Кәсіпкерлік және оларды салықтық ынталандыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Салықтық реттеу объектісі ретіндегі кәсіпкерлік қызметтің қазіргі кездегі даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу:мәні мен мазмұны және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ..222202022әә
2.1 Шағын кәсіпкерлікке арналған арнаулы салық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.1.1 Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі 24
2.1.2 Патент негізіндегі арнаулы салық режимі 26
2.1.3 Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі 28
2.2 Кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне арналған арнайы салық режимі ... ... ... ... ..32
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ САЛЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... 46
3.1 Шағын кәсіпкерлерге салық салудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 46
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерін салықтық ынталандыру мәселелері және оны дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМШАЛАР
63
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Салықтық реттеу объектісі ретіндегі кәсіпкерлік қызметтің қазіргі кездегі даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу:мәні мен мазмұны және мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ..222202022әә
2.1 Шағын кәсіпкерлікке арналған арнаулы салық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.1.1 Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі 24
2.1.2 Патент негізіндегі арнаулы салық режимі 26
2.1.3 Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі 28
2.2 Кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне арналған арнайы салық режимі ... ... ... ... ..32
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ САЛЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... 46
3.1 Шағын кәсіпкерлерге салық салудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... 46
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерін салықтық ынталандыру мәселелері және оны дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМШАЛАР
63
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың максимальды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі, тәуекелділік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың қорғалуы сияқты міндеттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғарғы деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс ( мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б. ).
Мемлекет пен орта және кіші бизнестің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көрсететін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізде орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Мемлекет пен орта және кіші бизнестің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көрсететін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізде орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2009 жылғы. // Егемен Қазақстан. - № 5, 2009. – 30 б.
2. Сындарлы он жыл. Назарбаев Н.Ә. Алматы – Атамұра, 2003 ж. 131-бет.
3. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы, 07.02.2006 ж.
4. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы, 19.07.2003 ж.
5. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері. ҚР Статистикалық Агенттігі. - Алматы, 2010.
6. Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятности // Қаржы-қаражат. - № 5, 2009. – 30 с.
7. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Современный курс экономической теории. – Алматы: «Данекер», 2002. – 320 с.
8. Идрисова Е.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Оқулық. - Алматы, 2003. – 430 с.
9. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі. 2008 ж. (01.01.2011 жылға дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып).
10. Қаратал аудандық Салық комитеті 2009-2010 ж.ж. сандық мәліметтері.
11. Алтынбаев М. Шағын бизнес иесіне аса тиімді құжат // Егемен Қазақстан, 08.12.2000. – 20 б.
12. Жанбулатова Ж. О специальных налоговых режимах // «Вестник налоговой службы РК». - № 10, 2009. – 30 с.
13. Тілеумұратов І. Шағын бизнеске салық салу мәселелері //Заң. – Алматы, № 1, 2009. – 42 б.
14. Алматы облысы Салық комитеті 2009-2010 ж.ж. сандық мәліметтері. Ф-1Н.
15. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. - Алматы, Қаз ҰУ, 2004. – 398 б.
16. Теберикова С. Международное налогообложение // Вестник налоговой службы РК. - № 1, 2009. – 30 с.
17. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру статегиясы» 18.01.2006ж. //Егемен Қазақстан. - № 10 (7), 2006. – 30 б.
18. Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктестік туралы» заң күші бар Жарлығы, 02.05.1995 ж.
19. Қазақстан Республикасы Президентінің «Өндірістік кооператив туралы» заң күші бар Жарлығы, 05.10.1995 ж.
20. Әділбекова А. Салық саясаты: ұтқан кім, ұтылған кім? //Жас Қазақ. - № 20, 2009. – 20 б.
21. Тұңғышбаева С. Біржолғы талон хақында.// Егемен Қазақстан. - № 7, 2009. – 20 б.
22. Байсеитов Б., Бәйішев М. Қаржыңды жина, көш нарыққа // Қаржы-қаражат. - № 4, 2009. – 30 б.
23. Абдаллаұлы Н. Салық салмағы қалай болмақ? Салық және оның түрлері жайлы.// Егемен Қазақстан. - № 6, 2009. – 20 б.
24. Бугаев В.А. Налоговый режим выберает предприниматель // Финасы Казахстана. - № 2, 2010. – 30 с.
25. Шағын бизнес субъектілері – заңды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі туралы Нұсқау // Заң. - № 3, 2009. – 30 б.
26. Ермекбаева Б.Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы. - Алматы, 2002. – 200 б.
27. Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике. - Москва, ЮНИТИ, 1997. – 458 с.
28. Алипов А. Механизм налогообложения малого и среднего бизнеса // Деловая неделя. - № 39, 24.10.1997 г.
29. Ысқақов М. Салық жүйесін жетілдіру экономиканың дамуына әсер етеді.//Егемен Қазақстан. - № 7, 2008. – 20 б.
30. Томпиев М.К. «Малое предпренимательства и ее проблемы». - Алматы, 2003. – 254 с.
31. Туржанов С.А. Большие проблемы малого бизнеса// Налоговый эксперт. - №5(30), 2009. – 30 с.
32. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК // Саясат. - №7, 2010. – 40 с.
33. Арзаева Ж. Кәсіпкерлікті салықтық реттеу // ҚазҰУ хабаршысы. - Алматы, 2003. – 50 б.
2. Сындарлы он жыл. Назарбаев Н.Ә. Алматы – Атамұра, 2003 ж. 131-бет.
3. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы, 07.02.2006 ж.
4. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы, 19.07.2003 ж.
5. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері. ҚР Статистикалық Агенттігі. - Алматы, 2010.
6. Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятности // Қаржы-қаражат. - № 5, 2009. – 30 с.
7. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Современный курс экономической теории. – Алматы: «Данекер», 2002. – 320 с.
8. Идрисова Е.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Оқулық. - Алматы, 2003. – 430 с.
9. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі. 2008 ж. (01.01.2011 жылға дейінгі енгізілген өзгертулер мен толықтыруларды есепке ала отырып).
10. Қаратал аудандық Салық комитеті 2009-2010 ж.ж. сандық мәліметтері.
11. Алтынбаев М. Шағын бизнес иесіне аса тиімді құжат // Егемен Қазақстан, 08.12.2000. – 20 б.
12. Жанбулатова Ж. О специальных налоговых режимах // «Вестник налоговой службы РК». - № 10, 2009. – 30 с.
13. Тілеумұратов І. Шағын бизнеске салық салу мәселелері //Заң. – Алматы, № 1, 2009. – 42 б.
14. Алматы облысы Салық комитеті 2009-2010 ж.ж. сандық мәліметтері. Ф-1Н.
15. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. - Алматы, Қаз ҰУ, 2004. – 398 б.
16. Теберикова С. Международное налогообложение // Вестник налоговой службы РК. - № 1, 2009. – 30 с.
17. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру статегиясы» 18.01.2006ж. //Егемен Қазақстан. - № 10 (7), 2006. – 30 б.
18. Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктестік туралы» заң күші бар Жарлығы, 02.05.1995 ж.
19. Қазақстан Республикасы Президентінің «Өндірістік кооператив туралы» заң күші бар Жарлығы, 05.10.1995 ж.
20. Әділбекова А. Салық саясаты: ұтқан кім, ұтылған кім? //Жас Қазақ. - № 20, 2009. – 20 б.
21. Тұңғышбаева С. Біржолғы талон хақында.// Егемен Қазақстан. - № 7, 2009. – 20 б.
22. Байсеитов Б., Бәйішев М. Қаржыңды жина, көш нарыққа // Қаржы-қаражат. - № 4, 2009. – 30 б.
23. Абдаллаұлы Н. Салық салмағы қалай болмақ? Салық және оның түрлері жайлы.// Егемен Қазақстан. - № 6, 2009. – 20 б.
24. Бугаев В.А. Налоговый режим выберает предприниматель // Финасы Казахстана. - № 2, 2010. – 30 с.
25. Шағын бизнес субъектілері – заңды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі туралы Нұсқау // Заң. - № 3, 2009. – 30 б.
26. Ермекбаева Б.Ж. Салық салу негіздері. Оқу құралы. - Алматы, 2002. – 200 б.
27. Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике. - Москва, ЮНИТИ, 1997. – 458 с.
28. Алипов А. Механизм налогообложения малого и среднего бизнеса // Деловая неделя. - № 39, 24.10.1997 г.
29. Ысқақов М. Салық жүйесін жетілдіру экономиканың дамуына әсер етеді.//Егемен Қазақстан. - № 7, 2008. – 20 б.
30. Томпиев М.К. «Малое предпренимательства и ее проблемы». - Алматы, 2003. – 254 с.
31. Туржанов С.А. Большие проблемы малого бизнеса// Налоговый эксперт. - №5(30), 2009. – 30 с.
32. Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК // Саясат. - №7, 2010. – 40 с.
33. Арзаева Ж. Кәсіпкерлікті салықтық реттеу // ҚазҰУ хабаршысы. - Алматы, 2003. – 50 б.
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.1 Салықтық реттеу объектісі ретіндегі кәсіпкерлік қызметтің қазіргі
кездегі даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу:мәні мен мазмұны және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... 222202022әә
1. Шағын кәсіпкерлікке арналған арнаулы салық
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... 20
1. Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі
24
2. Патент негізіндегі арнаулы салық режимі
26
2.1.3 Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі
28
2.2 Кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне арналған арнайы салық режимі ... ... ...
... ..32
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ САЛЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... 46
3.1 Шағын кәсіпкерлерге салық салудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ...46
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерін салықтық
ынталандыру мәселелері және оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .61
ҚОСЫМШАЛАР
63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта
және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін
ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды,
сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және
қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша,
олардың максимальды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі,
тәуекелділік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың қорғалуы
сияқты міндеттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай
алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғарғы деңгейдегі
мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс ( мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне,
жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
ықпалын тигізуі қажет және т.б. ).
Мемлекет пен орта және кіші бизнестің мақсаттары мен мүдделерін
түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық
қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және
тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын
экономиканың дамуына және солар көрсететін бастамаларға негізделуі қажет.
Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен
қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке
инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізде
орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде
мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық
саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика
кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып
отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға
жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы
қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық
экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға,
мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін
қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі: арнаулы салық режиміне байланысты
Қазақстан Республикасының белгілі ғалымдары Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.
Ысқақов М. Томпиев М.К. Байнеева Б. Тұңғышбаева С. Алипов А. Кенесов Б.
Аталған ғалымдар шағын және орта бизнесті дамту және оған арналған салық
режимін қолдануға байланысты мәселелерді зерттеген.
Жұмыстың мақсаты: шағын және орта бизнес субъектілеріне арнаулы салық
режимін қолдану және жетілдіру жолдарын зерттеу. Қойылған мақсатқа жету
үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
• Қазақстанда кәсіпкерлік бизнесті дамытудың әлеуметтік-
экономикалық алғы шарттары;
• Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі
салық жүйесінің атқаратын рөлі;
• Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында шағын және орта
кәсіпкерлік қызметке қолданылатын арнаулы салық режимінің
ерекшеліктері;
• Кәсіпкерлерге салық салуды жетілдіру бағыттары.
Жұмыстың міндеті: Қазақстан Рсепубликасында кәсіпкерлік қызметің даму
проблемелары мен оларды мемлекет тарапынан салықтық реттеудің
оңтайландырылған жүйесі - арнаулы салық режимін қолдану механизмін
қарастырып, оның тиімділігіне баға беру.Жоғарыда аталған мәселелерді
қарастыруда ең бірінші салықтық заңдық нормативтік актілер, содан кейін
көптеген классик-экономистердің, отандық ғалымдардың, экономика саласындағы
қызметкерлердің ғылыми еңбектері, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі
мақалалары қолданылып отыр.Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден
орталық және жергілікті органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік
заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен
құралады.Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс
құрайды, мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге
асырылады. Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары –
салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Зерттеудің ғылыми әдістемелік базасы диплом жұмысын жүргізу барысында
мемлекеттік басқарудың құқықтық теоретикалық аспектілерінде жалпы ғылыми,
талдау, салыстырмалы, диалектикалық тәсілдер қолданылды.осы тақырыпқа
қатысты мақалалар мен зерттеу жұмыстары қолданылды.
Зерттеудің объектісі: шағын және орта бизнес субъектілеріне арнаулы
салық режимін қолдану және салықтар. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен
рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендіріудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
шешуші рөлі артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты, бір тұтқасы
ретінде жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Табысқа салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану
процесіне айтарлықтай әсер етеді.
Салық салу арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін
ынталандыруға, капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға,
корпороциялардың әлеуметтік қызметін қолдануға кеңінен пайдаланылады.
Зерттеудің пәні: шағын және орта бизнес субектілеріне қолданылатын
арнаулы салық режимі және осы режимді қолдану барысында оны жетілдіру
жолдары.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизне субъектілеріне
қолданылатын арнаулы салық режимін қолдануда жаңаша көзқарас тұрғысынан
қарауға септігін тигізеді. Зерттеудің ҚР дағы қолданылатын арнаулы салық
режиміне қатысты ізденістерді одан әрі тереңдету бағытында теориялық және
тәжірибелік маңызы бар.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы қойылған талаптарға сай
орындалды. Жұмыс диплом жұмысын орындауға байланысты реферат, кіріспе, екі
тарау, бес бөлімше, қорытынды,қосымша, глоссарий, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 62 бет.
1. КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Салықтық реттеу объектісі ретіндегі кәсіпкерлік қызметтің қазіргі
кездегі даму тенденциялары
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Осы мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық
жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға,
инфрақұрылым объектілерін салуға және тағы басқалары арқылы айтарлықтай
әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп
қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық конъюнктураға ықпал етеді.
Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру
жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап,
тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар
жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары –
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер. Кәсіпкерлік туралы көзқарас
мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми-
техникалық прогресстің және қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның
шоғырлануы дәрежесіне қарай өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік–экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіріс құрал-жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемдену және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Рсепубликасында шағын және кіші бизнес
субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық
аспектілері деген актуалды болып табылады.
Ел Президенті 2005 жылы 18 ақпандағы Жолдауында: Салық саясатын
реформалау кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыруға мүмкіндік береді.
Салықтардың жиналуын, салық салу құрылымын, ставкасын және салық
кодексін жеңілдету мүмкіндігін зерттеу керек, - деп атап өтті [1, 5 б].
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін жоғарылататын
шаруашылықты жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамыту бүгінгі күні Қазақстанның экономикалық саясатында
үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық экономикаға өту
жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар
құруға деген қажеттілік пайда болды, яғни тұтыну нарығына өз тауарларын
шығарып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту,
әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды көтеру т.б.
Сонымен, жеке кәсіпкерлік дегеніміз - азаматтардың, мемлекеттік
емес кәсіпорындардың өзіндік жеке меншігіне негізделген және пайда табу
мақсатына бағытталған инициативалық іс-әрекеті болып табылады.
Жеке кәсіпкерлікті заңды ұйым құрмай-ақ жеке азаматтардың өздері де өз
алдына жүзеге асыруына болады.
Дамушы елдерде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттің
экономикалық деңгейін жоғарлатудың негізі болып табылады.
Әлемнің өнеркісібі дамығ ан елдердің өзінде кіші және орта бизнестің
даму деңгейі сол елдің немесе аймақ пен қаланың жетістіктерінің бұлжытпас
дәлелі екенін көрсететін көрсеткіш есебінде қабылдау әдеттегі нәрсе болып
табылады. Кез келген қоғам бірқалыпты даму деңгейіне жеткісі келсе ең
бірінші экономикада өз азаматтарының инициатива көтеруіне мүмкіндік жасауы
қажет. Кіші кәсіпкерліктің дамуы бұқаралық тұрғыда экономикалық
инициативаның пайда болғанын дәлелдейді. Егер, оған тереңірек үңілетін
болсақ, ТМД елдерінің барлығында нарықтық қатынастардың пайда болуы мен
қалыптасуы олардың Кеңес үкіметі кезінде меншіктің ешкімнің иелігінде
болмауы себебінен пайда болды. Сондықтан реформаның мақсаты: халыққа өз
елінің қожайыны екенін білдіретін сезімді қайтару. Ал, кіші бизнес бұл үшін
іс-әрекет жасаудың нағыз сәйкес келетін аумағы болып табылады.
Бұл нарықтық қатынастардың дамуының заңдылығы, өйткені,
макроэкономикалық реформалардың іргетасы болып осы кіші және орта бизнесті
дамыту болып табылады.
Президент айтып өткендей, - орындаушы органдар макроэкономиканың
мәселелерімен көбірек айналысып, түрлі меншік формаларының, әсіресе кіші
және орта бизнестегі кәсіпорындардың дамуына аса көңіл бөлмейді... Бұл
секторлардың жұмысын жандардырмай тұрып, біз өркениетті нарыққа қол жеткізе
алмаймыз, - деп атап көрсетті [2, 8 б].
Базалық салаларды құрылымдық жағынан қайта құруды жүзеге асыру
көптеген себептерден өте баяу жүріп отырғандықтан, протекционистік
шараларды іс жүзіне асыру арқылы еңбек күшін көбірек қажет ететін түрлі
жұмыс орындарын құруды ынталандырудың объективті қажеттілігі күннен күнге
артып отыр. Эконимиканың басты секторлары болып қазіргі жағдайда ұсақ сауда
делдалдары, фермерлер және басқа да ауыл шаруашылық өндірушілері, құрылыс
фирмалары, сондай-ақ түрлі бизнес өкілдерінен тұратын кәсіпкерлері табылуы
керек.
Қазақстан Республикасында кіші кәсіпкерлікті дамыту барысында аз
жұмыстар жасалған жоқ. Егер де, кәсіпкерлік қызметті оларды дамуынан бастап
реттейтін заңдылықтарға келетін болсақ, онда кәсіпкерлікті дамытудың
алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру негізде қаланды. 1988 жылғы
Кооперация туралы Заңы мемлекеттік және экономиканың колхоздық-
кооперациялық секторларының бірдей құқықтық деңгейде жұмыс жасауын көздеді.
Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990 жылғы Қазақ ССР
кәсіпкерлікті және шаруашылық іс-әрекетті дамыту заңы шыққаннан кейін
қалыптаса бастады. Кооперативтер мен ұйымдар саны 15 мыңға жетті, ал
онда жұмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі тауарлар мен
қызметтердің төрттен бір бөлігін шығарды.
Кейінірек, қайтадан Кооперация туралы заң жаңаланып, өңделіп қайта
шықты. Осыған орай кәсіпорындар жұмыс істегенімен сатып алу - сауда
кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың
іскерлік қызметі құлдырауға ұшырады. Осыдан кейін 1992 жылы Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алуының артын ала Жеке кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау туралы заңның пайда болуы аз да болса ілгері жылжуға әкелді.
Сонымен бірге Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы
заңның пайда болуы да оған тұстас келді. Кейіннен 1995 жылдың 2 мамырында
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестіктер туралы
Жарлығы шықты. Бұл заңдылықтардың барлығында дерлік кәсіпкерлік қызметті
табыс табуға немесе сұранысты тауарлар арқылы қанағаттандыру мен пайда
табуға бағытталған өзінің мүлкіне, өзіндік тәуекелге негізделген
азаматтардың іс-әрекеті деп қарастырады.
Содан бері біраз уақыт өтті, экономикада да, заңдылықтарда да көптеген
өзгерістер болды. Кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар пайда болып,
нығайа түсті.
Қазақстан Республикасында Жеке кәсіпкерлік туралы Заңға сәйкес кіші
бизнес субъектілері болып жұмысшыларының саны 50-ден аспайтын, материалды
активтерінің құны 60 еселенген айлық есептік көрсеткішке теңестірілген,
кәсіпкерлік қызметпен айналыстын жеке тұлғалар табылады [3]. Заңды тұлғалар
өз қызметін келесі формада жүзеге асыруы мүмкін: толық серіктестік; аралас
серіктестік; жауапкершілігі шектеулі серіктестік; қосымша жауапкершіліктегі
серіктестік; өндірістік кооперативтер.
Бірнеші қызмет түрлерін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік субъектілері
жылдық айналым көлеміне үлесі ең көп қызмет түрлерінің өлшемдері бойынша
жатқызылады.
Кәсіпкерлік туралы заңдылықтарда заңды тұлғалардың егер, олар бір
немесе бірнеше шаруашылық серіктестіктерде құрылтайшылар болатын болса,
онда олардың жеке кәсіпкерлердің жарғылық қорындағы үлесі 25 % мөлшеріне
дейін шектеледі.
Азаматтардың жеке өзіндік кәсіпкерлігі тауарларды сату жолымен, қызмет
пен жұмыстарды іске асыру жолымен кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы
болып табылады.
Адамдар қызметін оның сипатына қарай екі түрге бөлуге болады: еркін
(алғашқы, базалық) және еріксіз (екінші немесе келесі). Ал, кәсіпкерлік
еркін қызмет түріне жатады, өйткені ол жеке адамның өз қызығушылығынан
туындайды өзінің ерік жігеріне, таңдап алған мақсатына, жету құралына, оның
нәтижесі мен жүзеге асу процесіне тікелей байланысты.
Заңдылықтарға байланысты өзіндік жеке кәсіпкерліктің екі түрі бар:
жеке азаматтың меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлкіне негізделген
немесе топтық, жалпы біріккен немес үлестік меншікке негізделген
кәсіпкерлік.
Топтық кәсіпкерлік үш түрлі кәсіпкерлік қызметтен тұрады:
Отбасылық кәсіпкерлік, жалпы мүліке негізделген шаруа (фермер)
қожалықтары немесе жекешелендірілген үй-жайларға негізделген;
Кәсіпкерлік қызмет үлестік меншіктен тұратын жай серіктестік.
Келесісі, жұбайлар кәсіпкерлігі.
Ауыл шаруашылығындағы жеке кәсіпкерлік осы уақытқа дейін 1990 жылғы 21
мамырда Шаруа қожалықтары туралы Заңы бойынша реттеліп келген болатын,
қазір Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы бойынша реттеліп отырады.
Фермерлік шаруашылық болып, қызметі тікелей өндіріспен байланысты
болатын және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және қайта өңдеумен
шұғылданатын жерді ауыл шаруашылығына бейімдеп жұмыс істейтін шаруашылықтар
табылады. Оның негізгі түрлеріне жеке кәсіпкерлікке негізделген фермерлік
шаруашылықтар және шаруа қожалықтары жатады. Шаруа қожалықтары біріккен
қызметке негізделген жай серіктестік түрінде құрылған шаруашылық болып
табылады. Сонымен қатар оларға жалдау мүмкіндіктері берілген.
Заңды тұлғалар бөлігіндегі шағын кәсіпекрлікті реттеу мақсатымен
осы сферада жұмыс істеушілердің санын келесілер бойынша шектеу
қарастырылған:
• өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында - 50 адамға
дейін;
• сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетулерде - 30 адамға дейін;
• транспорт пен байланыста - 25 адамға дейін;
• ғылыми және инновациялық қызметте - 20 адамға дейін;
• басқа да қызметтерде (ойын және шоу – бизнестен басқасы) - 15
адамға дейін.
Осы жерде айта кетерлік тағы да бір жәйт, шет ел практикасында жеке
кәсіпкерлікті бөліп-жарып жіктемейді. Мысалға, Англияны алып қарайтын
болсақ оларға капитал нарығына кірмейтін (бағалы қағазларды шығаруға және
таратуға болмайтын фирмалар) бір немесе бірнеше меншік тұлғалары басшылық
ететін фирмалар жатқызылады. Мұндай фирмаларда жұмыс істейтіндер саны 200-
ден аспауы керек.
Жапондық фирмаларда жеке кәсіпорындарда жұмыс істейтіндер саны 100
адамнан аспауы керек екен. Францияда нақты дифференция жоқ: біреулер 50
адам дейді, біреулер 100 адамнан аспауы керектігін айтады.
Еуропалық контингетнтте капиталдың шекті айналымы жеке кәсіпкерлікті
анықтаудың негізі болып табылады.
Осылайша әртүрлі елдерде шағын кәсіпорындарға әртүрлі кәсіпорындарды
жатқызады.
Қазіргі кезде біздегі орташа кәсіпорындардың статусы әлі де болса
анықталған жоқ, дегенмен 2003 жылы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы Заңда шағын және орта, ірі кәсіпорындардың ресми түрде
анықтамасы берілген болатын. Онда: жұмысшыларының саны 250 адамнан және
жалпы активтерінің құны 325 мың АЕК-тен аспайтын заңды тұлғалар орта
кәсіпкерлік субъектілері болып табылады деп көрсетілген [4]. Осы уақытқа
дейін, нақты қандай кәсіпорындарға жатқызылатаны белгісіз, шағын
кәсіпкерлігі қайсы, орта кәсіпкерлігі қайсы, бәрібір үкіметтің барлық
құжаттарында орта және кіші бизнесті қолдау туралы сөз болып жатады.
Сондықтан мемлекетік қолдауды қажет етіп жататын орташа кәсіпорындарды
анықтап, олар бойынша мониторинг ұйымдастыру негізгі мәселелерінің бірі
болып табылады.
Келесі маңызды мәселе кәсіпкерлік қызметтің жұмыссыздық проблемасын
шешудегі атқаратын рөлін қарастыра кету жөн болады деп есептейміз, өйткені
қазіргі шешуі қиын мәселелердің бірі осы жұмыссыздық мәселесі.
Нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік екі түрлі негізгі қызмет
атқарады: экономикалық және әлеуметтік. Экономикалық қызметтің негізінде
бәсекелестік орта туғызу, ішкі рынокты тауарлармен және қызмет түрлерімен
қамту, ұлттық өндірісті, қолөнерді дамыту және т.б. Кәсіпкерліктің
әлеуметтік қызметі жұмыссыздық проблемасын шешу, кедейшілікті жою, қоғамды
демократияландыру және т.б.
Түрлі экономистердің талдау жасағаны көресткендей, Қазақстандағы жеке
кәсіпкерліктің негізгі тенденциялары болып:
• жеке кәсіпкерлік субъектілерін тауарлар мен қызмет көрсету сферасына
жұмылдыру;
• шағын кәсіпорындарды өнеркәсіптік дамыған аймақтарға бағыттау;
• соңғы жылдардағы болып келген салық салу, несиелеу, осы уақытқа
дейін әлі де болса дұрыс шешімін таппай келе жатқан олардың
мемлекеттік органдармен арақатынасын нығайту проблемаларын шешу;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің сан жағынан өсуі және олардың
жұмысбастылық санының өсуіне тигізетін әсері.
Бүгінде Қазақстанда 2005 жылдың 1-қаңтарындағы мәліметтер бойынша
шағын кәсіпкерлікпен айналысатын 177334 заңды тұлғалар, орта
кәсіпкерлікпен айналысатын 10700 заңды тұлға тіркелген. Шағын
кәсіпкерлікті қарастыратын болсақ, онда 2005 жылдың 1-қаңтарындағы
мәлімет бойынша 68 708 кәсіпкер қызмет етеді, ондағы жалдамалы
жұмыскерлер саны 748 785 адам.
1-сызба. 2007-2010 ж.ж. ҚР шағын бизнестің даму қарқыны, мың бірлік
[5].
Шағын бизнес субъектілерінің дамуында соңғы бірнеше жылда жеке
тұлғалардың өсуі байқалады, ал заңды тұлғалар - шағын кәсіпорындар көп
болмаса да азайған. Мысалы, 2007 жылы олардың саны 45 124 бірлік болса,
бүгінгі күні 68 708. 2007 – 2010 жылдары шағын кәсіпкерліктің белсенділігі
алдыңғы жылдарға қарағанда едәуір артты. Бұл мемлекеттік қолдау шараларының
күшейюімен, халықтың нақты кірісінің артуымен байланысты. Бірақ, бұған
қарамастан, қарастырылған мерзім ішінде шағын кәсіпорын субъектілерінің -
заңды тұлғалар мен ондағы жұмыс істеп жатқандардың санының жоғарылағаны
көрінеді
2-сызба 2001-2004 ж.ж. аралығындағы шағын бизнес саласындағы
жұмыскерлер санының өсу қарқыны [5].
Соңғы кезде өзіміз білетіндей үкімет тарапынан қолданылып жатқан
шараларға қарамастан кіші кәсіпкерлік көбінесе тауарлар сату мен қызмет
көрсету сферасында дамып отыр, ал өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт
және байланыс ірі кәсіпкерлік үлесіне тиіп отыр. Мысалға, өнеркәсіпте, кіші
кәсіпкерлікте жұмыс жасайтындардың алатын үлесі 12 пайызды құраса, ал
бөлшек саудада жұмыс жасайтын адамдар 90 пайызға жетеді екен.
Кесте 1
Шағын кәсіпкерліктің салалық құрылымы [5].
Жалпы өнім өндірудегі ШКСШКС жалпы жұмыс- бастылық
өнімінің үлес салмағы,% санындағы үлес салмағы
Салалар
Ауыл шаруашылығы 5.9 11.2
Өнеркәсіп 12.2 15.0
Қайта өңдеу 10.7 13.3
Құрылыс 12.4 14.9
Қызмет көрсету,аренда 18.4 15.8
Көлік және байланыс 5.4 5.8
Сауда,автокөлік жөнд-
еу және т.б. қызметтер 39.1 29.0
Кестеде көрсетілгендей шағын кәсіпкерлік субъектілерінің салалық
құрылымы мен жұмысбастылар санындағы нақты үлесі ең жоғары сала, ол бөлшек
саудада, ал ең аз көрсеткіш ауыл шаруашылығы мен көлік, байланыс, өнеркәсіп
өндірісінде болып отыр. Ол дегеніміз, еліміздің экономикасында өнеркәсіптен
гөрі сауданың дамуы басым екенін тағы да дәлалдеп отыр. Жалпы өндірілген
өнімдегі және жалпы жұмысбастылықтағы үлесі экономиканың белгілі бір
салалары бойынша көрсетілген.
Енді шағын кәсіпкерлікті аймақтар бойынша қарастыратын болсақ, онда
кәсіпкерліктің көбінесе тұрғындар жиі орналасқан жерлерде, неғұрлым
өнеркәсібі жақсы дамыған жерлерде көбірек таралған. Ондай жерлерге Алматы
қаласында кіші кәсіпкерлердің жалпы санына шаққанда 29.8 %, Оңтүстік
Қазақстан облысында – 9.9. %, Қарағандыда – 7.5 % және Шығыс Қазақстан
облысында – 7.0 % [6, 5-10 бб].
Аталған аймақтардағы кәсіпкерлік қызметтің көп таралуы салыстырмалы
түрде олардың табыстарының жоғары екенін көрсетеді және өндірістік, кіші
кәсіпкерлікті қолдаудың нарықтық инфроқұрылымдарының дамығандығымен
сипатталады.
2008 жылдың 23 – қазанында Астана қаласында өткен Қазақстан
Рсепубликасы кәсіпкерлерінің 12 – Форумына, елбасы Н.А. Назарбаев
кәсіпкерлер алдына орындауға біраз мәселелер қойған болатын, оның ішінде
негізгілері болып біріншіден, ішкі өндірістегі өнім мөлшерін 50 – 70%-ға
жеткізу. Ол үшін өндірістік кәсіпорындарды дамыту керек және экономика
саласында тұрақтылыққа қол жеткізу және келекшекте шикізат өндіру көзінен
пайда табудан алыстауымыз қажет. Сонда ғана көздеген мақсатымызға жетуге
болады. Екіншіден, шағын және орта бизнес жалпы ішкі өнімнің 50 – 70 %-ын
құрауы қажет. Ол үшін әрине, орта және кіші бизнес өкілдеріне жан-жақты
қолдау қажет, әсіресе мемлекеттің салықтық құралдар сияқты реттеу
тетіктерін тиімді түрде іске қосу қажет.
1.2 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу: мәні мен мазмұны және
мақсаты
Экономиканы мемлекеттік реттеу, оның ішінде экономиканың негізгі
құрамдас бөлігі болып табылатын кәсіпкерлік қызметті реттеу соған сәйкес те
икемді келетін негізгі құралдарға сүйенеді. Осы құралдардың бірі – салық .
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативтік актілерді шығарап қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қаражаттарды қайта қайтару немесе қайта
бөлу мақсатында шаруашылық субъектілерінен олардың мүліктері мен
қаржыларының бір бөлігін алу болып табылады.Осылай, салықтар ұлттық табыс
және жалпы ішкі өнімді тарату процесінде маңызды рөл атқарады. Жалпы ішкі
өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтың фискальды және реттеуші қызметі
пайда болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты
түрде әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай: адамдардың салық салу
мәселесін шеше отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен
оларға тиесілі кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың
мемлекеттік тауарлар мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына
мүмкіндік береді.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін-өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сыртан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал шындап келгенде олар бір бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану мүмкіндігі
салықтың табиғатынан шығады.Салық фискальды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік
қарым-қатынасында экономикалық категория болып табылады. Қорыта айтқанда
салық, реттеуші функцияларды атқарады, яғни процесте шектеу, санкциондау
және стимулдау орындалады.
Мемлекет жоғарғы заңды орган бола отырып салықтың түрлерін және оларды
алудың түрлі механизмін ойлап табуға құқылы. Егер қалыптасқан салық жүйесі
өндірістің объективті тұтынуларымен қарама қайшылықта болса, онда ол
белгілі бір уақыт аралығында өзінің кемшілігін көрсетеді. Қоғамның
экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайына байланысты, бұл тиімсздік
салықтан шаруашылық субъектілері көп бөлігінің одан ауытқуының және салық
базасының қысқаруының нәтижесінде салықтық түсімнің азаюын күтуге болады.
Салықтық реттеу,бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында құны бар
жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни олардың өндірістік
және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту жолымен орындалатын іс-
әрекет.
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс-
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс-әрекетінің
дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу тәжірибеде бір жағынан сұранысқа әсер етуімен қайта
өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық төлеушіге
ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады.
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бірақ бұл үшін
ол мемлекетпен есептесуі керек .
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда
ол, салық саясаты тек қана фискальды саясатты көздемеуі керек саяси-
әлеуметтік мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза
қаржылық саясатымен қатар -, деп жазды ол өз еңбегінде, - басқа да мақсатты
көздейді: салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік
қызметімен сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы пайдалануға болады.
Вагнердің пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар
арасында теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді дейді. Ойын жалғастары келе ол
салық тек қана фискальды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің
құралы деп тапты [7, 15-17 бб].
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленушіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып өзін
өзі ұрлауы болып табылады.
Ф. Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша айта кету керек, олар
салық түсімін дұрыс бөлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына
зиянды әсерін әлсірету мүмкіндігін көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді әсер ету құралы деп қарастырды.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты нағыз
өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс тәжірибесі олардың
пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржылындыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық тетігін
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқынды жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындағы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда өкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту соныман қатар, жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарылату арқылы жете алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қысқарта келе әртүрлі авторлардың бюджеттегі салықтың рөлі туралы түрлі ой-
пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама беруге
болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз – шаруашылық субъектілері немесе
жеке тұтынушылардың қолындағы құнының бір бөлігін алу, яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылыды. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отыады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін
жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай кері қаржыландыру
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де, өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу тәжірибеде макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикаға да әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл ретеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де,
салық төлушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизмінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немес одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бір- біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынысын қарастырып отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік ретеу тәжірибесінде, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілірінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салық жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.
Салық жүйесінің әрбір құрылымдық бөлімін мемлекетік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салықтың әсер етуі
тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтседе, салықтар экономика дамуының
антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына
белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы болуы да
мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау жасайды.
Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-ақ
мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын рөлі
үлкен.
Салық субъектілерінің немесе салық төлеушілердің салық жүйесіндегі
мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер салық механизмін құруда негізгі
салық элементтері болып табылады. Салық салу объектілері шынайы салық
ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен үнемі сәйкес келе бермейді.
Мысалға алып қарайтын болсақ, оған жанама салықтарды келтіруге болады.
Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар төлегенімен, ал салық
ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан Рсепубликасының салық
заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып жеке және заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады. Кәсіпкерлер мен
шаруашылқ субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу мен есептеудің
механизмі белсенді түрде әсер етеді. Бұған анықтама беріп жатудың қажеті
жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі , салық ставкасы, оның
төлеу мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері, нәтижесінде бюджетке
төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл бөлетін
қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеудің негізгі тетіктерінің бірі болып табылады.
Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің арасында
салық ауыртпалығы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып табыстар,
мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы және қосылған құн есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі
болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын және жылжитын
мүліктер, жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер
қойнауын пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық механизмінің ең негізгі тетігінің бірі болып, салық ставкасы
табылады. Бекітілетін салық ставкасы және оның базалық мөлшері ең маңызды
нәрсе болып табылады. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе, кеңінен
таралған бәрімізге белгілі ұсыным экономикасы деп аталған Батыстың
экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес экономикалық өсу
салық жүйесінің негізгі функциясы болып табылады.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын, сонымен
бірге еңбекақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол өндірістің
өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырып отырған теория, қандай да бір
салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін - төмен және жоғары
деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нөлге теңестірілген табысы, салық
ставкасы нөлге және 100 пайызға теңестірілген кезде пайда болады. 100
пайыздық салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және жуық арада өз
жұмысын тоқтатады.
Американ экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал, бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеуден емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте
жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ынтасын жойып жібереді [8, 56 б].
Теориялық жағынан мемлекетік максимальды табысты қамтамасыз ететін,
сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын арттыратын оптимальды
салық ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық, тәжірибелік талдаулар
көрсетіп берді.
Салық ставкасы экономиканың даму ерекшелігімен қатар, нарықтық
жағдайларды ескеріп отыруы керек. Оптимальды салық ставкасын енгізудің
оңтайлы кезі, экономикалық ситуациялардың тұрақталығы, инфляция деңгейінің
төмен болуы немес оның мүлдем болмауы болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей,
салық ставкасының деңгейінің 30 – 40 пайыз болуы өндірістің ынталылығының
немес қызығушылық деңгейіннің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі елдерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде өндірістік
компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлде қайда төмендеген.
Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992 жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10 - 70
пайызға дейін дифференциялды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994 жылы 30, 45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995
жылғы маусым айынан бастап, салық ставкасы 30 пайыз болып белгіленді және
төмендетілген 20 пайыздық және ауыл шаруашылық кәсіпорындарына
төмендетілген 10 пайыздық салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5 – 20 % -ға
дейінгі дифференциялды жеке табыс салығы ставкасы қолданылды.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салығы ставкасы төмен болып
саналады, бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі тетіктернің негізгілерінің
біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады. Егер, салық объектісі,
субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің мерзімі мен тәртібі
салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компонеттері болып саналса, ал
салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілерді салықтық төлемдерді
азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің салық механизмінің басқа элеметтерінен ерекшелігі сол, ол
сол элементтерге қосымша қолданылады.
Егер, салық ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін
көретін болсақ, ал жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы
салықтық механизмды икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады.
Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-
қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік
реттеудің жалпы механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық
жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік белсенділікті арттыруға
қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті
жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін
мемлекеттерде кеңінен қолданады. Салықтық жеңілдікердің кәсіпорындарда
қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
• тиімділікті жоғарылату;
• қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация;
• керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немес
болдырмау;
• ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
• табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
• өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық
режиммен қамтамасыз ету.
Келесі салық механизіміндегі маңызды рөл атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған тәрібін
белгілеу негізгі мідеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге салықтың
қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық төлеушінің
төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты болып келеді.
Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген мәселелер
туындайды.
Салықтық ретеудің экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай келе,
салық механизмінің барлық элементерін экономикаға мемлекет тарапынан әсер
етуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын байқауымызға
болады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ КӘСІПКЕРЛІКТІ САЛЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Шағын кәсіпкерлікке арналған арнаулы салық режимі
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты
жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.
Орта және кіші кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазақстанның
экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық
экономикаға өту жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші және орта
бизнестегі кәсіпорындар құруға деген қажеттілік пайда болды, яғни тұтыну
нарығына өз тауарларын шығарып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету,
экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды
көтеру т.б.
Жоғарыда атап отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектілер саны, кәсіпкерліктің түрлері өте көп, яғни оларды жіктей келе
олардың қызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, егер олар
заңды тұлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық заңдылығына сәйкес
корпоративті табыс салығы салынады, жеке тұлға болса жеке табыс салығы және
бүгінгі таңда барлық кәсіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық режимі
қолданылады.
Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің өсуін
қолдау мақсатында Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға бағытталған бір
қатар шараларды көздейді.
Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің ерекше (оңайлатылған)
тәртібін қолдануға, сондай-ақ олар бойынша салықтық есеп беруіне қатысты
(Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы) Қазақстан
Республикасы Салық Кодексінің негізгі ережелері Арнайы салық режимі 15
бөлімінің Жалпы ережелер 63-ші және Шағын бизнес субъектілері үшін
арнайы салық режимі 64-тарауларында біріктілілген [9].
Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі кезеңді басынан кешіріп
отырған Қазақстан Республикасы мемлекеті үшін жеке, кіші және орта
бизнесті дамытуда аталмыш салық салу режимінің тигізер әсері ерекше болмақ.
Бұл салық салу әдісін салық төлеушілердің белгілі бір түрлері ғана
қолданады, сонымен бірге салық түрлерін, яғни әлеуметтік салықты,
корпоративті табыс салығын, төлем көзінен салық салынатын жеке табыс
салығын қоспағанда жеке табыс салығын төлеу мен есептеудің оңайлатылған
тәртібін қолданады. Ол – біржолғы талон негізінде, патент негізінде,
оңайлатылған декларация негізінде болады.
Салық салу объектісі болып, салық төлеушілердің Қазақстан
Рсепубликасының аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы болып
табылады.
Салық салудың оңайлатылған жағдайын қолданушыларда міндетті түрде
төмендегі шартты нәрселер болуы керек:
• орналасқан жері бойынша аумақтық салық органдарында мемлекеттік
тіркеуде болуы керек;
• бекітілген үлгіде өтініші болуы керек;
• лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру барысында лицензиясы
болуы керек;
• мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары төленуі керек;
• банктегі шоты туралы мәлімет болуы керек;
• сондай-ақ басқа да бюджетпен есеп айырысқаны туралы құжаттары
болуы шарт.
Бұл ретте, арнайы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар – шағын
бизнес субъектілері үшін осы тарауларда корпоративтік табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша, ал жеке кәсіпкерлер үшін – жеке табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінң басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептеуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Жеке бастаған кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін ең
алдымен тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері-заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының Әділет органдарында жүзеге асырылады.
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді және
құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
расттайтын құжат та қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілерін тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу , егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық табысы
Қазақстан Рсепубликасының заң актілерімен және жеке тұлғалар үшін
белгіленген жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан
жағдайларда кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге
асырылады. Салық салынбайтын салық пен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін
айлық есептік көрсеткіштер (АЕК) сомасы ретінде айқындалады, 2006 жылы бұл
сома 12360 теңгені құрады (1030 теңге * 12 ай).
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуі қажет.
Шаруа (фермер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алымды
төлеуден босатылады.
Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген нысандағы өтінішті,
мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжатты (түбіртек) салық органына беру
қажет. Көрсетілген құжаттар барлығын кезінде салық органы құжаттарды беру
күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді жүргізеді.
Егер, жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру мерзімі
көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы құжат мерзімсіз беріледі.
Он жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер – заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1.1 Салықтық реттеу объектісі ретіндегі кәсіпкерлік қызметтің қазіргі
кездегі даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу:мәні мен мазмұны және
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІ САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... 222202022әә
1. Шағын кәсіпкерлікке арналған арнаулы салық
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... 20
1. Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі
24
2. Патент негізіндегі арнаулы салық режимі
26
2.1.3 Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі
28
2.2 Кәсіпкерліктің кейбір түрлеріне арналған арнайы салық режимі ... ... ...
... ..32
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ САЛЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ ... ... ... 46
3.1 Шағын кәсіпкерлерге салық салудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ...46
3.2 Еліміздегі орта және шағын бизнес субъектілерін салықтық
ынталандыру мәселелері және оны дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .61
ҚОСЫМШАЛАР
63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау орта
және кіші бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін
ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды,
сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және
қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша,
олардың максимальды пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі,
тәуекелділік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың қорғалуы
сияқты міндеттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай
алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғарғы деңгейдегі
мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс ( мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне,
жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
ықпалын тигізуі қажет және т.б. ).
Мемлекет пен орта және кіші бизнестің мақсаттары мен мүдделерін
түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүргізілуі тиіс.
Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық
қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және
тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын
экономиканың дамуына және солар көрсететін бастамаларға негізделуі қажет.
Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен
қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке
инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың
негізгі кілті болуы тиіс.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және осы негізде
орталықтандырылған қаржылық ресурстары қорларын құруға, оның ішінде
мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық
саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика
кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып
отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға
жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы
қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық
экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады.
Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға,
мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін
қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі: арнаулы салық режиміне байланысты
Қазақстан Республикасының белгілі ғалымдары Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.
Ысқақов М. Томпиев М.К. Байнеева Б. Тұңғышбаева С. Алипов А. Кенесов Б.
Аталған ғалымдар шағын және орта бизнесті дамту және оған арналған салық
режимін қолдануға байланысты мәселелерді зерттеген.
Жұмыстың мақсаты: шағын және орта бизнес субъектілеріне арнаулы салық
режимін қолдану және жетілдіру жолдарын зерттеу. Қойылған мақсатқа жету
үшін төмендегі сұрақтар қарастырылады:
• Қазақстанда кәсіпкерлік бизнесті дамытудың әлеуметтік-
экономикалық алғы шарттары;
• Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі
салық жүйесінің атқаратын рөлі;
• Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында шағын және орта
кәсіпкерлік қызметке қолданылатын арнаулы салық режимінің
ерекшеліктері;
• Кәсіпкерлерге салық салуды жетілдіру бағыттары.
Жұмыстың міндеті: Қазақстан Рсепубликасында кәсіпкерлік қызметің даму
проблемелары мен оларды мемлекет тарапынан салықтық реттеудің
оңтайландырылған жүйесі - арнаулы салық режимін қолдану механизмін
қарастырып, оның тиімділігіне баға беру.Жоғарыда аталған мәселелерді
қарастыруда ең бірінші салықтық заңдық нормативтік актілер, содан кейін
көптеген классик-экономистердің, отандық ғалымдардың, экономика саласындағы
қызметкерлердің ғылыми еңбектері, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі
мақалалары қолданылып отыр.Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден
орталық және жергілікті органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік
заемдардан, бюджеттен тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен
құралады.Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс
құрайды, мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге
асырылады. Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары –
салықтар, мемлекеттік заем, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Зерттеудің ғылыми әдістемелік базасы диплом жұмысын жүргізу барысында
мемлекеттік басқарудың құқықтық теоретикалық аспектілерінде жалпы ғылыми,
талдау, салыстырмалы, диалектикалық тәсілдер қолданылды.осы тақырыпқа
қатысты мақалалар мен зерттеу жұмыстары қолданылды.
Зерттеудің объектісі: шағын және орта бизнес субъектілеріне арнаулы
салық режимін қолдану және салықтар. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен
рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету. Салықтар
ұлттық табысты мемлекеттендіріудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық
шешуші рөлі артып келеді, мұны Жалпы Ұлттық Өнімнің көлеміндегі салық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты, бір тұтқасы
ретінде жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.
Табысқа салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет капиталының қорлану
процесіне айтарлықтай әсер етеді.
Салық салу арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін
ынталандыруға, капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға,
корпороциялардың әлеуметтік қызметін қолдануға кеңінен пайдаланылады.
Зерттеудің пәні: шағын және орта бизнес субектілеріне қолданылатын
арнаулы салық режимі және осы режимді қолдану барысында оны жетілдіру
жолдары.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизне субъектілеріне
қолданылатын арнаулы салық режимін қолдануда жаңаша көзқарас тұрғысынан
қарауға септігін тигізеді. Зерттеудің ҚР дағы қолданылатын арнаулы салық
режиміне қатысты ізденістерді одан әрі тереңдету бағытында теориялық және
тәжірибелік маңызы бар.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы қойылған талаптарға сай
орындалды. Жұмыс диплом жұмысын орындауға байланысты реферат, кіріспе, екі
тарау, бес бөлімше, қорытынды,қосымша, глоссарий, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 62 бет.
1. КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Салықтық реттеу объектісі ретіндегі кәсіпкерлік қызметтің қазіргі
кездегі даму тенденциялары
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Осы мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық
жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға,
инфрақұрылым объектілерін салуға және тағы басқалары арқылы айтарлықтай
әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп
қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық конъюнктураға ықпал етеді.
Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру
жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап,
тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар
жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары –
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер. Кәсіпкерлік туралы көзқарас
мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми-
техникалық прогресстің және қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның
шоғырлануы дәрежесіне қарай өзгеріп тұратынын атап өту қажет.
Әлеуметтік–экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр.
Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіріс құрал-жабдықтарын шаруашылық
объектісі ретінде иемдену және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын
тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет
тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Сондықтан да, Қазақстан Рсепубликасында шағын және кіші бизнес
субъектілерінің дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық
аспектілері деген актуалды болып табылады.
Ел Президенті 2005 жылы 18 ақпандағы Жолдауында: Салық саясатын
реформалау кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыруға мүмкіндік береді.
Салықтардың жиналуын, салық салу құрылымын, ставкасын және салық
кодексін жеңілдету мүмкіндігін зерттеу керек, - деп атап өтті [1, 5 б].
