеріліп,
арзан несие көздерін тартуға мүмкіншіліктер туғызуда.
Еліміз жақында Бүкіл Дүнижүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіргелі отыр.
Әрине бұдан кейін Қазақстанның бүкіл экономикасы дүниежүзілік талаптарға
сәйкес болуы қажет. Қазақстанның банк қызметі жылдан- жылға дамуда.
Сондықтан банк қызметінің рейтингтік бағалануы ұлттық шкаладан, халықаралық
шкалаға бірте-бірте өтуде. Ал енді Қазақстанның алдыңғы қатарлы банктерінің
Standard and Poor`s агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша рейтингтеріне
қысқаша шолу жасап өтейік
Кесте 2 – Халық Банкінің несиелік рейтинг тарихы.
Халықаралық шкала бойынша рейтинг
Мерзімі Шетел валютасында БолжамҰлттық валютада Болжам
26.04.2000 ВтұрақтыС ВтұрақтыС
14.08.2003 В+тұрақтыВ В+тұрақтыВ
21.04.2004 В+ондыВ В+оңдыВ
22.07.2005 ВВ-тұрақтыВ ВВ-тұрақтыВ
10.02.2006 ВВтұрақтыВ ВВтұрақтыВ
16.02.2007 ВВоңдыВ ВВондыВ
Қазақстан Халық Банкінің рейтингісі ұлттық және шетелдік валютада
бағаланады. Шетел валютасындағы ұзақ мерзімді несиелік рейтинг ВВ
дәрежеде бағаланды, ал қысқа мерзімді несиелік рейтинг В дәрежесінде
бағаланды. Шетел валютасындағы қызметтің болжамы- оңды деген бағамен
белгіленді.Ал ұлттық валютасындағы ұзақ мерзімді несиелік рейтинг ВВ
дәрежеде бағаланды, ал қысқа мерзімді несиелік рейтинг В дәрежесінде
бағаланды. Ұлттық валютадағы қызметтің болжамы – оңды деген бағамен
белгіленді. Демек, Қазақстан Халық Банкінің ұлттық және шетелдік
валютасындағы қызмет бірдей рейтингтік дәрежеде бағаланады.34
22.07.2006 жылы Standard & Poor`s рейтингтік агенттігі қазақстандық
АТФ-Банкіне (АТФ) келесі контрагенттік несиелік рейтингтерді берді – ұзақ
мерзімді В+ және қысқа мерзімді В. Сонымен бірге, Standard & Poor`s
В деңгейі бойынша жаңадан жоспарланып жатқан банктің еврооблигацияларына
приоритетті қамтамасыз етілген міндеттеменің ұзақ мерзімді рейтингісін
берді. Болжам – Позитивті. АТФБ – Қазақстанның коммерциялық банктерінің
активтердің көлемі бойынша 4-ші банк, активтері –141млрд. теңге немесе
1,1млрд АҚШ долларына тең болып табылады (2004 жылдың 30 маусымына қарай).
Ол негізінен корпаративтік клиенттерімен жұмыс істеиді және неғұрлым
ресурстардың ірі көздеріне сүйенеді. Банктік сектордағы жиынтық активтердің
көлеміндегі үлесі (7%) бойынша тең Қазақстанның ең ірі 3 банкісіне –
Казкоммерцбанк. (ВВ+тұрақтыВ), Тұран Әлем Банкі, (ВВтұрақтыВ) және
Қазақстанның Халық банкісі (ВВоңдыВ), – (олардың үлесіне барлық
активтердің 65% тиеселі) ғана жол береді.
Кесте 3 – АТФ банкінің несиелік рейтинг тарихы.
Халықаралық шкала бойынша рейтинг
Мерзімі Шетел валютасында БолжамҰлттық валютада Болжам
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz