Банктің жеке капиталын қалыптастыру және оның қаржылық тұрақтылығын қамтамсыз ету туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БАНКТІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік капиталдың жалпы сипаттамасы және оның құрылымы ... ... ... ..5
1.2 Банктің капиталы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Банктердің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Банктердің қаржылық жағдайы мен жеке капиталдарын
қалыптастыруын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ мәліметтерінің негізінде банктің
жеке капиталын қалыптастыру қызметтерінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ МАҢЫЗЫ, ОРЫНДАЙТЫН
ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ҚҰРУ ТӘРТІБІ
3.1 Банктің меншікті капиталының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.2 Банктің меншікті капиталы мен оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3 Банктің жарғылық капиталының құру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.4 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
4 БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
4.1 Банктің жарғылық капиталының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
4.2 Банк акционерлерінен сатып алынған акциялардың есебі ... ... ... ... ... ..61
4.3 Банк акционерлеріне дивиденттерді төлеу тәртібі және
оның есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
5 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
5.1 Екiншi деңгейлi банктердегi тәуекелдерді ағымды талдау
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
5.2 Банктің жеке капиталын қолдануда тәуекелді кешенді бағалаудың
даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
5.3 Бизнес.жоспар: “Банктің нарқты кластерлік талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
1 БАНКТІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМСЫЗ ЕТУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктік капиталдың жалпы сипаттамасы және оның құрылымы ... ... ... ..5
1.2 Банктің капиталы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Банктердің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЛДАНЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Банктердің қаржылық жағдайы мен жеке капиталдарын
қалыптастыруын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ мәліметтерінің негізінде банктің
жеке капиталын қалыптастыру қызметтерінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ МАҢЫЗЫ, ОРЫНДАЙТЫН
ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ҚҰРУ ТӘРТІБІ
3.1 Банктің меншікті капиталының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3.2 Банктің меншікті капиталы мен оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3.3 Банктің жарғылық капиталының құру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.4 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
4 БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
4.1 Банктің жарғылық капиталының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
4.2 Банк акционерлерінен сатып алынған акциялардың есебі ... ... ... ... ... ..61
4.3 Банк акционерлеріне дивиденттерді төлеу тәртібі және
оның есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
5 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
5.1 Екiншi деңгейлi банктердегi тәуекелдерді ағымды талдау
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
5.2 Банктің жеке капиталын қолдануда тәуекелді кешенді бағалаудың
даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
5.3 Бизнес.жоспар: “Банктің нарқты кластерлік талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..91
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында “ Бізге экономи¬каның барлық деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да перспективалы бәсекелестік артықшы¬лықтарымызды қажеттілікпен әрі сараптылықпен анықтауға және пайдалануға тура келеді”,- деп атап өткендей, экономиканың банк секторының даму кезеңінде қаржы-несие құралдарының кешенін орынды қолдануынан олардың өздерінің өміршеңдігі, ақша рыногындағы операцияларды жүргізу нәтежиесінде табыс ала білу мүмкіндігі, немесе керісінше капиталын жоғалту және банкроттыққа ұшырау тәуекел деңгейіне тікелей байланысты. Егер банк менеджерлері банк тұрақтылығын бақылайтын болса: оларға банктің төлем жасауға қабілетсіздігін уайымдауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші орында сенімділік, табыстылық және тәуекелді ең төменгі шегінде жеткізудің проблемасы тұр.
Банк тиімділігі мен оның сенімділігіне, табыстылығына, үлкен әсерін тигізетін болғандықтан біз әлемдік тәжірибедегі қазіргі кезде оларды бағалау әдістерін оқып білуіміз және осы алған тәжірибені еліміздің банк тәжірибесіне енгізуіміз абзал. Тақырыптың тағы бір маңыздылығы қарастырылып отырған банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылық мәселелері, басқару әдістері, Қазақстанның банк жүйесінің дамуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыттары болып табылатындығында.
Факторлық талдау негізінде банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығының банк қызметіне әсерін зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстанда қолдануға тиімді де пайдалы банк қызметіне жағдайларды анықтап, тәуекелден «қорғану» әдістерін саралап отырмыз.Осы кешегі күнге дейін отандық банктер үшін банк тұрақтылығына әсер ететін басты проблема болып алынған несиелерді қайтармау проблемасы қаралып келді. Бұл мәселені реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің пруденциялдық нормативтері бағытталған.
Бүгінде өзінің маңыздылығын жоғалтпай, бұл проблеманың орнын басқа проблема алды- ол активтер көлемінің жеткіліктілігі.
Өзіміздің отандық банктер әлемдік банк тәжірибесінде бар барлық проблемалармен кездесті деуге болмайды, бірақ олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема Қазақстандық банктер үшін жаңа болып есептелінеді, сондықтан бұл тұрғыда қандай да бір терең зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы орайда банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы зерттеулер, Қазақстанның банк жүйесін реформалаудағы ең түйінді мәселе болып отыр.
Банк тиімділігі мен оның сенімділігіне, табыстылығына, үлкен әсерін тигізетін болғандықтан біз әлемдік тәжірибедегі қазіргі кезде оларды бағалау әдістерін оқып білуіміз және осы алған тәжірибені еліміздің банк тәжірибесіне енгізуіміз абзал. Тақырыптың тағы бір маңыздылығы қарастырылып отырған банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылық мәселелері, басқару әдістері, Қазақстанның банк жүйесінің дамуымен байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыттары болып табылатындығында.
Факторлық талдау негізінде банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығының банк қызметіне әсерін зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстанда қолдануға тиімді де пайдалы банк қызметіне жағдайларды анықтап, тәуекелден «қорғану» әдістерін саралап отырмыз.Осы кешегі күнге дейін отандық банктер үшін банк тұрақтылығына әсер ететін басты проблема болып алынған несиелерді қайтармау проблемасы қаралып келді. Бұл мәселені реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің пруденциялдық нормативтері бағытталған.
Бүгінде өзінің маңыздылығын жоғалтпай, бұл проблеманың орнын басқа проблема алды- ол активтер көлемінің жеткіліктілігі.
Өзіміздің отандық банктер әлемдік банк тәжірибесінде бар барлық проблемалармен кездесті деуге болмайды, бірақ олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема Қазақстандық банктер үшін жаңа болып есептелінеді, сондықтан бұл тұрғыда қандай да бір терең зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы орайда банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету саласындағы зерттеулер, Қазақстанның банк жүйесін реформалаудағы ең түйінді мәселе болып отыр.
1. Н.А. Назарбаев “Қазақстан халқына Жолдауы» // Егемен Қазақстан 28.02.2009.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» ҚР Заңы (28.02.2008жылы өзгертулер мен енгізулері қосымша) 1995 жыл 30 наурыз.
3. «Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР Заңы №474 –II 2004 жыл 4 шілде.
4. «Қаржы лизингі туралы»ҚР Заңы №78-П 2000 жыл 5 шілде.
5. «Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» Заңы №110-П 2000 жыл 7 желтоқсан.
6. «Қазақстан Республикасында несиелік бюро және несиелік тарихты құру туралы» ҚР Заңы №573-П 2005 жыл 6 шілде.
7. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары туралы» ҚР Заңы №20 2007 жыл 11 наурыз.
8. «Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы №2444 1995 жыл 31 тамыз.
9. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 2001.
10. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков – М.: Консолтбанкир, 2006.
11. Банки на развивающихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. – М.: Финансы и статистика, 2007.
12. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2006.
13. Банковский портфель – 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары – М.: Соминтэк, 2006.
14. Банковский портфель – 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары – М.: Соминтэк, 2001. Лаврушин О.И. Банковское дело– М.: БиБНКЦ, 2006.
15. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
16. Миржакыпова С.Т. “Банковский учет в РК” Часть1 г.Алматы, Экономика 2002г.
17. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело– М.: Финансы и статистика, 2006.
18. Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.: ЛФЭИ, 2001.
19. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 2006.
20. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-М.: Приор, 2006.
21. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИС, 2007.
22. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.: Финансист информ, 2007.
23. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело – М.: ЮНИТИ, 2007.
24. Деятельность банков: современный опыт США – М.:Экономист, 2007.
25. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб, 2001.
26. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 2006.
27. Льюис К.Ф. Методы прогнозирования экономических показателей. – М.: Финансы и статистика, 2008 .
28. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. – М.. финансы и статистика, 2008.
29. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи:ЮНИТИ, 2008.
30. Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. – М.: Финстат информ, 2008 ж.
31. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2006.
32. Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон, 2006.
33. Рид Э, Коттер Р, Гилл Э. Смит Р. Коммерческие банки-М.: Космополис, 2008.
34. Сайденов А. Три уровня и три источника кредитования бизнеса.//Казахстанская правда. – Астана, 2008. С.4.
35. Сейтбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана.//Саясат. -.2004. - № 3. – С.50-52.
36. Тихомирова Е.В. Кредитные операции коммерческих банков.//Деньги и кредит. – 2004. - № 9. – С.39-46.
37. Штырова И.А. Управление кредитным риском.//Банковские услуги. – 2004. - № 6-7. – С.42-48.
38. Кубаев К.Е. Проблемы развития корпоративного управления В РК. //Банки Казахстана. №2, 2008год.
39. Лисак Б.И. Банковский бенчмаркинг как метод внедрения эффективных моделей бизнес - процессов // Банки Казахстана, №3, 2008.
2. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» ҚР Заңы (28.02.2008жылы өзгертулер мен енгізулері қосымша) 1995 жыл 30 наурыз.
3. «Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» ҚР Заңы №474 –II 2004 жыл 4 шілде.
4. «Қаржы лизингі туралы»ҚР Заңы №78-П 2000 жыл 5 шілде.
5. «Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» Заңы №110-П 2000 жыл 7 желтоқсан.
6. «Қазақстан Республикасында несиелік бюро және несиелік тарихты құру туралы» ҚР Заңы №573-П 2005 жыл 6 шілде.
7. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары туралы» ҚР Заңы №20 2007 жыл 11 наурыз.
8. «Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы №2444 1995 жыл 31 тамыз.
9. Аллахвердян Д.А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 2001.
10. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков – М.: Консолтбанкир, 2006.
11. Банки на развивающихся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. – М.: Финансы и статистика, 2007.
12. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,2006.
13. Банковский портфель – 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова және басқалары – М.: Соминтэк, 2006.
14. Банковский портфель – 1. Книга менеджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов және басқалары – М.: Соминтэк, 2001. Лаврушин О.И. Банковское дело– М.: БиБНКЦ, 2006.
15. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
16. Миржакыпова С.Т. “Банковский учет в РК” Часть1 г.Алматы, Экономика 2002г.
17. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело– М.: Финансы и статистика, 2006.
18. Белоглазова Г.Н. Коммерческие банки в условиях формирования рынка- Л.: ЛФЭИ, 2001.
19. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 2006.
20. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-М.: Приор, 2006.
21. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИС, 2007.
22. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.: Финансист информ, 2007.
23. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело – М.: ЮНИТИ, 2007.
24. Деятельность банков: современный опыт США – М.:Экономист, 2007.
25. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика, ағылшын тілінен аудармасы.- СПб, 2001.
26. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 2006.
27. Льюис К.Ф. Методы прогнозирования экономических показателей. – М.: Финансы и статистика, 2008 .
28. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. – М.. финансы и статистика, 2008.
29. Маркова О.М. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи:ЮНИТИ, 2008.
30. Нуреев Р.М. Деньги, банки и денежно-кредитная политика. – М.: Финстат информ, 2008 ж.
31. Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента-М.: Инфра- М, 2006.
32. Озиус М.П. Пужном Б.Б. Банковское дело и финансовое управление рисками-Вашингтон, 2006.
33. Рид Э, Коттер Р, Гилл Э. Смит Р. Коммерческие банки-М.: Космополис, 2008.
34. Сайденов А. Три уровня и три источника кредитования бизнеса.//Казахстанская правда. – Астана, 2008. С.4.
35. Сейтбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана.//Саясат. -.2004. - № 3. – С.50-52.
36. Тихомирова Е.В. Кредитные операции коммерческих банков.//Деньги и кредит. – 2004. - № 9. – С.39-46.
37. Штырова И.А. Управление кредитным риском.//Банковские услуги. – 2004. - № 6-7. – С.42-48.
38. Кубаев К.Е. Проблемы развития корпоративного управления В РК. //Банки Казахстана. №2, 2008год.
39. Лисак Б.И. Банковский бенчмаркинг как метод внедрения эффективных моделей бизнес - процессов // Банки Казахстана, №3, 2008.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Банктің жеке капиталын қалыптастыру жӘне оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамсыз етудің теориялық негіздері
1. Банктік капиталдың жалпы сипаттамасы және оның құрылымы ... ... ... ..5
2. Банктің капиталы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Банктердің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЛДАНЫЛУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Банктердің қаржылық жағдайы мен жеке капиталдарын
қалыптастыруын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ мәліметтерінің негізінде банктің
жеке капиталын қалыптастыру қызметтерінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ МАҢЫЗЫ, ОРЫНДАЙТЫН
ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ҚҰРУ ТӘРТІБІ
1. Банктің меншікті капиталының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2. Банктің меншікті капиталы мен оның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3. Банктің жарғылық капиталының құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
4. Банктің меншікті капиталының
жеткіліктілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...52
4. БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
1. Банктің жарғылық капиталының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...59
2. Банк акционерлерінен сатып алынған акциялардың
есебі ... ... ... ... ... ..61
3. Банк акционерлеріне дивиденттерді төлеу тәртібі және
оның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
5. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
1. Екiншi деңгейлi банктердегi тәуекелдерді ағымды талдау
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
2. Банктің жеке капиталын қолдануда тәуекелді кешенді бағалаудың
даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..78
5.3 Бизнес-жоспар: “Банктің нарқты кластерлік
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...86
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..91
Қолданылған Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
Кіріспе
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауында “ Бізге экономиканың барлық деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді
ықтимал мүмкін болатын нақты да перспективалы бәсекелестік
артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі сараптылықпен анықтауға және
пайдалануға тура келеді”,- деп атап өткендей, экономиканың банк секторының
даму кезеңінде қаржы-несие құралдарының кешенін орынды қолдануынан олардың
өздерінің өміршеңдігі, ақша рыногындағы операцияларды жүргізу нәтежиесінде
табыс ала білу мүмкіндігі, немесе керісінше капиталын жоғалту және
банкроттыққа ұшырау тәуекел деңгейіне тікелей байланысты. Егер банк
менеджерлері банк тұрақтылығын бақылайтын болса: оларға банктің төлем
жасауға қабілетсіздігін уайымдауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші
орында сенімділік, табыстылық және тәуекелді ең төменгі шегінде жеткізудің
проблемасы тұр.
Банк тиімділігі мен оның сенімділігіне, табыстылығына, үлкен әсерін
тигізетін болғандықтан біз әлемдік тәжірибедегі қазіргі кезде оларды
бағалау әдістерін оқып білуіміз және осы алған тәжірибені еліміздің банк
тәжірибесіне енгізуіміз абзал. Тақырыптың тағы бір маңыздылығы
қарастырылып отырған банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылық
мәселелері, басқару әдістері, Қазақстанның банк жүйесінің дамуымен
байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыттары болып табылатындығында.
Факторлық талдау негізінде банктің жеке капиталының қаржылық
тұрақтылығының банк қызметіне әсерін зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге
үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстанда қолдануға
тиімді де пайдалы банк қызметіне жағдайларды анықтап, тәуекелден қорғану
әдістерін саралап отырмыз.Осы кешегі күнге дейін отандық банктер үшін банк
тұрақтылығына әсер ететін басты проблема болып алынған несиелерді қайтармау
проблемасы қаралып келді. Бұл мәселені реттеуге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің пруденциялдық нормативтері бағытталған.
Бүгінде өзінің маңыздылығын жоғалтпай, бұл проблеманың орнын басқа
проблема алды- ол активтер көлемінің жеткіліктілігі.
Өзіміздің отандық банктер әлемдік банк тәжірибесінде бар барлық
проблемалармен кездесті деуге болмайды, бірақ олардың саны өсіп
барады, ал бұл проблема Қазақстандық банктер үшін жаңа болып есептелінеді,
сондықтан бұл тұрғыда қандай да бір терең зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы
орайда банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
саласындағы зерттеулер, Қазақстанның банк жүйесін реформалаудағы ең түйінді
мәселе болып отыр. Барлық аталған өзекті мәселелер және себептер осы диплом
жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негізгі міндеттерін қоюға
өз әсерін тигізді.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін н орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті,
ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық
шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және
ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, банктің жеке
капиталының қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның
іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау
үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Сондықтан менің дипломдық жұмысымның мақсаты – коммерциялық банктердің
жеке капиталын басқару және оның даму болашағын анықтау.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1Банктің жеке капиталын қалыптастыру жӘне оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің теориялық негіздері
1.1 Банктік капиталдың жалпы сипаттамасы және оның құрылымы
Капиталдың толық мәні, оның міндетті қызметінен көрінеді. Экономисттердің
көпшілігі банк капиталы екі негізгі қызметті атқаратынын анықтайды: бөлу
және бақылау. Бұл екі қызмет өзара бір-біріне көмектесіп әрекет жасайды.
Бөлу қызметінің көмегімен алғашқы қор құрылуына бастайды. Ол
құрастырушылардың салымының есебінен құралады, жалпы ішкі қызмет құны
көрсетіліп бөлінеді, қаржы қорымен табысты бөлу барысында баға негізінің
пропорциясын анықтайды, қызмет ұсынушылардың, банктердің, мекемелердің және
мемлекеттің тілектерін мүдделерін толық қамтамасыз етіп қолайлы етіп
бағыттау.
Банктің ақша қорларының қалыптасуы банк құрылған сәттен басталады. Банк
заңға сәйкес өз жарғылық қорын құрады.
Жарғылық қор – банктің алғашқы негізгі жеке қаражат көзі болып табылады.
Ол негізгі және айналым капиталдарынан қалыптасады. Олар өз кезегінде
негізгі қорды, материалдық емес активтерді, айналым қорларын иеленуге
жұмсалады.
Банктің ақша қорларының қатарына үстеме капитал жатады. Ол негізгі қорды
қайта бағалау нәтижесінде мүлік құнының өсіміне эмисиялық түсімдердің
(акцияның сатылу бағасының номиналды бағасынан асуы) банктік қызмет
мақсатқа қайтарымсыз берілген ақшалай және материалдық құндылықтар есебімен
құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік бағасының
төмендеген соммасының орнын толтыруға басқа банктер мен тұлғаларға
қайтарымсыз беру салдарынан пайда болу шығынды өтеуге есепті кезеңдегі банк
қызметінің нәтижесі бойынша болған шығындарды табуға пайдаланылады.
Банктің шаруашылық қызметінің нәтижесі мен соңғы мақсаты табыс болып
табылады. Салық төленгеннен кейін банк қарамағында қалған табыстан
резервтік капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады.
Резервтік капитал – бұл банктің ақша қоры. Оның қалыптасу көзі болып
банктің өз меншігіндегі қалған табысы болып табылады. Ол есеп жылындағы
нақты мақсаттарға табыстың жетіспеуімен яғни есепті жылдың шығындарын
жабуға,төлеуге жұмсалады.
Бұл резервтік капиталдың болуы банктің қаржы жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Резервтік қордың ақшалай қаражатының түріне сондай-ақ
құнды қағаздардың құнсыздануына салынған резервтер, қайта сатып алу қоры,
кейінге қалдырылған қор және т.б. акционерлік қоғамда акцияны сатып алу
және облигацияны өтеу үшін құрылады.
Жинақтау қоры – банк қызметінің дамуына арналған ақша ресурстары. Бұл қор
банк мүлкін кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ табыс
алу үшін қаржылық салымдарды салу және пайдаланумен байланысты.
Тұтыну қоры - әлеуметтік қажеттіліктерге негізгі қызмет емес салаларды
қаржыландыруға, марапаттауларға, компенсация түріндегі төлемдерге және т.б.
мақсаттарға бағытталған ақша ресурстары.
Валюта қоры - өз қызметін экспортқа шығаратын және валюталық түсімді
алатын банктерде қалыптасады.
Банктің қаржы ресурсы – бұл жеке ақша табыстарының жиынтығы және сырттан
түскен түсімдер. Олар банктің қаржылық міндеттемесін орындауға, қызметті
кеңейтуге байланысты шыққан шығындар мен ағымдық шығындарды қаржыландыруға
арналған.
Капитал сияқты түсінікті бөліп көрсету керек. Капитал айналымның аяқталуы
бойынша табыс әкелетін және қызметке салынған қаржы ресурстарының бір
бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда, капитал қаржы ресурсына айналған формасы
ретінде болады.
Банктің қаржы ресурсы өзінің пайда болуында жеке және әр түрлі жағдайда
тартылған болып бөлінеді.
Жеке ресурсы құрамына табыс және амортизациялық аударымдар кіреді. Бұл
жерде ескеретін жағдай банк табысының бәрі толық банктің өз меншігінде
қалмайды. Оның бір бөлігі салық және басқа да төлемдер түрінде бюджетке
түседі. Ал одан қалған банк меншігіндегі табыс басқарма шешімімен жинақтау
және тұтыну мақсаттарына бөлінеді. Жинақтауға бағытталған табыс қызметтің
дамуына және банк мілкін арттыруына пайдаланылады. Тұтынуға бағытталған
табыс әлеуметтік мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Амортизациялық аударымдар дегеніміз – негізгі өндірістік құралдардың және
материалдық емес активтердің тозуының ақшалай құнын көрсетеді. Ол екі жақты
сипаттамаға не болады. Себебі ол қызметтің жеке құнына кіреді және қызметті
өткізуден түскен түсім банктің есеп айырысу шотында жай немесе кеңейтілген
ұдайы өндірістің қаржыландыру көзіне айналады.
Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының қалыптасу көзі жеке заемдық
және бюджеттен бөлінетін қаржы түрінде болады. Бұл бөлу капитал салық
формасымен қамтамасыз етіледі. Егер сыртқы инвесторлар ақша қаражатын
кәсіпкерлік капитал түрінде салған болса, онда бұл салым тартылған жеке
қаржы ресурсы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал – бұл табыс алу немесе банкті басқаруға қатысу
мақсатында банктің жарғылық капиталына салынған капитал.
Ссудалық капитал – банктің банктік несие түрінде жеке басқа банктерден
вексель, облигация, займ түрінде уақытша пайдалануға, түрлі мерзімде
берілетін, төленетін, қайтарылатын капитал.
Бюджеттен бөлінетін қаржы – қайтарылатын және қайтарылмайтын негізде
болуы мүмкін. Бұл қаржы негізінен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға
инвестициялық бағдарламаларды немесе қызметті ұсынуда жалпы мемлекеттік
маңызы бар банктерді мемлекет тарапынан қысқа мерзімде қолдау жасауды
қолданады.
Банк жеке ресурсын өндірістік және инвестициялық қызмет процесінде
пайдаланады. Олар үнемі ұдайы қозғалыста болады және тек ақшалай қалдық
ретінде есеп шотқа немесе банк кассасына түседі. Банк өзінің қаржы
тұрақтылығын және нарық шаруашылығындағы орнықтылығын қамтамасыз ете отырып
өзінің қаржы ресурсын уақыт ішінде және қызмет түрлеріне байланысты бөледі.
Бұл процестердің шиеленісуі оның қаржылық жұмысының қиындауына тәжірибеде
арнайы қаржы құралдарының пайдаланылуына әкеледі.
Банк қаржысын ұйымдастыру бөлігі бір принциптер негізінде құрылады
шаруашылық дербестік, өзін - өзі қаржыландыру, материалдық жауапкершілік,
қызметтің нәтижесіне қызығу, қаржылық резервтердің қалыптасуы.
Шаруашылық дербестік принципі – банк өзі дербес құқықтық ұйымдастыру
шаруашылық түріне тәуелсіз өзінің экономикалық қызметін, табыс алу
мақсатында ақша қаражатының салымын анықтай алады. Нарық – банктерге жаңа
салаларды іздеуге, капиталын салуға, тұтынушы сұранысын қанағаттандыратын
жаңа өндірісті ынталандырады.
Бірақ банк толық шаруашылық дербестік алды деуге болмайды. Себебі
мемлекет банк қызметінің кейбір жақтарын анықтайды. Мысалы: ақша- несие
саясатын.
Осылай банкпен бюджет және бюджеттен тыс қорлар арасында заңдармен
реттеледі4.
Өзін - өзі қаржыландыру принципі – қызметті ұсыну мен өткізу шығындарының
орнын толтырады. Жеке ақша қаражаты арқылы өндірістің дамуын инвестициялау
және қажетті жағдайда ғана банктік немесе коммерциялық несиені пайдаланады.
Нарық экономикасы дамыған елдерде жоғары деңгейде өзін-өзі қаржыландыратын
банктердің жеке ресурсының салыстырмалы салмағы 70%-дан асады. Бірақ
банктің ақша қаражатының жалпы көлемі нақты инвестициялық мақсаттарды
жүзеге асыруда жеткіліксіз болып табылады.
Қазіргі кезде бұл принципті барлық банктер мен ұйымдар жүзеге асыра
алмайды. Халық шаруашылығының кейбір салаларындағы банктік ұйымның қызмет
көрсетуі объективтілік себепке байланысты: олар жеткілікті тұрақтылықты
қамтамасыз ете алмайды. Оларға жеке банктер: қалалық жолаушы тасымалдау
транспорты, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы, ауыл шаруашылығы, қорғаныс
өнеркәсібі жатады. Мұндай банктер бюджеттен бөлінетін қаржыны әртүрлі
жағдайда алады.
Материалдық жауапкершілік принципі – ол шаруашылық қызметтің нәтижесін
және жауапкершілік жүйесін жүргізуі. Бұл принциптің қаржылық әдістері
банктерге оның басшыларымен, жұмысшыларына әр түрлі құрылады.
Қызмет нәтижесіне қызығушылық принципінің объективтілік қажеттілігі.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі қызметі табыс алумен сипатталады. Шаруашылық
қызметтің нәтижесіне қызығушылық бұл тең дәрежеде банктің жұмысшыларына,
банктің өзіне және мемлекетке де тән. Бұл принциптің құрылуы жеке
жұмысшылар деңгейінде еңбек ақы төлеу қорынан немесе табыстан жұмысшыларға
лайықты еңбекақы қамтамасыз етілуі тиіс, ол принцип түрінде, жыл нәтижесі
бойынша істелген жұмысқа сый ету, көп жылдық сіңірген еңбек үлесін,
материалдық көмек ретінде төлемдер төлеу керек. Бұл принцип мемлекеттің
салық саясатын және экономикалық пропорцияны сақтап таза табысты тұтыну
қоры, жинақтау қорына бөліп жүргізу нәтижесінде банкте іске асуы мүмкін.
Мемлекет мүддесі банктің тиімді қызметімен қамтамасыз етіледі.
Қаржылық резервтердің қалыптасу принципі – кәсіпкерлік қызмет иелерінің
қаржы қорын құрып қамтамасыз етумен байланысты, ол нарықтық тербеліс
себебінен болатын тәуекелде кездесуі мүмкін. Нарықтық экономикада тәуекел
жауапкершілігі тікелей кәсіпкерлік қызмет иелеріне жүктеледі. Олар өз
бетінше шешім қабылдайды, және зерттеліп дайындалған бағдарлама бойынша
салынған ақшалай қаржыны тәуекелмен қайтармауды іске асырады. Банктің қаржы
салымы тәуекелі тағы да инфляция қарқынымен салыстырғанда жеткіліксіз
процент табысын немесе салынған капиталдан көбірек табыс түсетін салалардан
да алына байланысты. Осыдан өндіріс бағдарламасын дайындауда тікелей
қателіктер орын алуы мүмкін.
Банктердің барлық құқықты ұйымдастыру түрлерінің жеке қаржы қорлары
салықтарды және басқа бюджетке міндетті төлемдерді төлегеннен кейін таза
табысы құралады.
Сонымен қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау
орнында олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға
айналуы тиіс.
Коммерциялық банктер бiр жағынан, шаруашылық субъектiлердiң уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екiншi жағынан, бұл қаражаттар
есебiнен кәсiпорындар мен ұйымдардың әр түрлi қажеттiлiктерiн
қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктiң пассивтiк
операцияларының негiзiнде оның қызметiнiң жүзеге асырылуы үшiн қажеттi банк
ресурстары жинақталады.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiлігiн қанағаттандыруы жатады.
Екінші деңгейлі банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар
атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады: уақытша бос қаржыларды,
жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар); экономика мен тұрғын
халықты несиелеу (активтi операциялар); несие ақшаларын шығару; нақты
ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу; инвестициялық қызмет;
клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Бүгінгi таңда әмбебап сипаттағы екінші деңгейлі банктер банк
қызметiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың
коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық
түрлерiмен айналысады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан
салымдарды тарту мен несие беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен
сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
2. Банктің капиталы және оның құрылымы
Екiншi деңгейлi банктердiң жеке капиталының рөлi мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсiпорындар және ұйымдарға қарағанда ерекшелiктерге
ие.
Банктiң капиталы банктiң тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктiң
бастапқы құрылуы барысында жеке капитал көмегiмен банк қызметiне
байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебi, жеке капиталсыз банктiң
қызметiн бастау мүмкiн емес. Осы жеке капитал есебiнен банкте қажеттi
резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктiң капиталы ұзақ мерзiмдi
активтерге жұмсалымдардың басты көзi болып табылады.
Жеке және тартылған екiншi деңгейлi банктiң ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттiк шотта көрсетiледi. Бұл активтi шот, сондықтан да
дебетi бойынша ресурстар, ал кредитi бойынша несиелiк жұмсалымдар берiледi.
Демек дебеттiк қалдықтың шамасы банктiң бос резервiнiң мөлшерiн көрсетедi.
Банктiң бос резервiнiң мөлшерi активтi операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын бiлдiредi. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктiң тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бiрақ пайдасы төмен болады.
Керiсiнше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келедi. Сондықтан да, әрбiр екiншi деңгейлi банк
өзiнiң корреспонденттiк шоттағы қалдығын үнемi ықшамдауға ұмтылады.
Банктiң капиталы – банктiң қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және
шаруашылық қызметiн қамтамасыз ету үшiн құрылған банктiң әр түрлi қорлары
мен сол сияқты ағымдағы қызметiнiң нәтижесiне байланысты және өткен
жылдардағы бөлiнбеген пайдасы болып табылады.
Банктiң жеке капиталының құрылымы бiрдей емес, себебi, оларға әсер ететiн
әр түрлi факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, жеке пайданың
пайдаланылуына, капиталдың базасын нығайту мақсатына және банк саясатына
байланысты жыл бойына өзгерiп отырады.
Сонымен, қазiргi екiншi деңгейлi банктердiң жеке капиталын мынадай баптар
құрайды (сурет 1):
жарғылық капитал;
резервтiк капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдердi төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
бөлiнбеген банк пайдасы.
Банктiң жарғылық капиталы банктiң заңды тұлға ретiнде мiндеттi түрде
құрылуын және өмiр сүруiнiң экономикалық негiзiн құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгi мөлшерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң пруденциялдық
нормативтерiмен реттелiп отырады. Банктiң жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екiншi деңгейлi банктер мынадай екi ұйымдық нысандарда құрыла
алады:
акционерлiк банк формасында;
пай қосу арқылы, яғни жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк нысанында.
Пай қосу арқылы құрылған банктiң жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта
мөлшерi анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары
көлемiнде жауапты болып саналады. Мұндай банктердiң жарғылық капиталын
ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және пай
қосушылардың санының өсуi есебiнен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлiк
банктер өздерiнiң жарғылық капиталын ұлғайту үшiн қосымша акцияларын
эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсiредi.
Сурет 1- Банктің жеке капиталының құрылымы
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Жеке капиталдың құрамдас бөлiгi - акционерлiк капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебiнен құрылған банктiң жарғылық капиталын банктiң
акционерлiк капиталы деп атайды. Акционерлiк капитал көлемi акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлiк банктiң
акциясы - банктiң жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,
дивиденд алуға және банктi басқару iсiне араласуға құқық беретiн бағалы
қағаз.
Акционерлiк капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлi болып келедi.
Акционерлiк капитал мынадай түрлерге бөлiнеді:
а) жеке акционерлiк капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлiнбеген
пайдадан тұрады;
ә) банктiк резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлi шығындарды жабуға,
дивидендттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктiң ұзақ мерзiмдi мiндеттемесi (ұзақ мерзiмдi
вексельдерi, облигациялары).
Ашық типтегi банктiң акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердiң
келiсiмiнсiз өтедi. Жабық типтегi банктiң акциясы қатаң түрде белгiленген
тiзiм бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлiнедi.
Банктiң жай акциясын иеленушiлер, банктiң таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиiстi мүлкiне ие болуға және
акционерлердiң жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктiң артықшылығы бар акцияларын иеленушiлер тұрақты сыйақы түрiнде
табыс алып отыруға, бiрiншi кезекте банктiң жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бiрiншi болып өзiне тиiстi мүлкiн алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктiң акционерлiк капиталының құралуы мынадай кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың эмиссия проспектiсiн дайындау және оны
сараптамадан өткiзу;
2) бағалы қағаздар эмиссиясын тiркеу;
3) эмитент-банктiң бағалы қағаздарын тiркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерiн
тiркеу.
Акционерлiк банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады:
- банктi акционерлiк нысанда құру;
- банктiң жарғылық қорын ұлғайту үшiн қосымша акциялар шығару.
Банктiң жеке қаражатының түріне резервтiк қор жатады. Резервтiк қор -
банк қызметiнде пайда болуы мүмкiн зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтiк қор банктiң тұрақты қызмет етуiн қамтамасыз етедi.
Резервтiк қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгiлi бiр сыйақы
мөлшерiнде, айталық, 25% мөлшерiнде құрылатын болса, оның мөлшерi жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтiк
қордың құралуының негiзгi көзiне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда
болмаған жағдайда резервтiк қор есебiнен банктiң артықшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленедi.
Қосымша капиталдар - негiзгi құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебiнен және белгiлi мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесiнде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негiзгi қорларды қайта бағалау негiзiнде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесiнде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шете валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды болып келедi.
Келесi қорға жекелеген банк операциялары бойынша тәуекелдi төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резевтер жатады. Мұндай резевтерге: несие
тәуекелiн жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резевтер жатады.
Бөлiнбеген таза табыс - акциялар бойынша дивидендттi төлегеннен кейiн және
резевтiк қорға аударғаннан қалған пайданың бөлiгiн бiлдiредi.
Банктiң жеке капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады (сурет 2):
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигацияларды шығару жатады.
Сурет 2 Банктің жеке капиталын ұлғайту жолдары
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Банктiң капиталы банктiң дербестiгiн қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепiл болады және банктiң басынан кешiретiн әр алуан
тәуекелдерiнiң зардаптарын ретке келтiрiп отыратын басты көз болып
табылады. Осы мақсатта банктiң капиталы мынадай қызметтер атқарады (сурет
3):
- қорғаныс қызметi;
- шұғыл қызметi;
- реттегiш қызметi;
- айналым қызметi.
Банк капиталының қорғаныс қызметi - банктiң салым иелерiне жәрдем ақы
төлеу мүмкiндiгiн ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуiн сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктiң
банкротқа ұшырауына жол бередi. Қорғаныс қызметi - жеке капиталдың ең
басты қызметi болып келедi.
Банк капиталының шұғыл қызметi қорғаныс қызметiне қарағанда екiншi
дәрежелiк маңызға ие болып табылады. Оперативтi қызметi жер, ғимарат, құрал-
жабдықтар алуға қажеттi жеке қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрiнбейтiн зияндар жағдайына байланысты рөзервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстарының көздерi әсiресе, банк қызметiнiң басталуы үшiн маңызды.
Кейiннен бұл қаражаттардың бiр бөлiгi ұзақ мерзiмдi активтерге және әр
түрлi резервтердi құрауға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерiнiң мүдделерiн қамтамасыз етуден басқа банктердiң
капиталы реттегiш қызметтi атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүдделерiмен, сол
сияқты банк операцияларына бақылау жасауға мүмкiндiк жасайтын заңдар және
ережелерге тiкелей байланысты. Банк капиталының көрсеткiштерiнiң көмегiмен
мемлекеттiк ұйымдар банктердiң қызметтерiне баға берiп, оны бақылауды
жүзеге асырады.
Сурет –3 Банктің жеке капиталының қызметтері
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Банктiң жеке капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгi мөлшерiне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуiн және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi
бекiткен пруденциялдық нормативтерде банктiң жеке капиталының көлемi
берiледi. Сонымен қатар, реттегiштiк қызметке несиелiк және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметi. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не болмаса
зияндардың орнын жабу үшiн құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық
қызмет керсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты
болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметi тәуекел дәрежесiн есепке
алатын активтi айналымды аванстаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл
қызметтi жеке капиталдың айналым қызметi деп атайды. Бұл қызметтi атқара
отырып, өзiнiң айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелiк, факторингтiк
және лизингтiк операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да
ғимарат, құрылғыларға және басқа да негiзгi қорларға жұмсай отырып, банктер
өз несие берушiлерiн зияндардан қорғайды.
Резервтiк қызметi. Тәуекелдер тек активтi операцияларға ғана емес, сондай-
ақ пассивтi операцияларға да тиiстi болып келедi. Пассивтi операциялардан
туындайтын тәуекелдердi болдырмау үшiн банктер тартылатын қаражаттар
есебiнен мiндеттi рөзервтер ретiнде Орталық банкте өз резервтерiн құрайды.
Банктердiң ресурстарының тапшылығына байланысты мiндеттi түрде құрайтын
резервтер сияқты, активтi операциялардан болатын тәуекелдердiң орнын
толтыру үшiн арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметiне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметi -
резервтiк қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктiң капиталының резервтiк қызметi тәуекел активтердiң болуына
байланысты емес, банк капиталының тұрақты қызмет етуiн қамтамасыз етедi.
Банктiң жеке капиталының жеткiлiктiлiгi ұзақ уақыт бойы ғылыми-зерттеу
объектiсiне және банктер мен оны реттеушi ұйымдар арасындағы пiкiрталасқа
айналып келедi.
Банктер өздерiнiң активтерiн арттыру үшiн капиталдың төменгi мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банктi бақылаушылар, банктердiң банкроттықтан аулақ
болуы үшiн капиталдың жеткiлiктi мөлшерде болуын талап етедi. Банктердiң
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебi банктi
жақсы басқарса, ол төменгi капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пiкiрлер бар.
''Капиталдың жеткiлiктiлiгi'' терминi банктiң жалпы тұрақтылығын және оның
тәуекелге бару дәрежесiн керсетедi. Капиталдың жеткiлiктiлiгi - бұл банк
капиталының мөлшерiнiң тәуекел дәрежелерi ескерiлген банк активтерiне
сәйкес болуға тиiстi. Сондай-ақ, екiншi деңгейлi банктер өз жұмыстарында
банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды терiс санайды. Өйткенi, ол банктiң
қызметiне керi әсер етуi мүмкiн. Банктердiң көбi акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келедi. Сондықтан банк жетекшiлерi бiр
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары, екiншi жағынан, банк капиталы мен
екiншi деңгейлi банктердiң басқа да қызметiндегi параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Банктiң ресурсындағы жеке капиталдың өте төменгi үлесте болуы да дұрыс
емес. Себебi, ол банктiң салым иелерi алдындағы жауап беру мөлшерiне сәйкес
келмейтiндiгiн сипаттайды.
Банк жеке капиталын ұлғайтуға негiз болатын мынадай факторларды ескеру
қажет:
- банктердiң дивидендтерi өнеркәсiптiк кәсiпорын активтерiне
қарағанда, сыйақы мөлшерлемесiнiң өзгеруiне, қарыз алушының несиелiк
қабiлетiнiң нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгерiп
отырады;
- банк көбiне тұрақсыз қысқа мерзiмдi қарыз көздерiне көңiл бөледi, бiрақ
олардың көбi талап етiлуiне байланысты қайтарылып алынуы мүмкiн.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмiрдегi жағдайлар
банктердегi ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуы тиiс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шектi қатынасы 20 % шамасында болса, қазiргi
оның шамасы 12 %-ды құрайды. Бұл дегенiмiз банк жүйесiндегi төлем жасау
қабiлетсiздiгi тәуекелдiң уақыт өте келе арта түсетiндiгiн көрсетедi.
Себебi, банк жүйесiндегi банк активтерiнiң сапасы әлi де болса өз
деңгейiнен төмен екендiгiн ескерсек, онда болашақта оның орнын жабатын жеке
капитал үлесiнiң жеткiлiксiздiгi орын алатындығы айқын.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейiнiң жеткiлiктiгi банк жүйесiн
қолдайтын басқа шарттардың бiрiне жатады.
Банктердегi немесе жалпы банк жүйесiндегi капитал көлемiн тура анықтау
қиын, бiрақ жоғарыда қарастырылған қызметтердiң орындалуы үшiн салым иелерi
мен бақылаушы органдардың сенiмi үшiн банк капиталы жеткiлiктi мөлшерде
болуы қажет. Қажеттi капиталдың сомасы банктiң тәуекел деңгейiне сәйкес
болуы тиiс. Мысалы, егер банктiң берген несиелерiнiң тәуекел дәрежесi өте
жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура келедi. Қажеттi
жеке капитал мөлшерiн анықтай отырып, банк өз алдына мынадай мiндеттердi
қояды: тәуекелдiң артуына байланысты өз капитал мөлшерiн ұлғайту қажет пе
немесе тәуекел деңгейi төмен болып келетiн активтерге өз қаражаттарын
орналастыру тиiмдi ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер
сапасына, басқару сапасына, қызметiндегi саясатқа және банктiң басынан
кешетiн тәуекелдерге тәуелдi ме жоқ па деген балама сауалдар туындап
отырады.
Банктiң жеке капиталын бағалау әдiстемесi туралы мәселе 80-шi жылдардың
екiншi жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында үлкен пiкiр талас туғызған
болатын. Сөйтiп, 1988 жылы Базель Комитетi келiсiмiнiң шешiмiмен
''Халықаралық бiртұтас капитал есебi және капитал стандарты туралы''
келiсiм шарт негiзiнде ''Кук коэффициентi'' деп аталатын капиталдың
жеткiлiктiлiгiнiң нормативi iс жүзiне енгiзiлдi. 1993 жылдан бастап күшiне
енген бұл коэффициент көптеген елдердiң Орталық банктерiнде, бiздiң
Қазақстанның Ұлттық Банкiнде пруденциалдық норматив қатарында
пайдаланылуда.
Кук коэффициентi банк капиталы мен баланстан тыс активтерi арасындағы ең
төменгi шектi қатынасын бейнелейдi. Мұндағы жеке капитал екi элементтi
қамтиды: негiзгi және қосымша капитал. Олардың жеткiлiктiгiне баға беру
үшiн, активтер мен баланстан тыс мiндеттемелердiң өлшемi таңдап алынған.
Мұндай тәсiл баланстан тыс операциялардың iске қосылуын қамтамасыз етумен
қатар, төменгi тәуекелдi активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра түседi.
Базель келiсiмiне сәйкес, банктiң капиталы екi деңгейге бөлiнедi: I
деңгейлi капитал және II деңгейлi капитал (сурет 4).
I деңгейлi капиталға: қарапайым акциялар, бөлiнбеген пайда, сол сияқты
еншiлес компаниялардың бақылаусыз пакетi шегерiлген материалдық емес
негiзгi капитал шамасы жатады.
II деңгейлi (қосымша) капиталға: несиелер бойынша зияндарды жабуға
арналған резевтер, мерзiмсiз артықшылығы бар акциялар қосылған екiншi
дәрежелi қарыздар жатады.
Сурет 4 Базель келiсiмiне сәйкес банктiң капиталының бөлiнуі
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Базель келiсiмiнiң бекiткен нормативтiк коэффициентiне сәйкес, екiншi
деңгейдегi банктердiң қызметiн реттеуде қолданылатын пруденциялдық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткiлiктiлiгi коэффициентiн
белгiлейдi.
Банктің жарғылық капитал қызметін басқаруды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
3. Банктердің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің әдістемесі
Банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды
көрсеткіш банктің аванстағы барлық капиталын жеке капиталдың жалпы
қосындысының жеке салмағының көрсеткіші болып табылады, яғни жеке
капиталдың банк балансы қорытындысына қатынасы іс-тәжиребеде бұл
салыстырмалы көрсеткіш автономия көрсеткіш деген атақ алды. Оған қарап банк
қаншалықты заемды капиталға тәуелсіз екендігін жорамалдайды.
Жеке капитал
К автономия =---------------------------------- ---
(1)
Капиталың жалпы себебі
Неғұрлым банкте жеке қаржы көп болса, соғұрлым ол экономикалық
қолайсыздықтармен оңай күреседі және осыны банк кредиторлары мен оның
басқарушылары жақсы түсінеді. Міне сондықтан да соңғылары жылдан-жылға
банктің жеке капиталының сомасын артыруға қатысады. Ең алдымен жақсы жұмыс
істейтін банктерде мұндай мүмкіндік бар. Көп пайдаға ие бола отырып, жалпы
қор пайдадан мүмкіндігінше қорлар жасау, таза көлденең дивидентерге
өркенделмеген бөлігін және капиталға тікелей аудару жолымен банк айналымда
олардың әжептеуір бөлігін ұстап тұруға тырысады.
Автономия коэффициентімен туынды қаржылық тәуелділік коэффициенті және
зиянды қаржы қатынасының коэффициенті сияқты көрсеткіштер болып табылды.
Тәуелділік коэффициенті негізінен автономия коэффицентіне қарсы болып
табылады. Динамикада бұл көрсеткіштің өсуі банкте қаржыландырудың үлесінің
артуын білдіреді. Егер оның мәні бірге дейін болса (100%), оның есебінен
халықтың қаржыландырылуы көрсетіледі. Көрсеткішті түсіндіру өте қарапайым:
1,11 тең коэффициент (біздің мысалымызда жыл басындағы күйі бойынша осындай
шамада есептейді) активке салынған әрбір 1,11 салудағы 11 заемдық екенін
білдіреді. Жыл соңында заемдық қаржыға тәуелдік өсті де 1,17 құрады.
Автономия коэффициенттері соған сәйкес 0,80 мен 0,85 құрады.
Заемдық және жеке қаржы қатынасының коэффициенті – бұл барлық
жұмылдырылған капиталдың жекеге қатынасы:
Міндеттеме
К заемдық қаржылар = ----------------------------------
(2)
Жеке капитал
Бірінші екі көрсеткіштің (автономия және заемдық пен жеке қаржылар
қатынасының коффициенттері) заемдық мәні жақын. Іс жүзінде қаржылық
тұрақтылықты бағалау үшін керек біреуін пайдалануға болады.
Бізге банктің заемдық қаржыларға тәуелсіздік дәрежесі жылдық және жеке
қаржылар қатынасының коэффициентінде өрнектеленетіні өте анық көрінеді. Ол
банкте пайда – заемдық немесе жеке қаржы көп екенін көрсетеді. Неғұрлым
коэффициент бірден асатын болса, соғұрлым кәсіпорынның заемдық қаржыларға
тәуелділігі жоғары.
Тәуелсіздік мүмкін деңгейі әрбір банктің жұмыс жағдайымен, ең алдымен
айналымдағы қаржылардың айналым жылдамдығымен анықталады. Сол себепті
коэффициентті есептеуге қосымша талданатын кезеңдегі дебеторлық қарыз бен
материалдық айналым (жылдамдығымен анықталады) қаржысының айналу
жылдамдығын анықтау қажет. Егер дебиторлық қарыз материалдық айналым
қаржысынан жылдамырақ айналатын болса бұл банк шотына ақша қаржыларының
жеткілікті жоғары қорытындылықпен түсүін яғни нәтижесінде – жеке
қаржылардың артуын білдіреді. Сондықтан да материалдың айналымы жоғары
болғанда, жеке дебеторлық қарыз одан да жоғарырақ айналғанда заемдық пен
жеке қаржылар қатынасының коэффициенті бірден анағұрлым асып түсуі мүмкін.
Инвестицияны жабу коэффициенті банктің активтерінің жалпы сомасындағы
ұзақ мерзімді міндеттеме мен жеке капитал үлесін сипаттайды:
Жеке капитал
ұзақ мерзімді
+ міндеттеме
К инветсицияны жабу =---------------------------------- ------------
---- (3)
Капиталдың жалпы
сомасы
Бұл автономия коэффициентерімен салыстырғанда жұмсағырақ көрсеткіш, батыс
іс-тәжірибесінде коэффициентің қалыпты мәні 0,9 шамасында, оның 0,75 дейін
төмендеуі кризистік деп саналады.
Ұзақ мерзімді қаржылардың аз ғана сомасы есебінен инвестицияны жабуға
есептелген коэффициент автономия коэффициенті деңгейінде қалады, яғни жыл
басындағы олардың мәні 0,90 және жыл соңында – 0,85.
Жоғарыда аталғандар активтердің жалпы сомасындағы жеке капиталдың жоғары
үлесіне қарамастан, осы жылы жағымсыз өзгерістер болды. Заемдық соның
ішінде өндірісті қайта құруға жұмсалуы тиіс қысқа мерзімді қаржылар шамасы
емес, ол банктің күнделікті жұмысын жүзеге асыруға арналған қысқа мерзімді
қаржылар әжептеуір өсті.
Айналымдағы қаржылар күйі негізінен айналымдағы қаржыларды қамтамасыз ету
және олардың жеке айналымдағы қаржылар мен құраушылар мен қараушылар
көрсеткіштерінде бейнеленеді.
Қаржылық талдауда көбінесе банктің айналымдағы қаржысының қай бөлігін
жеке капитал есебінен түзілгенін көрстетін жеке айналымдағы қаржылар мен
ағымдағы активтердің қамтамасыз ету коэффициенті қолдау табады.
Көрсеткіштің нормативті мәні 0,1 төмен емес:
жеке айналымдағы қаржылар
К ағымдағы активтерді ----------------------------------- -----------------
-- (4)
қамтамасыз ету ағымдағы активтер
Есептер көрсеткендей ізделініп отырған кәсіпорында жеке капитал есебінен
жыл басында оның айналымдағы қаржылардың 9,2% түзілді. Жыл соңында бұл
көрсеткіш 14,2 % дейін өсті, яғни өз нормативтік мәнінен асып түсті.
Материалдық жеке айналымдағы қаржылармен қамтамасыз етілуі – бұл жеке
айналымдағы қаржыларды материалдық қорлар шамасына бөлуден шыққан бөлінді,
яғни материалдық қорлар қандай мөлшерде жеке көздерімен жабылғанын және
заемдық жұмылдыруды қажет етпейді. Оның нормативті мәні 0,5 кем болмауы
тиіс деп саналады.
Жеке айналымдағы қаржылар
К материалдық қорларды =---------------------------------- ---------
(5)
қамтамасыз етлу материалдық өндірістік қорлар
Шындығында бұл көрсеткіш – материалдық қорлармен қамтамасыз ету
көрсеткішіне кері шама.
Материалдық өндірістік қорлар мен жеке айналымдағы қаржылар қатынасының
көрсеткіші экономиясы дамыған елдерде қолдау табады. Оның нормативтілік
қағида бойынша 1 үлкен, өткен көрсеткіштің нормативтік мәнін ескере өсуі
қажет. Критериден әжептеуір асса жағдайдың нашарлауы туралы айтылады,
өйткені бұл капитал қаржыдағы доғарылғандардың үлесі жоғарылағанын
білдіреді.
Зерттеліп отырған банкте жыл басындағы қорлар мен жеке айналымдағы
қаржылар қатынасы әжептеуір жоғары (6,7) болды. Жыл соңында оның мәні сәл
төмендейді. (5,6 – ге дейін) соған сәйкес материалдық қорлармен қамтамасыз
ету көрсеткішінің мәні де төмендейді – жыл басындағы 0,15 –тен жыл соңында
0,18 – ге дейін.
Бұл жағдайдан шығу жолы материалдық өндірістік қорлардың бір бөлігі
жойылуы мүмкін. Осы мақсатта материалдық өндірістік қорының оларды қою
категориялары бойынша топтастыруы қажет. Алдымен сұранысқа ие оңай
сатылатын қорлар мен дайын қызметтер тобын бөліп алу қерек. Екінші топқа
өндірістік техникалық мақсаттағы өтімділігі аздау қызметтер мен аяқталмаған
өндірісті ақтау қажет. Үшінші топқа қолданудан шыққан сатылуы қиын дайын,
қызмет қоры жатып қалған қорлар мен өтпейтін бұйымдар жатады.
Одан әрі келетін үздіксіз жұмыс істеуге қажет қорлар көлемінің номиналды
деңгейін есептеу, ал қордың артық мөлшерін сату қажет.
Қазіргі заңға сәйкес келетін мүлкіне салық негізгі және айналымдағы
қаржылар жиынтығынан алынатынын ескеріп, қоюға тыим салынатын активтерден
құтылу керек. Мемлекеттік жүргізілген түгелдеу нәтижесінде жатып қалған
қорлар мен өтпейтін бұйымдар өшірілуі тиіс; сұранысқа ие емес дайын қызмет
жеңілдікпен сатылуы керек.
Ертеректе көрсетілгендей, материалдық өндірістік қорлар (жиынтығынан
алынатын) қысқа мерзімді сұраулар мен заемдар, сондай- ақ тауарлық
операциялар бойынша кредиторлық қарыздан да түзіледі.
Осыны ескеріп талдау үшін қорларды жабу көрсеткішінің мәні зор.
Жеке айналымдағы банктің қысқа
тауарлық
операциялары
қаржылар + несиелермен +
бойынша
кредиторлық
заемдар
қарыз
К қорларды жабу ----------------------------------- -------------------------
---------- (6)
Материалдық өндірістік қорлар.
Келесі айналымдағы қаржы күйін сипаттайтын көрсеткіш болып табылады:
Жеке айналымдағы
қаржылар
К жеке капиталды есептеу =---------------------------------- ----------
(7)
Жеке
капитал
Есептеу коэффициенті банктің айналымдағы қаржысының қай бөлігі осы
қаржыларды салыстырмалы еркін есептеуге мүмкіндік беретін жұмылдырылған
формада болатынын көрсетеді. Жеке ағымдағы активтерді жеке капитал мен
қамтамасыз ету тұрақсыз несие саясатында қаржылық күй тұрақтылығының кепілі
болып табылады. Есептеу коэффициентінің жоғары мәндері қаржы күйін оң
сипаттайды.
Кейбір авторлар 0,5 тең осы көрсеткіш мәнін оптимальды санайды, ал
материалдық қорларды жеке айналымдағы қорлармен қамтамасыз ету көрсеткіші
үшін 0,6-дан төмен емес деңгейдегі критерий ұсынылады. Дегенмен, бұл
жорамалды критерий күдікті болуы мүмкін.
Материалдық қорлардың жеке айналымдағы қаржылармен қамтамасыз етілу
көрсеткішінің деңгейі ең алдымен материалдық қорлар күйіне байланысты
бағаланады. Егер олардың шамасы негізделген сұраныстан әжептеуір жоғары
болса, онда жеке айналымдағы қаржылар материалдық қорлардың бір бөлігін
ғана жабуы мүмкін, яғни көрсеткіш бірден аз болады. Керісінше, үздіксіз
жұмыс істеуге қажетті банктің материалдық қоры жеткіліксіз болса, көрсеткіш
бірден жоғары болуы мүмкін, бірақ бұл банктің қаржы күйінің жақсы болуының
белгісі болады.
Есептеу коэффициентінің деңгейі банк жұмысының сипатына байланысты: қор
көп қажет өндірістерде оның қалыпты деңгейі материал көп қажет ететініне
қарағанда төмен (өйткені қор көп қажет ететіндерде жеке қаржылардың
әжептеуір бөлігі негізгі өндірістік қорларды жабу көздері болып табылады).
Қаржы тұрғысынан неғұрлым есептеу коэффициенті жоғары болған сайын,
соғұрлым қаржы күйі жақсы.
Екі көрсеткіштің де бөлімінде – жеке айналымдағы қаржылар күйінің
жақсаруы материалдық қорлар мен жеке қаржы мәндерінің өсуімен салыстырғанда
жеке айналым қаржысы қосындысының озық өсуіне тәуелді. Тәуекелділікті, яғни
банктің жеке айналым қаржысы неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым жеке қаржы
көздерінің соңына негізгі қаржы мен айналымнан тыс активтер аз тиетініне
қарап та анықтауға болады. Негізгі қаржылар мен айналымнан тыс активтерді
азайтуға (немесе олардың салыстырмалы баяу өсуіне) ұмтылу үнемі тиімді
емес.
Жыл басында материалдық қорлар мен қамтамасыз ету коэффициенті 0,15-ке,
ал есептеу коэффициенттері -0,01-ге теңесті. Материалдық өндірістік қорлар
құнының артуымен (201%) салыстырғанда нәтижесінде қамтамасыз ету көрсеткіші
0,18 тең деңгейіне өтті. Сондай-ақ жеке капиталдың есептеу коэффициенті
(0,05) де артты.
Жоғары келтірілгендей, айналым қаржылық күйі оларды жеке айналым
қаржысымен қамтамасыз ету тұрғысынан қарастырады. Айналым қаржылары,
дәлірек айтқанда олардың құрамы (қалуы капиталды есептеу көрсеткішін
функционалды капиталды есептеу) туралы ұғымның маңызы зор. Бұл үшін
функционалды капиталды есептеу көрсеткішінің (жеке айналым қаржылары) орны
ерекше.
Ақша қаржысы + қысқа мерзімді қаржы
саласы
К функционалды =---------------------------------- --------------------------
------ (8)
Жеке айналымдағы қаржылар капиталды
есептеу
Көрсеткіш ақша қаржысымен тез өтетін құнды қағаз, яғни абсолютті
өтімділікке ие қаржылар түрінде болатын жеке айналым қаржысының бөлігін
сипаттайды. Қалыпты жұмыс істейтін банк үшін бұл көрсеткіш нөлден бірге
дейінгі аралықта өзгереді. Басқа жағдайларда динамикадағы көрсеткіштің өсуі
оң тенденция ретінде қарастырылады.
Тұрақты актив индексі – жеке қаржылар көздеріндегі айналымнан тыс
активтер мен негізгі күйін сипаттайтын коэффициент.
Жылжымайтын мүлік
У тұрақты актив =---------------------------------- -------------
(9)
Жеке қаржы көздері
Қаржы тұрақтылығының (тұрақты актив индексі) өте маңызды көрсеткіші
мүліктің нақты құнының коэффициентері болып табылады. (ол тағы да банк
мүлкіндегі негізгі және материалдық айналым қаржысының нақты құнының
коэффициенті деп аталады).
Ол мүлік құнының қандай үлесін өндіріс қаржысы құрайтынын анықтайды. Бұл
коэффициент белгілі бір дәрежеде сауда үшін де маңызды қызмет шығаратын
банк үлесін үшін өте маңызды. Коэффициент негізгі қаржылар (заемдық құны
бойынша), өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс және құндылығы аз әрі тез
тозатын бұйымдардың (қордың құны бойынша) қосынды шамасын банк активтерінің
(баланс валютасына) құнына бөлу арқылы есептелінеді:
Нақты активтер
К мүлкінің нақты құны =---------------------------------- -----------------
- (10)
Капиталдың жалпы сомасы
Негізінен, бұл коэффициент банктің өндірістік потенциалы деңгейін,
өндірістік процестің өндіріс қаржыларымен қамтамасыз етілуін анықтайды.
Егер осы банк жаңа серіктестіктермен – жабдықтаушы немесе сатып алушылармен
келісім қатынасын орнатуды жобаласа ол өте маңызды. Мұндай жабдықтаушымен
сатып алушыдағы мүліктің нақты құнының коэффициенті банкке олардың
өндірістік потенциалы және осы тұрғыдан келісім жасау тиімділігі туралы
ұғым қалыптастыруға көмектеседі.
Шаруашылық іс тәжірибе мәндері негізінде мүліктің нақты құны активтің
жалпы құнының 0,5 аса құрайтын болса шектеу қалыпты деп саналады. Біздің
мысалымызда өндірістік потенциал деңгейі өте жоғары (жыл басында 0,95 және
жыл соңында ол 0,92 теңге деңгейіне дейін төмендеді).
Нақты активтердің өз құны 5% артты. Бұл яғни осы жылы қоймадағы тауарлар
көлемі мен тиелген тауарларға кредиторлық қарыздың 2,5 есе артуымен
түсіндіріледі,соның салдарынан активтердің жалпы сомасындағы олардың
мөлшері артты, ал нақты активтер құнының үлесі төмендеді.
Көрсеткіш мәні кризистік шекарадан төмен төмендеген жағдайда өндірістік
мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді заемдық қаржыларды тарту
тиімді (егер есеп беру кезеңінде банктің жұмысының қаржы нәтижесі мұндай
активтерді жеке қаржы есебінен әжептеуір толтыруға мүмкіндік бермесе).
Амортизацияны жинақтау коэффициенті негізгі қаржылар мен материалды емес
активтер бойынша тозу сомасының соған сәйкес негізгі қаржылар мен
материалды емес активтердің бастапқы құнының сомасына қатынасын анықтайды:
Негізгі қаржылар мен материалды емес активтің
тозуы
К амортизацияны =---------------------------------- -------------------------
----- (11)
жинақтау негізгі қаржылар мен материалды емес
активтердің
бастапқы құны.
Негізгі қаржылардың тозу сомасына назар аудару қажет. Бұл көрсеткіштің
абсолютті шамасы банктің өте ескергенін білдірмесе де, бастапқы құннан бұл
үлестің әжептеуір шамасы (20-25%) компанияның құралжабдықтары, ғимараты мен
құрылғысы қатты тозғанын және жаңартуды қажет ететінін білдіреді.
Негізгі қаржылар құнындағы амортизация үлесінің динамикасын бағалау
қажет. Оны қысқарту бағыты яғни банк басшылары болашақты ойлайтын және
негізгі қорларды қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Банктің жеке капиталын қалыптастыру жӘне оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамсыз етудің теориялық негіздері
1. Банктік капиталдың жалпы сипаттамасы және оның құрылымы ... ... ... ..5
2. Банктің капиталы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Банктердің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16
2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЛДАНЫЛУЫН
ТАЛДАУ
2.1 Банктердің қаржылық жағдайы мен жеке капиталдарын
қалыптастыруын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ мәліметтерінің негізінде банктің
жеке капиталын қалыптастыру қызметтерінің көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3. МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ МАҢЫЗЫ, ОРЫНДАЙТЫН
ФУНКЦИЯЛАРЫ МЕН ҚҰРУ ТӘРТІБІ
1. Банктің меншікті капиталының
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2. Банктің меншікті капиталы мен оның
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
3. Банктің жарғылық капиталының құру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
4. Банктің меншікті капиталының
жеткіліктілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...52
4. БАНКТІҢ МЕНШІКТІ КАПИТАЛЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ОПЕРАЦИЯЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІ
1. Банктің жарғылық капиталының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...59
2. Банк акционерлерінен сатып алынған акциялардың
есебі ... ... ... ... ... ..61
3. Банк акционерлеріне дивиденттерді төлеу тәртібі және
оның
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
5. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ЖЕКЕ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
1. Екiншi деңгейлi банктердегi тәуекелдерді ағымды талдау
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
2. Банктің жеке капиталын қолдануда тәуекелді кешенді бағалаудың
даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..78
5.3 Бизнес-жоспар: “Банктің нарқты кластерлік
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...86
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..91
Қолданылған Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
Кіріспе
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауында “ Бізге экономиканың барлық деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді
ықтимал мүмкін болатын нақты да перспективалы бәсекелестік
артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі сараптылықпен анықтауға және
пайдалануға тура келеді”,- деп атап өткендей, экономиканың банк секторының
даму кезеңінде қаржы-несие құралдарының кешенін орынды қолдануынан олардың
өздерінің өміршеңдігі, ақша рыногындағы операцияларды жүргізу нәтежиесінде
табыс ала білу мүмкіндігі, немесе керісінше капиталын жоғалту және
банкроттыққа ұшырау тәуекел деңгейіне тікелей байланысты. Егер банк
менеджерлері банк тұрақтылығын бақылайтын болса: оларға банктің төлем
жасауға қабілетсіздігін уайымдауға болады. Сондықтан олар үшін бірінші
орында сенімділік, табыстылық және тәуекелді ең төменгі шегінде жеткізудің
проблемасы тұр.
Банк тиімділігі мен оның сенімділігіне, табыстылығына, үлкен әсерін
тигізетін болғандықтан біз әлемдік тәжірибедегі қазіргі кезде оларды
бағалау әдістерін оқып білуіміз және осы алған тәжірибені еліміздің банк
тәжірибесіне енгізуіміз абзал. Тақырыптың тағы бір маңыздылығы
қарастырылып отырған банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылық
мәселелері, басқару әдістері, Қазақстанның банк жүйесінің дамуымен
байланысты сұрақтарды зерттеудің жаңа бағыттары болып табылатындығында.
Факторлық талдау негізінде банктің жеке капиталының қаржылық
тұрақтылығының банк қызметіне әсерін зерттеу үшін біз әлемдік тәжірибеге
үлкен көңіл аударып отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстанда қолдануға
тиімді де пайдалы банк қызметіне жағдайларды анықтап, тәуекелден қорғану
әдістерін саралап отырмыз.Осы кешегі күнге дейін отандық банктер үшін банк
тұрақтылығына әсер ететін басты проблема болып алынған несиелерді қайтармау
проблемасы қаралып келді. Бұл мәселені реттеуге Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкінің пруденциялдық нормативтері бағытталған.
Бүгінде өзінің маңыздылығын жоғалтпай, бұл проблеманың орнын басқа
проблема алды- ол активтер көлемінің жеткіліктілігі.
Өзіміздің отандық банктер әлемдік банк тәжірибесінде бар барлық
проблемалармен кездесті деуге болмайды, бірақ олардың саны өсіп
барады, ал бұл проблема Қазақстандық банктер үшін жаңа болып есептелінеді,
сондықтан бұл тұрғыда қандай да бір терең зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы
орайда банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
саласындағы зерттеулер, Қазақстанның банк жүйесін реформалаудағы ең түйінді
мәселе болып отыр. Барлық аталған өзекті мәселелер және себептер осы диплом
жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негізгі міндеттерін қоюға
өз әсерін тигізді.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін н орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті,
ғылыми негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік әсіресе қаржылық
шешімдер қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және
ұқыпты талдау негізінде ғана оның қызметін обьективті бағалап, банктің жеке
капиталының қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның
іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау
үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Сондықтан менің дипломдық жұмысымның мақсаты – коммерциялық банктердің
жеке капиталын басқару және оның даму болашағын анықтау.
Диплом жұмысы кіріспе, үш бөлім және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1Банктің жеке капиталын қалыптастыру жӘне оның қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің теориялық негіздері
1.1 Банктік капиталдың жалпы сипаттамасы және оның құрылымы
Капиталдың толық мәні, оның міндетті қызметінен көрінеді. Экономисттердің
көпшілігі банк капиталы екі негізгі қызметті атқаратынын анықтайды: бөлу
және бақылау. Бұл екі қызмет өзара бір-біріне көмектесіп әрекет жасайды.
Бөлу қызметінің көмегімен алғашқы қор құрылуына бастайды. Ол
құрастырушылардың салымының есебінен құралады, жалпы ішкі қызмет құны
көрсетіліп бөлінеді, қаржы қорымен табысты бөлу барысында баға негізінің
пропорциясын анықтайды, қызмет ұсынушылардың, банктердің, мекемелердің және
мемлекеттің тілектерін мүдделерін толық қамтамасыз етіп қолайлы етіп
бағыттау.
Банктің ақша қорларының қалыптасуы банк құрылған сәттен басталады. Банк
заңға сәйкес өз жарғылық қорын құрады.
Жарғылық қор – банктің алғашқы негізгі жеке қаражат көзі болып табылады.
Ол негізгі және айналым капиталдарынан қалыптасады. Олар өз кезегінде
негізгі қорды, материалдық емес активтерді, айналым қорларын иеленуге
жұмсалады.
Банктің ақша қорларының қатарына үстеме капитал жатады. Ол негізгі қорды
қайта бағалау нәтижесінде мүлік құнының өсіміне эмисиялық түсімдердің
(акцияның сатылу бағасының номиналды бағасынан асуы) банктік қызмет
мақсатқа қайтарымсыз берілген ақшалай және материалдық құндылықтар есебімен
құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік бағасының
төмендеген соммасының орнын толтыруға басқа банктер мен тұлғаларға
қайтарымсыз беру салдарынан пайда болу шығынды өтеуге есепті кезеңдегі банк
қызметінің нәтижесі бойынша болған шығындарды табуға пайдаланылады.
Банктің шаруашылық қызметінің нәтижесі мен соңғы мақсаты табыс болып
табылады. Салық төленгеннен кейін банк қарамағында қалған табыстан
резервтік капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады.
Резервтік капитал – бұл банктің ақша қоры. Оның қалыптасу көзі болып
банктің өз меншігіндегі қалған табысы болып табылады. Ол есеп жылындағы
нақты мақсаттарға табыстың жетіспеуімен яғни есепті жылдың шығындарын
жабуға,төлеуге жұмсалады.
Бұл резервтік капиталдың болуы банктің қаржы жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді. Резервтік қордың ақшалай қаражатының түріне сондай-ақ
құнды қағаздардың құнсыздануына салынған резервтер, қайта сатып алу қоры,
кейінге қалдырылған қор және т.б. акционерлік қоғамда акцияны сатып алу
және облигацияны өтеу үшін құрылады.
Жинақтау қоры – банк қызметінің дамуына арналған ақша ресурстары. Бұл қор
банк мүлкін кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ табыс
алу үшін қаржылық салымдарды салу және пайдаланумен байланысты.
Тұтыну қоры - әлеуметтік қажеттіліктерге негізгі қызмет емес салаларды
қаржыландыруға, марапаттауларға, компенсация түріндегі төлемдерге және т.б.
мақсаттарға бағытталған ақша ресурстары.
Валюта қоры - өз қызметін экспортқа шығаратын және валюталық түсімді
алатын банктерде қалыптасады.
Банктің қаржы ресурсы – бұл жеке ақша табыстарының жиынтығы және сырттан
түскен түсімдер. Олар банктің қаржылық міндеттемесін орындауға, қызметті
кеңейтуге байланысты шыққан шығындар мен ағымдық шығындарды қаржыландыруға
арналған.
Капитал сияқты түсінікті бөліп көрсету керек. Капитал айналымның аяқталуы
бойынша табыс әкелетін және қызметке салынған қаржы ресурстарының бір
бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда, капитал қаржы ресурсына айналған формасы
ретінде болады.
Банктің қаржы ресурсы өзінің пайда болуында жеке және әр түрлі жағдайда
тартылған болып бөлінеді.
Жеке ресурсы құрамына табыс және амортизациялық аударымдар кіреді. Бұл
жерде ескеретін жағдай банк табысының бәрі толық банктің өз меншігінде
қалмайды. Оның бір бөлігі салық және басқа да төлемдер түрінде бюджетке
түседі. Ал одан қалған банк меншігіндегі табыс басқарма шешімімен жинақтау
және тұтыну мақсаттарына бөлінеді. Жинақтауға бағытталған табыс қызметтің
дамуына және банк мілкін арттыруына пайдаланылады. Тұтынуға бағытталған
табыс әлеуметтік мәселелерді шешу үшін пайдаланылады.
Амортизациялық аударымдар дегеніміз – негізгі өндірістік құралдардың және
материалдық емес активтердің тозуының ақшалай құнын көрсетеді. Ол екі жақты
сипаттамаға не болады. Себебі ол қызметтің жеке құнына кіреді және қызметті
өткізуден түскен түсім банктің есеп айырысу шотында жай немесе кеңейтілген
ұдайы өндірістің қаржыландыру көзіне айналады.
Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының қалыптасу көзі жеке заемдық
және бюджеттен бөлінетін қаржы түрінде болады. Бұл бөлу капитал салық
формасымен қамтамасыз етіледі. Егер сыртқы инвесторлар ақша қаражатын
кәсіпкерлік капитал түрінде салған болса, онда бұл салым тартылған жеке
қаржы ресурсы болып табылады.
Кәсіпкерлік капитал – бұл табыс алу немесе банкті басқаруға қатысу
мақсатында банктің жарғылық капиталына салынған капитал.
Ссудалық капитал – банктің банктік несие түрінде жеке басқа банктерден
вексель, облигация, займ түрінде уақытша пайдалануға, түрлі мерзімде
берілетін, төленетін, қайтарылатын капитал.
Бюджеттен бөлінетін қаржы – қайтарылатын және қайтарылмайтын негізде
болуы мүмкін. Бұл қаржы негізінен мемлекеттік тапсырыстарды қаржыландыруға
инвестициялық бағдарламаларды немесе қызметті ұсынуда жалпы мемлекеттік
маңызы бар банктерді мемлекет тарапынан қысқа мерзімде қолдау жасауды
қолданады.
Банк жеке ресурсын өндірістік және инвестициялық қызмет процесінде
пайдаланады. Олар үнемі ұдайы қозғалыста болады және тек ақшалай қалдық
ретінде есеп шотқа немесе банк кассасына түседі. Банк өзінің қаржы
тұрақтылығын және нарық шаруашылығындағы орнықтылығын қамтамасыз ете отырып
өзінің қаржы ресурсын уақыт ішінде және қызмет түрлеріне байланысты бөледі.
Бұл процестердің шиеленісуі оның қаржылық жұмысының қиындауына тәжірибеде
арнайы қаржы құралдарының пайдаланылуына әкеледі.
Банк қаржысын ұйымдастыру бөлігі бір принциптер негізінде құрылады
шаруашылық дербестік, өзін - өзі қаржыландыру, материалдық жауапкершілік,
қызметтің нәтижесіне қызығу, қаржылық резервтердің қалыптасуы.
Шаруашылық дербестік принципі – банк өзі дербес құқықтық ұйымдастыру
шаруашылық түріне тәуелсіз өзінің экономикалық қызметін, табыс алу
мақсатында ақша қаражатының салымын анықтай алады. Нарық – банктерге жаңа
салаларды іздеуге, капиталын салуға, тұтынушы сұранысын қанағаттандыратын
жаңа өндірісті ынталандырады.
Бірақ банк толық шаруашылық дербестік алды деуге болмайды. Себебі
мемлекет банк қызметінің кейбір жақтарын анықтайды. Мысалы: ақша- несие
саясатын.
Осылай банкпен бюджет және бюджеттен тыс қорлар арасында заңдармен
реттеледі4.
Өзін - өзі қаржыландыру принципі – қызметті ұсыну мен өткізу шығындарының
орнын толтырады. Жеке ақша қаражаты арқылы өндірістің дамуын инвестициялау
және қажетті жағдайда ғана банктік немесе коммерциялық несиені пайдаланады.
Нарық экономикасы дамыған елдерде жоғары деңгейде өзін-өзі қаржыландыратын
банктердің жеке ресурсының салыстырмалы салмағы 70%-дан асады. Бірақ
банктің ақша қаражатының жалпы көлемі нақты инвестициялық мақсаттарды
жүзеге асыруда жеткіліксіз болып табылады.
Қазіргі кезде бұл принципті барлық банктер мен ұйымдар жүзеге асыра
алмайды. Халық шаруашылығының кейбір салаларындағы банктік ұйымның қызмет
көрсетуі объективтілік себепке байланысты: олар жеткілікті тұрақтылықты
қамтамасыз ете алмайды. Оларға жеке банктер: қалалық жолаушы тасымалдау
транспорты, тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы, ауыл шаруашылығы, қорғаныс
өнеркәсібі жатады. Мұндай банктер бюджеттен бөлінетін қаржыны әртүрлі
жағдайда алады.
Материалдық жауапкершілік принципі – ол шаруашылық қызметтің нәтижесін
және жауапкершілік жүйесін жүргізуі. Бұл принциптің қаржылық әдістері
банктерге оның басшыларымен, жұмысшыларына әр түрлі құрылады.
Қызмет нәтижесіне қызығушылық принципінің объективтілік қажеттілігі.
Кәсіпкерлік қызметтің негізгі қызметі табыс алумен сипатталады. Шаруашылық
қызметтің нәтижесіне қызығушылық бұл тең дәрежеде банктің жұмысшыларына,
банктің өзіне және мемлекетке де тән. Бұл принциптің құрылуы жеке
жұмысшылар деңгейінде еңбек ақы төлеу қорынан немесе табыстан жұмысшыларға
лайықты еңбекақы қамтамасыз етілуі тиіс, ол принцип түрінде, жыл нәтижесі
бойынша істелген жұмысқа сый ету, көп жылдық сіңірген еңбек үлесін,
материалдық көмек ретінде төлемдер төлеу керек. Бұл принцип мемлекеттің
салық саясатын және экономикалық пропорцияны сақтап таза табысты тұтыну
қоры, жинақтау қорына бөліп жүргізу нәтижесінде банкте іске асуы мүмкін.
Мемлекет мүддесі банктің тиімді қызметімен қамтамасыз етіледі.
Қаржылық резервтердің қалыптасу принципі – кәсіпкерлік қызмет иелерінің
қаржы қорын құрып қамтамасыз етумен байланысты, ол нарықтық тербеліс
себебінен болатын тәуекелде кездесуі мүмкін. Нарықтық экономикада тәуекел
жауапкершілігі тікелей кәсіпкерлік қызмет иелеріне жүктеледі. Олар өз
бетінше шешім қабылдайды, және зерттеліп дайындалған бағдарлама бойынша
салынған ақшалай қаржыны тәуекелмен қайтармауды іске асырады. Банктің қаржы
салымы тәуекелі тағы да инфляция қарқынымен салыстырғанда жеткіліксіз
процент табысын немесе салынған капиталдан көбірек табыс түсетін салалардан
да алына байланысты. Осыдан өндіріс бағдарламасын дайындауда тікелей
қателіктер орын алуы мүмкін.
Банктердің барлық құқықты ұйымдастыру түрлерінің жеке қаржы қорлары
салықтарды және басқа бюджетке міндетті төлемдерді төлегеннен кейін таза
табысы құралады.
Сонымен қаржы қорына жіберілген ақша қаражаты өтімді тәртіпте сақтау
орнында олар табыс әкеледі және керек жағдайда тез ақшалай капиталға
айналуы тиіс.
Коммерциялық банктер бiр жағынан, шаруашылық субъектiлердiң уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екiншi жағынан, бұл қаражаттар
есебiнен кәсiпорындар мен ұйымдардың әр түрлi қажеттiлiктерiн
қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктiң пассивтiк
операцияларының негiзiнде оның қызметiнiң жүзеге асырылуы үшiн қажеттi банк
ресурстары жинақталады.
Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң қызметi болып табылады. Банк
қызметiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп
сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да
болмасын қажеттiлігiн қанағаттандыруы жатады.
Екінші деңгейлі банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар
атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады: уақытша бос қаржыларды,
жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар); экономика мен тұрғын
халықты несиелеу (активтi операциялар); несие ақшаларын шығару; нақты
ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу; инвестициялық қызмет;
клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Бүгінгi таңда әмбебап сипаттағы екінші деңгейлі банктер банк
қызметiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың
коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық
түрлерiмен айналысады.
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазiргi кезде бұрыннан келе жатқан
салымдарды тарту мен несие беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен
сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
2. Банктің капиталы және оның құрылымы
Екiншi деңгейлi банктердiң жеке капиталының рөлi мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсiпорындар және ұйымдарға қарағанда ерекшелiктерге
ие.
Банктiң капиталы банктiң тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктiң
бастапқы құрылуы барысында жеке капитал көмегiмен банк қызметiне
байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебi, жеке капиталсыз банктiң
қызметiн бастау мүмкiн емес. Осы жеке капитал есебiнен банкте қажеттi
резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктiң капиталы ұзақ мерзiмдi
активтерге жұмсалымдардың басты көзi болып табылады.
Жеке және тартылған екiншi деңгейлi банктiң ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспонденттiк шотта көрсетiледi. Бұл активтi шот, сондықтан да
дебетi бойынша ресурстар, ал кредитi бойынша несиелiк жұмсалымдар берiледi.
Демек дебеттiк қалдықтың шамасы банктiң бос резервiнiң мөлшерiн көрсетедi.
Банктiң бос резервiнiң мөлшерi активтi операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын бiлдiредi. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктiң тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бiрақ пайдасы төмен болады.
Керiсiнше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келедi. Сондықтан да, әрбiр екiншi деңгейлi банк
өзiнiң корреспонденттiк шоттағы қалдығын үнемi ықшамдауға ұмтылады.
Банктiң капиталы – банктiң қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және
шаруашылық қызметiн қамтамасыз ету үшiн құрылған банктiң әр түрлi қорлары
мен сол сияқты ағымдағы қызметiнiң нәтижесiне байланысты және өткен
жылдардағы бөлiнбеген пайдасы болып табылады.
Банктiң жеке капиталының құрылымы бiрдей емес, себебi, оларға әсер ететiн
әр түрлi факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, жеке пайданың
пайдаланылуына, капиталдың базасын нығайту мақсатына және банк саясатына
байланысты жыл бойына өзгерiп отырады.
Сонымен, қазiргi екiншi деңгейлi банктердiң жеке капиталын мынадай баптар
құрайды (сурет 1):
жарғылық капитал;
резервтiк капитал;
қосымша капиталдар;
банк операциялары бойынша тәуекелдердi төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
бөлiнбеген банк пайдасы.
Банктiң жарғылық капиталы банктiң заңды тұлға ретiнде мiндеттi түрде
құрылуын және өмiр сүруiнiң экономикалық негiзiн құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгi мөлшерi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң пруденциялдық
нормативтерiмен реттелiп отырады. Банктiң жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екiншi деңгейлi банктер мынадай екi ұйымдық нысандарда құрыла
алады:
акционерлiк банк формасында;
пай қосу арқылы, яғни жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк нысанында.
Пай қосу арқылы құрылған банктiң жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта
мөлшерi анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары
көлемiнде жауапты болып саналады. Мұндай банктердiң жарғылық капиталын
ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және пай
қосушылардың санының өсуi есебiнен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлiк
банктер өздерiнiң жарғылық капиталын ұлғайту үшiн қосымша акцияларын
эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсiредi.
Сурет 1- Банктің жеке капиталының құрылымы
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Жеке капиталдың құрамдас бөлiгi - акционерлiк капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебiнен құрылған банктiң жарғылық капиталын банктiң
акционерлiк капиталы деп атайды. Акционерлiк капитал көлемi акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлiк банктiң
акциясы - банктiң жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,
дивиденд алуға және банктi басқару iсiне араласуға құқық беретiн бағалы
қағаз.
Акционерлiк капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлi болып келедi.
Акционерлiк капитал мынадай түрлерге бөлiнеді:
а) жеке акционерлiк капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлiнбеген
пайдадан тұрады;
ә) банктiк резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлi шығындарды жабуға,
дивидендттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктiң ұзақ мерзiмдi мiндеттемесi (ұзақ мерзiмдi
вексельдерi, облигациялары).
Ашық типтегi банктiң акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердiң
келiсiмiнсiз өтедi. Жабық типтегi банктiң акциясы қатаң түрде белгiленген
тiзiм бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлiнедi.
Банктiң жай акциясын иеленушiлер, банктiң таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиiстi мүлкiне ие болуға және
акционерлердiң жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктiң артықшылығы бар акцияларын иеленушiлер тұрақты сыйақы түрiнде
табыс алып отыруға, бiрiншi кезекте банктiң жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бiрiншi болып өзiне тиiстi мүлкiн алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктiң акционерлiк капиталының құралуы мынадай кезеңдерден тұрады:
1) бағалы қағаздардың эмиссия проспектiсiн дайындау және оны
сараптамадан өткiзу;
2) бағалы қағаздар эмиссиясын тiркеу;
3) эмитент-банктiң бағалы қағаздарын тiркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерiн
тiркеу.
Акционерлiк банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады:
- банктi акционерлiк нысанда құру;
- банктiң жарғылық қорын ұлғайту үшiн қосымша акциялар шығару.
Банктiң жеке қаражатының түріне резервтiк қор жатады. Резервтiк қор -
банк қызметiнде пайда болуы мүмкiн зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтiк қор банктiң тұрақты қызмет етуiн қамтамасыз етедi.
Резервтiк қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгiлi бiр сыйақы
мөлшерiнде, айталық, 25% мөлшерiнде құрылатын болса, оның мөлшерi жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтiк
қордың құралуының негiзгi көзiне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда
болмаған жағдайда резервтiк қор есебiнен банктiң артықшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленедi.