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін жоғарылататын
шаруашылықты жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамыту бүгінгі күні Қазақстанның экономикалық саясатында
үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық экономикаға өту
жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар
құруға деген қажеттілік пайда болды, яғни тұтыну нарығына өз тауарларын
шығарып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту,
әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды көтеру т.б.
Сонымен, жеке кәсіпкерлік дегеніміз - азаматтардың, мемлекеттік
емес кәсіпорындардың өзіндік жеке меншігіне негізделген және пайда табу
мақсатына бағытталған инициативалық іс-әрекеті болып табылады.
Жеке кәсіпкерлікті заңды ұйым құрмай-ақ жеке азаматтардың өздері де өз
алдына жүзеге асыруына болады.
Дамушы елдерде шағын және орта бизнесті дамыту мемлекеттің
экономикалық деңгейін жоғарлатудың негізі болып табылады.
Әлемнің өнеркісібі дамығ ан елдердің өзінде кіші және орта бизнестің
даму деңгейі сол елдің немесе аймақ пен қаланың жетістіктерінің бұлжытпас
дәлелі екенін көрсететін көрсеткіш есебінде қабылдау әдеттегі нәрсе болып
табылады. Кез келген қоғам бірқалыпты даму деңгейіне жеткісі келсе ең
бірінші экономикада өз азаматтарының инициатива көтеруіне мүмкіндік жасауы
қажет. Кіші кәсіпкерліктің дамуы бұқаралық тұрғыда экономикалық
инициативаның пайда болғанын дәлелдейді. Егер, оған тереңірек үңілетін
болсақ, ТМД елдерінің барлығында нарықтық қатынастардың пайда болуы мен
қалыптасуы олардың Кеңес үкіметі кезінде меншіктің ешкімнің иелігінде
болмауы себебінен пайда болды. Сондықтан реформаның мақсаты: халыққа өз
елінің қожайыны екенін білдіретін сезімді қайтару. Ал, кіші бизнес бұл үшін
іс-әрекет жасаудың нағыз сәйкес келетін аумағы болып табылады.
Бұл нарықтық қатынастардың дамуының заңдылығы, өйткені,
макроэкономикалық реформалардың іргетасы болып осы кіші және орта бизнесті
дамыту болып табылады.
Президент айтып өткендей, - орындаушы органдар макроэкономиканың
мәселелерімен көбірек айналысып, түрлі меншік формаларының, әсіресе кіші
және орта бизнестегі кәсіпорындардың дамуына аса көңіл бөлмейді... Бұл
секторлардың жұмысын жандардырмай тұрып, біз өркениетті нарыққа қол жеткізе
алмаймыз, - деп атап көрсетті [2, 8 б].
Базалық салаларды құрылымдық жағынан қайта құруды жүзеге асыру
көптеген себептерден өте баяу жүріп отырғандықтан, протекционистік
шараларды іс жүзіне асыру арқылы еңбек күшін көбірек қажет ететін түрлі
жұмыс орындарын құруды ынталандырудың объективті қажеттілігі күннен күнге
артып отыр. Эконимиканың басты секторлары болып қазіргі жағдайда ұсақ сауда
делдалдары, фермерлер және басқа да ауыл шаруашылық өндірушілері, құрылыс
фирмалары, сондай-ақ түрлі бизнес өкілдерінен тұратын кәсіпкерлері табылуы
керек.
Қазақстан Республикасында кіші кәсіпкерлікті дамыту барысында аз
жұмыстар жасалған жоқ. Егер де, кәсіпкерлік қызметті оларды дамуынан бастап
реттейтін заңдылықтарға келетін болсақ, онда кәсіпкерлікті дамытудың
алғашқы іргетасы ең алдымен кооперативтер құру негізде қаланды. 1988 жылғы
Кооперация туралы Заңы мемлекеттік және экономиканың колхоздық-
кооперациялық секторларының бірдей құқықтық деңгейде жұмыс жасауын көздеді.
Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші даму сатысы 1990 жылғы Қазақ ССР
кәсіпкерлікті және шаруашылық іс-әрекетті дамыту заңы шыққаннан кейін
қалыптаса бастады. Кооперативтер мен ұйымдар саны 15 мыңға жетті, ал
онда жұмыс істейтіндер саны 300 мың адамға жетті. Олар елдегі тауарлар мен
қызметтердің төрттен бір бөлігін шығарды.
Кейінірек, қайтадан Кооперация туралы заң жаңаланып, өңделіп қайта
шықты. Осыған орай кәсіпорындар жұмыс істегенімен сатып алу - сауда
кооперативтеріне салық салу қатал түрде жүргізілуінің әсерінен олардың
іскерлік қызметі құлдырауға ұшырады. Осыдан кейін 1992 жылы Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алуының артын ала Жеке кәсіпкерлікті қорғау және
қолдау туралы заңның пайда болуы аз да болса ілгері жылжуға әкелді.
Сонымен бірге Шаруашылық серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар туралы
заңның пайда болуы да оған тұстас келді. Кейіннен 1995 жылдың 2 мамырында
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестіктер туралы
Жарлығы шықты. Бұл заңдылықтардың барлығында дерлік кәсіпкерлік қызметті
табыс табуға немесе сұранысты тауарлар арқылы қанағаттандыру мен пайда
табуға бағытталған өзінің мүлкіне, өзіндік тәуекелге негізделген
азаматтардың іс-әрекеті деп қарастырады.
Содан бері біраз уақыт өтті, экономикада да, заңдылықтарда да көптеген
өзгерістер болды. Кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар пайда болып,
нығайа түсті.
Қазақстан Республикасында Жеке кәсіпкерлік туралы Заңға сәйкес кіші
бизнес субъектілері болып жұмысшыларының саны 50-ден аспайтын, материалды
активтерінің құны 60 еселенген айлық есептік көрсеткішке теңестірілген,
кәсіпкерлік қызметпен айналыстын жеке тұлғалар табылады [3]. Заңды тұлғалар
өз қызметін келесі формада жүзеге асыруы мүмкін: толық серіктестік; аралас
серіктестік; жауапкершілігі шектеулі серіктестік; қосымша жауапкершіліктегі
серіктестік; өндірістік кооперативтер.
Бірнеші қызмет түрлерін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік субъектілері
жылдық айналым көлеміне үлесі ең көп қызмет түрлерінің өлшемдері бойынша
жатқызылады.
Кәсіпкерлік туралы заңдылықтарда заңды тұлғалардың егер, олар бір
немесе бірнеше шаруашылық серіктестіктерде құрылтайшылар болатын болса,
онда олардың жеке кәсіпкерлердің жарғылық қорындағы үлесі 25 % мөлшеріне
дейін шектеледі.
Азаматтардың жеке өзіндік кәсіпкерлігі тауарларды сату жолымен, қызмет
пен жұмыстарды іске асыру жолымен кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы
болып табылады.
Адамдар қызметін оның сипатына қарай екі түрге бөлуге болады: еркін
(алғашқы, базалық) және еріксіз (екінші немесе келесі). Ал, кәсіпкерлік
еркін қызмет түріне жатады, өйткені ол жеке адамның өз қызығушылығынан
туындайды өзінің ерік жігеріне, таңдап алған мақсатына, жету құралына, оның
нәтижесі мен жүзеге асу процесіне тікелей байланысты.
Заңдылықтарға байланысты өзіндік жеке кәсіпкерліктің екі түрі бар:
жеке азаматтың меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлкіне негізделген
немесе топтық, жалпы біріккен немес үлестік меншікке негізделген
кәсіпкерлік.
Топтық кәсіпкерлік үш түрлі кәсіпкерлік қызметтен тұрады:
Отбасылық кәсіпкерлік, жалпы мүліке негізделген шаруа (фермер)
қожалықтары немесе жекешелендірілген үй-жайларға негізделген;
Кәсіпкерлік қызмет үлестік меншіктен тұратын жай серіктестік.
Келесісі, жұбайлар кәсіпкерлігі.
Ауыл шаруашылығындағы жеке кәсіпкерлік осы уақытқа дейін 1990 жылғы 21
мамырда Шаруа қожалықтары туралы Заңы бойынша реттеліп келген болатын,
қазір Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы бойынша реттеліп отырады.
Фермерлік шаруашылық болып, қызметі тікелей өндіріспен байланысты
болатын және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және қайта өңдеумен
шұғылданатын жерді ауыл шаруашылығына бейімдеп жұмыс істейтін шаруашылықтар
табылады. Оның негізгі түрлеріне жеке кәсіпкерлікке негізделген фермерлік
шаруашылықтар және шаруа қожалықтары жатады. Шаруа қожалықтары біріккен
қызметке негізделген жай серіктестік түрінде құрылған шаруашылық болып
табылады. Сонымен қатар оларға жалдау мүмкіндіктері берілген.
Заңды тұлғалар бөлігіндегі шағын кәсіпекрлікті реттеу мақсатымен
осы сферада жұмыс істеушілердің санын келесілер бойынша шектеу
қарастырылған:
• өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында - 50 адамға
дейін;
• сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетулерде - 30 адамға дейін;
• транспорт пен байланыста - 25 адамға дейін;
• ғылыми және инновациялық қызметте - 20 адамға дейін;
• басқа да қызметтерде (ойын және шоу – бизнестен басқасы) - 15
адамға дейін.
Осы жерде айта кетерлік тағы да бір жәйт, шет ел практикасында жеке
кәсіпкерлікті бөліп-жарып жіктемейді. Мысалға, Англияны алып қарайтын
болсақ оларға капитал нарығына кірмейтін (бағалы қағазларды шығаруға және
таратуға болмайтын фирмалар) бір немесе бірнеше меншік тұлғалары басшылық
ететін фирмалар жатқызылады. Мұндай фирмаларда жұмыс істейтіндер саны 200-
ден аспауы керек.
Жапондық фирмаларда жеке кәсіпорындарда жұмыс істейтіндер саны 100
адамнан аспауы керек екен. Францияда нақты дифференция жоқ: біреулер 50
адам дейді, біреулер 100 адамнан аспауы керектігін айтады.
Еуропалық контингетнтте капиталдың шекті айналымы жеке кәсіпкерлікті
анықтаудың негізі болып табылады.
Осылайша әртүрлі елдерде шағын кәсіпорындарға әртүрлі кәсіпорындарды
жатқызады.
Қазіргі кезде біздегі орташа кәсіпорындардың статусы әлі де болса
анықталған жоқ, дегенмен 2003 жылы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы Заңда шағын және орта, ірі кәсіпорындардың ресми түрде
анықтамасы берілген болатын. Онда: жұмысшыларының саны 250 адамнан және
жалпы активтерінің құны 325 мың АЕК-тен аспайтын заңды тұлғалар орта
кәсіпкерлік субъектілері болып табылады деп көрсетілген [4]. Осы уақытқа
дейін, нақты қандай кәсіпорындарға жатқызылатаны белгісіз, шағын
кәсіпкерлігі қайсы, орта кәсіпкерлігі қайсы, бәрібір үкіметтің барлық
құжаттарында орта және кіші бизнесті қолдау туралы сөз болып жатады.
Сондықтан мемлекетік қолдауды қажет етіп жататын орташа кәсіпорындарды
анықтап, олар бойынша мониторинг ұйымдастыру негізгі мәселелерінің бірі
болып табылады.
Келесі маңызды мәселе кәсіпкерлік қызметтің жұмыссыздық проблемасын
шешудегі атқаратын рөлін қарастыра кету жөн болады деп есептейміз, өйткені
қазіргі шешуі қиын мәселелердің бірі осы жұмыссыздық мәселесі.
Нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік екі түрлі негізгі қызмет
атқарады: экономикалық және әлеуметтік. Экономикалық қызметтің негізінде
бәсекелестік орта туғызу, ішкі рынокты тауарлармен және қызмет түрлерімен
қамту, ұлттық өндірісті, қолөнерді дамыту және т.б. Кәсіпкерліктің
әлеуметтік қызметі жұмыссыздық проблемасын шешу, кедейшілікті жою, қоғамды
демократияландыру және т.б.
Түрлі экономистердің талдау жасағаны көресткендей, Қазақстандағы жеке
кәсіпкерліктің негізгі тенденциялары болып:
• жеке кәсіпкерлік субъектілерін тауарлар мен қызмет көрсету сферасына
жұмылдыру;
• шағын кәсіпорындарды өнеркәсіптік дамыған аймақтарға бағыттау;
• соңғы жылдардағы болып келген салық салу, несиелеу, осы уақытқа
дейін әлі де болса дұрыс шешімін таппай келе жатқан олардың
мемлекеттік органдармен арақатынасын нығайту проблемаларын шешу;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің сан жағынан өсуі және олардың
жұмысбастылық санының өсуіне тигізетін әсері.
Бүгінде Қазақстанда 2005 жылдың 1-қаңтарындағы мәліметтер бойынша
шағын кәсіпкерлікпен айналысатын 177334 заңды тұлғалар, орта
кәсіпкерлікпен айналысатын 10700 заңды тұлға тіркелген. Шағын
кәсіпкерлікті қарастыратын болсақ, онда 2005 жылдың 1-қаңтарындағы
мәлімет бойынша 68 708 кәсіпкер қызмет етеді, ондағы жалдамалы
жұмыскерлер саны 748 785 адам.
1-сызба. 2007-2010 ж.ж. ҚР шағын бизнестің даму қарқыны, мың бірлік
[5].
Шағын бизнес субъектілерінің дамуында соңғы бірнеше жылда жеке
тұлғалардың өсуі байқалады, ал заңды тұлғалар - шағын кәсіпорындар көп
болмаса да азайған. Мысалы, 2007 жылы олардың саны 45 124 бірлік болса,
бүгінгі күні 68 708. 2007 – 2010 жылдары шағын кәсіпкерліктің белсенділігі
алдыңғы жылдарға қарағанда едәуір артты. Бұл мемлекеттік қолдау шараларының
күшейюімен, халықтың нақты кірісінің артуымен байланысты. Бірақ, бұған
қарамастан, қарастырылған мерзім ішінде шағын кәсіпорын субъектілерінің -
заңды тұлғалар мен ондағы жұмыс істеп жатқандардың санының жоғарылағаны
көрінеді
2-сызба 2001-2004 ж.ж. аралығындағы шағын бизнес саласындағы
жұмыскерлер санының өсу қарқыны [5].
Соңғы кезде өзіміз білетіндей үкімет тарапынан қолданылып жатқан
шараларға қарамастан кіші кәсіпкерлік көбінесе тауарлар сату мен қызмет
көрсету сферасында дамып отыр, ал өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт
және байланыс ірі кәсіпкерлік үлесіне тиіп отыр. Мысалға, өнеркәсіпте, кіші
кәсіпкерлікте жұмыс жасайтындардың алатын үлесі 12 пайызды құраса, ал
бөлшек саудада жұмыс жасайтын адамдар 90 пайызға жетеді екен.
Кесте 1
Шағын кәсіпкерліктің салалық құрылымы [5].
Жалпы өнім өндірудегі ШКСШКС жалпы жұмыс- бастылық
өнімінің үлес салмағы,% санындағы үлес салмағы
Салалар
Ауыл шаруашылығы 5.9 11.2
Өнеркәсіп 12.2 15.0
Қайта өңдеу 10.7 13.3
Құрылыс 12.4 14.9
Қызмет көрсету,аренда 18.4 15.8
Көлік және байланыс 5.4 5.8
Сауда,автокөлік жөнд-
еу және т.б. қызметтер 39.1 29.0
Кестеде көрсетілгендей шағын кәсіпкерлік субъектілерінің салалық
құрылымы мен жұмысбастылар санындағы нақты үлесі ең жоғары сала, ол бөлшек
саудада, ал ең аз көрсеткіш ауыл шаруашылығы мен көлік, байланыс, өнеркәсіп
өндірісінде болып отыр. Ол дегеніміз, еліміздің экономикасында өнеркәсіптен
гөрі сауданың дамуы басым екенін тағы да дәлалдеп отыр. Жалпы өндірілген
өнімдегі және жалпы жұмысбастылықтағы үлесі экономиканың белгілі бір
салалары бойынша көрсетілген.
Енді шағын кәсіпкерлікті аймақтар бойынша қарастыратын болсақ, онда
кәсіпкерліктің көбінесе тұрғындар жиі орналасқан жерлерде, неғұрлым
өнеркәсібі жақсы дамыған жерлерде көбірек таралған. Ондай жерлерге Алматы
қаласында кіші кәсіпкерлердің жалпы санына шаққанда 29.8 %, Оңтүстік
Қазақстан облысында – 9.9. %, Қарағандыда – 7.5 % және Шығыс Қазақстан
облысында – 7.0 % [6, 5-10 бб].
Аталған аймақтардағы кәсіпкерлік қызметтің көп таралуы салыстырмалы
түрде олардың табыстарының жоғары екенін көрсетеді және өндірістік, кіші
кәсіпкерлікті қолдаудың нарықтық инфроқұрылымдарының дамығандығымен
сипатталады.
2008 жылдың 23 – қазанында Астана қаласында өткен Қазақстан
Рсепубликасы кәсіпкерлерінің 12 – Форумына, елбасы Н.А. Назарбаев
кәсіпкерлер алдына орындауға біраз мәселелер қойған болатын, оның ішінде
негізгілері болып біріншіден, ішкі өндірістегі өнім мөлшерін 50 – 70%-ға
жеткізу. Ол үшін өндірістік кәсіпорындарды дамыту керек және экономика
саласында тұрақтылыққа қол жеткізу және келекшекте шикізат өндіру көзінен
пайда табудан алыстауымыз қажет. Сонда ғана көздеген мақсатымызға жетуге
болады. Екіншіден, шағын және орта бизнес жалпы ішкі өнімнің 50 – 70 %-ын
құрауы қажет. Ол үшін әрине, орта және кіші бизнес өкілдеріне жан-жақты
қолдау қажет, әсіресе мемлекеттің салықтық құралдар сияқты реттеу
тетіктерін тиімді түрде іске қосу қажет.
1.2 Кәсіпкерлік қызметті салықтық реттеу: мәні мен мазмұны және
мақсаты
Экономиканы мемлекеттік реттеу, оның ішінде экономиканың негізгі
құрамдас бөлігі болып табылатын кәсіпкерлік қызметті реттеу соған сәйкес те
икемді келетін негізгі құралдарға сүйенеді. Осы құралдардың бірі – салық .
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативтік актілерді шығарап қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қаражаттарды қайта қайтару немесе қайта
бөлу мақсатында шаруашылық субъектілерінен олардың мүліктері мен
қаржыларының бір бөлігін алу болып табылады.Осылай, салықтар ұлттық табыс
және жалпы ішкі өнімді тарату процесінде маңызды рөл атқарады. Жалпы ішкі
өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтың фискальды және реттеуші қызметі
пайда болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты
түрде әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай: адамдардың салық салу
мәселесін шеше отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен
оларға тиесілі кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың
мемлекеттік тауарлар мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына
мүмкіндік береді.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін-өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сыртан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал шындап келгенде олар бір бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану мүмкіндігі
салықтың табиғатынан шығады.Салық фискальды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік
қарым-қатынасында экономикалық категория болып табылады. Қорыта айтқанда
салық, реттеуші функцияларды атқарады, яғни процесте шектеу, санкциондау
және стимулдау орындалады.
Мемлекет жоғарғы заңды орган бола отырып салықтың түрлерін және оларды
алудың түрлі механизмін ойлап табуға құқылы. Егер қалыптасқан салық жүйесі
өндірістің объективті тұтынуларымен қарама қайшылықта болса, онда ол
белгілі бір уақыт аралығында өзінің кемшілігін көрсетеді. Қоғамның
экономикалық, саяси және әлеуметтік жағдайына байланысты, бұл тиімсздік
салықтан шаруашылық субъектілері көп бөлігінің одан ауытқуының және салық
базасының қысқаруының нәтижесінде салықтық түсімнің азаюын күтуге болады.
Салықтық реттеу,бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында құны бар
жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни олардың өндірістік
және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту жолымен орындалатын іс-
әрекет.
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс-
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс-әрекетінің
дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу тәжірибеде бір жағынан сұранысқа әсер етуімен қайта
өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық төлеушіге
ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады.
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бірақ бұл үшін
ол мемлекетпен есептесуі керек .
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда
ол, салық саясаты тек қана фискальды саясатты көздемеуі керек саяси-
әлеуметтік мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза
қаржылық саясатымен қатар -, деп жазды ол өз еңбегінде, - басқа да мақсатты
көздейді: салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік
қызметімен сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы пайдалануға болады.
Вагнердің пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар
арасында теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді дейді. Ойын жалғастары келе ол
салық тек қана фискальды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің
құралы деп тапты [7, 15-17 бб].
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленушіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып өзін
өзі ұрлауы болып табылады.
Ф. Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша айта кету керек, олар
салық түсімін дұрыс бөлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына
зиянды әсерін әлсірету мүмкіндігін көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді әсер ету құралы деп қарастырды.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты нағыз
өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс тәжірибесі олардың
пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржылындыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық тетігін
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқынды жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындағы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда өкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту соныман қатар, жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарылату арқылы жете алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қысқарта келе әртүрлі авторлардың бюджеттегі салықтың рөлі туралы түрлі ой-
пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама беруге
болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз – шаруашылық субъектілері немесе
жеке тұтынушылардың қолындағы құнының бір бөлігін алу, яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылыды. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отыады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін
жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай кері қаржыландыру
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де, өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу тәжірибеде макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикаға да әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл ретеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де,
салық төлушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизмінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немес одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бір- біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынысын қарастырып отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік ретеу тәжірибесінде, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілірінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салық жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.
Салық жүйесінің әрбір құрылымдық бөлімін мемлекетік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салықтың әсер етуі
тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтседе, салықтар экономика дамуының
антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына
белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы болуы да
мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау жасайды.
Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-ақ
мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын рөлі
үлкен.
Салық субъектілерінің немесе салық төлеушілердің салық жүйесіндегі
мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер салық механизмін құруда негізгі
салық элементтері болып табылады. Салық салу объектілері шынайы салық
ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен үнемі сәйкес келе бермейді.
Мысалға алып қарайтын болсақ, оған жанама салықтарды келтіруге болады.
Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар төлегенімен, ал салық
ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан Рсепубликасының салық
заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып жеке және заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады. Кәсіпкерлер мен
шаруашылқ субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу мен есептеудің
механизмі белсенді түрде әсер етеді. Бұған анықтама беріп жатудың қажеті
жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі , салық ставкасы, оның
төлеу мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері, нәтижесінде бюджетке
төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл бөлетін
қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеудің негізгі тетіктерінің бірі болып табылады.
Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің арасында
салық ауыртпалығы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып табыстар,
мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы және қосылған құн есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі
болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын және жылжитын
мүліктер, жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер
қойнауын пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық механизмінің ең негізгі тетігінің бірі болып, салық ставкасы
табылады. Бекітілетін салық ставкасы және оның базалық мөлшері ең маңызды
нәрсе болып табылады. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе, кеңінен
таралған бәрімізге белгілі ұсыным экономикасы деп аталған Батыстың
экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес экономикалық өсу
салық жүйесінің негізгі функциясы болып табылады.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын, сонымен
бірге еңбекақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол өндірістің
өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырып отырған теория, қандай да бір
салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін - төмен және жоғары
деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нөлге теңестірілген табысы, салық
ставкасы нөлге және 100 пайызға теңестірілген кезде пайда болады. 100
пайыздық салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және жуық арада өз
жұмысын тоқтатады.
Американ экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал, бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеуден емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте
жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ынтасын жойып жібереді [8, 56 б].
Теориялық жағынан мемлекетік максимальды табысты қамтамасыз ететін,
сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын арттыратын оптимальды
салық ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық, тәжірибелік талдаулар
көрсетіп берді.
Салық ставкасы экономиканың даму ерекшелігімен қатар, нарықтық
жағдайларды ескеріп отыруы керек. Оптимальды салық ставкасын енгізудің
оңтайлы кезі, экономикалық ситуациялардың тұрақталығы, инфляция деңгейінің
төмен болуы немес оның мүлдем болмауы болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей,
салық ставкасының деңгейінің 30 – 40 пайыз болуы өндірістің ынталылығының
немес қызығушылық деңгейіннің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі елдерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде өндірістік
компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлде қайда төмендеген.
Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992 жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10 - 70
пайызға дейін дифференциялды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994 жылы 30, 45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995
жылғы маусым айынан бастап, салық ставкасы 30 пайыз болып белгіленді және
төмендетілген 20 пайыздық және ауыл шаруашылық кәсіпорындарына
төмендетілген 10 пайыздық салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5 – 20 % -ға
дейінгі дифференциялды жеке табыс салығы ставкасы қолданылды.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салығы ставкасы төмен болып
саналады, бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі тетіктернің негізгілерінің
біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады. Егер, салық объектісі,
субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің мерзімі мен тәртібі
салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компонеттері болып саналса, ал
салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілерді салықтық төлемдерді
азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің салық механизмінің басқа элеметтерінен ерекшелігі сол, ол
сол элементтерге қосымша қолданылады.
Егер, салық ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін
көретін болсақ, ал жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы
салықтық механизмды икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады.
Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-
қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік
реттеудің жалпы механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық
жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік белсенділікті арттыруға
қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті
жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін
мемлекеттерде кеңінен қолданады. Салықтық жеңілдікердің кәсіпорындарда
қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
• тиімділікті жоғарылату;
• қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация;
• керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немес
болдырмау;
• ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
• табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
• өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық
режиммен қамтамасыз ету.
Келесі салық механизіміндегі маңызды рөл атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған тәрібін
белгілеу негізгі мідеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге салықтың
қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық төлеушінің
төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты болып келеді.
Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген мәселелер
туындайды.
Салықтық ретеудің экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай келе,
салық механизмінің барлық элементерін экономикаға мемлекет тарапынан әсер
етуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын байқауымызға
болады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ КӘСІПКЕРЛІКТІ САЛЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Шағын кәсіпкерлікке арналған арнаулы салық режимі
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын
және олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен
құрылымын, көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты
жүргізудің универсальды үлгісі болып табылады.
Орта және кіші кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні Қазақстанның
экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері Қазақстан нарықтық
экономикаға өту жағдайында түрлі меншік формасындағы кіші және орта
бизнестегі кәсіпорындар құруға деген қажеттілік пайда болды, яғни тұтыну
нарығына өз тауарларын шығарып, халықты жұмыспен қамтамасыз ету,
экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокқа шығу, ұлттық байлығымызды
көтеру т.б.
Жоғарыда атап отырғанымыздай, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектілер саны, кәсіпкерліктің түрлері өте көп, яғни оларды жіктей келе
олардың қызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, егер олар
заңды тұлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық заңдылығына сәйкес
корпоративті табыс салығы салынады, жеке тұлға болса жеке табыс салығы және
бүгінгі таңда барлық кәсіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық режимі
қолданылады.
Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің өсуін
қолдау мақсатында Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға бағытталған бір
қатар шараларды көздейді.
Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің ерекше (оңайлатылған)
тәртібін қолдануға, сондай-ақ олар бойынша салықтық есеп беруіне қатысты
(Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы) Қазақстан
Республикасы Салық Кодексінің негізгі ережелері Арнайы салық режимі 15
бөлімінің Жалпы ережелер 63-ші және Шағын бизнес субъектілері үшін
арнайы салық режимі 64-тарауларында біріктілілген [9].
Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі кезеңді басынан кешіріп
отырған Қазақстан Республикасы мемлекеті үшін жеке, кіші және орта
бизнесті дамытуда аталмыш салық салу режимінің тигізер әсері ерекше болмақ.
Бұл салық салу әдісін салық төлеушілердің белгілі бір түрлері ғана
қолданады, сонымен бірге салық түрлерін, яғни әлеуметтік салықты,
корпоративті табыс салығын, төлем көзінен салық салынатын жеке табыс
салығын қоспағанда жеке табыс салығын төлеу мен есептеудің оңайлатылған
тәртібін қолданады. Ол – біржолғы талон негізінде, патент негізінде,
оңайлатылған декларация негізінде болады.
Салық салу объектісі болып, салық төлеушілердің Қазақстан
Рсепубликасының аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы болып
табылады.
Салық салудың оңайлатылған жағдайын қолданушыларда міндетті түрде
төмендегі шартты нәрселер болуы керек:
• орналасқан жері бойынша аумақтық салық органдарында мемлекеттік
тіркеуде болуы керек;
• бекітілген үлгіде өтініші болуы керек;
• лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру барысында лицензиясы
болуы керек;
• мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары төленуі керек;
• банктегі шоты туралы мәлімет болуы керек;
• сондай-ақ басқа да бюджетпен есеп айырысқаны туралы құжаттары
болуы шарт.
Бұл ретте, арнайы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар – шағын
бизнес субъектілері үшін осы тарауларда корпоративтік табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша, ал жеке кәсіпкерлер үшін – жеке табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінң басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептеуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Жеке бастаған кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін ең
алдымен тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері-заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының Әділет органдарында жүзеге асырылады.
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді және
құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
расттайтын құжат та қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілерін тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу , егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық табысы
Қазақстан Рсепубликасының заң актілерімен және жеке тұлғалар үшін
белгіленген жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан
жағдайларда кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге
асырылады. Салық салынбайтын салық пен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін
айлық есептік көрсеткіштер (АЕК) сомасы ретінде айқындалады, 2006 жылы бұл
сома 12360 теңгені құрады (1030 теңге * 12 ай).
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуі қажет.
Шаруа (фермер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алымды
төлеуден босатылады.
Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген нысандағы өтінішті,
мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжатты (түбіртек) салық органына беру
қажет. Көрсетілген құжаттар барлығын кезінде салық органы құжаттарды беру
күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді жүргізеді.
Егер, жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру мерзімі
көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы құжат мерзімсіз беріледі.
Он жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер – заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz