Қазақ және моңғол тілдеріндегі сөйлем құрылысының ұқсастығы мен ерекшеліктері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ МОҢҒОЛ ТІЛДЕРІНДЕ ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ, ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

9
1.1 Қазақ, моңғол тілдерінде жай сөйлемдегі сөздердің байланысу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Қазақ, моңғол тілдеріндегі жай сөйлемнің типтері және бір құрамды жай сөйлемдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
1.3 Қазақ, моңғол тілдеріндегі жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі мен сөйлем модальділігінің берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ...
34
1.4 Қазақ, моңғол тілдерінде сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
2 ҚАЗАҚ, МОҢҒОЛ ТІЛДЕРІНДЕ СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ, ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

56
2.1 Қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің
тұрлаулы мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
2.2 Қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
75
2.3 Қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің
бірыңғай мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
102
2.4 Қазақ тіліндегі сөйлемнің үйірлі мүшелері, оның моңғол тілінде берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 127
ҚОСЫМША

Тілдің даму өрісін айқындайтын өлшемдердің бірі оның әлемнің басқа да тілдерімен салыстырыла немесе салғастырыла зерттелуі болса, қазақ тіл білімі үшін мұндай зерттеулердің күн тәртібінен түспесі анық. 1950 жылдардан бастап қазақ және орыс тілдерін салғастыра зерттеп, олардың типологиялық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау мақсатында Х. Махмудов, В.Исенғалиева, Н. Демесінова, М. Копыленко т.б ғалымдар елеулі жұмыстар атқарды. Лингвистикада аталас деп танылып жүргенімен, әлі де жан-жақты, кешенді зерттеулерді қажет ететін түркі-моңғол тілдерінің байланысы жөніндегі мәселе түркі тілдерінің ішінде, негізінен, қазақ тілінің деректерімен салыстырыла зерттеліп, ғылыми айналымға енгенімен, «Түркі-моңғол тілдерінің қарым-қатынасы – қызықты мәселенің бірі. Бірақ бұл салада атқарылған іс өте аз» [1, 141 б.].
Қазақ және моңғол тілдерінің зерттеулерін алтаистикадағы негізгі бағыт-бағдардан бөліп қарауға болмайтындықтан алтай тілдері – түркі, моңғол, тұңғыс-манжьчур тілдерінің тектестігі жайындағы ғалымдар пікіріне тоқтала кеткен жөн. Алтай тілдері жөніндегі алғашқы топшылаулар ХVІІ ғасырдан бастау алады. «Алтай тілдері» деген шартты атауды және генетикалық теорияны қалыптастырған Г.И. Рамстедт, Б.Я. Владимирцовтар болды. Олардың пікірі Ф. Видеман, М.А. Кастрен, О. Бетлингк, Г. Винклер, Е.Д.Поливанов, М. Рясянен, Н.А. Баскаков, Ц.Д. Номинханов, Б. Базылхан т.б. ғалымдардан қолдау тапты.
Бұл ғалымдардың пікірімен мүлдем санаспайтын зерттеушілердің қатарына В.Л. Котвич, Дж. Клоусон, Г. Дерфер, А.М. Щербак, Л. Лигетти, Г.Д.Санжеевтерді атауға болады. Олардың бір қатары алтай төркіндес тілдердің арасындағы ұқсастықты тілдердің тарихи ұзақ дәуірлер бойы өзара тығыз қарым-қатынаста болуының және бір-біріне күшті әсер етуінің нәтижесі десе, енді бір тобы алтай теориясы дегенді дәлелдеуге әлі ерте деген пікір айтады. Ғалымдар алтай тілдерінің төркіндестігін түсіндіруде материалдық фактілерді екі түрлі әдіспен қолданады. Г.И. Рамстедт, тіл формаларының реконструкциясын жасағанда түркі, моңғол, маньжчур тілдерінің тірі фактілерін пайдалана отырып, олардың фонетикалық және грамматикалық құрылымының даму заңдылықтарына талдау жасайды; В.Л. Котвич болса ілдердің фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктерінің даму заңдылықтарын зерттеу арқылы лексикалық және грамматикалық ауысуларға анализ жасау әдісін қолданады. Басқаша айтқанда, «Рамстедт тілдердегі көптеген ұқсастықтарды негізге ала отырып оларды төркіндес десе, Котвич мұндай ұқсастықтарды араласудың нәтижесі деп түсіндіреді» [2, 168 б.].
Алтай теориясы әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда шешілмеген, әрі қарама-қарсы көзқарастар қайшылығы көп болғандықтан, дәлелдеуге де, жоққа шығаруға да болмайтын гипотеза ретінде қалып отырғанымен, ғалымдар түркі-моңғол тілінің бірлігі дәуірі болғандығын мақұлдайды.

1 Сарыбаев Ш.Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері /Вопросы казахского языкознания. Алматы: Арыс, 2001. – 613-621 бб.
2 Поппе Н. Алтайн хэл шинжлэлийн удиртгал. Улаанбаатар, 1999. – 230 б.
3 Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Вопросы казахского языкознания. Жауап. ред. Құсайын К., Шойбеков Р. Алматы: Арыс, 2008. – 472 бет + 8 бет суретті жапсырма.
4 Базылхан Б. Қазақ моңғол тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасы (морфология). Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Республикалық баспа кабинеті. – 2000. – 446 б.
5 Қайдар Ә., Оразов М., Түркітануға кіріспе. Алматы: Арыс, 2004. – 360 б.
6 Лигетти. Л. Шүүмж: Г.Д.Санжеев. Сравнительная грамматика монгольских языков.// Хэл зохиол судлал. VIII боть. УБ., 1970. – 301-321 т.
7 Крушевский Н.В. Избранные работы по языкознанию. Москва: Наследие, 1998. – 275 с.
8 Түймебаев Ж.К. История тюрко-казахско-монгольских этноязыковых взаимоотношений. Монография. – Астана, 2008. – 365с.
9 Қордабаев Т. Қазақ тіл білімі және түркология. Қарағанды: Қарағанды мемлекеттік университетінің баспасы, 1992. – 136 бет.
10 Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Білім, 2004. – 224 б.
11 Пүрэв-Очир Б. Орчин цагийн монгол хэлний өгүүлбэрзүй-1. Улаанбаатар, 2001. – 383 х.
12 Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. – 3-т. Тіл – құралы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері) – Алматы: Алаш, 2005. – 352 б.
13 Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. – М.: ООО «Издательство Астрель», ООО «Издательство АСТ», 2001. – 624 с.
14 Балақаев М. Б. Қазақ әдеби тілі. Алматы: Ғылым, 1987. – 272 б.
15 Серғалиев М. Синтаксис мәселелері: Монография. – Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2006. – 367 б.
16 Бертагаев Т.А. Синтаксис современного монгольского языка в сравнительном освещении. Простое предложение. Москва: Наука, 1964. – 239 б.
17 Қазақ тілінің грамматикасы-2. Синтаксис. Ред: М.Балақаев, Т.Қордабаев, А.Хасенова, А.Ысқақов. Алматы: Ғылым, 1967. – 236 б.
18 Қазақ тілі: Энциклопедия. Бас ред. Қайдар Ә.Т. Алматы: Қазақстан даму институты, 1998. – 509 б.
19 Пүрэв-Очир Б. Система синтаксической связи в современном монгольском языке. Автореф. к.ф.н., УБ., 1988. – 53 хууд.
20 Цыдендамбаев Ц.Б. Грамматические категории бурятского языка в историко-сравнительном освещении. М: Наука, 1979. – 245 бет.
21 Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков. Том І. Москва: Наук Академии СССР, 1953.- 293 с.
22 Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков.(глагол) Москва: Наука, 1964. – 261 с.
23 Бямбасан П. Орчин цагийн монгол хэлний үйл үгийн хэв, байдал // Хэл зохиол судлал: VII боть. Улаанбаатар, 1970. – 221-232 т.
24 Бакулбаева Г.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі жанама толықтауыштар: кандидаттық диссертация қолжазбасы. Алматы, 2006. – 123 бет.
25 Лувсанвандан Ш. Орчин цагийн монгол хэл. Улаанбаатар, 1985. – 180 х.
26 Барайшир Ш. Орчин цагийн монгол хэлний дайвар үг. Улаанбаатар, 1974. – 109 б.
27 Жамбалсүрэн Г. Монгол хэлшинжлэлийн онолын зарим асуудал: хэлний нэрлэх, мэдээлэх, дохиолох, харилцах дохио. Улаанбаатар, 1987. –119 б.
28 Пюрбеев Г.Ц. Историко-сопоставительные исследования по грамматике монгольских языков: (синтаксис словосочетания) М: Наука, 1993. – 304с.
29 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: Мектеп., 1971. – 272 б.
30 Бадамдорж Д. Орчин цагийн монгол хэлний утга судлалын үндэс. Улаанбаатар, 1997. – 214 х.
31 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана, 2002. – 784 б.
32 Баскаков Н.А. Алтайская семья языков и ее изучение. Москва: Наука., 1981. – 135 с.
33 Лувсанвандан Ш. Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц (үг нөхцөл хоёр нь) Улаанбаатар, 1968. – 126 х.
34 Аханов К. Тіл білімінің негіздері: Оқулық, 3-бас. – Алматы: Санат, 1993. – 493 б.
35 Жакупов Ж.А. Қазақ тілі функциональдық синтаксисі (контекст проблемасы): докторлық диссертация қолжазбасы. – Алматы, 1999. – 225 б.
36 Сәдуақасов Ж. Белгісіз және жалпылама жақты сөйлемдер. // Қазақ тілі мен әдебиеті: №3. Алматы, 1996. – 46-49 б.
37 Пүрэв-Очир Б., Мөнх-Амгалан Ю., Гулираанз З. Монгол хэлний энгийн өгүүлбэр, эхийн онол практикийн зарим асуудал. Улаанбаатар, 1995. – 153 х.
38 Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі (Оқу құралы). Алматы: Санат, 1995. – 236 б.
39 Пүрэв-Очир Б. Орчин цагийн монгол хэлний өгүүлбэрзүй-2. Улаанбаатар, 2000. – 242 х.
40 Сүхбаатар Ц. Найруулан бичих арга ухаан. Улаанбаатар, 1993. – 147 х.
41 Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. Алматы: Мектеп, 1968. – 168 б.
42 Өнөрбаян Ц. Монгол хэлний «1 ба 2» гэсэн утгатай үгсийн утга, бүтцийн хувсьсал. // Монгол судлалын чуулган. ҮІІ боть, №2 (38), Улаанбаатар, 2007. – 20-28 т.
43 Абдығалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-болымсыздық категориясы: докторлық диссертация қолжазбасы. Алматы, 1998 – 324 б.
44 Баймұратова И.А. Қазақ тіліндегі интонация тәсілі арқылы жасалған сұраулы сөйлемдер: кандидаттық диссертация қолжазбасы, Алматы, 2004. – 119 б.
45 Утенияз М.С. Вводно-вставные (парентазные) конструкции как средство выражения модальности в разносистемных языках: рукопись кандидатской диссертации. Алматы, 2006. – 114 с.
46 Өнөрбаян Ц. Система грамматических слов современного монгольского языка: автореферат докторской диссертации. Улаанбаатар, 1998.
47 Волобуев Н.И. Дополнительное семантическое осложнение основной модальности высказывания. В кн: Проблемы контекстной семантики. Межвузовский сборник научных трудов. Ростов на Дону, 1982. – 117-124 с.
48 Ыдырышийн Н. Монгол хэл: Ерөнхий боловсролын казах сургуулийн VII ангийн сурах бичиг. Улаанбаатар, 2003. – 106 х.
49 Озонова А.А. Модальные аналитические конструкции алтайского языка: автореферат кандидатской диссертации. Новосибирск, 1999. – 23 с.
50 Әбілқаев А. Де етістігінің мағыналары мен қызметі. Алматы,1958.-54 б.
51 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі., 1992. – 396 б.
52 Вандуй Н. Халхын аялгуу ба түүнийг судалсан байдал. // Халхын аялгуу. Улаанбаатар. 1970. – 4-132 т.
53 Потебня А.А. Мысль и язык. Киев: Синто, 1993. – 192 б.
54 Базарбаева З.М. Типологическое исследование интонации вводных единиц. Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 156 с.
55 Энхбаяр С., Батцогт Д. нарын. Монгол бичиг, уран зохиолын онолын тест. Улаанбаатар, 2007. – 124 х.
56 Базаррагчаа М. Монгол хэлний өгүүлбэр (Өнөөгийн өгүүлбэр судлалын үндсэн асуудлууд) УБ., 1988. – 139 х.
57 Түргэн Б., Сэцэнбаатар Б., Булаг Бу. Данзан. Орчин цагийн монгол хэлний судал. Өвөрмонголын ардын хэвлэлийн Хороо. Хөххот., 1988. – 467 х.
58 Абдурахманов Г.А. Исследования по старотюркскому синтаксису (ХІ век). Москва: Наука., 1967. – 210 стр.
59 Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. Алматы: Қазақ университеті., 1992. – 192 бет.
60 Тыбыкова А.Т. Исследования по синтаксису алтайского языка: Простое предложение. Новосибирск: Новосибирский университет, 1991. – 228 с.
61 Орлов К.П., Гринблат Л.В. Семантические модели простых предложений современного русского и немецкого языка// Семантическая структура словосочетаний и предложений русского языка. Тула: Тульский ГПИ им. Л.Н.Толстого, 1978. – 98-113 с.
62 Кодухов В.И. Введение в языкознание. Изд. ІІ-е, перераб. и дополн. Москва: Просвещение, 1987. – 288с.
63 Маслов Ю.С. Введение в языкознание. Москва: Высшая школа, 1975. – 328 с.
64 Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка. Ответ. Ред. Серебренников Б.А., Москва: Наука, 1970. – 604 с.
65 Ермекова Т.Н. Қазіргі қазақ тіліндегі есім баяндауыштар: кандидаттық диссертация қолжазбасы. Алматы, 1995. – 128 б.
66 Лувсанвандан Ш. Орчин цагийн монгол хэл. Бээжин, 1962. – 168 х.
67 Гаджиева Н.З, Серебренников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Синтаксис. Москва: Наука, 1986. – 247 с.
68 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. (Тәржамалағандар: Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов) Алматы: Ана тілі, 1993. – 192 б.
69 Лувсанвандан Ш. УБ., Орчин цагийн монгол хэл. УБ.,1982. – 183 бет.
70 Алтаева А.К. Көмекші етістіктердің семантикасы. Оқу құралы. – Алматы: Арыс., 2006. – 143 б.
71 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Жалпы ред. басқ. А. Ысқақов, ІІІ том (ғ-ж) Алматы: Ғылым., 1974. – 735 б.
72 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – 383 б.
73 Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. УБ., 1966. – 911 х.
74 Сафаров Ш.Ф., Нуруллаев Х.Н. Функционирование лексических единиц в синтаксических конструкциях. Учебное пособие. Самарканд: Изд.-во Сам ГУ, 1983. – 83 с.
75 Тодаева Б.Х. Язык монголов Внутренней Монголии (очерк диалектов) М: Наука, 1985. – 97 бет.
76 Баскаков Н.А. Введение в изучении тюркских языков. Издание второе, исправленное и дополненное. Москва: Высшая школа, 1969. – 383 с.
77 Виноградов В.В. Основные вопросы предложения (на материале русского языка) // Введение в языковедение: Хрестоматия. Москва: Аспект Пресс, 2001. – 342 с.
78 Михалев А.Б. Общее языкознание. История языкознания: Путеводитель по лингвистике: Конспект-справочник. Москва: Флинта: Наука, 2005. – 240с.
79 Аблақов А. Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері. Алматы: Мектеп, 1986. – 143 б.
80 Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы: Ана тілі, 1995. – 232 б.
81 Степанов Ю.С. Методы и принципы современной лингвистики. Изд. 4-е, стереотипное. – Москва: Едиториал УРСС, 2003. – 312 с.
82 Есжанова Г.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі тура толықтауыш: кандидаттық диссертация қолжазбасы. Алматы, 1999. – 135 б.
83 Шәукенұлы Қ. Синтаксис. Алматы: Арыс., 2004. – 248 б.
84 Лувсанвандан Ш. Монгол хэлний тулгамдсан асуудалд. Улаанбаатар, 1979. – 121 х.
85 Широкова А.В. Сравнительная типология разноструктурных языков (фонетика, морфология) Москва: Добросвет, 2000. – 200 с.
86 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Мектеп, 1966. – 340 б.
87 Норман Б.Ю. Грамматика говорящего. СПб.: Изд-во С.-Петербург. ун-та, 1994. – 228 с.
88 Базаррагчаа М. Монгол хэлний хоршоо үгийг хэрэглэх тухайд. (Сургалтын хэрэглэгдэхүүн) УБ., 1990. – 136 х.
89 Сыздықова Р. Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. Алматы: Арыс, 2004. – 616 б.
90 Демесинова Н.Х. Сопоставительная грамматика русского казахского языков. Синтаксис. Алма-Ата., 1966. – 258 с.
91 Мишиг Л. Монгол хэлний тусагдахуун ба байц. УБ., 1966. – 135 хууд.
92 Сыздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XIX ғасырлар). – Алматы: Арыс, 2004. – 288 б.
93 Федоров А.К. Трудные вопросы синтаксиса. Пособие для учителя. Москва: Просвещение, 1972. – 239 с.
94 Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі: Оқулық. Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 1999. – 195 б.
95 Сеше А. Очерк логической структуры предложения. Пер. С фр. / Вступ. Статья Алпатова В.М. Москва: Едиториал УРСС, 2003. – 224 с.
96 Әмір Р. Қазақ лингвистикасы және лингводидактика мәселелері. Оқу құралы. /Құраст.: Ж.Р.Әмірова. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 287 б.
97 Төмөртогоо Д. Монгол бичгийн дурсгалуудад зарим холбоосыг хэрэглэсэн онцлогоос //Хэл зохиол судлал, № 7. Улаанбаатар, 1969. 221-223 т.
98 Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқулық. – Өңд., толық., 2-бас. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 199 б.
99 Мөнхдолгор Ө. Монгол хэлэн дэх өгүүлбэрзүйн зэрэгцсэн нэгжүүдийг ерөнхийлөн товчлох арга, хэрэглүүрийн тогтолцоо. Докторын (Ph.D)-ын зэрэг горилсон зохиолын хураангуй. Улаанбаатар, 2001. – 31 б.
100 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсі. Оқулық. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
101 Есенов Қ. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. Алматы: Ғылым, 1974. – 118 б.
102 Цэдэндамба Ц. Орчин цагийн монгол хэлний хавсарсан нийлмэл өгүүлбэрийн тухай асуудалд //Хэл зохиол ХІІ боть, Улаанбаатар, 1988. –78-92 т.
103 Өмірбекова Р.К. Есімшелі оралым және сөз таптары: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті., 2004. – 137 б.
104 Гречко В.А. Теория языкознания. Москва: Высш. Шк., 2003. – 375 с.
105 Нармандах Т. Структура и система сложного предложения с косвенно-вводным предложением в монгольском языке: автореферат докторской (Ph.D) диссертации. Улаанбаатар, 2005. – 23 х.
106 Серғалиев М.С. Синтаксистік зерттеулер (монография, мақалалар). Алматы: Сөздік – словарь, 2004. – 392 б.
107 Шәукенов Қ. Үйірлі мүшелер, оларды оқыту методикасы. Алматы: Қазақ университеті., 1991. – 108 б.
108 Балакаев М.Б. Современный казахский язык. Синтаксис. Алматы: Ғылым., 1959. – 175 с.
109 Пүрэв-Очир Б. Орчин цагийн монгол хэлний эхийн өгүүлбэрзүй (эх задлалын асуудлууд) УБ., 2005. – 286 х.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 149 бет
Таңдаулыға:

Е.А Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ӘӨЖ 81-11:811.512.122'367+811.512.3 Қолжазба құқығында

АБДИКАРИМ НУРЗИЯ

Қазақ және моңғол тілдеріндегі сөйлем құрылысының
ұқсастығы мен ерекшеліктері
(жай сөйлем негізінде)

10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық және
салғастырмалы тіл білімі

филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Fылыми жетекші:
филология ғылымдарының докторы,
профессор Жақыпов Ж.А.
Қосалқы жетекші:
филология ғылымдарының докторы
(PhD), вице-проф. Даваадорж Б.

Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ моҢҒОЛ ТІЛДЕРІНДЕ ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ, ЖАЙ
СӨЙЛЕМНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ БЕЛГІЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Қазақ, моңғол тілдерінде жай сөйлемдегі сөздердің байланысу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Қазақ, моңғол тілдеріндегі жай сөйлемнің типтері және бір құрамды
жай 27
сөйлемдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақ, моңғол тілдеріндегі жай сөйлемнің айтылу мақсатына қарай
бөлінуі мен сөйлем модальділігінің берілу 34
жолдары ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қазақ, моңғол тілдерінде сөйлемдегі оқшау сөздердің берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚ, МОҢҒОЛ ТІЛДЕРІНДЕ СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ,
ҰҚСАСТЫҒЫ МЕН
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1 Қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің
тұрлаулы 56
мүшелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің
тұрлаусыз мүшелері 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.3 Қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің
бірыңғай мүшелері 102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.4 Қазақ тіліндегі сөйлемнің үйірлі мүшелері, оның моңғол тілінде
берілу 111
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..122
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 127
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

Тілдің даму өрісін айқындайтын өлшемдердің бірі оның әлемнің басқа да
тілдерімен салыстырыла немесе салғастырыла зерттелуі болса, қазақ тіл
білімі үшін мұндай зерттеулердің күн тәртібінен түспесі анық. 1950
жылдардан бастап қазақ және орыс тілдерін салғастыра зерттеп, олардың
типологиялық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау мақсатында Х.
Махмудов, В.Исенғалиева, Н. Демесінова, М. Копыленко т.б ғалымдар елеулі
жұмыстар атқарды. Лингвистикада аталас деп танылып жүргенімен, әлі де жан-
жақты, кешенді зерттеулерді қажет ететін түркі-моңғол тілдерінің байланысы
жөніндегі мәселе түркі тілдерінің ішінде, негізінен, қазақ тілінің
деректерімен салыстырыла зерттеліп, ғылыми айналымға енгенімен, Түркі-
моңғол тілдерінің қарым-қатынасы – қызықты мәселенің бірі. Бірақ бұл салада
атқарылған іс өте аз [1, 141 б.].
Қазақ және моңғол тілдерінің зерттеулерін алтаистикадағы негізгі бағыт-
бағдардан бөліп қарауға болмайтындықтан алтай тілдері – түркі, моңғол,
тұңғыс-манжьчур тілдерінің тектестігі жайындағы ғалымдар пікіріне тоқтала
кеткен жөн. Алтай тілдері жөніндегі алғашқы топшылаулар ХVІІ ғасырдан
бастау алады. Алтай тілдері деген шартты атауды және генетикалық теорияны
қалыптастырған Г.И. Рамстедт, Б.Я. Владимирцовтар болды. Олардың пікірі Ф.
Видеман, М.А. Кастрен, О. Бетлингк, Г. Винклер, Е.Д.Поливанов, М. Рясянен,
Н.А. Баскаков, Ц.Д. Номинханов, Б. Базылхан т.б. ғалымдардан қолдау тапты.
Бұл ғалымдардың пікірімен мүлдем санаспайтын зерттеушілердің қатарына
В.Л. Котвич, Дж. Клоусон, Г. Дерфер, А.М. Щербак, Л. Лигетти,
Г.Д.Санжеевтерді атауға болады. Олардың бір қатары алтай төркіндес
тілдердің арасындағы ұқсастықты тілдердің тарихи ұзақ дәуірлер бойы өзара
тығыз қарым-қатынаста болуының және бір-біріне күшті әсер етуінің нәтижесі
десе, енді бір тобы алтай теориясы дегенді дәлелдеуге әлі ерте деген пікір
айтады. Ғалымдар алтай тілдерінің төркіндестігін түсіндіруде материалдық
фактілерді екі түрлі әдіспен қолданады. Г.И. Рамстедт, тіл формаларының
реконструкциясын жасағанда түркі, моңғол, маньжчур тілдерінің тірі
фактілерін пайдалана отырып, олардың фонетикалық және грамматикалық
құрылымының даму заңдылықтарына талдау жасайды; В.Л. Котвич болса ілдердің
фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктерінің даму заңдылықтарын зерттеу
арқылы лексикалық және грамматикалық ауысуларға анализ жасау әдісін
қолданады. Басқаша айтқанда, Рамстедт тілдердегі көптеген ұқсастықтарды
негізге ала отырып оларды төркіндес десе, Котвич мұндай ұқсастықтарды
араласудың нәтижесі деп түсіндіреді [2, 168 б.].
Алтай теориясы әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда шешілмеген, әрі қарама-
қарсы көзқарастар қайшылығы көп болғандықтан, дәлелдеуге де, жоққа шығаруға
да болмайтын гипотеза ретінде қалып отырғанымен, ғалымдар түркі-моңғол
тілінің бірлігі дәуірі болғандығын мақұлдайды.
Қазақ тілінің моңғол тілімен ұқсастығы жайындағы алғашқы мәліметтер
қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлихановтың жазбаларында белгіленген. Қазақ
ғалымдарының бұл мәселемен жүйелі түрде айналыса бастауы Ғ.Мұсабаевтың
оқулығында негізделіп, ғалым түркі-моңғол тілдерінің туыстығын қолдай
отырып, бұл тілдердің грамматикалық құрылысының ұқсастығы, сөзжасам және
негізгі сөздік қордағы ұқсас элементтердің көптігі, көптеген жұрнақтардың
екі тілде ортақ екендігі олардың төркіндестігіне айғақ бола алады, Оны
жекелеп, өз алдына бөлек тіл етіп тұрған фонетикалық ерекшелік пен
грамматика-лексикалық құрылымдар өзгешелігі. Оның ішінде басымырағы –
фонетика [3, 243-244 б.] дейді. Бұдан кейінгі К.Аханов, Ә. Қайдар, Ш.
Сарыбаев сынды көрнекті ғалымдарымыз да түркі-қазақ-моңғол тілдеріне ортақ
сөздердің тізімін беріп жүйелейді. Соңғы кезде Г. Сағидолда қазақ және
моңғол тілдеріндегі топонимикалық параллельдерді, фразеологизмдерді, Б.
Нәпіл Моңғолдың құпия шежіресінің тіліндегі қазақ тілінің элементтерін
зерттеумен айналысып, диссертациялар қорғады.
Көрнекті моңғол-қазақ ғалымы Б.Базылхан өзінің Қазақ және моңғол
тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасы еңбегінде көп жылғы
зерттеулердің нәтижесінде алтай төркіндес тілдерде Ү, СҮ типті түбір
морфемалар, бұл тілдердің алғашқы ортақ түбір элементтері болды және
қазірге дейін сөздің ең басында сақталып, сөздік қордың негізгі ұйтқы
элементі болған [4, 9 б.] деген тұжырым жасап, қазақ-моңғол тілдерінің
қатынасын диахрондық, синхрондық лингвистика негізінде зерттеп, ғылыми
еңбегін осы тілдердің генетикалық шығу тегінің бірлігін дәлелдеуге
арнағанын айтады. Б. Базылхан еңбектері негізінен көне жазба ескерткіштер
тілінің сөз құрамын, қазақ-моңғол тілдеріндегі морфемаларды, қазақ-моңғол
тілдерінің сын есімдерін салыстыра зерттеуге және қазақша-моңғолша,
моңғолша-қазақша сөздік жасауға, сондай-ақ, Моңғолиядағы қазақ орта
мектептеріне арнап моңғол тілінің оқулығын дайындау тәрізді теориялық,
практикалық жан-жақты мәселелерге арналған.
Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Тілдің даму, өзгеру заңдылықтары,
оның құрылу, жұмсалу ерекшелігі, аясы, мүмкіншілігін танып, түсіндіріп,
талдау үшін ғалымдар зерттеген сөздік қор, этимологиялық негіз, сөзжасамдық
тәсілдер мен құралдар, фразеологиялық параллельдер т.б элементтермен
шектелу жеткіліксіз. Өйткені, біріншіден, Тілдің дамуы сөйлем құрлысының
жетіле түсуіне жағдай жасайды... Сөйлем құрылысының жетілуі оның
құрамындағы сөздердің өзара байланысу тәсіліне, олардың мағына түрлеріне
қатысты. Бірақ бұл категориялар тілде өте баяу дамиды [5, 95 б.] ал
фонетикалық және лексикалық құбылыстар сыртқы әсердің ықпалына тез түседі.
Екіншіден, бұл тілдердің төркіндестігін дәлелдеуде тарихи-салыстырмалы
әдістің маңызы зор болды, бірақ алтай теориясы тек болжам ғана деп
есептейтін Л. Лигеттидің пікірінше: Тарихи салыстырмалы әдіс үнді-еуропа
тілдерінің арасындағы байланыс пен туыстық дәрежесін зерттеудің негізінде
дамыған болатын. Зерттеушілердің зерттейтін тілі тым көп және олардың
көпшілігі көне дәуірден қазірге дейін өте мол жазба ескерткіштері
болғандықтан осы әдістің арқасында табысқа жеткен еді. Онымен салыстырғанда
алтай тілдері тым аз, оны көп тілдердің жүйесі деуге келмейді, үш-ақ топтан
тұрады... көне жазба ескерткіштері түркі тілінікі VII-VIII, моңғол тілінікі
XIII, манжьчур-тұңғыстікі XVI-XVII ғасырларға жатады [6, 323 б.] Демек,
бұл тілдердің зерттеулеріне диахроннан гөрі синхрондық зерттеулер маңызды
болмақ. Және де қазіргі тілдерді зерттеу... тілдің шашыранды заңдылықтарын
біріктіріп, жүйелі түрде қарастыруға мүмкіндік туғызады [7, 70 б.]
Үшіншіден, қазақ, моңғол тілдеріндегі сөйлемнің құрылымы емес, яғни, сөйлем
мүшелерінің орналасу тәртібі емес (бұл тілдер жалғамалы болғандықтан
құрылымдық тұрғыдан зерттеу маңызды емес), құрылысын зерттеуге
арналғандықтан, тілдің негізгі құрылымы сақталғанымен, оны құрайтын
бөлшектер – сөздер, сөз тіркестері, олардың арасындағы байланыс, байланыс
арқылы көрініс табатын сөйлем мүшелерінің жасалуында қазақ, моңғол
тілдерінде біршама алшақтық байқалады. Төртіншіден, Отандық лингвистикада
антиалтаистикалық көзқарас тұрғысынан жазылған ғалым Ж.Қ. Түймебаевтың
монографиясының негізгі мақсаты: ...баяғыда-ақ қозғалған (көп жағдайларда
негізсіз), бірақ бұлдыр тұманның ішінде қалып қойған гипотеза ретіндегі
алтаистика мәселесіне түгелдей, соның ішінде түркі-қазақ-моңғол тілдерінің
этно-тілдік қарым-қатынасына жаңаша көзқараспен қарауға шақыру [8, 12 б.]
екендігі айтылған. Осындай жағдайларды ескере келе, қазақ, моңғол
тілдерінің зерттеулерінде нысанадан тыс қалып жүрген тақырыптардың бірі
болып табылатын грамматиканың синтаксистік саласын соны бір жағынан
зерделеу үшін тарихи-салыстырмалы зерттеуден саналы түрде бас тартып,
синхрондық тұрғыдан сипаттап жазудың қажеттілігін, әрі өзектілігін
түсіндік. Тілдің жүйелі, күрделі құрылымы синтаксистік саласын, дәлірек
айтсақ, синтаксистің ең негізі деңгейі – өзіне дейінгі сөз тіркесіне
жинақтаушы болатын, ал өзінен кейінгі деңгейдегі құрмалас сөйлемге негіз
болатын жай сөйлемнің құрылысына, оның типтік түрлеріне талдау жасап,
сипаттап жазу арқылы ғылыми айналымға енгізу қазақ тіл білімі үшін де,
моңғол тіл білімі үшін де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазіргі қазақ және моңғол тілдеріндегі жай сөйлемнің
құрылысы, сөйлемнің типтік түрлерінің ұқсастықтары мен ерекшеліктерін
көрсету арқылы олардың байланысын, лингвистика ғылымындағы даулы мәселе –
олардың типологиялық белгілерін анықтау.
Жұмыста мақсатқа сай мынандай зерттеу міндеттері қойылды:
- қазақ және моңғол тіл білімінде сөйлемді танитын басты белгілерді
көрсете отырып, екі тілдегі жай сөйлемнің синтаксистік элементтері мен жай
сөйлемнің ішкі бөлшегін құрайтын амал-тәсілдердің ұқсастығы мен ерекшелігін
анықтау;
- қазақ және моңғол тілдерінде сөйлемдегі сөздерің сабақтаса
байланысуындағы амал-тәсілдердің ұқсастығы мен ерекшеліктерін көрсету;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі жай сөйлем, жай сөйлемнің типтік
түрлері, бірқұрамды жай сөйлемдер, оның берілу жолдарының ұқсастығы мен
айырмашылықтарын көрсету арқылы бұл тілдерде жай сөйлемнің түзілу
ерекшелігін айқындау;
- қазақ және моңғол тілдерінде сөйлемнің айтылу мақсатына қарай бөлінуі
мен сөйлем модальділігінің берілу жолдары, ондағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды саралау;
- қазақ және моңғол тілдерінде сөйлемдегі оқшау сөздер, олардың жасалу
жолдары мен берілу ерекшелігі, ұқсастығын көрсету;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің жасалу
жолдарындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ашу;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің жасалу
жолдарындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды саралау;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі сөйлемнің бірыңғай мүшелері, олардың
тұлғалану ерекшеліктері, байланысу тәсілдері, бірыңғай мүшелерді жалпылауыш
тұлғаларға талдау жасау арқылы ұқсастығы мен айырмашылықтарын анықтау;
- қазақ тіліндегі сөйлемнің үйірлі мүшелері, оның моңғол тілінде берілу
жолдарын сипаттап жазу, олардың екі тілдегі грамматикалық берілісінің ұқсас
және алшақ жақтарын таразылау.
Зерттеу нысаны. Қазақ және моңғол тілдерінің жай сөйлем құрылысы, жай
сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдері мен формалары, жай сөйлемнің
типтік түрлері, жай сөйлемдегі модальділік, сөйлемдегі оқшау сөздер, сөйлем
мүшелерінің жасалу жолдары.
Зерттеу пәні. Компаративистика, контрастивистика және құрылымдық тіл
білімі.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеудің әдістемелік негізі – анализ,
синтез, интерпретациялау. Зерттеу әдісі – компаративтік, контрастивтік
әдістер. Зерттеудің негізгі әдісі – сипаттамалы синхрондық әдіс.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазіргі қазақ және моңғол тілдерінің жай
сөйлемінің құрылысын салғастыра зерттеу барысында әлемдік салғастырмалы-
салыстырмалы тіл білімінің өкілдері алтайтанушы, түркітанушы,
моңғолтанушылардың (Н. Поппе, Б.А. Серебренников, Н.А.Баскаков, Т.А.
Бертагаев, Г.Д. Санжеев және т.б. Қазақстандық ғалымдар: Ғ. Мұсабаев, Ә.Т.
Қайдар, Ш.Ш. Сарыбаев, Ж.Қ. Түймебаев т.б. Моңғолдық: Б.Базылхан, Д.
Төмөртогоо т.б.) теориялық және методологиялық тұжырымдарына, сондай-ақ,
қазіргі қазақ, моңғол тілдерінің синтаксис саласын зерттеушілердің
(Қазақстандық: А. Байтұрсынұлы, С. Жиенбаев, С.Аманжолов, М. Балақаев, Т.
Сайрамбаев, Т. Қордабаев, Р. Әмір, М. Серғалиев, Ж. Жақыпов т.б.,
Моңғолдық: Ш. Лувсанвандан, Л. Мишиг, Ц. Өнөрбаян, Б. Пүрэв-Очир т.б.)
ғылыми концепцияларына сүйендік.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. Қазіргі қазақ және моңғол
тілдерінің әдеби тілінің барлық стиль түрлерінен 10000-ға жуық жай сөйлем
сұрыпталып, жүйелі түрде жинақталды. Көркем әдебиет стилінен қазақ тілінде
Абай шығармалары, М. Әуезов, І. Есенберлин, Б. Майлин, Ғ. Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин, Ш. Мұртаза, О. Бөкей, т.б., моңғол тілінде Монголын нууц
товчоо (Моңғолдың құпия шежіресі), Д. Нацагдорж, Б. Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн,
Ч. Лодойдамба, Л. Түдэв, С. Удвал, О. Дашбалбар т.б ақын, жазушылардың
шығармалары, публицистикалық стильден қазақ тілінде Егемен Қазақстан,
Қазақ әдебиеті, Жалын т.б., моңғол тілінде Утга зохиол, урлаг,
Ардын эрх т.б. газет-журналдар, сондай-ақ, қазақ, моңғол халықтарының
ауыз әдебиеті, белгілі зерттеуші-ғалымдардың еңбектері, ғылыми оқулықтар,
әдебиеттер және ауызекі сөйлеу тілінің үлгілері де дереккөз ретінде алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- қазақ, моңғол тілдерінің синтаксистік жүйесі алғаш рет салғастырыла
зерттелді;
- салғастыру нәтижесінде екі тілдегі синтаксистік элементтер жүйеленіп,
айқындалды;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі бір түрлі грамматикалық мағынаның
функциональдық ортақтығы, құрал ортақтығы ашылды;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі предикативтіліктің берілу жолдарындағы
ұқсастықтар мен айырмашылықтар анықталды;
- қазақ және моңғол тілдеріндегі сөйлемнің грамматикалық түзілісі алғаш
рет сараланды;
- қазақ, моңғол тілдерінде сөйлем модальділігінің берілу жолдары
көрсетілді;
- тілдің ең динамикалы, бірақ сыртқы өзгерістің әсерін өте баяу
қабылдайтын саласы синтаксисті салғастыра зерттеу арқылы екі тілдің
кейбір заңдылықтарын өзгеше түсіндіруге қадам жасалды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Диссертацияда айқындалған ғылыми
қорытындылар, практикалық нұсқаулар қазақ, моңғол тілдері арқылы басқа да
түркі, моңғол тілдерінің, тіпті алтай тілдері тобына енгізіліп жүрген
тілдердің синтаксистік жүйесін салғастыра зерттеуде маңыздылығы бар.
Зерттеудің практикалық маңызы. Диссертация материалдарын жоғарғы оқу
орындарында, филология факультеттерінде жалпы тіл білімі, қазақ және моңғол
тілдерінің тарихи грамматикасы, түркі және моңғол тілдерінің салыстырмалы
грамматикасы, аударма теориясы, этнолингвистика тәрізді арнайы курстерде,
дәрістерде, практикалық сабақтарда кеңінен пайдалануға болады. Сонымен
қатар Моңғолияда тұратын қазақтарға қазақ әдеби тілінің нормаларын үйренуге
және Моңғолиядағы қазақ орта мектептерінде қазақ тілі мен моңғол тілі
пәндерін оқыту барысында пайдалануға ұсынуға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- Қазақ және моңғол тілдерінің сөйлем құрылысының ұқсастығы мен
ерекшеліктеріне сүйене отырып, бұл тілдердің өзіндік даму
заңдылықтарын және осы тілдерге тән алғашқы сөйлемдік үлгіні анықтауға
болады.
- Сөйлемді құрайтын ішкі элементтердің, сөйлем мүшелерінің жасалу
жолдары, оларды байланыстырушы амал-құралдардың ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін айқындау арқылы сөйлем мүшелерінің даму заңдылықтарын,
дәрежесін, мәнін ашуға болады.
- Қазіргі қазақ, моңғол тілдеріндегі жай сөйлемнің типтік түрлеріне,
сөйлем модальділігінің берілу жолдарына, сөйлемдегі оқшау сөздердің
қолданысына талдау жасау арқылы оларға сыртқы және ішкі субстраттардың
әсер етуінің нәтижесін, тілдің узусын, нормасын көрсетуге болады.
- Тілдің морфологияға қарағанда синтаксистік жүйесі сыртқы әсерлер мен
ішкі қайта құрулардың әсерінен үнемі дамып, өзгеріп отырса да, өзінің
бастапқы құрылымдық қасиетін сақтап қалады. Бірақ бұл өзгерістер
тілдің синтаксистік құрылысына елеулі өзгешеліктер енгізеді.
Жұмыстың саралануы мен талқылануы. Диссертациялық зерттеу тақырыбы Е.А.
Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің қазақ тіл білімі
кафедрасының жүргізетін ғылыми зерттеу бағытымен сәйкес келеді. Зерттеу
жұмысының негізгі нәтижелері Моңғолтану институтының Монгол судлалын
чуулган халықаралық форумда (Ұланбатыр, 2007), Актуальные проблемы
преподавания и функционирования русского языка и литературы в Казахстане
атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияда (Қарағанды,2008),
Литература в контексте совремменности. Первые Багизбаевские чтения атты
халықаралық конференцияда (Алматы, 2009) баяндалды, сонымен қатар
зерттеудің мазмұны мен бағыттары Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университетінің қазақ тіл білімі кафедрасының мәжілістерінде
баяндама түрінде ұсынылды. Зерттеудің негізгі мәселелері мен теориялық
тұжырымдары қазақстандық, моңғолдық басылымдардағы 10 жарияланымда жарық
көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан және қысқартылған сөздер
тізіменен тұрады.

1. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ МОҢҒОЛ ТІЛДЕРІНДЕ ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ, ЖАЙ
СӨЙЛЕМНІҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ БЕЛГІЛЕРІ

1.1 Қазақ, моңғол тілдерінде жай сөйлемдегі сөздердің байланысу жүйесі
Қазақ тіл білімінде синтаксиске қатысты алғашқы төл ғылыми еңбектің
негізі 1920 жылы А. Байтұрсыновтың Тіл құралында синтаксис саласының
көптеген терминдері айқындалып, бір жүйеге түсе бастады. Проф. Т. Қордабаев
атап көрсеткендей, аталмыш оқулық ...тіліміздің синтаксистік құрылысын
зерттеудің бастамасы, қаланған берік негізі бола алады [9,118 б.] 1930-40
жылдардағы грамматикалық оқулықтарда синтаксис жайындағы зерттеулер мен
шағын мақалаларда жай және құрмалас сөйлем мәселелері баяндалмады. 1939
жылдары проф. Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаевтардың оқулықтарында
сөйлем мүшелерінің тіркесі жайында баяндалып, сөздердің тізбектері деген
тақырыпта лексикалық және тұрақты тіркестерге қатысты мәселелер баяндалады.
С. Жиенбаев еңбектері жай және құрмалас сөйлем мәселелеріне арналып, қай
сөздің, қандай сөзбен тіркес құрай алатындығы және үйірлі мүше
төңірегіндегі мәселелер сөз болады. 1954 жылдан сөз тіркесі синтаксистің
жеке мәселесі ретінде қарастырыла бастады. Қ. Жұбановтың, М. Балақаев, Т.
Қордабаевтардың оқулықтары қазақ тіл білімінің синтаксис саласында теңдесі
жоқ еңбектер ретінде саналады. Қазіргі қазақ синтаксисінде дәстүрлі
зерттеулермен қатар лингвистикалық мәтінде болатын заңдылық – күрделі
синтаксистік тұтастық, сөйлемдерді актуалды мүшелеу, трансформациялық әдіс,
дистрибутивті талдау т.б. мәселелер зерттеліп жүр.
Моңғол тілінің грамматикалық ерекшеліктері, синтаксис мәселелері шетел
ғалымдардың назарына ХІХ ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап ілікті. Орыс
моңғолтанушылары Я. Шмидтің Грамматика монгольского языка (1832), О.
Ковалевскийдің Краткая грамматика монгольского книжного языка (1835), А.
Бобровниковтың Грамматика монгольско-калмыцкого языка (1845) еңбектерінде
еңбектерінде моңғол тілінің сөздерін тіркестіру ерекшеліктері, сөйлем
мүшелерінің байланысы, байланысу тәсілдері, жай сөйлемнің құрылымдық
сипаттары сөз болды. Моңғол тілінің жаңа дәуірінде синтаксис мәселесіне
қатысты ең алғашқы төл еңбек Ш. Лувсанванданның Монгол хэлний зүй (1939)
атты оқулығы болды. Одан кейін Л. Мишигтің Монгол хэлний тусагдахуун ба
байц (1957), Өгүүлэгдэхүүний тухай (1958) Өгүүлбэрийн дэд гишүүн –
тодотголын тухай, академиялық Орчин цагий монгол хэлзүй (1966) оқулығы,
Б. Ринчиннің Монгол бичгийн хэлзүй ІҮ дэвтэр (1967) еңбектерінде сөйлем
мәселелері сөз болды. Кеңес одағының зерттеушілері Г.Д. Санжеевтің, Т.А.
Бертагаевтің еңбектері де тікелей қазіргі моңғол тілінің синтаксистік
мәселелерін зерттеуге арналған. Моңғол тіл білімінде дәстүрлі зерттеулермен
қатар синтаксистік семантика, мәтін мәселелері сөз бола бастады.
Жай сөйлем дегеніміз – хабарлаудың дербес синтаксистік единицасы.
Адамдар өз ойын, лебізін білдіру, қарым-қатынас жасау қажеттілігін белгілі
бір грамматикалық заңға негізделген, әр тілдің өзіндік ерекшелігін айқын
танытып тұратын сөйлемдер арқылы өтейді. Жалпы тіл білімінде сөйлемнің үш
жүзден астам анықтамасы бар екендігін ескерсек, қазақ және моңғол тіл
білімінде сөйлемге берілетін анықтамалардың да алуан түрлі болары сөзсіз.
Дегенмен соңғы кездегі академиялық оқулықтарда бұл мәселе біршама
жүйеленіп, сөйлемнің басты белгілері айқындалды деуге болады.
Қазақ тіл білімінде сөйлемнің басты белгілері төмендегідей танылады:
1. сөйлем біршама аяқталған ойды, модальділікті білдіреді;
2. сөйлем өзара байланысқа енген сөздерден, сөз тіркестерінен құралады;
3. сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланысынан туған предикативтік
қатынасты білдіреді; әрбір сөйлемнің айтылу сазы (интонациясы)
болады.[10, 14 б.]
Қазіргі моңғол тіл білімінде сөйлемнің басты белгілері ретінде: 1.
өгүүлэх шинж (предикативтілік); 2. бүтцийн нэгдмэл шинж (құрылымдық
тұтастық); 3. баймж шинж (модальділік); 4. өгүүлхүүнт шинж (баяндауыштық
сипат); 5. холбосон орчин буюу нэрлэх шинж (ситуативтілік және
номинативтілік); 6.харилцах шинж (коммуникативтілік); 7. мэдээлэх шинж
(хабарлау сипаты); 8. аялгаар хэлбэржих шинж (интонациялық пішімделуі)
белгілері танылады, бұлардың кейбірі грамматикалық, ал кейбір белгілері
айтылысқа қатысты екені [11, 201 б.] көрсетілген.
Қазақ, моңғол грамматикасында жай сөйлемнің құрылымдық және
предикативтілік (семантикалық) белгілері негізгі белгілер ретінде танылады.
Жай сөйлемнің құрылымдық белгісіне оларды құрайтын, өзіндік грамматикалық
мағыналары бар, синтаксистік байланыстар мен қатынастар арқылы біріккен
ішкі бөлшектер – сөйлем мүшелері жатады. Сөйлемнің құрылымдық екінші
белгісі – семантикалық белгісі (предикативтілігі) модальділік, шақтылық,
жақтылық тәрізді синтаксистік категориялар арқылы іске асады. Сөйлемнің
басты белгілері өзара тығыз қарым-қатынаста болады.
Сөйлем мүшелерінің негізгі сипаты және өзіндік атқаратын қызметі олардың
сөйлемнің негізі болуы немесе оны түрлі жақтан нақтылауына байланысты
танылады. Мұндай таным қазақ тіл білімінде алғаш рет А.Байтұрсынұлының Тіл
құралы атты еңбегінде сөйлем мүшелерін тұрлаулы және тұрлаусыз деп екіге
бөліп, тұрлаулы мүше Жеңілдік үшін бас мүше – бастауыш деп, баяншы –
баяндауыш деп аталады [12, 194 б.] деген ұсынысы бойынша қалыптасты. Ғалым
тұрлаусыз мүшелерге анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш жатқызды және бұл
жосық қазіргі қазақ тіл білімінде жалғасып келеді. Бұған қарағанда, моңғол
тіл білімінде сөйлем мүшелеріне атау беру мәселесі 1970-80 жылдарға дейін
дау туғызып келді.
Моңғолтанушы ғалым А. Бобровниковтан (1849) бастап қазіргі уақытқа дейін
моңғол тілінің синтаксисі мәселелерін зерттеушілердің еңбектерінде сөйлем
мүшелерін тұрлаулы және тұрлаусыз деп екіге бөліп, тұрлаулы мүшелер
қатарында бастауыш пен баяндауышты танып келсе, тұрлаусыз мүшелер жайында
әр түрлі пікірлер болды. Г.Д. Санжеев Буриад-моңғол тілінің
грамматикасында (1941) сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш, анықтауыш,
толықтауыш деп төртке бөліп, пысықтауышты сөйлем мүшесі емес смысловая
категория десе, 1953 жылғы еңбегінде бес мүше ретінде қарастырып, әр
мүшені сипаттап жазады. Акад. Б. Ринчен сөйлем мүшелерін бастауыш,
баяндауыш деп екіге бөліп, тұрлаусыз мүшелерді немесе сөйлемді
күрделендіретін сөздерді хүртээл (үлес) деп атап, оларды ішінен
харьяалах хүртээл (иелік үлес), заах хүртээл (көрсеткіш үлес), хам
хүртээл (біргелік үлес), үргэлжлэх хүртээл (жалғаспалы үлес) деп бөледі.
Т.А. Бертагаев (1964) моңғол тілінің сөйлем мүшелерін тұрлаулы және
тұрлаусыз деп екіге бөліп, тұрлаусыз мүшелердің орны, қатынасы,
құбылмалылығын негізге ала отырып, тонгордог (обратимый), эс тонгордог (не
обратимый) деп бөліп, обратимый деп атаған мүшеге анықтауышты, не
обратимый деп атаған мүшеге толықтауыш пен пысықтауышты енгізеді.
Лингвистикалық сөздіктерде, Обратимость, обратимые отношения деген тең
қатынасты екі элементтің арасындағы синтаксистік қатынас... олардың орнын
алмастыруға болады... [13, 256 б.] деген анықтама беріліп, негізінен
салалас байланысқа тән екендігі көрсетілген. Олай болса, Т.А. Бертагаевтің
айтып отырғаны айқындауыштар жайында болса керек. Осылайша моңғол ғалымдары
1970 жылдарға дейін сөйлем мүшелерін бастауыш, баяндауыш, анықтауыш және
пысықтауыш пен толықтауышты біріктіріп қосымша мүше (нэмэлт гишүүн) ретінде
де қарастырып жүрді. Ш. Барайшир Сөйлем мүшесі деген жинағында тұрлаулы
және тұрлаусыз деген негізгі екі топқа бөліп, эрхшээлт (тәуелді), эрхшээлт
бус (тәуелсіз) деп, тәуелді тұрлаулы мүшеге бірыңғай тұрлаулы мүшелерді,
тәуелсіз мүшеге бірыңғай тұрлаусыз мүшелерді енгізеді. Моңғол
грамматикасындағы бұл дау-дамай сөз болып отырған мәселені бір қатар
ғалымдар үнді, тибет, қытай грамматикасының, кейбіреуі орыс-кеңес
грамматикасының тұрғысынан танып-білуге ұмтылушылықтан туындаса керек.
Сөйлем мүшелерінің сөйлемде атқаратын қызметімен қатар, өзіндік негізгі
сипаты да болады. Моңғол ғалымы проф. Б. Пүрэв-Очир сөйлемнің төмендегідей
сипаттарын атап көрсетеді: 1. сөйлем мүшелері сөз тіркесі арқылы сөйлемнің
құрылымдық тұтастығын құрайды; 2. сөйлем мүшелері – жалпы алғанда, сөз бен
жалғаудың бірлігі; 3. сөйлем мүшелері өзара мағыналық қатынасқа ену арқылы
тұтас сөйлемнің грамматикалық мағынасын құрайды; 4. сөйлем мүшелері белгілі
бір синтакситік байланыс, қатынасқа негізделеді; атап айтсақ, предикативтік
– баяндауыштық, бастауыш-баяндауыштық немесе предикативтік емес –
анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыштық қатынастарға негізделеді; 5. сөйлемнің
әр мүшесі белгілі бір сөз таптарына телімді болып, әр түрлі грамматикалық
амалдармен тұлғаланады. Мүшелерді тұлғаландыратын амалдарға аяқтаушы,
жалғастырушы болып табылатын жалғау топтары және сөйлем мүшелерінің
құрылысына өзгеріс енгізетін етіс жалғаулары, сабақтастыра байланыстыратын
сөздер, безендіруші сөздер (чимэх үгс), интонация, оның элементтері,
сөздердің орын тәртібі жатады; бұлар сөйлем мүшелерінің қатынасына,
тұлғасына, мағынасына ықпал етеді; 6. сөйлем мүшелерінің әрқайсысы
сөйлемнің тұлғалық-грамматикалық, предикативтік, коммуникативтік рөлін
атқарады; осыған байланысты сөйлем мүшелерінің тұрлаулы және тұрлаусыз
мүше, айқындауыш мүше, актуалды мүшелену мәселесі сөз болады; басқаша
айтқанда, сөйлем мүшелерін синтаксистің грамматикалық құрылымы,
семантикалық құрылымы, коммуникативтік құрылымының ыңғайына қарай жіктеуге
болады; 7. сөйлем мүшелерін сөйлемнің ішінде анықтап, танитын практикалық
сипаттағы сұрақ әдісі, принципі болады; сөйлем мүшелері белгілі бір сұраққа
жауап береді; 8. сөйлем мүшелерінің тұлғалануы, тұрқы әр түрлі болады;
сөйлем мүшелері тұлғаланған сөзбен немесе сөз тіркесінің бөлігі, идиомдар,
тұрақты тіркестер, жеке сөйлем арқылы да берілуі мүмкін [11, 128-129 б.].
Қандай тілде де сөздер тіркесіп, бір тұтас сөйлем болғанда, оларды әр
алуан синтаксистік тәсілдер арқылы байланыстыратын өзіндік жүйесі болады.
Қазақ, моңғол тілдерінде синтаксистік байланыстың синтетикалық және
аналитикалық тәсілдері бар. Қазақ тіл білімінде аналитикалық тәсілдерге
шылаулар (септеулік, демеулік және жалғаулық), интонация, ал синтетикалық
тәсілдерге жалғаулар: септік, көптік, тәуелдік, жіктік жалғаулары
жатқызылады. Ал моңғол тіл білімінде соңғысының қатарына көптік және
тәуелдік жалғауларымен қоса есім сөз септіктері – септік жалғаулары,
етістік септік жалғаулары – есімше мен көсемшенің қосымшаларын да енгізеді.
Моңғол тілінде жіктік жалғауларының сөздерді байланыстыру рөлі, тұлғасы да
жоқ, бұл тілде жақтылық тек етістіктің бұйрық-тілек (захирах хүсэх)
сөйлеміне ғана тән. Бұйрық райдың 10 түрлі қосымшасы үш жақтың біріне
немесе үш жаққа бейтарап қолданылып, бұйрықты сөйлемдерді тұлғаландырып
тұрады.
Екі тілде де сөздердің грамматикалық қатынас жүйесін салаласу және
сабақтасу деп бөлушілік бар. Қазақ тіл білімінде салаласа байланысқан
сөздердің тіркесін синтаксистік байланыстың шеңберінен шығарып тастаған
зерттеушілер де болды. Олар М. Балақаевтың: Сөйлемнің бірыңғай мүшелері,
сөйлеммен грамматикалық байланыссыз сөздер (қыстырма, қаратпа сөздер,
одағайлар)... сөзтіркесі синтаксисінің объектісіне кірмейді [14, 111 б.]
деген пікірін негізге алып келді. Бірақ акад. М. Серғалиев: ...салаласа
байланысқан сөздер тобы да сөйлемнің құрылыс материалы болатыны сөзсіз; 2.
мерзімді баспасөз беттерінде, көркем шығармаларда, сирек те болса, салаласа
байланысқан сөздер тіркесінің тізбегі ұшырасады; 3. көптеген сөйлемнен әлде
бір үзінді алғанда, тең функциональды сөздердің байланысы көзге ұрып
тұратыны анық [15, 347 б.] екендігін орынды ескерте отырып, салалас
байланыстағы сөздердің сабақтасқандардан еш кем түспейтіндігін айтқан
болатын.
Моңғол тіл білімінде салалас байланысты энгийн зэрэгцүүлэх холбоо (жай
салаластыра байланыстыру), бұған сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің байланысын,
харилцан зэрэгцүүлэх холбоо (координацалық салалас байланыс) деп екі түрге
бөліп, соңғысына бастауыш пен баяндауыштың арасындағы байланысты жатқызады.
Ал қазақ тілінде салалас байланыстың екі амалы: шылаулар (демеулік,
жалғаулық) және интонация бар екендігі көрсетіліп жүр. Моңғол тілінде
салаластың амалдарына: тоочсон аялга (санамалы интонация), зэрэгцүүлэх
холбоос (жалғаулықтар), зэрэгцүүлэн холбох нөхцлүүд (салаластырушы
жалғаулар: есімнің және етістіктіктің), ерөнхийлж товчилсон үгс (жалпылай
қысқартқан сөздерді) жатқызады. Т.А. Бертагаев моңғол тілінде санамалы
интонация арқылы салаластыруды жалпы топтастырған жұрнақты қолданбай-ақ,
санамалаған қатардың әрқайсысына тіркестіргенде қолданады... бұл жағдайда
сөздердің бірыңғайласуы дегеніміз осы жұрнақтардың бірыңғай болуына
байланысты [16, 3 б.] дегенін қазақ тіліне де қатысты айтуға болады.
Салалас байланыс сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасындағы байланысты
қамтамасыз етеді, сондықтан жұмысымыздың ІІ бөлімі 2.3 тараушасында
толығырақ тоқталамыз. Ал сабақтас байланыс сөздердің сөйлем ретінде
ұйысуына үлкен қызмет атқаратындықтан, бұл мәселе төменде сөз болады.
Қазақ тілінде сөздердің байланысу формаларына: 1.қиысу, 2.меңгеру,
3.қабысу, 4. матасу, 5. жанасу жатады. Моңғол тілінде сабақтас байланыстың
екі формасы бар: 1.хамжих арга (қабысу) 2. найруулах арга (стильдеу) ~
меңгеру; моңғол тіліндегі меңгеру (үгийг угсруулан найруулж холбох) екі
түрлі тәсіл арқылы жүзеге асады: аналитикалық (задлаг) және синтетикалық
(нийлэг). Сөздерді байланыстырудың аналитикалық тәсілі холбох үг
(септеуліктер) арқылы іске асса, синтетикалық тәсіл үйлийн тийн ялгал
(етістіктің септік жалғаулары) және нэрийн тийн ялгал (есім сөздің септік
жалғаулары) арқылы тұлғаланады. Моңғол тілінде қабысуға сөйлемдегі
сөздердің орын тәртібі арқылы байланысы жатқызылады, ал қазақ тілінде
көсемше мен есімше тұлғаларымен байланысу да қабысуға енетіні белгілі.
Соңғысын моңғол тілінде стильдеу, яғни жалғау арқылы байланысқа түскен
меңгеру деп есептейді. Қазақ тіл білімінде де: сөз тіркесінің бір сыңарын
екіншісіне бағындырушы морфологиялық тұлғаларды жалғаулар системаларынан
ғана емес, жұрнақ деп аталып жүрген қосымшалардан да табамыз. Олардың
ішінде, әсіресе, көсемше, шартты рай тұлғаларының қызметі ерекше [17, 18
б.] деген пікір бар.
Қазақ тіліндегі сабақтас байланыстың үш формасы – қиысу, қабысу, меңгеру
моңғол тіліндегі сөйлем мүшелерінің қызметін атқару, байланысу тұлғаларының
тұрғысынан салғастырғанда, жалпы тіл біліміндегі негізгі заңдылықтан алшақ
кетпейді. Қабысу (хамжих арга) – анықтауыш, пысықтауыш мүшенің, меңгеру
(найруулах арга) толықтауыш, пысықтауыш мүшенің, қиысу (харилцан
зэрэгцүүлэх арга) бастауыш пен баяндауыштың арасындағы қатынастың
білдіретін қызметіне, моделіне сәйкес келеді.
Қазақ тілінде қиысу ...бірыңғай мүшелердің басын түйістіруге дәнекер
болатын салалас байланыс та емес, сөз тіркесіне тән сабақтас байланыс та
емес, бірін-бірі талап етіп, бірі өзгерсе, екіншісі де өзгеріп отыратын,
бірақ бірі екіншісіне бағынбайтын, бастауыш пен баяндауыштың арасындағы
байланыс [18, 238 б.] Қиысуда сөйлемдегі бағыныңқы мүше (баяндауыш)
басыңқы мүшенің (бастауыштың) грамматикалық тұлғасына не грамматикалық
мағынасына қарай тұлғаланады.
Моңғол тіл білімінде бас мүшелердің арасындағы байланыс салалас
байланыстың бір түрі – координациялық байланыс (координационная связь)
ретінде қарастырылады; оның екі түрі бар: 1.сочинительно-предикативная
связь (салаластық-предикативтік байланыс); 2.подчинительно-предикативная
связь (сабақтастық-предикативтік байланыс); алғашқысына бастауышы атау
септігімен тұлғаланған байланыс енгізіледі. Мұның себебі, моңғол тілінде
тектік, сандық, жақтық қиысу болмайды; грамматикалық бастауыш пен баяндауыш
қатаң тәртіпке тәуелді болмай-ақ, біршама босаң байланыста болады және екі
құрамды қиыспаған сөйлемнің моделі болып табылатындығында [19, 16 б.]
Сабақтастық-предикативтікке бастауыштың кейде атау септігінен басқа ілік,
табыс, шығыс, көмектес септігімен берілетіндері жатқызылады. Мысалы:
Венийн их сургуулийн тааруухан профессор хэмээн Ленинээс нэрлэсэн. (С.Энх.)

Венаның университетінің нашар профессор(ы) деп Ленин(нен) ат қойған.
Келтірілген мысалда бастауыш шығыс септігімен тұлғаланған.
Біздің қазіргі қазақ тілінің деректерімен салғастыра зерттеп отырған
тіліміз – Моңғол Елінің әдеби тілі – халха диалектісінде жақтық, сандық
қиысу болмағанымен, басқа да моңғол тілдерінде, дәлірек айтсақ, Буряд
тілінің етістіктері баяндауыш қызметінде жұмсалғанда, есім-бастауышқа
тәуелді болады, барлық жағдайда болмаса да, бастауышпен көптік тұлғада
қиысады [20, 36 б.] Және буряд, ойрат диалектілерінде ерекше жақтық-
предикаттық шылау, [21, 120 б.] ал монгор, баоань тілдерінде І жақта –і,
ІІ,ІІІ жақта –а тұлғалы жақ көрсеткіштері бар [22, 92 б.] екендігі
моңғолтанушылар еңбектерінде айтылған. Ал біз салғастырып отырған халха-
моңғол тілінде сөйлемнің жағы бұйрық-қалау рай, контекст, сөйлеу жағдаяты
немесе сөйлеушінің ішкі монологы мен сөйлемдегі қаратпа сөздер арқылы
анықталады. Мысалы:
Биеэ хувааж төрүүлсэн Ээжийнхээ ачийг яалаа даа. (Б.Л.)
Денесін бөліп туғызған Анамның пайдасын қайтті(м)-ді.
Өэлүүн эхийн сүү цусгүй байсныг санагтун. (Д.Нам.)
Өлүн ананың сүті қансыз болғанын есіңе алғай.
Келтірілген 1-мысалда ешбір жіктік жалғауынсыз келген баяндауыш яалаа даа
(қайтті –ді) бір жағынан, сөйлеушінің ішкі монологы арқылы би (мен) деген І
жақ бастауыштың бар екені, екінші жағынан, ээжийнхээ (анамның) деген І
жақтық иелік тәуелдеудің тұлғасынан сөйлеушінің мен екені, ал екінші
сөйлемде санагтун деген құрметтей бұйыру тұлғасы арқылы бастауыштың сіз
екені белгілі болып тұр.
Қазақ тілінде матасу арқылы көрінетін қатынас жүйесі моңғол тілінде ілік
септігінің өз бағыныңқысымен меңгеріле байланысуы арқылы беріледі. Өйткені
моңғол тілінде жалпы түркі тілдеріне тән ерекше байланыс түрі – ілік
жалғаулы сөздің тәуелдік жалғаулы сөзбен сабақтаса байланысу қабілеті жоқ.
Моңғол тілінде тәуелдік жалғаудан соң ешбір қосымша жалғанбайды, тәуелдік
тұлға есім сөздің ең соңғы шегі болады [23, 216 б.]. Қазақ тілінде
тәуелдік тұлғалардан соң септік жалғауының орналасуы норма болып табылады.
Бірақ басыңқы сыңарға жалғанған тұлға тіркескен сөздердің грамматикалық
қатынасына әсер ете алмайтындықтан, бұл тілдердегі тәуелдік жалғауының екі
түрлі орны сапалық айырмашылықтарға ұрындырмайды. Моңғол тілінде ілік
септігі есім сөздерді, есімшелерді сабақтастыра байланыстырып, есім
сөздерге меңгеріледі, сөйлемде анықтауыштық қатынасты білдіреді, яғни
синтаксистік қызметі жағынан сәйкес келеді, бірақ өз басыңқысымен –
тәуелдік тұлғадағы есіммен матаспайды. Қазақ тіліндегі матасқан қатынас
моңғол тілінің иелік (ілік) септіктегі сөздердің меңгерілуі, қазақ тілінің
–лы, -лық, -ғы, -и сын есім жұрнақтары немесе екі есім сөздің қабыса
байланысуы арқылы беріледі.
Жанасу – қазақ тілінде бағыныңқы сөздің басыңқы сөзбен ешбір жалғаусыз,
талғаусыз орын тәртібі және шылаулар арқылы байланысуы. Жанаса байланысып
тұрған бағыныңқы сөз сөйлем құрамында орын талғамайды, басыңқы сыңармен
іргелес те, алшақ тұрып та, араларына сөз салып та байланыса береді. [18,
138 б.] Қабыса байланысатын сөздердің көпшілігі тұрған орындарын
өзгертпейді, жұбын жазбайды. Ал бірқатар қабыса байланысатын сөздер
сөйлемдегі орнын өзгертіп, өздері бағындыратын сөздерінен қашықтап тұрады.
Ондай алшақ байланысу жанасуға жатады. [10, 39] Және де қазақ тілінде
туралы, жөнінде, жайында деген шылаулардың көмегімен жасалған
толықтауыштар өздері толықтайтын мүшелермен жанаса байланысады. [24, 89 б.]
Моңғол тілінде де мұндай позициялық байланыс бар, бірақ оны не қабысудың,
не аналитикалық тәсілмен байланысқан стильдеудің қатарында қарастырады,
басқаша айтқанда моңғол тілінде жанасу деген ұғым қалыптаспаған.
Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің бағыныңқы сыңары басыңқы сыңарымен
мағыналық үйлесім негізінде септік жалғауларының (атау, іліктен басқа)
бірінде тұрып байланысуы меңгеру деп аталатыны белгілі. Меңгерілетін сөз
қазақ тілінде табыс, барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғауларының бірінде
тұрады да, меңгеретін сөз етістік, есім не сол екеуінің ортақтасқан тобы
болады. Моңғол тіл білімінде қазақ тіліндегі меңгеруге сәйкесетін
стильдеуге төмендегі амал-тәсілдер жатқызылады:
а) атау септігінен басқа, харьяалах (ілік), өгөх-орших (барыс-жатыс),
заах (табыс), гарах (шығыс), үйлдэх (құралдық-көмектес-қимыл), хамтрах
(құралдық-біргелік), чиглэх (бағыт) есім септіктерінің жалғаулары;
ә) екі етістікті байланыстыратын етістіктің септік жалғаулары (үйлийн
тийн ялгалын нөхцлүүд) –– көсемшенің ІІ топ жалғаулары;
б) бағыныңқы сыңардағы етістікті, басыңқы сыңардағы есім сөзге
сабақтастыра, анықтай байланыстыратын есімше жалғаулары (үйлийн тодосгон
холбох үйлт нэрийн нөхцөл);
в) есім сөзді есім сөзбен немесе есім сөзді етістікпен сабақтастыра
байланыстыру рөлін атқаратын септеуліктер (дагавар үг – жұрнақ сөз);
Сөйлемдегі сөздерді сабақтастыра байланыстырушы қызмет атқаратын, қазақ
тілінде жоқ септіктің бірі моңғол тілінің үйлдэх – қимыл септігі, оның
қызметін қазақ тілінде негізінен барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері
атқарады. Қимыл септігімен тұлғаланған мүше етістіктерге де, есімдерге де
меңгеріліп, толықтауыш, пысықтауыш бола алады. Мысалы:
Қазақ даласы ән мен күйге толы. (С.Бақ.)
Казахын тал дуу (болон) хуураар дүүрэн.
Моңғол тілінің қимыл септігімен тұлғаланған сөздер пысықтауыш ретінде
жұмсалып, қазақ тіліндегі кейбір шылаудың (арқылы, арқасында, бойынша),
-дықтан, -ғандықтан деген күрделі қосымшалардың орнына жұмсалады. Мысалы:
Сургуулийн захирлын шийдвэрээр оюутнууд намрын ажилд явав.
Мектеп директорының шешімі бойынша студенттер күзгі жұмысқа кетті.
Акад. Ш.Лувсанванданның моңғол тіл білімінде етістікті үйлт нэр
(есімше), нөхцөл үйл (көсемше), цаг заах үйл үг (етістіктің шақтары),
захирах хүсэх үйл үг (бұйрық-қалау рай) деп төртке бөлу етістіктің қандай
да бір жалғауларымен тұлғалануына негізделеді. Шын мәнінде, бұл –
етістіктің емес, етістікке жалғанатын жалғаулардың топтастырылуы. Етістікке
әр түрлі жалғау жалғанғанда олардың мағыналары өзгермейді, бірақ
етістіктердің түрлі қатынасқа түскенін көрсете алады ...көсемшенің
жалғаулары етістіктің бағынықы сыңарын басыңқыға және бағыныңқы есім сөзді
басыңқы сыңардағы есім немесе етістікке бағындыратын тұлға (таңба) бола
алатын есім сөздің жалғауларымен бірдей қызмет атқаратындықтан етістіктің
жалғаулары деп атадық [26, 40 б.] деген пікірін проф. М.Базаррагчаа,
проф. Б.Пүрэв-Очирлар қолдай отырып, мұндай жалғаулар, шын мәнінде,
етістіктерді бір-бірімен шарттастыра байланыстыратын қызмет атқарады және
олар байланыстыру сипатымен бір топқа біріккенімен мағына, қызметі,
қолданысы жағынан айырмашылығы бар; сондықтан оларды І топтың етістіктерді
есім сөздермен, ІІ топтың етістіктерді етістіктермен байланыстыратын
жалғаулары деп бөледі. Етістіктің І топ септік жалғаулары – етістік пен
есім сөздің арасындағы анықтаушы-анықталушының әр түрлі грамматикалық
мағынасын туғызып, мезгілі жағынан анықтай байланыстыратын есімше (цагаар
тодотгон холбох) тұлғалары, оның қазақ тіліндегі сәйкестігі мынадай: -х
(қаз: –у, -атын, -ар, -пақ); -сан; -аа (қаз: –ған, -атын); -даг (қаз:
-атын); - маар (қаз: -атындай, -ар, -арлық); -хуйц, -хүйц (қаз: -атындай,
-арлық); - гч (қаз: -ушы). Қазақ және моңғол тілдерінде есімше тұлғаларымен
байланысқан сөйлем мүшелерінің негізгі қызметі, білдіретін мағынасы бір-
бірінен онша алшақ кетпейді, жоғарыдағы есімше тұлғалары бағыныңқы сыңарда
анықтауыш қызметін атқарады, бірақ байланысу формасы қазақ тілінде қабысу,
моңғол тілінде найруулах~меңгеру ретінде қабылданған. Ал моңғол тілінде
есімшенің кейбір тұлғаларына қазақ тілінде есімше тұлғасына тағы да
жұрнақтар үстеліп (-атындай, -арлық) күрделі құрамда сйәкес келетіні
байқалады. Есімшенің келер шағы тарихи моңғол жазбаларда –ху тұлғасында
жазылған, қазіргі моңғол тілінде бұл тұлға –х ретінде жазылып, қазақ
тілінде қимыл есім –у тұлғасымен (безендіру жұмысы – чимэглэх ажил) немесе
–атын, -ар, -пақ тұлғаларымен (хэлэх санал – айтар, айтатын, айтпақ пікір)
берілсе, сөйлемде екі тілде де ілік септігінде: айтудың амалы – хэлэхийн
арга (нь) және барыс (моңғ: барыс-жатысөгөх орших) айтуға оңай – хэлэхэд
амар т.б. септіктерінде ғана есім сөздерге меңгеріліп қолданылса, табыс,
шығыс септіктерімен септелген түрі тек етістіктерге меңгеріліп (айтуды
ойлау – хэлэхийг бодох, айтудан жалығу – хэлэхээс залхах) т.б. қолданылса,
қазақ тіліндегі қимыл есімнің барыс септігіндегі тұлғасы етістіктерге
меңгерілсе, моңғол тілінде қимыл септігінің тұлғасымен (айтуға оқталу –
хэлэхээр зэхэх) беріледі. Көріп отырғанымыздай, қазақ, моңғол тілдерінде
қимыл есімнің есім сөзге меңгерілуі негізінен сәйкес келеді, алайда, қазақ
тілінде іс-әрекеттің әлденеше қайталанғандығын, дүркінділігін білдіретін
күрделі етістіктің негізгі сыңары қимыл есімнің көмектес септігіндегі
тұлғасында тұрып, болу, отыру т.б. көмекші етістіктермен тіркесіп келуі
моңғол тілінде де күрделі түрде, бірақ негізгі сыңары көсемшенің жалғаспалы
түрінде (айтумен болу – хэл(Ø)сээр байх т.б. беріледі.
Моңғол тілінде етістіктің ІІ топ септік жалғаулары – көсемшенің ІІ топ
жалғаулары бағыныңқы сыңардағы етістікті басыңқы сыңардағы етістікке
сабақтастыра байланыстырып, грамматикалық қатынастардың мағынасын
білдіретін, бірақ жалғанған сөздің лексикалық негізгі мағынасына, етіс,
рай, салт және сабақтастық сипатына, сөздің бағындырушы қабілетіне нұқсан
келтірмейтін тұлғалар болып табылады. Олар мыналар: -саар, -магц, -вч,
-хлаар, -тал, -вал, -нгуут, -нгаа, -лгүй; -маажин және оромдох (немқұрайлы)
көсемшенің –хчаан тұлғалары. Моңғол тілінің ІІ топтағы сабақтастыра
байланыстыратын көсемше жалғаулары қазақ тілінде сөздердің қосарлануы (-а,-
а; -е,-е; -й,-й), қимыл есімдеріне жатыс септігі мен көмектес септігінің
жалғануы арқылы (-уда, -умен); есімшеге жатыс септігінің жалғауы жалғану
арқылы, оларға шектік демеуліктің тіркесуі арқылы (-ғанда, -ғанда ғана),
шартты рай мен демеуліктің қосарлануы арқылы (-са да, -се де), есімше мен
тәуелдік жалғауының ІІІ жағы (-арын, -атынын), көмектес септіктің
тіркесімен (-қанымен), ауыспалы осы шақты білдіретін көсемшенің жұрнағы мен
сала көмекші етістігінің тіркесімен (-а сала), қимыл есімінің (–сы) жұрнағы
мен көмектес септігінің тұлғасымен (-сымен), есімше және –ша дәнекер
қызметтік жұрнағының тіркесімен және оларға шектік демеуліктің тіркесуі (-
ғанша, -генше (ғана) арқылы, болымсыз етістік пен көсемшенің тіркесімен (-
май, -майынша), есімшенің –қан бол-, қыл- тұлғаларымен беріліп,
аналитикалық, синтетикалық жолдармен беріледі. Бұл тұлғалар жай сөйлем
аясында күрделі немесе бірыңғай баяндауыш жасауға, пысықтауыш қызметін
атқаруға қабілетті. (Көсемшелердің екі тілдегі синтаксистік қызметін №1
қосымшадан қараңыз)
Қазақ, моңғол тілдерінде сөйлемдегі сөздер шылаулар арқылы меңгеріле
байланысады. Сөйлемдегі мүшелік қатынастағы сөздердің грамматикалық
мағынасын толықтырып, есім мен етістіктерді байланыстырушы аралық дәнекер
болатын сөздер – септеулік шылаулар мен көмекші есімдер. Бұлар аналитикалық
тәсіл арқылы сөздерді сабақтастыра байланыстырудың амалы болып табылады.
Септеуліктер сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді бірін екіншісіне бағындыра,
өзінің алдында тұрған толық мағыналы сөздердің белгілі бір септік тұлғада
тұруын талап етіп, мезгілдік, мекендік, мақсаттық қатынастарды білдіреді.
Қазақ тілінде септеуліктердің қандай септіктен соң келетіндігі және
олардың моңғол тілінің септеуліктерімен лексика-грамматикалық сәйкестігі
төмендегідей:
1. сөздің түбірі, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер: үшін
(тул, тулд, сайын (тутам), сияқты (шиг), секілді (мэт), сықылды,
тәрізді (адил), туралы (тухай), турасында (тухайд), арқылы (–аар),
бойы (турш), бойымен (-аар, дагуу), бойынша (талаар, ёсоор), жайында,
жайлы (тухайд), шамалы, шақты, қаралы (орчим, гаруй, шахам);
2. барыс септіктегі сөзбен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін
(хүртэл), таман (гарам, шахам), қарай (- руу), салым (-руу), жуық
(шахам), тарта (орчим), таяу (дөхөм);
3. шығыс септікпен тіркесетін жалғаулықтар: кейін, соң (дараа, хойно,
хойш), гөрі (- ), бері (нааш), бұрын (урьд, өмнө), әрі (цааш), бетер
(улам);
4. көмектес септігімен тіркесетін септеуліктер: бірге, қатар, қабат
(хамт, зэрэгцээ, зэрэг, сацуу).
Қазақ, моңғол тілдерінде септеуліктердің лексика-грамматикалық
баламалары сәйкес келгенімен, олардың қандай септіктен соң
тіркесетіндігінде біраз өзгешеліктер бар. Айталық, екі тілде де атау
септігінен соң: шамалы, қаралы, шақты (орчим, гаруй, шахам); қазақ тілінде
атау септігінен соң келетін үшін, туралы, турасында,жайында, бойы, бойында
септеуліктері моңғол тілінде ілік септігінен соң; қазақ тілінде атау
септігінен соң келетін сияқты, секілді, тәрізді септеуліктері моңғол
тілінде атау, ілік, біргелік септіктерінен соң жұмсалады.
Қазақ тілінде барыс жалғаулы сөзден соң келетін дейін, шейін
септеуліктері моңғол тілінде табыс септігінен соң; салым, тартым, жуық,
таяу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.