М. Жұмабаев шығармашылығындағы әлеуметтік - философиялық мәселелер

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 МАҒЖАН ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ.РУХАНИ БАСТАУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

1.1 Мағжан дүниетанымының тарихи және рухани көздері ... ... ... ... ... ... ... . 13

1.2 Мағжан дүниетанымының негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35

1.3 М.Жұмабаевтың адам туралы ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44

2 М.ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
ӘЛЕУМЕТТІК . ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 72

2.1 М.Жұмабаев. тарихи сана және ұлттық болмыстың көкжиегі
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72

2.2 М.Жұмабаевтың тұлға мен бұқараның қарым қатынасы туралы
ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84

2.3 М.Жұмабаев шығармашылығындағы тарихи және рухани
сабақтастық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92

2.4 М.Жұмабаевтың білім туралы ұстанымдарының
философиялық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек философия тарихы мамандығы бойынша жазылған зерттеу болып табылады. Қазақ халқының аса дарынды сөз шебері, ақыны, ойшылы Мағжан Жұмабаев шығармашылығы тарихи-философиялық талдаудан өткізіліп, оның тарихи болмысты философиялық тұрғыдан саралаудағы және тарихи сананы қалыптастыру мен тәрбиелеудегі орны анықталды. Сонымен қатар, ақын шығармашылығының өзекті мәселесі болып табылатын адамтанудағы бірқатар жетістіктеріне көңіл бөлінді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған күннен бастап жүріп өткен тарихи жолының тереңіне бойлап, рухани бастауларының көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап, бүгінгі күннің озық талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қылып қойып отыр.
2003 жылы Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» кешенді Мемлекеттік бағдарламасы [1] қабылданды. Ол Қазақстан Республикасының «Тарихи – мәдени мұраны қорғау мен пайдалану» [2], «Мәдениет туралы» [3], «Ұлттық мәдени қор мен мұрағаттар туралы» [4] заңдарына сәйкес қабылданып жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламада гуманитарлық-әлеуметтік білімнің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын қалыптастыру міндеті қойылған. Мұнда бір жағынан, әлемдік мәдениеттің інжу-маржандарының толығымен қазақ тіліне аударылуы көзделсе, екінші жағынан, қазақ халқының бай рухани мұрасын дүйім жұртқа кеңінен таныту және тарату мақсатында оны орыс және басқа да әлем тілдеріне аудару да қарастырылған. Қазіргі уақытта ерекше назарда болып отырған осындай кешенді бағдарламаның бастауында Мағжан сияқты әмбебап өнер иесі тұр. Өйткені, Мағжан сөздің майын тамызған майталман ақын ғана емес, әр нәрсенің байыбына барып, түбіне бойлай алатын ойшыл және шебер аудармашы да болған. Ол аласапыран XX ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухы мен биік болмысын тану жолында қазақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлға Мағжан Жұмабаевтың дүниетанымын философиялық тұрғыдан сараптау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Қазақтың қандай ойшылын алып қарасақ та, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Мағжан Жұмабаевтың философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне поэзия мен терең ойлылықты бір-бірімен тамаша ұштастырған, солардың өзара кірігу нәтижесінде ерекше сипаттағы шығармашылыққа қол жеткізген Мағжанның ойлау машығы мен сөз саптау әлемі қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады.

1. ҚР Үкіметі «Мәдени мұра» орта мерзімді кешенді Мемлекеттік бағдарламасы. – ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 12 ақпанындағы №171 қаулы // ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы. – Астана, 2004. – 5-19 бб.
2. Қазақстан Республикасы. Тарихи-мәдени мұраны қорғау мен пайдалану туралы Заң. 1992 жылдың 2-шілдесі, №1489 – XII. – Алматы: Дәнекер, 2000. - 20 б.
3. Қазақстан Республикасы Мәдениет туралы Заң 1996 жылдың 24 желтоқсаны, № 056 – 1 – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 36 б.
4. Қазақстан Республикасы. Ұлттық мұрағат қоры мен мұрағаттар туралы Заң. 1998 жылдың 22 желтоқсаны, № 326 – 1 // ҚР Парламентінің жаршысы – 1998. - №24 – 18-30 б.
5. Жарикбаев К.Б. Становление основ научной психологии в Казахстане (история и этапы развития в XX веке). Автореферат доктора психологических наук: 19.00.01. – Алматы, 2001. – 48 с.
6. Жарықбаев Қ.Б. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 128 б.
7. Нысанбаев Ә.Н. Жұмабаевтың философиясы. – Алматы: Қазақстан, 2003. – 30 б.
8. Дербісалиев Ә. Әл-Фарабидің эстетикасы: Оқу құралы. – Алматы: Рауан, 1980. – 68 б.
9. Есмагулова Г.А. Идея свободы в мировоззрении Магжана Жумабаева. Философия ғыл. канд. автореф.: 09.00.03 – Алматы, 2001. – 25 б.
10. Көшенова Р.Н. Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық көзқарасы: Педагогика ғыл. канд. автореф.: 01.00.01 – Алматы, 1995. – 24 б.
11. Әлкебаева Д.А. А.М.Жұмабаев поэзиясының тілдік ерекшеліктері: Философия ғыл. канд. авторерф.: 10.01.03. – Алматы, 1993. – 24 б.
12. Тлешев Е.Е. М.Жұмабаев поэзиясындағы романтизм. Филология ғыл. канд. автореф.: 10.01.08. – Алматы, 1997. – 26 б.
13. Қанарбаева Б.М. М.Жұмабаев поэзиясындағы романтизм. Филология ғыл. канд. автореф.: 10.01.08 – Алматы, 1997. – 24 б.
14. Сабирова Ж.Н. М.Жұмабаевтың психологиялық көзқарастары. Психология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация. 19.00.01. -Алматы, 2005. – 128 б.
15. Кутуходжаев И. М.Жұмабаевтың мәдениеттанушылық көзқарастары. Философия ғыл. канд. автореф.: 24.00.02 – Алматы, 2000 – 30 б.
16. Әбдешев Б. М.Жұмабаевтың прозасы: Филология ғыл. канд. автореф.: 10.01.02. – Астана, 2002. – 26 б.
17. Сенкібаев С.Е. М.Жұмабаевтың тәлімдік мұраларыен мектептік оқу тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары. Педагогика ғыл. канд. автореф.: 13.00.01. -Алматы, 2005. – 26 б.
18. Абдильдин Ж.А. Проблема начала в теоретическом познании. -Алма-Ата: Наука, 1967. – 366 с.
19. Нысанбаев А.Н. Мировоззрение Аль-Фараби и Ибн-Сина в контексте религиозно-философской традиции народов Центральной Азии // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. – Алматы, 199. №1 с. 62-69.
20. Әбішев Қ.Ә. Философия. - Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 266 б.
21. Әбжанов Т.Ы., Нысанбаев Ә.Н. Қысқаша философия тарихы. - Алматы: Эверо, 2004. – 210 б.
22. Хамидов А.А. Категории и культура. -Алматы: Ғылым, 1992. – 240 с.
23. Соловьева Г.Г. Восточные мотивы в современной западной методологии науки // Методология науки в контексте взаимодействия восточной и западной культур. – Алматы: Ақыл кітабы, 1998. 162 с. (сс. 104-128).
24. Шалабаева Г.К. Постижение культуры: мировозренческие парадигмы и исторические реалии Казахстана – Алматы: Ақыл кітабы, 2001. – 312 с.
25. Изотов М.З. Формирование единой мировой науки в контексте диалога культур Востока и Запада // Методология науки в контексте взаимодействия восточной и западной культур. – Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 162 с. (81-91 бб.)
26. Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. -Алматы, 1994. – 172 б.
27. Рысқалиев Т.Х. Философия тарихындағы даналық проблемасы. Философия ғыл. докт. автореф.: – Алматы, 1999. – 51 б.
28. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік-философиялық талдау. Алматы, ҚР БҒМ философия және саясаттану институты, 2000. – 180 б.
29. Нұрланова Қ.Ш. Эстетика художественной культуры, казахского народа. -Алма-Ата: Наука, 1987. – 176 с.
30. Абдильдин Ж.М. Великая степь и мировоззрение традиционного казаха. Соч.: В 5 т. – Алматы, 2000. – Т. 3 – с. 395-406.
31. Нысанбаев А. Казахская философия и универсалии традиционной культуры // Саясат, 2001. -№3. с. - 48-53.
32. Нұрланова Қ.Ш. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің эстетикалық ерекшеліктері // Қазақ даласының ойшылдары (XI-XVIII ғғ.) 3 – кітабы – Алматы, 2001.-74-106 б.
33. Нұрмұратов С.Е. Халықтың негізгі рухани құндылықтары // Қазақ даласының ойшылдары (XV-XIX ғғ.) 4 – кітап. – Алматы, 2004. – 310 б. (25-43 бб.).
34. Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. –Алматы: Өлке, 1994. – 298 с.
35. Сегізбаев О.А. Казахская философия XY начала XX века. –Алматы: Ғылым, 1996. - 471 с.
36. Тайжанұлы А. Мұхтар Әуезов – ойшыл, ғалым, ұстаз. -Алматы: Қазақстан, 1998. – 304 б.
37. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. -Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
38. Мұсаева Н.Р. Қазақ философиясындағы адам мәселесі. Философия ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. -Алматы, 1998. - 36 б.
39. Есімов Ғ. Қорқыт дүниетанымы // Парасат. – 1998. - №4. 22-23 бб.
40. Байтенова Н. Ж. Қазақ философия тарихының даму тенденциялары // XXI ғасыр: Ұлы дәстүр жолымен. -Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 385 б.
41. Алтаев Ж., Қасабек А., Ғабитов Г. Философия және мәдениеттану. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 208 б.
42. Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің мифологиясы. -Алматы: Қазақ университеті, 1998.-204 б.
43. Ғарифолла Есім Хаким Абай. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1997. – 180 б.
44. Григорьев В.Г. Фрагменты времени. Документы, рассказы и очерки. Алматы: Қазақстан, 1990. –176 б.
45. Нұрмұратов С. XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамы: құндылықтық бағдарлар. – Саясат, 2005. №9 – 21 б.
46. Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.
47. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры – Алматы: Жалын, Ж.Ш.С., 1997. – 368 б.
48. Жұмабаев М. Көп томдық шығармалар жинағы. 2-том, Алматы: Жазушы, 2003. – 130 б.
49. Жұмабаев М. Педагогика. Баланы тәрбиелі қылу жолдары. – Алматы: Рауан, 1993. – 112 б.
50. Жұмабаев М. Шығармалар жинағы. 3-том. Аудармалар, ғылыми еңбек, мақалалар. – Алматы: Жазушы, 2002. – 297 б.
51. Жұмабаев М. Жан сөзі: Өлеңдері мен дастандар. – Алматы: Раритет, 2005. – 256 б.
52. Жарықбаев Қ. Қазақтың тәрбиелік ой-пікір антологиясы: VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең. – Алматы: Рауан, 1994. - т. 1, -320 б.
53. Қасымова Г. Көне түркі шешендігі // XXI ғасыр: Ұлы дәстүр жолы: Алматы, Қазақ университеті, 2001. – 385 б.
54. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. -Алматы: Ғылым, 1975. – 258 б.
55. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы. «Ана тілі». 1992 ж. -156 б.
56. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық, құрастырған М.Мағауин, М.Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 1 – 384 б.
57. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары: - Алматы: Жазушы, 1986. – 480 б.
58. Жұмабаев М. «Алқа» атты әдеби үйірмесінің бағдарламасы // Ақиқат, 1992. -№ 7 – 71-78 бб.
59. Құнанбаев А. Қара сөздер. Поэмалар. -Алматы: Ел, 1993. – 112 б.
60. Қодар Ә. Шығыс пен Батыс текетірестігі жоқ қоғамдастығы // Парасат, 1992. -№12. – 8-9б.
61. Әлем: Альманах: Өлеңдер, очерктер, әңгімелер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 496 б.
62. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. -Алматы: Ғылым, 1994. – 350 б.
63. Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1984. – 384 б.
64. Байтұрсынұлы А. Маса: өлеңдер мен көсемсөздер. – Алматы: Раритет, 2005 – 208 б.
65. Қараш Ғ. Өмір пәлсафасы – Алматы: Заман. – 1994. – 240 б.
66. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. Орынбор. – 1924. – 183 б.
67. Шопенгауэр А. Избранные произведения / Сост. Авт.вступ. ст. и примеч. И.С.Нарский. – М.: Прсвещения, 1992. – 479 с.
68. Бурал Х. Түрік әдебиеттануындағы Мағжан Жұмабай шығармашылығының зерттелуі. – ҚазҰУ Хабаршысы. Философия сериясы. 2006. -№6, 64 б.
69. Құдаш С. Қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев. – Қазақ әдебиеті, 1988. 23 желтоқсан, 2 б.
70. Қирабаев С. Мағжан – қазақтың ұлттық ақыны // Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім. – 1995. – 140 б.
71. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі: 1998. - 384 б.
72. Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. М.: МГУ. – 1982. – 480 с.
73. Белый А. Символизм как миропонимание. – М.: Республика, - 1994. – 528 с.
74. Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық, 1-т., Алматы: Білім, 1995. – 256 б.
75. Д.Кішібеков, Т.Кішібеков. Қазақ философ халық. – Ақиқат, 1994. -№3, – 31 б.
76. Шүлембаев Қ. Рухани ынтымақтастық – өмірлік қажеттілік. – Ақиқат, 1994. №10. – 24 б.
77. Бердібай Р. Мәңгілік жасайтын мұраға шақыр – Егемен Қазақстан, 1993. – 16 маусым.
78. Қанарбаева Б. «Қорқыт» поэмасының философиялық мәні – Ақиқат, 1993. -№6 - 84 б.
79. Классикадан – Гарри Поттерге дейін – Жалын, 2007. -№10. - 48 б.
80. Алаш ақиықтары: мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар. – Алматы, Алаш, 2006. – 288 б.
81. Ілес М. Түбі бір түркіге ортақ тұлға. – Жалын, - 2007. №10. -31 б.
82. Құттықожаев И. Мағжанның мәдениеттану ғибраты. – Қызылорда: Алтын Орда, 2000. – 68 б.
83. Фромм Э. «Искусство любви». (исследование природы любви). -Минск, 1990. – 258 б.
84. Қалмырзаев Ә. Өркениеттілікке қалай жетеміз немесе кекшілдік пен жікшілдік хақында // Ақиқат, 2007. № 7. – 18 б.
85. Тайжанов А. Ғаламдасу: түркілік таным мен тағлым // Жалын, 2007. №8. 3 б.
86. Тәжібаев Р. Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан: жаңа мәдени-рухани ұстаным // Таң-Шолпан, 2007. - №3. - 9 б.
87. Вопросы философии, 2004. №3. – 24 б.
88. Мұсаева Н.Р., Есіркепова Г.К. М.Жұмабаев дүниетанымындағы еркіндік идеясы. – «XXI ғасырдың басындағы ғылымның, білімнің және қоғамның тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму проблемалары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. – Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті, 2003 ж. 5-т. – 198 б.
89. Адамзат өркениеті – тарих және қазіргі заман. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 5-9 шілде 2005 ж. -Алматы: Қайнар университеті, 2005. – 266 б.
90. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы: Білім, 1995. – 16 б.
91. Берлібаев Отандық тарихи білімнің ғылымға дейінгі даму ерекшеліктері. – Қазақ тарихы, 2006. -№4. – 14-15 бб.
92. Кәрібаев Б. Түркістан аймағы және қазақ хандығы. – Қазақ тарихы, 1996. -13-14 бб.
93. Жұмабаева Ж. I-VII ғасырлардағы түркілер. – Қазақ тарихы, 2006. -№6. – 3-6 бб.
94. Нысанбаев Ә. Тәуелсіздік. Демократия. Гуманизм. – Алматы: Философия және саясаттану институты, 2006. – 377 б.
95. Қойгелдиев М. Түркістанның ұлы перзенті. – Қазақ тарихы, 1997. -№2. -16 б.
96. Саркин Н. Киргизское стихотворение об Александре Македонкском // Известия Общества истории, археологии и этнографии. – Казань, Т 21. сс.373-378.
97. Жандарбек З. Шыңғыс хан және түркі мемлекеттілігінің қайтадан қалпына келтірілуі. Қазақ тарихы.-Алматы: 2006. -№6. -9 б.
98. Құрманалиева А.Д. Әл-Фарабидің ғылымдар жүйесіндегі музыка өнерінің алатын орны – XXI ғасыр: Ұлы дәстүр жолымен. Қазақтың ұлы философы А.Х.Қасымжановтың туғанына 70 жыл толуына арналған ғылыми халықаралық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2001 – 385 б.
99. Оралтай Х. Түрікшілдік дегеніміз қазақшылдық. – Қазақ тарихы, 1997. -№ 6. – 21 б.
100. Тұлға. Таным. Шығармашылық. -Алматы: Компьютерно-издат. центр института философии и политологии МОН РК, 2007. - 460 с.
101. Әкім Ж. Ойласу – Таң Шолпан, 2007. - №4. – 134 б.
102. Еңсепов Ж., Еңсепов А. Домбыра шегінің философиясы. Қазақ тарихы, -Алматы: 2007. -№1. – 58-64 б.
103. Жұмабаев М. Қала, дала // Жұлдыз, 1993. -№2. - 204 б.
104. Жұмабаев М. Бастауыш мектепте ана тілі // Жұлдыз, 1993. -№1. -176 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 136 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 МАҒЖАН ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ-РУХАНИ
БАСТАУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 13

1.1 Мағжан дүниетанымының тарихи және рухани
көздері ... ... ... ... ... ... ... . 13

1.2 Мағжан дүниетанымының негізгі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35

1.3 М.Жұмабаевтың адам туралы
ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44

2 М.ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
ӘЛЕУМЕТТІК - ФИЛОСОФИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72

2.1 М.Жұмабаев- тарихи сана және ұлттық болмыстың көкжиегі
туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 72

2.2 М.Жұмабаевтың тұлға мен бұқараның қарым қатынасы туралы

ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84

3. М.Жұмабаев шығармашылығындағы тарихи және рухани
сабақтастық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92

4. М.Жұмабаевтың білім туралы ұстанымдарының
философиялық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 105

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 112

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 114

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек философия тарихы
мамандығы бойынша жазылған зерттеу болып табылады. Қазақ халқының аса
дарынды сөз шебері, ақыны, ойшылы Мағжан Жұмабаев шығармашылығы тарихи-
философиялық талдаудан өткізіліп, оның тарихи болмысты философиялық
тұрғыдан саралаудағы және тарихи сананы қалыптастыру мен тәрбиелеудегі орны
анықталды. Сонымен қатар, ақын шығармашылығының өзекті мәселесі болып
табылатын адамтанудағы бірқатар жетістіктеріне көңіл бөлінді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алған
күннен бастап жүріп өткен тарихи жолының тереңіне бойлап, рухани
бастауларының көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық
ойларынан нәр жинап, бүгінгі күннің озық талабына сай рухани жаңғыруды
мақсат қылып қойып отыр.
2003 жылы Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған
Мәдени мұра кешенді Мемлекеттік бағдарламасы [1] қабылданды. Ол Қазақстан
Республикасының Тарихи – мәдени мұраны қорғау мен пайдалану [2],
Мәдениет туралы [3], Ұлттық мәдени қор мен мұрағаттар туралы [4]
заңдарына сәйкес қабылданып жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламада гуманитарлық-
әлеуметтік білімнің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын қалыптастыру
міндеті қойылған. Мұнда бір жағынан, әлемдік мәдениеттің інжу-маржандарының
толығымен қазақ тіліне аударылуы көзделсе, екінші жағынан, қазақ халқының
бай рухани мұрасын дүйім жұртқа кеңінен таныту және тарату мақсатында оны
орыс және басқа да әлем тілдеріне аудару да қарастырылған. Қазіргі уақытта
ерекше назарда болып отырған осындай кешенді бағдарламаның бастауында
Мағжан сияқты әмбебап өнер иесі тұр. Өйткені, Мағжан сөздің майын тамызған
майталман ақын ғана емес, әр нәрсенің байыбына барып, түбіне бойлай алатын
ойшыл және шебер аудармашы да болған. Ол аласапыран XX ғасырдың бас кезінде
өмір сүріп, туған елімен бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп,
тарихпен бірге жасап келеді. Халқымыздың даналық рухы мен биік болмысын
тану жолында қазақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлға Мағжан
Жұмабаевтың дүниетанымын философиялық тұрғыдан сараптау бүгінгі күннің
өзекті мәселесі болып отыр.
Қазақтың қандай ойшылын алып қарасақ та, олардың шығармашылығы
белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың
негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Мағжан Жұмабаевтың философиялық
дүниетанымы мен шығармашылығы XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX
ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз
байланысты. Оның үстіне поэзия мен терең ойлылықты бір-бірімен тамаша
ұштастырған, солардың өзара кірігу нәтижесінде ерекше сипаттағы
шығармашылыққа қол жеткізген Мағжанның ойлау машығы мен сөз саптау әлемі
қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Мағжан
дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдері мен
поэзиясын өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып,
жаңа жол – адам іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс мәдениетінің
аясында сұхбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді.
Кеңінен қанат жайып отырған бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем
халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұхбат құру мүмкіндігіне ие болған
заманда Мағжанның дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу - өзекті
мәселелердің бірі. Оның шығармашылығында Батыс пен Шығыс өркениеті ерекше
тоғысқан. Мағжан көрсеткен адамгершілік ұстанымдар қазіргі біздің қоғамдық
болмысымызда ерекше сұранысқа ие болып отыр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы
болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік
қасиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан
тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білген жағдайда ғана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз.
Халықтың өзіне тән рухани тәжірибесін өз бойына сіңірген ұлттық философияны
сараптау оның өзін-өзі тануына жол ашады.
Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындау барысында мынадай тұжырымдарға
мән беру қажет деп есептейміз. Біріншіден, халқымыздың тарихында өзіндік
ізденістерімен, іс-әрекеттерімен із қалдырған ойшылдарымыздың дүниетанымын
тарихи-философиялық талдаудан өткізу халқымыздың рухани болмысын тануға
ерекше үлес қосады; екіншіден, әрбір ойшылды осындай сараптамадан өткізу
ұлттық философияның аясын кеңейтіп, ұғымдарын толықтырады; үшіншіден,
мұндай сараптау тарихи және рухани сабақтастықты нығайтып отырады. Ал ол өз
тұрғысынан ұлттық ойлаудың үздіксіз дамып, ұдайы жаңарып, жаңғырып отыруын
қамтамасыз етеді. Төртіншіден, өткенді тану, оның қисынына бойлау
қоғамымыздың берік болашағын қалыптастыруға негіз болады.
Осындай аса маңызды қоғамдық жұмыстарды атқаруда Мағжан тәжірибесі,
ақыл-ойы, ұстанымдары үлкен септігін тигізеді деп ойлаймыз. Өйткені Мағжан
- өз болмысында халықтың кешегі тарихын, өз заманындағы әлеуметтік хал-
ахуалдың жағдайын табысты ұштастырып, болашаққа қол созып, оған жол сілтей
алған аса сирек дарын иесі. Мағжан өлеңдерін оқыған сайын онымен күнде
тілдескендей, қауышқандай әсер аласың. Өйткені Мағжан сөз құдыретін жан-
жақты игерген ақын. Өз заманынан, өз ортасынан әлде қайда озып, бүкіл
адамзаттық мәдениет пен ғылымның деңгейіне көтеріліп, жалпы адам болмысының
заңдылықтарын жете білген және меңгерген ойшыл-ақынның шығармашылығы
бүгінгі рухани мәдениетімізде өзіне лайықты орнын тауып, тәуелсіздігімізді
одан әрі нығайтуға үлес қосуда. Мағжан - философ ақын ретінде ерекше ойлау
машығына ие ойшыл. Оның шығармашылығы философиялық ойлаудың ерекше
поэтикалық түрі болғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мағжантану қазіргі уақытта әдеби-мәдени
саладағы жан-жақты дамыған, тарихи дәстүрі мен тәжірибесі мол ғылыми
арнаның біріне айналып отыр. Оның дамуында бірнеше маңызды кезеңдерді бөліп
көрсетуге болады.
Бірінші кезең – XX ғасырдың бас кезінде Жүсіпбек Аймауытов, Қошке
Кемеңгерұлы, Смағұл Садуақасов, Мұхтар Әуезов есімдерімен байланысты.
Мағжан шығармашылығы туралы алғашқы сыни мақалалар, жылы лебіздер мен
толғаныстар осы жылдары жазылды. Әсіресе, Мағжанның ақындық өнеріне қатты
мән берілді.
Екінші кезең – Кеңес өкіметінің саяси дәуірлеу уақытына дөп
келгендіктен Мағжан шығармашылығы туралы кең көлемде зерттеулер
жүргізілмеді. Бірақ сол жылдардың өзінде Мағжанның ерекше ақындық болмысына
қамқор көңілмен қараған Ілияс Омаров, Хайролла Махмұдов, Сәйфи Құдаш
секілді көрнекті тұлғалардың еңбегін атап өтуіміз қажет.
Үшінші кезең – Қазақстанның тәуелсіздік алуымен басталды. Бұл
Мағжантанудың шын мәнінде дамып, қанат жайған уақыты. Ш.Елеукенов,
М.Базарбаев, С.Қирабаев, Р.Бердібай, Ә.Тәжібаев, Ш.Сәтбаева, Р.Нұрғали,
Г.Есимбеков, А.Жақсылықов, Б.Мамраев, Т.Жұртбаев, Е.Тлешов сияқты
ғалымдардың еңбегінде Мағжан шығармашылығы әдеби зерттеу тұрғысынан
зерттелген. Осындай мол көлемде зерттеу еңбектері бола тұра, М.Жұмабаевтың
әдеби мұрасы түпкілікті зерттеліп бітті, оның қазақ әдебиетіне қосқан үлесі
толық анықталып болды деп айтуға болмайды.
Мағжанның әдебиет саласындағы табыстары әлі де өз зерттеуін күтуде.
Тәуелсіздік жылдарындағы Мағжантанудың бастапқы ерекшелігі – оның
шығармашылығы әдебиет танудан басқа да гуманитарлық ғылымдардың зерттеу
нысанына айналып, ұғымдық, мағыналық аясының кең көлемде анықтала бастауы.
Мағжан дүниетанымының психологиялық, педагогикалық, мәдениеттанымдық
қабаттары арнайы зерттеудің нысанына айналды. Бұл мағжантанудың өрісін
кеңейтіп, оның қоғамдық рухани маңызының терең ашылуына жағдай жасауда.
Мағжан шығармашылығы Қ.Б.Жарықбаевтың [5, 6] Ә,Нысанбаевтың [7]
Ә.Дербісалиевтың [8] еңбектерінде байырғы әдеби үрдістен басқа қырда
талданып, оның бұрын белгісіз болған жаңа қырлары ашыла түсуде.
Соңғы жылдары Мағжан романтизмі мен символизмі де көп сөз болуда.
Тәуелсіздік алғаннан бері М.Жұмабаевтың шығармашылығының әртүрлі
мәселелерін қарастыратын бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Олардың қатарына Г.А.Есмагулованың Идея свободы в мировоззрении Магжана
Жумабаева [9], Р.Н.Көшенованың Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық
көзқарастары [10], Д.А.Әлкебаеваның М.Жұмабаевтың поэзиясының тілдік
ерекшеліктері [11], Е.Е.Тлешовтың М.Жұмабаев шығармасындағы романтизм
[12], Б.Қанарбаеваның М.Жұмабаев поэзиясындағы фольклорлық дәстүр [13],
Ж.Н.Сабированың Мағжан Жұмабаевтың психологиялық көзқарастары [14],
И.М.Кутуходжаевтың М.Жұмабаевтың мәдениеттанымдық көзқарастары [15],
Б.М.Әбдешовтың М.Жұмабаевтың прозасы [16], С.Г.Сенкібаевтың
М.Жұмабаевтың тәлімдік мұраларын мектептік оқу тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары [17] тақырыпты зерттеулерін жатқызуға болады.
Г.Есмагулова М.Жұмабаев дүниетанымдағы экзистенциалдық мәселелерді талдап,
олардың батыс мәдениетімен үндестігін, ұқсастығын көрсетуге тырысты. Әрине,
салыстырмалы, коппаративистикалық зерттеу, әруақытта жақсы нәтиже береді.
Бірақ Мағжан Жұмабаев батыс экзистенциализмін білмеген күнде де өзіндік
жолмен адами мәселелерді зерттеуге ұмтылыс жасап, біршама жақсы, көзге
тұрарлық нәтижеге қол жеткізді.
И.М.Кутуходжаев М.Жұмабаевтың мәдениеттанымдық көзқарастарын
қарастырып, үнемі батыс европалық философиялық бағыттарға назар аударады.
Егер де философиялық релятивизм тұрғысынан келсек, Мағжан өз ортасының, өз
халқының заңды жемісі болғандықтан көптеген мәдениеттанулық тұжырымдарға
өзіндік жолмен, келбетпен жеткендігі әруақытта көзге ұрынып тұрады.
М.Жұмабаев Педагогика кітабының авторы ретінде өте жақсы, жан-жақты
ойластырылған, әрбір тұжырымы дәлелденген тәрбие ілімін жасады.
Бұл Мағжан тұлғасының ғылыми жұмыстар саласындағы көрнекті табысы.
Оған педагог ғалымдар жеткілікті түрде көңіл аударған. Дегенмен, бұл салада
Мағжан қол жеткізген табыстарды жан-жақты саралау әлі де қажет деп
есептейміз.
Мағжанның психологиялық көзқарасын зерттеу бастау алды, бірақ одан
әрі жалғастыруды керек ететін тұстары әлі де баршылық.
Мағжан- білімді, дарынды, іздену аясы өте кең ақын, ойшыл. Оның
шығармашылығының көптеген қабаттары уақыт өткен сайын өз зерттеуін күтуде.
Соңғы жылдардың ең бастапқы жетістігі- М.Жұмабаев шығармашылығын
философиялық тұрғыдан зерттеу. Әрине, бұл өте қызықты және берері мол
үрдіс. Мағжанның әр өлеңі өзінше бір әлем, сондықтан онда философиялық
дискурс өте мықты орын алған, соны оқи алсақ, көпшілік назарына ұсына
алсақ, нұр үстіне нұр болатыны сөзсіз.
Біз зерттеу жұмысымызда адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтың
Мағжан шығармалығындағы көрінісіне тарихи философиялық тұрғыдан талдау
жасадық. Философиялық дүниетанымның мәнін ашып көрсетуде басшылыққа алған
негізгі қағидамыз - өз заманының дүлдүл ақыны, ойшылы Мағжанды ойшыл,
жоғары рух иесі ретінде тудырған осы қоғамның өзіндік қайшылығы. Сонымен
қатар ойшылдың көтерген философиялық мәселелері философия тарихы арқылы,
адамзат өміріндегі өмір мәндік мәселелер ескеріле отырып зерделенді.
Ақын өзінің алдындағы азаматтық парызын нақты бар болмысымен абыройлы
атқара білді. Ол бұл жолда өмір мектебінен өтіп, дәстүрлі қазақ
мәдениетінен, Шығыс пен Батыс ілімдерінен бірдей сусындап, оған ақын
көңілімен, ақыл көзімен қарайды. Қашанда бір жақты болудан өзін аулақ
ұстаған Мағжан адамның таным процесін жан-жақты талдай отырып, өзіндік сана
ерекшелігін айрықша бөліп қарады. Біз зерттеу жұмысымызда ойшыл ақынның
таным теориясын жан-жақты талдап, оның біртұтастығын, тиянақтылығын
көрсетеміз және оның қазақ философиясы тарихындағы орнын айқындаймыз.
Мағжан өмір сүрген замандағы ойшылды толғантқан әлеуметтік
мәселелерді философиялық тұрғыдан талдау барысында біз негізінен ақынның өз
шығармаларына сүйендік. Мағжан шығармаларының тарихи маңызы зор, ақын өзін
толғантқан әрбір қоғамдық мәселеге өз көзқарасын, өзінің қатынасын анық,
айқын, бірақ көркем сөз түрімен беріп отырған.
Мағжан дүниетанымына Шығыс пен Батыс мәдениеті бірдей әсер етті.
Сондықтан оның дүниетанымына тарихи-философиялық тұрғыдан баға беру
барысында Батыс пен Шығыс мәдениетінің ерекшеліктерін салыстырмалық
сараптамадан өткізген авторлардың зерттеу жұмыстарына және жалпы философия
тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, көзқарас қалыптастырған ғалымдардың
еңбектеріне сүйену қажеттілігі туындап, ғылыми методологиялық жағынан
отандық авторлардың еңбектерінің көп көмегі тиді. Әсіресе, зерттеу
барасында бағыт-бағдар болған еңбектердің қатарына Ж.М.Әбдильдиннің [18],
Ә.Н.Нысанбаевтың [19], Қ.Әбішевтің [20], Т.Әбжановтың [21], А.А.Хамидовтың
[22], Г.Г.Соловьеваның [23], Г.К.Шалабаеваның [24], М.З.Изотовтың [25],
А.Қ.Қасабектің [26], Т.Қ.Рысқалиевтің [27], С.Б.Нұрмұратовтың [28],
Қ.Ш.Нұрланованың [29] ғылыми-философиялық еңбектері жатады.
Біз өз жұмысымызда қазақ философиясының тарихын зерттеуде қол
жеткізген нәтижелерді жан-жақты пайдаландық. Қазақ халқының дүниетанымына
зерттеу жүргізіп, оған объективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше
пікір қалыптастырған еңбектердің қатарына Ж.М.Абдильдиннің [30],
Ә.Н.Нысанбаевтің [31], Қ.Ш.Нұрланованың [32], С.Б.Нұрмұратовтың [33],
Ж.С.Орынбековтың [34], О.А.Сегізбаевтың [35], А.Тайжанұлының [36],
Д.Кішібековтың [37], Н.Р.Мұсаеваның [38], Ғ.Есімнің [39], Н.Ж.Байтенованың
[40], Ж.Алтаевтың [41], Т.Х.Ғабитовтың [42] шығармалары мен ғылыми
мақалаларын жатқызуға болады.
Бүгінгі күнге дейін Мағжан Жұмабаев дүниетанымын зерттеуде біршама
жұмыстар атқарылғанымен ұсынылып отырған бұл еңбекте бұрын-соңды назар
аударылмай келген мәселелерге көңіл бөлінді Мағжан Жұмабаев дүниетанымына
философиялық талдау жасаған жұмыстардың бар болуына қарамастан,
диссертациялық жұмыстың нысаны болып отырған тақырыптың зерттелу деңгейі
отандық ғылымда алғашқы қадам дегейінде деп айта аламыз. Мағжандай ойшылдың
дүниетанымын тарихи-философиялық тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше
ойлау мәдениетіне бойлай түсетінімізге күмән жоқ. Бұл еңбек халқымыздың
рухани мәдениетінің жаңа деңгейге көтерілуіне өзіндік үлес қосатынына
сеніміміз зор.
Зерттеудің негізгі мақсаты. Ғылыми еңбектің мақсаты – қазақ тарих
философиясындағы Мағжан Жұмабаевтың орнын анықтап, республикадағы тарихи
сананың дамуы мен қалыптасуындағы ықпалын көрсету және Мағжан
дүниетанымының біртұтастық тиянақтылығын айқындау.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
- философ ақын Мағжан Жұмабаевтың дүниетанымы мен әлемге қарым-
қатынасының қалыптасуына негіз болған рухани қайнар көздерді анықтау;
Мағжанның әлеуметтік-философиялық көзқарасының қалыптасуына ықпал
жасаған қоғамдық қарама-қайшылықтарға философиялық тұрғыдан талдау жасау;
- ақын шығармашылығындағы ұлттық болмыстың негізгі сипатарын айқындау
және оның пікірінше ұлттық болмыс пен тыныс тіршіліктегі қол жеткізуге
ұмтылыс жасайтын құндылықтарды анықтау;
- Мағжанның тарих туралы ұстанымдарын сипаттап және тарихи тұлғаларды
бағалау. Өмір мен өлім қарама-қарсылығын пайымдаудағы негізгі пікірлерін
анықтау, адам болмысындағы Мағжан анықтаған иррационалды мүмкіндіктерді
саралау және олардың адам өміріндегі рөлін көрсету;
- білімнің құндылықтық табиғатын көрсетіп, оның тұлғаның
қалыптасуындағы рөлін көрсету.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негіздері.
Қазақ философиялық ойлау мәдениетіндегі Мағжан Жұмабаевтың орнын
анықтап, ондағы философиялық концептілерді түсіндіруде автор дәстүрлі
методологиялық негіздерге сүйенді. Атап айтқанда, жұмыста автор
абстракттылықтан нақтылыққа өту және тарихилық пен логикалықтың бірлігі
принциптерін, талдау мен жүйелеу, индуктивті мен дедуктивті, түсінік беру
тәсілдерін қолданды.
Ғылыми зерттеуде әдебиет саласындағы ғалымдардың тұжырымдамаларымен
қатар отандық және шетелдік мамандардың философия тарихын объективті
тұрғыда қарастыруының тәжірибелері кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диссертациялық, жұмыста 1989 жылдан
бері жарық көрген Мағжанның төл туындылары және Алаш ақиықтары кітабының
материалдары пайдаланылды.
Диссертациялық зертеудің ғылыми жаңалығы.
Жұмыстың ең басты жаңалығы – Қазастанда енді-енді қалыптаса бастаған
тарих философиясындағы Мағжан Жұмабаевтың орнын анықтауы. Осы негізгі
ғылыми тұжырымдамаға жан-жақты талдау жасалып, оның бұрын онша мән
берілмеген, айтылмаған философиялық тұрғыдағы маңызды ұғымдарына назар
аударылды.
Қазақ өркениетінің, мәдениетінің қайталанбас дара ерекшеліктерінен
туындаған сөздер мен ұғымдар қоры Мағжан шығармашылығында ақын құрастырған,
өте сәтті ойластырылған мағынасы мен көтерер жүгі терең тың концептілермен
толықтырылады. Мағжанның сәтті сөз тіркестерін концепт деп бағалауымызға
оның әлем бейнесін сипаттауына тікелей қатысты болуы және жеке тілдік тұлға
үшін де, жалпы лингвомәдени тұтастық – тілдік қауым үшін де маңыздылығы
негіз болды. Қай мәдениеттің болмасын негізгі концептілеріне төмендегідей
абстрактылы жалпы адамзаттық мәнге ие ұғымдар кіреді: махаббат, Отан, ұят,
тағдыр, ерік-жігер, еркіндік, үміт.
Халықтың әлем үлгісін түзейтін түсінік ұғымдары, осындай мәдени
конецптілері Мағжанда толығынан көрініс береді, сонымен қатар, оның от-
үміт, от-өмір, өмір-от секілді өзіндік сипаттағы концептілермен
байытылады. Мағжан шығармашылығы – қазақ философиясының ұғымдық, сөздік
қорын өте сәтті кеңейтетін бірден-бір бастау. Өйткені ақын поэзиясындағы
әрбір сөз өзінің негізгі поэтикалық суреттемелік, көркем-сөздік қасиетінен
әлдеқайда терең, жоғары дүниетанымдық, тұжырымдық деңгейге көтерілген. Ақын
сомдаған поэтикалық образдың астарында үлкен мағына, мән жатыр. Оның
философиялық күші осында. Мағжан поэзиясын сөз құдыретінің тылсым
күштерінің жан-жақты пайдалану нәтижесінде қалыптасқан ой ағысы деп
бағалауға болады. Ой ағысы ретінде ол біресе дүлей күшпен тез арада
қозғалып, жойқын терең сезімдерді дүниеге келтірсе, бірде тып-тыныш, моп-
момақан жайымен ақырын қозғалып, сабырлы, шуақты, әр нәрсеге мейіріммен,
шырайлы шуақты қарайтын мамыражай, жайбырақат сезімдерді тудырады. Біресе
от болып жанатын, біресе жел болып гулейтін, біресе тып-тынық дария болатын
Мағжан болмысының тылсым күші мен рухани қуаты осыда болса керек.
Автор бұл еңбегінде философиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып,
төмендегідей негізгі ғылыми нәтижелерге қол жеткізді.
- Мағжан Жұмабаевтың дүниетанымының қалыптасып, дамуына рухани,
тарихи және теориялық негіз болған ізденістер мен ой ағыстары және XX
ғасырдың бас кезіндегі қазақ болмысы жан-жақты талданды;
- Мағжанның ерекше сипаттағы ақындық болмысына қатты әсер еткен
ұлттық болмыстың негізгі сипаттары анықталып, оған ақын көзімен баға
берілді және сол тарихи дәуірдегі ақынды толғандырған, ойландырған,
қапаландырған негізгі қоғамдық қайшылықтар анықталды;
- Мағжан көптеген тарихи тұлғаларға баға берді, заман ағымын
бағамдап, кешегі, бүгінгі, болашақ уақытты бағалай отырып, тарихи болмыс
пен сананың қалыптасуына тірек, негіз болатын тетіктерді анықтады және
қоғамның дамуында тарихи сананың маңызды роль атқаратындығын көрсетті;
- Мағжан адам туралы өзіндік ерекшелігі бар концепция жасады және
оның біртұтастығын жан-жақты негіздеді;
- Мағжан адамның әлемге қарым-қатынасы аясында өмір мен өлім
мәселесіне аса назар аударды. Осы мәңгілік проблеманы анықтауда үлкен
біліктілік және табандылық, тапқырлық танытты;
- Мағжан адамның тұлға, азамат, ерекше сипаттағы дарын иесі болып
қалыптасуы үшін білімнің аса қажетті құндылық екендігіне көңіл аударды.
Отандық философияда алғашқылардың бірі болып, білімді адамды өзгертетін,
қайтадан жасайтын, түлететін құндылық ретінде бағалады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар.
Автор өзі қол жеткізген тың ғылыми нәтижелер ретінде көпшілік алдында
қорғауға мынадай негізгі тұжырымдарды ұсынады:
1. Мағжан Жұмабаев Батыс пен Шығыс мәдениетінің, қазақтың көшпелі
өркениетінің әртүрлі, көпжақты рухани, мәдени, әлеуметтік, теориялық,
тарихи ықпалын көре отырып, ешкімге ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мол,
дара дүниетаным қалыптастырды. Соның арқасында философиялық мәні жоғары,
тәлімдік, тәрбиелік қуаты мол ұлағатты шығармашылықты дүниеге келтірді.
Яғни, Мағжан Жұмабаев жеке мен жалпының, нақтылық пен абстрактіліктің,
тарихилық пен логикалықтың өзара кірігуі, қоян-қолтық араласуы, бірігуі
нәтижесінде пісіп жетілген ойшыл ақын, философ.
2. Әрбір адамның ойшыл ретінде танылуына оның өзіне дейінгі рухани
ілімдерден нәр алуы жеткіліксіз. Бұл сананың тарихи алғышарты ғана. Мәселе
ойшылдың сол тарихи алғышартқа сүйене отырып, өзі шыққан ортаны
түсіндіруінде, бағамдауында болып отыр. Мағжан XX ғасырдың бас кезіндегі
қазақтың ұлттық болмысын тек оның өзінің дамуы қисынынан ғана емес, бүкіл
дүниежүзілік өркениет дамуы тұрғысынан бағалады, осындай сәтті
методологиялық өлшемді орынды пайладанудың нәтижесінде ұлт болмысыныдағы
негізгі қайшылықтарды көрсете отырып, одан арылудың жолын көрсетті. Осы
тұста ақын өлеңдерінің қуатты танымдық, эвристикалық, жасампаздық табиғатын
ерекше атап өткен орынды деп есептейміз.
3. Мағжан шығармашылығының қайталанбайтын ерекше қыры – оның тарих
туралы толғаныстары. Тарихи сананың маңызды тәрбиелік қуатын көрсете
отырып, Мағжан әр адамды толғандыратын, ойландыратын тарихи параллельдерді
қолданады. Мағжанның тарихи тақырыптағы өлеңдерінде жалпы түркі
мәдениетінің қиынды да қызықты жолы, оның алып тұлғалары бағаланған.
Осы ракурста екі нәрсеге көңіл бөлген жөн деп есептейміз. Біріншіден,
оның тұран, түркі, алаш ұығымдарын ұтымды пайдаланып, географиялық,
кеңістік пен уақыттық тұрғыдан жан-жақты мәлімет беруі. Екіншіден, жалпы
түркі мәдениетінің маңызды тарихи кезеңдерінің мен мұндалауы. Осының өзі-
ақ қазіргі қазақстандық азамат жүрегінде үлкен мақтаныш сезімін туғызатын
маңызды, рухани фактор. Сонымен қатар қазіргі уақытта дами бастаған түркі
тану ғылыми бағытына тірек, арқау боларлық ойлар көптеп табылады.
4. Мағжан Жұмабаев біртұтас тиянақтыққа негізделген адам туралы
ұстанымдарды жасады. Әлемге, қоғамға, басқа адамға қарым-қатынасын ашып
көрсету барысында сезімдік танымның мол қуаты және ақыл, ойының,
парасатының тереңдігі, сонымен қатар, осылардың заңды біртұтастығы болып
табылатын жігер, ерік, жалын сияқты адами күштер айқындалған.
5. Өмір-өлім қарама-қарсылығы жан-жақты талданып, осы ракурста өмір
феноменінің адамға қымбаттылығы, оның тіршілік етуінің түпкі мақсаты,
атрибуты, ажырамас түпкі бастауы ретінде анықталып, өмірдің ұдайылығын,
үздіксіздігін, тұрақтылығын қамтамасыз ету факторлары негізделді. Осы
тұрғыдағы Мағжан табыстары – от-үміт, от-өмір, өмір-от концептілері
көпшілік назарына ұсынылады.
Мағжанның біртуар шығармасы Қорқыт поэмасы мен Шолпанның күнәсі
тақырыпты шағын әңгімесінің сюжетіне сүйеніп, адам мен әлем, қоғам, адам
қарым-қатынасының күрделі табиғаты бағамдалады. Өмір сүру - өзінің,
халықтың қамы, оған деген қажеттілігінің жиынтығы. Іс-әрекет жасаушы
адамның экзистенция ретінде тіршілік етуі, тіршілік үшін қамдану – дүниеде
болу - өмір сүру танымын түсіндіреді. Адамның өмір сүруі айналаға қатынасы
арқылы көрініс табады. Ақынның жан дүниесі туған табиғаттан күш-қуат алып,
тазарып, сауығып жарасады. Табиғат пен адам дүниесі бірлікте, сабақтастықта
деген мәдени-философиялық ой-тұжырым жасалынады. Сондықтан да табиғаттан,
айналадағы адамдардан қамқорлық күте отырып, табиғат-анаға адамның қатынасы
сүйіспеншілік екенін ұғындырады. Сүйіспеншілік – адамдықтың өлшемі деген
Ғарифолла Есімнің [43, 61 б.] пікірі бекер айтылмаса керек. Мұндай сезімдік
қатынас адамдарды жоғарғы деңгейден көрінуге ұмтылдыратын мейірім ғана
емес, адамның өзінен де жоғары, ғарыштық танымның барлығын түсіндіреді.
Дүниедегі адамның орны әлем мен табиғат кеңістігіндегі тіршілік иесі
болумен анықталады. Ғарыш пен табиғаттың, қоғамның, өзінің күш-қуатымен ой
тербеткен ақын ішкі дүние еркіндігін сезінуімен қуаттылығын танытады.
6. Білім – керемет күш деген жаңа заман ойшылы Ф.Бэкон тұжырымы
Мағжан шығармашылығында өзінің жалғасын табады. Ойшыл ақын білімді адамды
адамилықтың жоғары дәрежесіне көтеретін негізгі рухани құндылық ретінде
бағалайды. Мағжанның білім туралы ойлары мен тұжырымдары қазіргі заман
үрдісіне сай келеді. Елімізді бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің
қатарына қосатын, Қазақстанның әрбір азаматына ішкі еркіндік пен азаматтық
сезімін сыйлайтын да осы білім факторы. Қазіргі уақытта білім туралы
білімнің дамыған кезеңі. Ақпараттық, виртуалды әлем кеңінен қанат жайған
уақытта білімді болу жеткіліксіз. Білімді білу үшін емес, өмір сүру
тетігіне айналатын білімді игерудің технологиясын ұсыну үшін дамыту қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Ұсынылып отырған ғылыми
зерттеудің арқауы Мағжанның дүниеге көзқарасы болғандықтан оның
қорытындылары мен ой-тұжырымдарын Қазақстанның философтары ғана емес,
сонымен бірге гуманитарлық және педагогикалық салада қызмет ететін барлық
мамандар, педагог-ғалымдар пайдалана алады. Диссертанттың ізденістерін
студенттер, аспиранттар, мектеп мұғалімдері, орта және жоғары білім беретін
оқу орындарында Мағжантану, Қоғамтану, философия пәндері мен курстары
бойынша сабақ беретін ұстаздар қауымы қажетіне жарата алады. Сондай-ақ
Мағжанды сүйетін көпшілік үшін ақын ұлағатын терең танып-білуге
көмектеседі.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мазмұны, тұжырымдары мен қағидалары
Поиск-Ізденіс деп аталатын ҚР Білім және Ғылым министрлігінің ғылыми
журналында (Алматы, 2007), ҚР ҰГА-ның философия және саясаттану
институтында шығатын Әл-Фараби журналында (Алматы, 2007), Әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысында (Алматы, 2007) жарық көрді. Осы ғылыми
зерттеудің негізгі идеялары М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университетінде өткен Этносаралық өзара қатынастар-
еуразияшылдық идеяларды дамытудың кепілі атты халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 2007), М.Әуезов- жаңа дәуір данышпаны
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 2007) және
Әуезов оқулары - 6 атты ғылыми-теориялық конференцияларда (Шымкент, 2007)
талқыланды, сондай-ақ философия ғылымдарының докторы, профессор
А.Ж.Алтаевтың 60-жылдығына арналған Қазақ философиясындағы антропологиялық
дискурс және қазіргі заман деп аталатын дөңгелек үстел материалдарында
(Алматы, 2008 ж.) жарияланды.
Жұмыстың зерттелу кезеңдері.
Бірінші кезеңде (2004-2005жж.) тақырып таңдалып, өзектілігі мен
маңыздылығы айқындалып, зерттеудің мақсат- міндеттері, обьектісі, әдістері
анықталды. Зерттеуге қатысты библиография жасалынып, қажетті әдебиеттер
іріктелінді. Зерттеу барысында көбінесе М.Жұмабаевтың өз шығармалары,
сондай-ақ бұрын беймәлім болып келген мақалалар, деректі құжаттар,
аудармалар жинақталған Алаш ақиықтары деп аталатын жинақ кеңінен
пайдаланылды.
Екінші кезеңде (2005-2006 жж.) жинақталған деректердің негізінде
зерттеудің ғылыми-негіздемесі жасалынды. Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар
мен жұмыстың ғылыми жаңалығы айқындалды.
Үшінші кезеңде (2007-2008 жж.) М.Жұмабаев дүниетанымының
ерекшеліктері, адам туралы ұстанымдары, тарихи сана мен ұлттық болмыс,
тұлға мен бұқара қарым-қатынасы туралы ойларының дәл қазіргі таңда
қаншалықты өзекті болып отырғандығы дәлелденіп, зерттеу нәтижелері
мақұлдаудан (апробация) өткізілді және зерттеу материалдары жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 МАҒЖАН ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ-РУХАНИ
БАСТАУЛАРЫ
1.1 Мағжан дүниетанымының тарихи және рухани көздері
Қазақ халқының ақыны, ойшылы М.Жұмабаев әлем өркениетінің ерекше
өліарасы болып табылатын XIX ғасырдың аяғында дүниеге келіп, XX ғасырдың
бас кезінде аз ғана уақыт ғұмыр кешті. Бар жоғы 45 жыл өмір сүрген ойшыл
артында уақыт өткен сайын мағынасын, мәнін жоғалтпай, қайта жаңа ғасырлар
көшіне жақындай түсетін, тарихи-рухани тағылымы мол мұра қалдырды. Уақыт
пен кеңістік Мағжан тіршілік еткен дәуірден алыстаған сайын, оның ақындық,
азаматтық болмысы бізге жақындай түседі.
XXI ғасырдың бас кезінде басқа елдермен қоян-қолтық араласып, өз
тәуелсіздігін одан әрі нығайтуға, тұрақтандыруға тырысып жатқан қазіргі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік, мәдени, саяси ұмтылыстары өзінің
негізгі бағыттары жағынан Мағжан өмір сүрген тарихи уақытқа өте ұқсас.
XIX ғасырдың соңында қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы бір шоғыры
қалыптасып, олар халықты мәдениеттің ең озық үлгілерін, ғылым мен тілді
меңгеруге үндеді. Қазақтар балаларын да замандағы ең озық оқу орындарына
оқуға бере бастады. Бұл бетбұрыстың негізгі жемісі ретінде қазақ халқының
біршама білім алған, дүниетаным ауқымы кең, нағыз патриоттар шоғыры бой
көтерді. Тарихшы В.Григорьев деректері бойынша: Жоғары және аяқталмаған
жоғары білімді 100-ге жуық (Ж.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов, М.Шоқаев,
Б.Қаратаев, М.Тынышпаев т.б.), мектептер, училищелер мен мұғалімдер
семинарияларын тамамдаған, 700-ге жуық (А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Ә.Жантөреев, А.Асылбеков т.б.) азаматтар болды [44, 47-48 бб.].
Міне, солар 1917 жылы алғашқы ұлттық үкімет пен республика – Алашты
құрды. Соның арқасында қазақ идеясының негізі қаланды.
Философия ғылымдарының докторы, профессор С.Нұрмұратов XX ғасырдың
басындағы қазақ қоғамында пісіп-жетілген құндылықтық бағдарларды сараптай
отырып, мынадай орынды ой түйді: Қазақ халқының сан ғасырлардан бері өз
уақытын күткен рухани түлеуге, әлеуметтік жаңғыруға, этникалық бұлқынысқа
деген ұмтылыс және сонымен қатар ұлттық болмысындағы әмбебап дүниетанымдық
мәселелерді терең пайымдауға деген талпынысы, негізінен іргелі мағынада XX
ғасырдың басына дөп келген еді. Сол тарихи кезеңде қазақ болмысында біршама
сауатты, әлемдік тарихи процестен жан-жақты түсінігі бар, этникалық өзіндік
санасын жетілдіруге ұмтылған ұлттық интеллигенция қалыптаса бастайды.
Сөйтіп, қазақ қоғамында алғашқы рет кең-байтақ еліміздің әлеуметтік-
этникалық кеңістігінде өркениеттілікті, тұтастанған ұлттық дамуды мақсат
еткен зайырлы қоғамның принциптері қалыптаса бастаса, екінші жағынан, ислам
дінінің құндылықтары қоғамдық санада жаңғырып, әлеуметтік және саяси
мәселелер астасып, жаңаша маңыздылыққа ие бола бастады [45, 21 б.].
Ғалым атап көрсеткен құндылықтық бағдарлар қазақ қоғамында XXI
ғасырдың басында тағы да қайталанып отыр. Егер де XX ғасырдың бас кезінде
қазақ қоғамы патшалы Ресейдің отарлық саясатының зардабынан босап, рухани
оянуға бет бұрған болса, ал XXI ғасырдың бас кезінде тоталитаризм
құрсауынан босап, демократиялық, гуманистік құндылықтарға негізделген
құқықты, азаматтық қоғамды құруға бет бұрды. Егер де XX ғасырдың бас
кезінде қазақ зиялылары Алаш үкіметін құруға тырысса, ал XXI ғасырдың бас
кезінде Қазақстан Республикасын нығайтуға бет алды. Соңғы екі-үш жылдағы
негізгі ұстаным - әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу. Осы
мақсатты орындау барысында бұдан 100 жыл бұрын Мағжанды толғандырған,
ойландырған негізгі кешенді мәселелер – мектепті жаңарту, халықты білім мен
ғылымға үндеу, мәдениетті болуға шақыру, ұлттық намыс пен қадір-қасиетті
сақтау, ұлттық рухты көтеру сияқты мәселелер күн тәртібіне қайтадан
қойылып, қазіргі ұлт зиялыларының алдыңғы қатарлы топтарының мемлекетке
қайта-қайта ескертіп отыратын бағыт-бағдарына айналды. Экономиканы
дамытумен қатар рухани факторға да көңіл бөліп, жоңғарлардың жойқын
шабуылына төтеп беріп, жерін қорғап, отаршыл империяның тырнағының астында
езіліп қалмай, ұлттық болмысын сақтай білген өр халықтың рухын, тарихи
жолын, бітім-болмысын қазіргі жастарға ұсынып, өршіл, текті сана иелерімен
қауыштыру біздің алдымыздағы негізгі міндет.
Өз халқының тарихын жан-жақты білетін, өз асылдарын аялай алатын
азамат қана шынайы патриот болуы мүмкін.
Осы тұрғыдан Мағжан дүниетанымы, өмір жолы, танымдық бағыт-бағдары
әруақытта өз маңызын жоғалтпайды.
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын, жанамын,
Күнге ғана бағынам
Өзім – күнмін, өзім от [46, 49 б.]
деп жырлаған Мағжан шығармашылығы өзінің әдемілігімен, тереңдігімен, жан-
жақтылығымен қызықтырады. Мағжанды оқыған сайын, оның
тұңғиық,
тылсым сырларына енген сайын бойыңды қуаныш кернеп, өзің үшін
өзің мақтана бастайсың. Өйткені ақынның тылсым дүниесіне ену үшін өзің
де бір сәт тылсымдық күшке айналасың.
Мағжан шығармашылығында ұлттық пен жалпы адамзаттық құндылықтар
жарасымды түрде үйлестік тапты. Ең алдымен, ұлттық сипат көгермей, ұлылық
әлемилік болмақ емес. Бұған тағы да көз жеткіздік.
Мағжан болмысында қазаққа тән ұлттық энергетика бар., ол өзі көркем
сөзбен әдімілеген, айшықтаған кез келген нәрсеге қазақ ұлты стихиясының
көзімен қарады. Мағжан әлемін таныған сайын біз қазақ әлеміне жақындай
түсеміз, оның қыры мен сырына, қуанышы мен қайғысына, қиын тағдыры мен
бақытты сәттеріне қаныға түсеміз.
Мағжан туралы көп еңбектер жазған Ш.Елеукенов Әдебиет және ұлт
тағдыры деген еңбегінде қазақ әдебиетінің Мағжан тұсындағы даму, ілгерілеу
ерекшеліктерін бағалай отырып: Абай мен Мағжан, бірі дүниенің астын үстіне
келтірген революция дауылдары қарсаңында, екіншісі – сол дауылдың өртке
тигендей құтырынып, аласұрған шағында өмір сүріп ақындық құрды [47, 19 б.]
– деп жазды. Осы ойын одан әрі: Абай реалистік орыс әдебиетінің алтын
ғасырына етене жақын тұрса, Мағжан осы әдебиеттің күміс ғасырымен,
символизм ағымымен, т.б. мидай араласып, Абай антика, Шығыс сарындарына
құлақ түрсе, Мағжан түрікшіл, шығыскер атанып жүрді [47, 19 б.].
Әрине Ш.Елеукенов әдеби байланыстар мен әдеби процесс арасындағы
сабақтастық тұрғысынан дұрыс пайымдау жасап отыр. Шынында да Абай дауыл
қарсаңында дүниеден өтті, бірақ ол өзінің барлық шығармашылық болмысымен,
дүниетанымдық өресінің кеңдігімен дауыл қарсаңындағы ырыл мен дырыл, ырду
мен дырду, жарқыл мен түнекті жүрегімен де, жанымен де сезіп кетті. Өмірдің
мың құбылысының, адамның рухани күйреуінің ащы шындығын көріп кетті. Міне,
Абай трагедиясының түп-төркіні осында болды. Мағжан сөзімен, яғни Мағжанның
М.Горькийден аудармасымен айтсақ: Ер Сұңқар: Жауларыңмен қарсыласып
қансырадың ... Күн келер сенің ыстық қаныңның тамшылары тұрмыс
қараңғылығында ұшқындай жарқырап, талай ер жүректерге жарық пен азаттықты
аңсататын от берер [47, 5 б.]. Екеуі екі дәуірді анықтаған тұлғалар
болғанымен, олардың арасында жарасымды ұқсастық пен сабақтастық бар. Ол
туралы көп айтылып, жазылып жүр. Ал біздің ойымызша, қазақ поэзиясының екі
алыбын бір-бірімен жақындатып, қабыстырып тұрған негізгі арна ол ұлттық
құндылықтардың бүкіл адамзаттық өреде жырлануы, пайымдалуы.
Қазақтың әлемдегі ешбір ұлтқа, ұлысқа ұқсамайтын өзіндік тұрмыс-
тіршілігін, жартылай отырықты, жартылай көшпелі өмір салтын, жауынгершілік,
ерлік ұғым – түсініктерін, мінез-құлқын, ру, ұлыс ара қарым-қатынасын, ел
билеу, заң-жосындары, тіпті жалпыға ортақ делінетін махаббат сезімдерін,
табиғатпен ара қатынасын, діни түйсік-түсініктері арқылы ешбір халыққа
ұқсамайтын ойлау жүйесін, сөз өнерін, поэзиясын, бейнелеу өнерін айшықтай
алды, көрсетті, әйгіледі.
Дегенмен, Мағжан революция дауылына тап болды, оның аласұрған
құтырысының құрбаны болып кете барды. Бірақ құтырған дауылға өзіндік баға
беріп те үлгерді. Ақыл, ойы, зердесі тұрғысынан, революция салдарына терең
бойлай алмаса да, әйтеуір оның рух азаттығына, бостандығына жат құбылыс
екенін ақын жанымен сезді, жүрегі сыздады, көңілі қалды.
Бұл да түсініксіз бір жағдай. Революция дауылы ақырындап өрбіп, іске
асып, жан-жағын жайпай бастаған уақыттары Мағжан болмысының қалыптасу,
даму, нығаю кезеңімен тұспа-тұс келіп отырған.
Мағжан өмірінің маңызды кезеңдері бүгінгі мәліметтерде былай
көрсетіледі.
1905-1910 жылдар – Қызылжарда медреседе оқиды.
1910-1911 жылдары – Уфадағы Ғалия медресесіннің шәкірті.
1913-1916 жылдар – Омбы мұғалімдер семинариясында оқыған.
1922 жылы Ташкентте орыс-қазақ тілі мен әдебиетінен Қазақ-Қырғыз
институтында сабақ берген.
1922-1923 жылдары Москвада жоғары әдеби-көркем институтында оқыған.
Осы мәліметтердің өзінен-ақ Мағжан дүниетанымының жан-жақты
қалыптасуына әр түрлі орта, мәдени үрдіс, бағыт-бағдар ықпал еткендігі
байқалады. Уфа, Омбы, Ташкент, Москва- бұлар сол уақыттағы ірі мәдениет,
ғылым ошақтары, сонымен қатар, әртүрлі өмірлік бағдарламалары бар орталар.
Мағжан өзі оқыған әрбір қаланың, ортаның тыныс-тіршілігімен етене жақын
болған.
Қызылжардағы медреседе араб, парсы, түрік тілдерін меңгереді.
Стамбулда білім алып, сол мүмкіндігін қазақ балаларына таныту мақсатында
медресе ашқан Мұхамбетжан Бегишевтің Мағжан дүниетанымының қалыптасуына
тигізген ықпалы зор болды.
Мағжан осы кезден бастап-ақ қазақ, татар, араб, парсы ақындарын еркін
игеріп, шығыс даналары Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Омар Хайям, Низами, Науаидың
шығармаларын түпнұсқадан оқитын дәрежеге жетті.
Ақынның адам, азамат, ақын ретінде қалыптасуына Міржақып Дулатов пен
Ахмет Байтұрсыновтың ықпалы зор болған.
Мағжан Абай шығармашылығымен де жан-жақты таныс болған. Таныс болып
қана қоймай , Абайдай данышпанның халқы, қоғам алдындағы беделін жақсы
түсіне отырып:
Ай, жыл өтер, дүние көшін тартар
Өлтіріп талай жанды, жүгін артар.
Көз ашып, жұртың ояу болған сайын,
Хакім ата, тыныш бол, қадірің артар
[48, 12 б.] деп жырлайды. 16 жастағы ақынның сәуегейлігі шын мәнінде іске
асты. Бұл алыпты алыптың тануы болса керек.
Қызылжардағы медресеге түспес бұрын Мағжан ауыл молдасы Кәрімнен
білім алады. Молда өте қатал болған болуы керек. Өйткені өмір бойы ақын
молда, сабақ деген сөздерді тітіркенбей еске ала алмаған көрінеді. Кейін
өзі педагог болғанда алғашқы сабақ оқыған кездерін жиі еске алатын болған.
Таң атқаннан күн батқанша, көк шыбық сынғанша сабайды. Баланың көзі
кітаптан кішкене бұрылып кетсе, салып жібереді. Жап-жас ойын баласы бір
нәрсеге езу тартып күлсе, салып жібереді. Қарғыс тигір көк шыбықтың сорлы
баланың арқасына шып-шып тимейтін шағы бар ма еді?! Көк шыбық тиген сайын
қайқаңдап, жас жүрегіміз елжіреп, көзіміз ыстық жасқа толып, зәреміз кетіп,
әлбісін-ә, әлбісін-ай деп талайымыз отырмап па едік?! Молда атын көтерген
хайуан бар күшімен құлағымыздан тартқанда, тістеніп тұрып тілімізді
тартқанда, талайымыздың құлындаған дауысымыз құраққа шықпайтын ба еді [49,
79 б.]- деп жазды ақын. Сонда да шәкірт Мағжан оқуын үзбей, хат танып
шыққан.
Кейінірек әкесі Ахмет Ақанов дейтін башқұрт мұғалімін жалдап, бала
Мағжан одан жәдид оқу жүйесі арқылы білімін толықтырады.
Жәдидше оқу сол кездегі прогресшіл бағыттағы білімге жол ашатын бағыт
болды. Өйткені онда тек мұсылмандық негіз ғана емес, білімнің басқа
көздері де есепке алынды.
Уфадағы Ғалия медресінде білім алуы Мағжанның интеллектуалдық
өресін кеңейтеді, бұл кезең – ақынның ел жұртынан алыстап, ғылым мен
білімнің ұзақ жолына аттанысының басы болатын.
Мағжанның дүниетанымының қалыптасуын сөз еткенде, ақынның Ақан сері
мақаласындағы мына бір ойды пайдалануымызға болады. Мағжан Ақан туралы ой
толғап отыр. Ал біз оның өзіндік ой иірімін өз шығармашылығын бағалауға
негіз етіп алып отырмыз. Ақын мынадай пікір ұсынған еді.
Адамның бір атаның баласы екені рас болса, белгілі бір заманның
баласы екені де даусыз. Ақан заманның баласы. Ол заман - өткен тоқсан
тоғыз, жүзінші жылдар, қазақ даласын оңтүстік пен солтүстіктен екі
албастының келіп басқан заманы. Біреуі – Бұқардан ишандардың,
қазіреттердің, молдалардың, халфелердің шаңырақтай сәлделеріне,
күпілерінің күйектей етектеріне жабысып келген мұсылман албастысы. Екіншісі
– болыстардың знак, мөрлеріне, тілмаш, учительдердің қақиған
картоздарына, сымтиған шалбарларына оралып келген орыс албастысы. Ол дәуір
– осы екі албастының кесірінен елдің өмірі іріп, шіріп, тілінің
тарғылданған дәуірі [50, 206 б.].
Міне, ақынның заман туралы, оның негізгі ерекшеліктері жөніндегі
пікірі. Осы суреттеме, немесе талдау Мағжан өмір сүрген уақытқа да тән еді.
Яғни, ақын болмысына әсер еткен екі Шығыс бар, оның бірі – даналар Шығысы,
Фирдоуси мен Низами, Насими, Науаи әлемі, әдемілік пен терең сезімдердің,
өте нәзік ишаралар мен белгілердің, Ләйлә мен Мәжнүн әлемі, сұлулық пен
махаббат сынды адам мейірімінен, өмірге деген ғашықтығынан туындаған
гуманистік ой-әлемі. Екіншісі – дінді желеу еткен, бірақ сол діннің шынайы
болмысынан тым алыс қалған тоғышар молдасымақтардың Шығысы. Өкінішке орай,
осы молдасымақтар қарапайым адамдар өміріне өз ықпалын жүргізді, оларды қан
қақсатты. Сонымен қатар, Мағжан үлкен жеккөрініштілікпен атап отырған орыс
албастысы Ресей империясының отарлық, екі жүзді саясатын жүргізіп отырған
жандайшаптар. Сүттей ұйыған халық болмысына сызат түсіріп, оның арасына
жікшілдік отын маздатқан, соны пайдаланып иен даланың шұрайлы жерлеріне көз
тіккен орыс келімсектерінің жағымсыз іс-әрекеттеріне Мағжан осылай баға
берген. Бұдан нәзік жанды сезімтал ақынға басқыншылық, басқаның несібесіне
көз тігушіліктің қаншалықты жек көрінішті болғанын айқын көруге болады.
Бірақ Ресей кең байтақ ел ғой. Мұнда албастымен қатар ізгі жанды,
қайырымды адамдар да өмір сүрді. Мағжан өзі аса үлкен шеберлікпен аударып,
қазақ оқырманына жақын етуге тырысқан М.Горький, В.Иванов, С.Мамин-Сибиряк,
П.Дороховтың Отаны да Ресей. Ресей ойшылдары арқылы басқа әлем де өз есігін
айқара ашты. XX ғасырдың бас кезіндегі осындай шытырман, екі жақтылықтан,
әр түрлі пиғылдар мен мәдени үрдістердің өзара бетпе-бет ұшырасуынан жаңа
мағына, бұрын-соңды болмаған ой ағындары пісіп жетілді.
Яғни қазақ даласында Батыс пен Шығыс осылайша өзара ұшырасты, бетпе-
бет келді. Соның нәтижесінде қазақ халқының рухани көсемдері өзіндік
ерекшеліктерімен, қуатты үлгімен, болашаққа ұмтылған жасампаз идеяларымен
мен мұндалап алға шықты. Екі жақты тепкіден қиналған, шаршаған, әлі
құрыған, бірақ әлі де жақсылықтан үміті үзілмеген халықтың жарқын
болашағының символындай болып,
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар
Мен – Күн ұлы, көзімде Күн нұры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келемін –
Күннен туған, Гүннен туған пайғамбар [51, 20 б.] - деген Мағжанның
асқақ үні естілді.
Гүндер – қазақ халқының арғы атасы. Өзін күнге теңеген, гүннен туған
Мағжан шын мәнінде пайғамбар ғой. Оның пайғамбарлығы сол кезде онша
білінген жоқ. Өйткені, ол ешкім ешкімнің қадірін білмеген, білуге де
тырыспаған аласапыран, алқа көл сұлама уақыт еді. Мағжанның өз сөзін
пайдалансақ, күштілер мен күшсіздердің текетіреске түскен, өзара егесіп
қалып, кімді кім жеңетіні белгісіз неғайбыл сәттер еді. Әсіресе қазақ
қоғамы үшін, өйткені оны Патшалық Ресей барынша қараңғылықта, рухани
мешеулікте ұстап отыруға тырысты. Бұл әрекетінде үлкен табыстарға жетті.
Ұлы Абайды ашуға бөлеген жарамсақтар, орыс уряднигінің құлы болып үлгерген
жағымпаздар, өз күнінің, жеке қара басының мүддесі үшін ештеңеден
тайынбайтын безбүйректер қалыптасып үлгерді. Олардың сана-сезімінің
төмендігі соншалық, қарабайыр тіршілік қамы үшін өз ұлтының көптеген асыл
қасиеттерін, тектілігін жоғалта бастағанын түсіне алмады. Міне, Мағжанды
дүниеге әкелген осындай мәдени-әлеуметтік орта еді. Бірақ Мағжан өз
ортасынан суырылып шығып, рухани биіктікке көтерілді, заман үрдісін дөп
басып, үнін тыңдай алды. Керек уақытында дұрыс қорытынды жасай алды,
халықтың болашағын қамтамасыз ететін негізгі тетікті жолдарды анықтай алды.
Рухани энергетикасы қуатты, рухы мықты Мағжан феномені қайдан шықты деген
заңды сұрақ туындайды ғой. Оған жауап беру үшін бірнеше маңызды арналарды
бөліп көрсетуге болады.
Ең алдымен, Мағжанның жанұясы, шыққан әулеті және жеке басының табиғи
қасиеттері, қабілеті мен дарыны.
Екіншіден, қазақ халқы жүріп өткен тарихи жол мен дәстүр
сабақтастығы.
Үшіншіден, XX ғасырдың бас кезінде өзара ұшырасқан Батыс пен Шығыс
өркениеттері сұхбатының кешенді нәтижелері, ауқымды өнегелері.
Төртіншіден, жалпы әлемдік өркениет пен рухани дамудағы іргелі
бетбұрыстар.
Бірінші факторды сөз еткенде жалпы қазақ отбасының өзінің балаларына
деген ерекше ілтипаты мен жауапкершілігін, оқуға, білім, ғылымға баулу
бұлжытпайтын қағида, заң болғандығын ерекше атап өткен жөн.
Абайды Абай еткен бүкіл әулетінің ұйытқысы болған дана әже Зере,
адамгершілігі мол, сабырлы да салмақты ана Ұлжанның күндей шуақты, жердей
құнарлы, игілікке толы ізгілікті тәрбиесі мен өз заманының ірі тұлғасы
болған Құнанбай қажының көрегендігі мен білгірлігі екендігін әруақытта
есепке алғанымыз орынды. Өйткені ол баласына жүрген жерінен қоржын-қоржын
кітап әкеліп отырған. Сол сияқты Мағжанның әкесі Бекен де кішкентай алты
жасар ұлын ауыл молдасына апарған ғой. Бұл балам сауатын ашсын, білімді
болсын деген тілектен туындаған табиғи сезім және алға ұмтылыс. Біз
жоғарыда атап өткендей, молданың сайқы мазақ сабақтарына Мағжан сияқты
сабырлы, шыдамды, табанды балалар ғана шыдаған. Осы фактілерді ой елегінен
өткізсек, Мағжан жастайынан зерек, жігерлі, ізденімпаз, өзін-өзі ұдайы
дамытуға тырысқан азамат болғандығы көрініс береді. Уфа, Омбы, Ташкент,
Мәскеу сияқты ірі қалаларда тұру оңай болмаған шығар. Бірақ осы
қиыншылықтарды елемей, білім жолындағы ізденістерін тоқтатпай, өз өресін
кеңейте бергендігі ақын шығармашылығынан тайға таңба басқандай көрініп
тұрады. Өзі оқыған мектептерінен тиянақты білім алып шығу сол оқу орнының
мүмкіндігімен қатар, жеке адамның табиғи нышандарына, қарым-қабілетіне де
байланысты. Мағжан оқыған авторлар мен тілдердің саны, өлеңдерінде тұнып
тұрған сөз саптау шеберлігі, ұтымды образдар мен символдардың көптігі
ақынның диапазоны кең, дарқан дарынын көрсетеді. Ол - сөз атаулының сөлі
мен нәрін, иісі мен дәмін, оның химиялық құрамы мен салмағын айнытпай
анықтайтын қасиетті қалам иесі, сөзден неше түрлі сәтті ой иірімдері мен
сезім толқындарын балқытқан, құйған ұста. Осындай дарын иесінің тұлғалық
қалыптасуында қазақ халқының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.