Қосымша капиталдар - негiзгi құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебiнен және белгiлi мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесiнде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негiзгi қорларды қайта бағалау негiзiнде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесiнде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шете валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды болып келедi.
Келесi қорға жекелеген банк операциялары бойынша тәуекелдi төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резевтер жатады. Мұндай резевтерге: несие
тәуекелiн жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резевтер жатады.
Бөлiнбеген таза табыс - акциялар бойынша дивидендттi төлегеннен кейiн және
резевтiк қорға аударғаннан қалған пайданың бөлiгiн бiлдiредi.
Банктiң жеке капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады (сурет 2):
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигацияларды шығару жатады.
Сурет 2 Банктің жеке капиталын ұлғайту жолдары
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Банктiң капиталы банктiң дербестiгiн қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепiл болады және банктiң басынан кешiретiн әр алуан
тәуекелдерiнiң зардаптарын ретке келтiрiп отыратын басты көз болып
табылады. Осы мақсатта банктiң капиталы мынадай қызметтер атқарады (сурет
3):
- қорғаныс қызметi;
- шұғыл қызметi;
- реттегiш қызметi;
- айналым қызметi.
Банк капиталының қорғаныс қызметi - банктiң салым иелерiне жәрдем ақы
төлеу мүмкiндiгiн ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуiн сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктiң
банкротқа ұшырауына жол бередi. Қорғаныс қызметi - жеке капиталдың ең
басты қызметi болып келедi.
Банк капиталының шұғыл қызметi қорғаныс қызметiне қарағанда екiншi
дәрежелiк маңызға ие болып табылады. Оперативтi қызметi жер, ғимарат, құрал-
жабдықтар алуға қажеттi жеке қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге
көрiнбейтiн зияндар жағдайына байланысты рөзервтер құруды сипаттайды. Бұл
қаржы ресурстарының көздерi әсiресе, банк қызметiнiң басталуы үшiн маңызды.
Кейiннен бұл қаражаттардың бiр бөлiгi ұзақ мерзiмдi активтерге және әр
түрлi резервтердi құрауға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерiнiң мүдделерiн қамтамасыз етуден басқа банктердiң
капиталы реттегiш қызметтi атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүдделерiмен, сол
сияқты банк операцияларына бақылау жасауға мүмкiндiк жасайтын заңдар және
ережелерге тiкелей байланысты. Банк капиталының көрсеткiштерiнiң көмегiмен
мемлекеттiк ұйымдар банктердiң қызметтерiне баға берiп, оны бақылауды
жүзеге асырады.
Сурет –3 Банктің жеке капиталының қызметтері
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Банктiң жеке капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгi мөлшерiне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуiн және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi
бекiткен пруденциялдық нормативтерде банктiң жеке капиталының көлемi
берiледi. Сонымен қатар, реттегiштiк қызметке несиелiк және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметi. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не болмаса
зияндардың орнын жабу үшiн құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық
қызмет керсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты
болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметi тәуекел дәрежесiн есепке
алатын активтi айналымды аванстаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл
қызметтi жеке капиталдың айналым қызметi деп атайды. Бұл қызметтi атқара
отырып, өзiнiң айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелiк, факторингтiк
және лизингтiк операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да
ғимарат, құрылғыларға және басқа да негiзгi қорларға жұмсай отырып, банктер
өз несие берушiлерiн зияндардан қорғайды.
Резервтiк қызметi. Тәуекелдер тек активтi операцияларға ғана емес, сондай-
ақ пассивтi операцияларға да тиiстi болып келедi. Пассивтi операциялардан
туындайтын тәуекелдердi болдырмау үшiн банктер тартылатын қаражаттар
есебiнен мiндеттi рөзервтер ретiнде Орталық банкте өз резервтерiн құрайды.
Банктердiң ресурстарының тапшылығына байланысты мiндеттi түрде құрайтын
резервтер сияқты, активтi операциялардан болатын тәуекелдердiң орнын
толтыру үшiн арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк
капиталының айналым қызметiне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметi -
резервтiк қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктiң капиталының резервтiк қызметi тәуекел активтердiң болуына
байланысты емес, банк капиталының тұрақты қызмет етуiн қамтамасыз етедi.
Банктiң жеке капиталының жеткiлiктiлiгi ұзақ уақыт бойы ғылыми-зерттеу
объектiсiне және банктер мен оны реттеушi ұйымдар арасындағы пiкiрталасқа
айналып келедi.
Банктер өздерiнiң активтерiн арттыру үшiн капиталдың төменгi мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банктi бақылаушылар, банктердiң банкроттықтан аулақ
болуы үшiн капиталдың жеткiлiктi мөлшерде болуын талап етедi. Банктердiң
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебi банктi
жақсы басқарса, ол төменгi капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пiкiрлер бар.
''Капиталдың жеткiлiктiлiгi'' терминi банктiң жалпы тұрақтылығын және оның
тәуекелге бару дәрежесiн керсетедi. Капиталдың жеткiлiктiлiгi - бұл банк
капиталының мөлшерiнiң тәуекел дәрежелерi ескерiлген банк активтерiне
сәйкес болуға тиiстi. Сондай-ақ, екiншi деңгейлi банктер өз жұмыстарында
банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды терiс санайды. Өйткенi, ол банктiң
қызметiне керi әсер етуi мүмкiн. Банктердiң көбi акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келедi. Сондықтан банк жетекшiлерi бiр
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары, екiншi жағынан, банк капиталы мен
екiншi деңгейлi банктердiң басқа да қызметiндегi параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Банктiң ресурсындағы жеке капиталдың өте төменгi үлесте болуы да дұрыс
емес. Себебi, ол банктiң салым иелерi алдындағы жауап беру мөлшерiне сәйкес
келмейтiндiгiн сипаттайды.
Банк жеке капиталын ұлғайтуға негiз болатын мынадай факторларды ескеру
қажет:
- банктердiң дивидендтерi өнеркәсiптiк кәсiпорын активтерiне
қарағанда, сыйақы мөлшерлемесiнiң өзгеруiне, қарыз алушының несиелiк
қабiлетiнiң нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгерiп
отырады;
- банк көбiне тұрақсыз қысқа мерзiмдi қарыз көздерiне көңiл бөледi, бiрақ
олардың көбi талап етiлуiне байланысты қайтарылып алынуы мүмкiн.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмiрдегi жағдайлар
банктердегi ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуы тиiс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шектi қатынасы 20 % шамасында болса, қазiргi
оның шамасы 12 %-ды құрайды. Бұл дегенiмiз банк жүйесiндегi төлем жасау
қабiлетсiздiгi тәуекелдiң уақыт өте келе арта түсетiндiгiн көрсетедi.
Себебi, банк жүйесiндегi банк активтерiнiң сапасы әлi де болса өз
деңгейiнен төмен екендiгiн ескерсек, онда болашақта оның орнын жабатын жеке
капитал үлесiнiң жеткiлiксiздiгi орын алатындығы айқын.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейiнiң жеткiлiктiгi банк жүйесiн
қолдайтын басқа шарттардың бiрiне жатады.
Банктердегi немесе жалпы банк жүйесiндегi капитал көлемiн тура анықтау
қиын, бiрақ жоғарыда қарастырылған қызметтердiң орындалуы үшiн салым иелерi
мен бақылаушы органдардың сенiмi үшiн банк капиталы жеткiлiктi мөлшерде
болуы қажет. Қажеттi капиталдың сомасы банктiң тәуекел деңгейiне сәйкес
болуы тиiс. Мысалы, егер банктiң берген несиелерiнiң тәуекел дәрежесi өте
жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура келедi. Қажеттi
жеке капитал мөлшерiн анықтай отырып, банк өз алдына мынадай мiндеттердi
қояды: тәуекелдiң артуына байланысты өз капитал мөлшерiн ұлғайту қажет пе
немесе тәуекел деңгейi төмен болып келетiн активтерге өз қаражаттарын
орналастыру тиiмдi ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер
сапасына, басқару сапасына, қызметiндегi саясатқа және банктiң басынан
кешетiн тәуекелдерге тәуелдi ме жоқ па деген балама сауалдар туындап
отырады.
Банктiң жеке капиталын бағалау әдiстемесi туралы мәселе 80-шi жылдардың
екiншi жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында үлкен пiкiр талас туғызған
болатын. Сөйтiп, 1988 жылы Базель Комитетi келiсiмiнiң шешiмiмен
''Халықаралық бiртұтас капитал есебi және капитал стандарты туралы''
келiсiм шарт негiзiнде ''Кук коэффициентi'' деп аталатын капиталдың
жеткiлiктiлiгiнiң нормативi iс жүзiне енгiзiлдi. 1993 жылдан бастап күшiне
енген бұл коэффициент көптеген елдердiң Орталық банктерiнде, бiздiң
Қазақстанның Ұлттық Банкiнде пруденциалдық норматив қатарында
пайдаланылуда.
Кук коэффициентi банк капиталы мен баланстан тыс активтерi арасындағы ең
төменгi шектi қатынасын бейнелейдi. Мұндағы жеке капитал екi элементтi
қамтиды: негiзгi және қосымша капитал. Олардың жеткiлiктiгiне баға беру
үшiн, активтер мен баланстан тыс мiндеттемелердiң өлшемi таңдап алынған.
Мұндай тәсiл баланстан тыс операциялардың iске қосылуын қамтамасыз етумен
қатар, төменгi тәуекелдi активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра түседi.
Базель келiсiмiне сәйкес, банктiң капиталы екi деңгейге бөлiнедi: I
деңгейлi капитал және II деңгейлi капитал (сурет 4).
I деңгейлi капиталға: қарапайым акциялар, бөлiнбеген пайда, сол сияқты
еншiлес компаниялардың бақылаусыз пакетi шегерiлген материалдық емес
негiзгi капитал шамасы жатады.
II деңгейлi (қосымша) капиталға: несиелер бойынша зияндарды жабуға
арналған резевтер, мерзiмсiз артықшылығы бар акциялар қосылған екiншi
дәрежелi қарыздар жатады.
Сурет 4 Базель келiсiмiне сәйкес банктiң капиталының бөлiнуі
Ескерту: теориялық негізде автормен құрастырылған
Базель келiсiмiнiң бекiткен нормативтiк коэффициентiне сәйкес, екiншi
деңгейдегi банктердiң қызметiн реттеуде қолданылатын пруденциялдық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткiлiктiлiгi коэффициентiн
белгiлейдi.
Банктің жарғылық капитал қызметін басқаруды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
3. Банктердің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етудің әдістемесі
Банктің жеке капиталының қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды
көрсеткіш банктің аванстағы барлық капиталын жеке капиталдың жалпы
қосындысының жеке салмағының көрсеткіші болып табылады, яғни жеке
капиталдың банк балансы қорытындысына қатынасы іс-тәжиребеде бұл
салыстырмалы көрсеткіш автономия көрсеткіш деген атақ алды. Оған қарап банк
қаншалықты заемды капиталға тәуелсіз екендігін жорамалдайды.
Жеке капитал
К автономия =---------------------------------- ---
(1)
Капиталың жалпы себебі
Неғұрлым банкте жеке қаржы көп болса, соғұрлым ол экономикалық
қолайсыздықтармен оңай күреседі және осыны банк кредиторлары мен оның
басқарушылары жақсы түсінеді. Міне сондықтан да соңғылары жылдан-жылға
банктің жеке капиталының сомасын артыруға қатысады. Ең алдымен жақсы жұмыс
істейтін банктерде мұндай мүмкіндік бар. Көп пайдаға ие бола отырып, жалпы
қор пайдадан мүмкіндігінше қорлар жасау, таза көлденең дивидентерге
өркенделмеген бөлігін және капиталға тікелей аудару жолымен банк айналымда
олардың әжептеуір бөлігін ұстап тұруға тырысады.
Автономия коэффициентімен туынды қаржылық тәуелділік коэффициенті және
зиянды қаржы қатынасының коэффициенті сияқты көрсеткіштер болып табылды.
Тәуелділік коэффициенті негізінен автономия коэффицентіне қарсы болып
табылады. Динамикада бұл көрсеткіштің өсуі банкте қаржыландырудың үлесінің
артуын білдіреді. Егер оның мәні бірге дейін болса (100%), оның есебінен
халықтың қаржыландырылуы көрсетіледі. Көрсеткішті түсіндіру өте қарапайым:
1,11 тең коэффициент (біздің мысалымызда жыл басындағы күйі бойынша осындай
шамада есептейді) активке салынған әрбір 1,11 салудағы 11 заемдық екенін
білдіреді. Жыл соңында заемдық қаржыға тәуелдік өсті де 1,17 құрады.
Автономия коэффициенттері соған сәйкес 0,80 мен 0,85 құрады.
Заемдық және жеке қаржы қатынасының коэффициенті – бұл барлық
жұмылдырылған капиталдың жекеге қатынасы:
Міндеттеме
К заемдық қаржылар = ----------------------------------
(2)
Жеке капитал
Бірінші екі көрсеткіштің (автономия және заемдық пен жеке қаржылар
қатынасының коффициенттері) заемдық мәні жақын. Іс жүзінде қаржылық
тұрақтылықты бағалау үшін керек біреуін пайдалануға болады.
Бізге банктің заемдық қаржыларға тәуелсіздік дәрежесі жылдық және жеке
қаржылар қатынасының коэффициентінде өрнектеленетіні өте анық көрінеді. Ол
банкте пайда – заемдық немесе жеке қаржы көп екенін көрсетеді. Неғұрлым
коэффициент бірден асатын болса, соғұрлым кәсіпорынның заемдық қаржыларға
тәуелділігі жоғары.
Тәуелсіздік мүмкін деңгейі әрбір банктің жұмыс жағдайымен, ең алдымен
айналымдағы қаржылардың айналым жылдамдығымен анықталады. Сол себепті
коэффициентті есептеуге қосымша талданатын кезеңдегі дебеторлық қарыз бен
материалдық айналым (жылдамдығымен анықталады) қаржысының айналу
жылдамдығын анықтау қажет. Егер дебиторлық қарыз материалдық айналым
қаржысынан жылдамырақ айналатын болса бұл банк шотына ақша қаржыларының
жеткілікті жоғары қорытындылықпен түсүін яғни нәтижесінде – жеке
қаржылардың артуын білдіреді. Сондықтан да материалдың айналымы жоғары
болғанда, жеке дебеторлық қарыз одан да жоғарырақ айналғанда заемдық пен
жеке қаржылар қатынасының коэффициенті бірден анағұрлым асып түсуі мүмкін.
Инвестицияны жабу коэффициенті банктің активтерінің жалпы сомасындағы
ұзақ мерзімді міндеттеме мен жеке капитал үлесін сипаттайды:
Жеке капитал
ұзақ мерзімді
+ міндеттеме
К инветсицияны жабу =---------------------------------- ------------
---- (3)
Капиталдың жалпы
сомасы
Бұл автономия коэффициентерімен салыстырғанда жұмсағырақ көрсеткіш, батыс
іс-тәжірибесінде коэффициентің қалыпты мәні 0,9 шамасында, оның 0,75 дейін
төмендеуі кризистік деп саналады.
Ұзақ мерзімді қаржылардың аз ғана сомасы есебінен инвестицияны жабуға
есептелген коэффициент автономия коэффициенті деңгейінде қалады, яғни жыл
басындағы олардың мәні 0,90 және жыл соңында – 0,85.
Жоғарыда аталғандар активтердің жалпы сомасындағы жеке капиталдың жоғары
үлесіне қарамастан, осы жылы жағымсыз өзгерістер болды. Заемдық соның
ішінде өндірісті қайта құруға жұмсалуы тиіс қысқа мерзімді қаржылар шамасы
емес, ол банктің күнделікті жұмысын жүзеге асыруға арналған қысқа мерзімді
қаржылар әжептеуір өсті.
Айналымдағы қаржылар күйі негізінен айналымдағы қаржыларды қамтамасыз ету
және олардың жеке айналымдағы қаржылар мен құраушылар мен қараушылар
көрсеткіштерінде бейнеленеді.
Қаржылық талдауда көбінесе банктің айналымдағы қаржысының қай бөлігін
жеке капитал есебінен түзілгенін көрстетін жеке айналымдағы қаржылар мен
ағымдағы активтердің қамтамасыз ету коэффициенті қолдау табады.
Көрсеткіштің нормативті мәні 0,1 төмен емес:
жеке айналымдағы қаржылар
К ағымдағы активтерді ----------------------------------- -----------------
-- (4)
қамтамасыз ету ағымдағы активтер
Есептер көрсеткендей ізделініп отырған кәсіпорында жеке капитал есебінен
жыл басында оның айналымдағы қаржылардың 9,2% түзілді. Жыл соңында бұл
көрсеткіш 14,2 % дейін өсті, яғни өз нормативтік мәнінен асып түсті.
Материалдық жеке айналымдағы қаржылармен қамтамасыз етілуі – бұл жеке
айналымдағы қаржыларды материалдық қорлар шамасына бөлуден шыққан бөлінді,
яғни материалдық қорлар қандай мөлшерде жеке көздерімен жабылғанын және
заемдық жұмылдыруды қажет етпейді. Оның нормативті мәні 0,5 кем болмауы
тиіс деп саналады.
Жеке айналымдағы қаржылар
К материалдық қорларды =---------------------------------- ---------
(5)
қамтамасыз етлу материалдық өндірістік қорлар
Шындығында бұл көрсеткіш – материалдық қорлармен қамтамасыз ету
көрсеткішіне кері шама.
Материалдық өндірістік қорлар мен жеке айналымдағы қаржылар қатынасының
көрсеткіші экономиясы дамыған елдерде қолдау табады. Оның нормативтілік
қағида бойынша 1 үлкен, өткен көрсеткіштің нормативтік мәнін ескере өсуі
қажет. Критериден әжептеуір асса жағдайдың нашарлауы туралы айтылады,
өйткені бұл капитал қаржыдағы доғарылғандардың үлесі жоғарылағанын
білдіреді.
Зерттеліп отырған банкте жыл басындағы қорлар мен жеке айналымдағы
қаржылар қатынасы әжептеуір жоғары (6,7) болды. Жыл соңында оның мәні сәл
төмендейді. (5,6 – ге дейін) соған сәйкес материалдық қорлармен қамтамасыз
ету көрсеткішінің мәні де төмендейді – жыл басындағы 0,15 –тен жыл соңында
0,18 – ге дейін.
Бұл жағдайдан шығу жолы материалдық өндірістік қорлардың бір бөлігі
жойылуы мүмкін. Осы мақсатта материалдық өндірістік қорының оларды қою
категориялары бойынша топтастыруы қажет. Алдымен сұранысқа ие оңай
сатылатын қорлар мен дайын қызметтер тобын бөліп алу қерек. Екінші топқа
өндірістік техникалық мақсаттағы өтімділігі аздау қызметтер мен аяқталмаған
өндірісті ақтау қажет. Үшінші топқа қолданудан шыққан сатылуы қиын дайын,
қызмет қоры жатып қалған қорлар мен өтпейтін бұйымдар жатады.
Одан әрі келетін үздіксіз жұмыс істеуге қажет қорлар көлемінің номиналды
деңгейін есептеу, ал қордың артық мөлшерін сату қажет.
Қазіргі заңға сәйкес келетін мүлкіне салық негізгі және айналымдағы
қаржылар жиынтығынан алынатынын ескеріп, қоюға тыим салынатын активтерден
құтылу керек. Мемлекеттік жүргізілген түгелдеу нәтижесінде жатып қалған
қорлар мен өтпейтін бұйымдар өшірілуі тиіс; сұранысқа ие емес дайын қызмет
жеңілдікпен сатылуы керек.
Ертеректе көрсетілгендей, материалдық өндірістік қорлар (жиынтығынан
алынатын) қысқа мерзімді сұраулар мен заемдар, сондай- ақ тауарлық
операциялар бойынша кредиторлық қарыздан да түзіледі.
Осыны ескеріп талдау үшін қорларды жабу көрсеткішінің мәні зор.
Жеке айналымдағы банктің қысқа
тауарлық
операциялары
қаржылар + несиелермен +
бойынша
кредиторлық
заемдар
қарыз
К қорларды жабу ----------------------------------- -------------------------
---------- (6)
Материалдық өндірістік қорлар.
Келесі айналымдағы қаржы күйін сипаттайтын көрсеткіш болып табылады:
Жеке айналымдағы
қаржылар
К жеке капиталды есептеу =---------------------------------- ----------
(7)
Жеке
капитал
Есептеу коэффициенті банктің айналымдағы қаржысының қай бөлігі осы
қаржыларды салыстырмалы еркін есептеуге мүмкіндік беретін жұмылдырылған
формада болатынын көрсетеді. Жеке ағымдағы активтерді жеке капитал мен
қамтамасыз ету тұрақсыз несие саясатында қаржылық күй тұрақтылығының кепілі
болып табылады. Есептеу коэффициентінің жоғары мәндері қаржы күйін оң
сипаттайды.
Кейбір авторлар 0,5 тең осы көрсеткіш мәнін оптимальды санайды, ал
материалдық қорларды жеке айналымдағы қорлармен қамтамасыз ету көрсеткіші
үшін 0,6-дан төмен емес деңгейдегі критерий ұсынылады. Дегенмен, бұл
жорамалды критерий күдікті болуы мүмкін.
Материалдық қорлардың жеке айналымдағы қаржылармен қамтамасыз етілу
көрсеткішінің деңгейі ең алдымен материалдық қорлар күйіне байланысты
бағаланады. Егер олардың шамасы негізделген сұраныстан әжептеуір жоғары
болса, онда жеке айналымдағы қаржылар материалдық қорлардың бір бөлігін
ғана жабуы мүмкін, яғни көрсеткіш бірден аз болады. Керісінше, үздіксіз
жұмыс істеуге қажетті банктің материалдық қоры жеткіліксіз болса, көрсеткіш
бірден жоғары болуы мүмкін, бірақ бұл банктің қаржы күйінің жақсы болуының
белгісі болады.
Есептеу коэффициентінің деңгейі банк жұмысының сипатына байланысты: қор
көп қажет өндірістерде оның қалыпты деңгейі материал көп қажет ететініне
қарағанда төмен (өйткені қор көп қажет ететіндерде жеке қаржылардың
әжептеуір бөлігі негізгі өндірістік қорларды жабу көздері болып табылады).
Қаржы тұрғысынан неғұрлым есептеу коэффициенті жоғары болған сайын,
соғұрлым қаржы күйі жақсы.
Екі көрсеткіштің де бөлімінде – жеке айналымдағы қаржылар күйінің
жақсаруы материалдық қорлар мен жеке қаржы мәндерінің өсуімен салыстырғанда
жеке айналым қаржысы қосындысының озық өсуіне тәуелді. Тәуекелділікті, яғни
банктің жеке айналым қаржысы неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым жеке қаржы
көздерінің соңына негізгі қаржы мен айналымнан тыс активтер аз тиетініне
қарап та анықтауға болады. Негізгі қаржылар мен айналымнан тыс активтерді
азайтуға (немесе олардың салыстырмалы баяу өсуіне) ұмтылу үнемі тиімді
емес.
Жыл басында материалдық қорлар мен қамтамасыз ету коэффициенті 0,15-ке,
ал есептеу коэффициенттері -0,01-ге теңесті. Материалдық өндірістік қорлар
құнының артуымен (201%) салыстырғанда нәтижесінде қамтамасыз ету көрсеткіші
0,18 тең деңгейіне өтті. Сондай-ақ жеке капиталдың есептеу коэффициенті
(0,05) де артты.
Жоғары келтірілгендей, айналым қаржылық күйі оларды жеке айналым
қаржысымен қамтамасыз ету тұрғысынан қарастырады. Айналым қаржылары,
дәлірек айтқанда олардың құрамы (қалуы капиталды есептеу көрсеткішін
функционалды капиталды есептеу) туралы ұғымның маңызы зор. Бұл үшін
функционалды капиталды есептеу көрсеткішінің (жеке айналым қаржылары) орны
ерекше.
Ақша қаржысы + қысқа мерзімді қаржы
саласы
К функционалды =---------------------------------- --------------------------
------ (8)
Жеке айналымдағы қаржылар капиталды
есептеу
Көрсеткіш ақша қаржысымен тез өтетін құнды қағаз, яғни абсолютті
өтімділікке ие қаржылар түрінде болатын жеке айналым қаржысының бөлігін
сипаттайды. Қалыпты жұмыс істейтін банк үшін бұл көрсеткіш нөлден бірге
дейінгі аралықта өзгереді. Басқа жағдайларда динамикадағы көрсеткіштің өсуі
оң тенденция ретінде қарастырылады.
Тұрақты актив индексі – жеке қаржылар көздеріндегі айналымнан тыс
активтер мен негізгі күйін сипаттайтын коэффициент.
Жылжымайтын мүлік
У тұрақты актив =---------------------------------- -------------
(9)
Жеке қаржы көздері
Қаржы тұрақтылығының (тұрақты актив индексі) өте маңызды көрсеткіші
мүліктің нақты құнының коэффициентері болып табылады. (ол тағы да банк
мүлкіндегі негізгі және материалдық айналым қаржысының нақты құнының
коэффициенті деп аталады).
Ол мүлік құнының қандай үлесін өндіріс қаржысы құрайтынын анықтайды. Бұл
коэффициент белгілі бір дәрежеде сауда үшін де маңызды қызмет шығаратын
банк үлесін үшін өте маңызды. Коэффициент негізгі қаржылар (заемдық құны
бойынша), өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс және құндылығы аз әрі тез
тозатын бұйымдардың (қордың құны бойынша) қосынды шамасын банк активтерінің
(баланс валютасына) құнына бөлу арқылы есептелінеді:
Нақты активтер
К мүлкінің нақты құны =---------------------------------- -----------------
- (10)
Капиталдың жалпы сомасы
Негізінен, бұл коэффициент банктің өндірістік потенциалы деңгейін,
өндірістік процестің өндіріс қаржыларымен қамтамасыз етілуін анықтайды.
Егер осы банк жаңа серіктестіктермен – жабдықтаушы немесе сатып алушылармен
келісім қатынасын орнатуды жобаласа ол өте маңызды. Мұндай жабдықтаушымен
сатып алушыдағы мүліктің нақты құнының коэффициенті банкке олардың
өндірістік потенциалы және осы тұрғыдан келісім жасау тиімділігі туралы
ұғым қалыптастыруға көмектеседі.
Шаруашылық іс тәжірибе мәндері негізінде мүліктің нақты құны активтің
жалпы құнының 0,5 аса құрайтын болса шектеу қалыпты деп саналады. Біздің
мысалымызда өндірістік потенциал деңгейі өте жоғары (жыл басында 0,95 және
жыл соңында ол 0,92 теңге деңгейіне дейін төмендеді).
Нақты активтердің өз құны 5% артты. Бұл яғни осы жылы қоймадағы тауарлар
көлемі мен тиелген тауарларға кредиторлық қарыздың 2,5 есе артуымен
түсіндіріледі,соның салдарынан активтердің жалпы сомасындағы олардың
мөлшері артты, ал нақты активтер құнының үлесі төмендеді.
Көрсеткіш мәні кризистік шекарадан төмен төмендеген жағдайда өндірістік
мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді заемдық қаржыларды тарту
тиімді (егер есеп беру кезеңінде банктің жұмысының қаржы нәтижесі мұндай
активтерді жеке қаржы есебінен әжептеуір толтыруға мүмкіндік бермесе).
Амортизацияны жинақтау коэффициенті негізгі қаржылар мен материалды емес
активтер бойынша тозу сомасының соған сәйкес негізгі қаржылар мен
материалды емес активтердің бастапқы құнының сомасына қатынасын анықтайды:
Негізгі қаржылар мен материалды емес активтің
тозуы
К амортизацияны =---------------------------------- -------------------------
----- (11)
жинақтау негізгі қаржылар мен материалды емес
активтердің
бастапқы құны.
Негізгі қаржылардың тозу сомасына назар аудару қажет. Бұл көрсеткіштің
абсолютті шамасы банктің өте ескергенін білдірмесе де, бастапқы құннан бұл
үлестің әжептеуір шамасы (20-25%) компанияның құралжабдықтары, ғимараты мен
құрылғысы қатты тозғанын және жаңартуды қажет ететінін білдіреді.
Негізгі қаржылар құнындағы амортизация үлесінің динамикасын бағалау
қажет. Оны қысқарту бағыты яғни банк басшылары болашақты ойлайтын және
негізгі қорларды қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz