«Қазақтағы» әдебиетті зерттеу мен әдеби сын мәселелері
КІРІСПЕ
1 «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
1. 1 «Қазақ» . ұлт зиялылары күресінің жеңісі
1. 2 Басылымның зерттелу тарихы
2 «ҚАЗАҚТА» ЖАРЫҚ КӨРГЕН ӨЛЕҢ.ЖЫРЛАРДАҒЫ ИДЕЯЛЫҚ . КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1 «Қазақ» газетіндегі өлең.жырлардың тақырыптық арналары
2.2 Поэзия арқауы . ұлт.азатттық идея
2.3 Өлең.жырдағы ағартушылық идея көрінісі
3 «ҚАЗАҚТАҒЫ» ӘДЕБИЕТТІ ЗЕРТТЕУ МЕН ӘДЕБИ СЫН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Жазба әдебиетті өркендету шаралары мен әдеби мұраны игеру жолындағы бастамалар
3.2 Әдеби таным.талғамды қалыптастыру бағытындағы ізденістер
3.3 «Қазақтың» әдеби сынды дамытуға қосқан үлесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
1. 1 «Қазақ» . ұлт зиялылары күресінің жеңісі
1. 2 Басылымның зерттелу тарихы
2 «ҚАЗАҚТА» ЖАРЫҚ КӨРГЕН ӨЛЕҢ.ЖЫРЛАРДАҒЫ ИДЕЯЛЫҚ . КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1 «Қазақ» газетіндегі өлең.жырлардың тақырыптық арналары
2.2 Поэзия арқауы . ұлт.азатттық идея
2.3 Өлең.жырдағы ағартушылық идея көрінісі
3 «ҚАЗАҚТАҒЫ» ӘДЕБИЕТТІ ЗЕРТТЕУ МЕН ӘДЕБИ СЫН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Жазба әдебиетті өркендету шаралары мен әдеби мұраны игеру жолындағы бастамалар
3.2 Әдеби таным.талғамды қалыптастыру бағытындағы ізденістер
3.3 «Қазақтың» әдеби сынды дамытуға қосқан үлесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Халқымыз ғасырлар бойы аңсап-армандаған ел егемендігіне қол жеткізіп, өз алдына дербес, тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің іргетасы қалана бастағанына биыл он жеті жыл. Бұл тарихи өлшем таразысына салғанда қас-қағымдай сәт көрінгенімен де, адам өмірімен салыстырып қарағанда едәуір кезең. Он жеті жыл – жас нәресте азамат болып қалыптасар уақыт шегі. Біз жаңа қоғам құрмаққа бет бұрған осы бір аз болғанымен, мағыналы мезгіл ішінде ұлтымыздың сана-сезімінде де үлкен-үлкен өзгерістер белгі беруде. Ең бастысы, бірнеше ғасырға созылған отарлық салдарынан қанымызға сіңе бастаған құлдық психологиядан арылуға деген талпыныстың өзі – үлкен жетістік. Соның нәтижесінде халқымыз ұлт ретінде өзін-өзі танып қана қоймай, сонымен бірге сыртқы елдерге танылуға мүмкіншілік туып отырғандығы – Алланың екі ғасыр тоғысында тұрған кезде «мың өліп, мың тірілген» қазақтың маңдайынан сыйлаған құдірет сыйы.
Қазақ тарихында ХХ ғасырдың басы саналатын кезеңнің алар оны ерекше екені бесенеден белгілі.Тарихы жоқ ел болмайды. Елдің ертеңі бүгіннен басталады десек, ол - дау жоқ кешегінің жалғасы. Ендеше ел болшағын ойлауды өткенімізді біліп, бүгінімізді танудан бастағанымыз құба-құп. Егемен еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарихи тағлым мәселесіне айрықша назар аударып, оған ерекше көңіл бөліп келе жатуының басты мәні де, міне, осында болса керек. Елбасы өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында ХХ ғасырдың басы деп аталатын қазақ тарихының осы бір айрықша тұсына ерекше назар аударып, сол тұстағы ұлт зиялыларының ел азаттығы жолындағы күресін аса жоғары бағалаған болатын. Сол күрестің нақты көрінісі халыққа өз ой-мақсатарын жеткізер көсемсөз құралын дүниеге келтіру болса, осы тұстағы қазақ баспасөзінің көшбасшысы «Қазақ» газетінің орасан зор қызметін Нұрсұлтан Әбішұлы: «1913 жылдан Қазақстандағы азаттық қозғалысының «Қазақ» газетінің қызметіне байланысты жаңа кезеңі басталады. Газет Орынборды басылып, алғашқыда 3 мың данамен шықты. Бұл ол уақыт үшін көп таралым еді.
Оның редакторы А. Байтұрсынов болып, төңірегіне дарынды қазақ журналистері мен жазушыларының тұтас бір саңлақ тобы жиналды. Олардың арасында Ә. Бөкеханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамедов, және басқалар бар. Оппозициялық газет бола отырып, «Қазақ» қазақ халқының ұлттық сана сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, ол өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын насихаттады, қозғалыстың және болашақ «Алаш» партиясының баспа органы болды» [1, 162-163 бб.], – аса жоғары бағалады.
Қазақ тарихында ХХ ғасырдың басы саналатын кезеңнің алар оны ерекше екені бесенеден белгілі.Тарихы жоқ ел болмайды. Елдің ертеңі бүгіннен басталады десек, ол - дау жоқ кешегінің жалғасы. Ендеше ел болшағын ойлауды өткенімізді біліп, бүгінімізді танудан бастағанымыз құба-құп. Егемен еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарихи тағлым мәселесіне айрықша назар аударып, оған ерекше көңіл бөліп келе жатуының басты мәні де, міне, осында болса керек. Елбасы өзінің «Тарих толқынында» атты кітабында ХХ ғасырдың басы деп аталатын қазақ тарихының осы бір айрықша тұсына ерекше назар аударып, сол тұстағы ұлт зиялыларының ел азаттығы жолындағы күресін аса жоғары бағалаған болатын. Сол күрестің нақты көрінісі халыққа өз ой-мақсатарын жеткізер көсемсөз құралын дүниеге келтіру болса, осы тұстағы қазақ баспасөзінің көшбасшысы «Қазақ» газетінің орасан зор қызметін Нұрсұлтан Әбішұлы: «1913 жылдан Қазақстандағы азаттық қозғалысының «Қазақ» газетінің қызметіне байланысты жаңа кезеңі басталады. Газет Орынборды басылып, алғашқыда 3 мың данамен шықты. Бұл ол уақыт үшін көп таралым еді.
Оның редакторы А. Байтұрсынов болып, төңірегіне дарынды қазақ журналистері мен жазушыларының тұтас бір саңлақ тобы жиналды. Олардың арасында Ә. Бөкеханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х. Досмұхамедов, және басқалар бар. Оппозициялық газет бола отырып, «Қазақ» қазақ халқының ұлттық сана сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, ол өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын насихаттады, қозғалыстың және болашақ «Алаш» партиясының баспа органы болды» [1, 162-163 бб.], – аса жоғары бағалады.
1 Назарбаев Н. Тарих тоқыныда. – Алматы: Атамұра, 2003. – 288 б.
2 Байтұрсынов А. Орынбор, 2-ші февраль. // Қазақ. – 1917. – 9 ақпан.
3 Әуезов М. (Қоңыр) Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі / Шолпан. – 1923. - №4-5. – 20-42 бб.
4 Әуезов М. Ахаңның 50 жылдық тойы // Ақ жол. – 1923. – 4 ақпан.
5 Сейфуллин С. (Манап Шамиль) О казахской интеллигенции // Жизнь национальностей. – 1920. – 25 ноябрь.
6 Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзі тарихынан мәліметтер. – Алматы: ҚазМемБас, 1956. – 147 б.
7 Кенжебаев Б., Қожакеев Т. Қазақ совет баспасөзі тарихынынан. – Алматы: Ғылым, 1962. – 128 б.
8 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. – Алматы: Мектеп, 1981. – 242 б.
9 Бекхожин Х., Матвиенко С., Қозыбаев С. Очерки истории журналистики Казахстана (1900-1945 г.г.). – Алма-Ата: Қазақстан, 1988. – 269 б.
10 А. Zeki Velidi Togan. Bugingi Turkili (Turkistan) ve yakin tarihi. – Стамбул, 1981. – 415 б.
11 Hasan Oraltau. Alas Turkistan Turkilerinin Milli Istiklal Parolasi. – Стамбул, 1973. – 269 б.
12 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
13 Сүбханбердина Ү. Қазақ, Алаш, Сарыарқа. – Алматы: Ғылым, 1994. – 216 б.
14 Нұрғалиұлы Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, 1997. – 277 б.
15 Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.
16 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
17 Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі тілдік ерекшеліктер. – Алматы: Алаш, 1994. – 145 б.
18 Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 168 б.
19 Нұсқабайұлы Ж., Аллаберген К. Көне басылымдар құнды деректер. Аяулы есімдер. – Алматы: Рауан, 1997. – 169 б.
20 Сақ Қ. Ұлт санасының ұйытқысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. - 175 б.
21 Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. – Алматы: Жалын, 1996. – 224 б.
22 Сұбханбердина Ү. «Қазақ» газетіне 80 жыл // Халық кеңес. – 1993. – 2 ақпан.
23 Әнесұлы М. Газет халықтың көзі, құлағы һәм тілі // Ана тілі. – 1992. – 7 мамыр.
24 Әбдіманов Ө. Оянған сана үні // Ақиқат. – 1993. – № 2. – 21-24 бб.
25 Әлмұқанова Р. «Қазақ» газеті жайында // Қазақстан коммунисі. – 1991. – № 10. – 78-81 бб.
26 Бекбосынов М. Ұлттық баспасөзінің қарлығашы // Семей таңы. – 1993. – 16 ақпан.
27 Беннигсен А., Лемерсье-Келькежей Ш. Қазақ баспасөзі // Қазақстан коммунисі. – 1991. – № 10. – 72-77 бб.
28 Дәуітұлы С. Халқымыздың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап // Алматы Ақшамы. – 1993. – 2 ақпан.
29 Дениз Б. Газет неге «Қазақ» аталды? // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 5 наурыз.
30 Жармұхамедов М. «Қазақ» газеті // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 8 қыркүйек.
31 Мектепов А., Әбіш К. «Қазаққа» құрған қақпан көп // Өркен. – 1990. – 22 қыркүйек.
32 Міржақыпқызы Г. Ардақтап өтем әкемді // Жұлдыз. – 1990. – № 2. – 117-124 бб.
33 Момынова Б. «Қазақ» газеті және әдеби тіл // Ана тілі. – 1993. – 29 қаңтар.
34 Сармурзин А., Қойгелдиев М. Халықтың жарық жұлдызы // Жұлдыз. – 1990. - №9. -189-194 бб.
35 Оразаев Р. «Қазақ» қайта шыға ма? // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қаңтар.
36 Қозыбаев М. Аласұрған ХХ ғасыр // ВКА: Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедения. Сб. статей. – Алматы, 1993. – 3-15 бб.
37 Өзбекұлы С. Арыстары алаштың: тарихи очерктер. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 192 б.
38 «Қазақ» газеті. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998. – 560 б.
39 Ысқақаұлы Д. Әдебиет алыптары. – Астана: «Фолиант», 2004. – 304 б.
40 Дулатов М. Біздің істер // Қазақ. – 1917. – 1 апрель.
41 Түрік баласы (Дулатов М.) Қазақ тарихы // Қазақ. – 1913. – 10 февраль.
42 Атабаев Қ. Не екен ойландырған арыстарды? // Ақиқат. – 1998. – № 4. – 18-22 бб.
43 «Азамат серіктігі» // Айқап. – 1913. – № 12.
44 Дулатов М. Қазақ баспаханасы // Қазақ. – 1917. – 11 август.
45 Қазақ ісі // ҚР ОМА. 21-қ. 9-т., 4-іс, 331 п. – 7-9 бб.
46 Зиманов С., Идрисов М. Общественно-политическое взгляды Мухамеджана Сералина. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 165 б.
47 Дулатов М.Ашық хат // Қазақ. – 1917. – 21 август.
48 Дулатов М. Он алтының ойраны // Еңбекші қазақ. – 1926. – 8 июнь.
49 Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384 б.
50 Победа Великой октябрькой революции в Казахстане и образования КазАССР. – Алматы, 1947. – 218 с.
51 Мадияр (Дулатов М.) Құрметті оқушылар // Қазақ. – 1918. – 5 сентябрь.
52 ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің архиві. О1.-1484-іс. 6 том. - 1929. – 1 қаңтар // Ақиқат. – 1998. –№3. – 47-59 бб.
53 Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
54 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.
55 Бөкейхан Ә. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 450 б.
56 Дулатов М. Біздің істер // Қазақ. – 1917. – 1 апрель.
57 Ысқақаұлы Д. Сын жанрлары (Оқу құралы). – Алматы, «Санат», 1999 – 321 б.
58 Абай атындағы Қазақ Педагогикалық университетінің архиві. І-тізбе. № 209-іс. – 4-7 бб.
59 Дулатұлы Міржақып. Ахмет Байтұрсынович Байтұрсынов // Бес томдық шығармалар жинағы. ІІІ Т. – Алматы: Мектеп, 2003. – 398 б. – 17-28 бб.
60 Шәміл (С.Сейфуллин). Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды // Бес арыс. – Алматы: Жалын, 1992. – 215-219 бб.
61 Екеу (Аймауытов Ж., Әуезов М.) Абайдан соңғы ақындар // Абай. – 1918. – №5. – 18-23 бб.
62 Әуезов М. Әдебиет тарихы: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 238 б.
63 Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918). Ғылым монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 358 б.
64 Байғалиев Б. Қайта табысқан тағдырлар // Жетісу. – 1989. – 13 қаңтар.
65 Ұлттық рухтың ұлы тіні. Ғылыми мақалалар жинағы (қазақ, орыс, ағылшын т.б. тілдерде). – Алматы: Ғылым, 1999. – 568 б.
66 Имаханбетова Р.С. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны, шығармшылығы (мұрағат деректері негізінде): филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы: 10.01.02 – қазақ әдебиеті. – Алматы, 2006. – 130 б.
67 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: жазушы, 1991. – 380 б.
68 Ш. Қ. Қазақ құтты болсын. // Қазақ. – 1913. – 9 март.
69 Ш. Қ. Керек. // Қазақ. – 1915. – 30 январь.
70 Шаһарім. «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына сөз жазушыларға. // Қазақ. – 1914. – 28 февраль.
71 Жиенбеков Жүсіпбек. Не істеп жүр. //. Қазақ. – 1915. – 27 апрель.
72 Асқаров Н. «Айқап» журналындағы саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдени мәселелердің көрінісі: филол. ғыл. канд. дисс. Автореф.: – 10.01.10 – журналистика. – Алматы, 1999. – 27 б.
73 Міржақып Дулатов. Жұт. //. Қазақ. – 1913. – 30 март
74 Міржақып Дулатов. Елім-ай. // Қазақ. 1914. – 28 февраль.
75 Мадияр. Алашқа // Қазақ. – 1917. – 8 октябрь.–
76 Мадияр. Қайда едің. // Қазақ. – 1917. – 21 август.
77 Мадияр (Дулатов М.). Кім қас, кім дос? // Сарыарқа. – 1918. – 30 январь.
78 Мадияр. Жаңа тілек. // Қазақ. – 1917. – 9 март.
79 Хасен Оралтай. Алаш – Түркістан түркілерінің ұлт-азаттық ұраны. // Азат. – 1991. – 12 ақпан.
80 Тілешев Е. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы романтизм: филол. ғыл. канд. дисс. Автореф.: – 10.01.02 – Алматы, 1997. – 26 б.
81 Жұмабаев Мағжан. Есімде.. тек таң атсын! // Қазақ. – 1915. – 25 июнь.
82 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. Алматы: Білім, 2000. –
355 б.
83 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы. // Жұмабаев шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.
84 Жұмабаев Мағжан. Көңіл. // Қазақ. – 1915. – 8 апрель
85 Майтанов Б. Мағжанның поэтикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 67 б.
86 Қожакеев Т. Сара сөздің сардарлары. – Алматы: Санат, 1995. – 216 б.
87 Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1968. – 492 б.
88 Қазақ совет әдебиетінің тарихы. ІІІ том, І кітап. – Алматы: Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы, 1967. – 642 б.
89 Байменше С. Бейімбет Майлиннің белгісіз туындыларының шығармашылық тарихы: филол. ғыл. докт. дисс. Автореф.: 10.01.02. – Алматы, 2004. – 54 б.
90 Бейісқұлов Т. Кім қалай жазған. // Ақиқат. – 2004. - №5. – 53-58 бб.
91 Қабдолов З. Арна. Зерттеу-сын-эссе. – Алматы: Жазушы, 1988. – 256 б.
92 Сахов Қ. Тәуелсіздік туралы тұлғалар не деді? // Жас Алаш. – 2001. – 12 шілде.
93 Ысқақов Б. Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 207 б.
94 Мәметов А. Тілегім. // Қазақ. – 1915. – 18 апрель.
95 Мәметов А. Су жағасында. // Қазақ. – 1916. – 23 июнь.
96 Тәж-Мұрат. Ғ. Қараш: өмірі мен шығармашылығы. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2004. – 384 б.
97 Сүлеев Б. Толқын // Қазақ. – 1915. – 23 декабрь.
98 Ақыш Н. Өнегесімен өміршең. // Жастар жастар туралы. – Алматы: Жалын, 1981. – 240 б.
99 Сералин М. Роман жарысы туралы. // Айқап. – 1915. – № 7-8. – 5-13 бб.
100 Нұрғалиев Р. Алып бәйтерек. // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 12 мамыр.
101 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. – Алматы: Жазушы, 1997. – 156 б.
102 Мұхамедханов Қ. Әлихан Бөкейханов. // Қазақ әдебиеті. – 1990. – 17 июнь.
103 Сыздық Т. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ғылым, 1998. – 278 б.
104 Қыр баласы (Бөкейханов Ә.). Сын. // Қазақ. – 1913. – 28 апрель.
105 Шәкәрім. Ақсақ түстен кейін маңырайды.// Қазақ. – 1914. – 9 май.
106 Досмұхамедов Х. «Алашы» не нәрсе? // Қазақ. – 1913. – 23 май.
107 Қыр баласы (Бөкейханов Ә.) Қалқаман-Мамыр. // Қазақ. – 1915. – 22 апрель.
108 Арысұлы. Роман не нәрсе? // Қазақ. – 1914. – 31 январь.
109 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 460 б.
110 Дулатов М. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан. // Қазақ. – 1914. – 24 июль.
111 А. Б. (Байтұрсынов А.). Ғұлама. // Қазақ. – 1914.20 январь.
112 М.Д. (Дулатов М.). Ғадулла Тоқай // Қазақ. – 1914. – 23 сентябрь.
113 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы, 1958. - 347 б.
114 Диваев Ә. Тарту. – Алматы, 1958. – 248 б.
115 Потанин Г.Н. Фольклорлық жинағы. – Алматы, 1972. – 315 б.
116 Дулатов М. Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев (25 жылдық қызмет күніне). // Қазақ. – 1915. – 31 октябрь.
117 Шоқаев М. Әбубәкір Диваев. // Қазақ. – 1915. – 8 ноябрь.
118 Баржақсин А. Мақалдар // Қазақ. – 1915. – 31 январь.
119 Қыр баласы (Бөкейханов Ә.). Мұсылман сиезі. // Қазақ. – 1916. – 31 январь.
120 Ісмақова А. Қазақ әдебиетінсіз қазақ тілі тұл // Жас Алаш. – 2001. – 21 қазан.
2 Байтұрсынов А. Орынбор, 2-ші февраль. // Қазақ. – 1917. – 9 ақпан.
3 Әуезов М. (Қоңыр) Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі / Шолпан. – 1923. - №4-5. – 20-42 бб.
4 Әуезов М. Ахаңның 50 жылдық тойы // Ақ жол. – 1923. – 4 ақпан.
5 Сейфуллин С. (Манап Шамиль) О казахской интеллигенции // Жизнь национальностей. – 1920. – 25 ноябрь.
6 Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзі тарихынан мәліметтер. – Алматы: ҚазМемБас, 1956. – 147 б.
7 Кенжебаев Б., Қожакеев Т. Қазақ совет баспасөзі тарихынынан. – Алматы: Ғылым, 1962. – 128 б.
8 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. – Алматы: Мектеп, 1981. – 242 б.
9 Бекхожин Х., Матвиенко С., Қозыбаев С. Очерки истории журналистики Казахстана (1900-1945 г.г.). – Алма-Ата: Қазақстан, 1988. – 269 б.
10 А. Zeki Velidi Togan. Bugingi Turkili (Turkistan) ve yakin tarihi. – Стамбул, 1981. – 415 б.
11 Hasan Oraltau. Alas Turkistan Turkilerinin Milli Istiklal Parolasi. – Стамбул, 1973. – 269 б.
12 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
13 Сүбханбердина Ү. Қазақ, Алаш, Сарыарқа. – Алматы: Ғылым, 1994. – 216 б.
14 Нұрғалиұлы Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, 1997. – 277 б.
15 Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. – 256 б.
16 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
17 Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі тілдік ерекшеліктер. – Алматы: Алаш, 1994. – 145 б.
18 Әбдіманов Ө. «Қазақ» газеті. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 168 б.
19 Нұсқабайұлы Ж., Аллаберген К. Көне басылымдар құнды деректер. Аяулы есімдер. – Алматы: Рауан, 1997. – 169 б.
20 Сақ Қ. Ұлт санасының ұйытқысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. - 175 б.
21 Ахмедов Ғ. Алаш «Алаш» болғанда. – Алматы: Жалын, 1996. – 224 б.
22 Сұбханбердина Ү. «Қазақ» газетіне 80 жыл // Халық кеңес. – 1993. – 2 ақпан.
23 Әнесұлы М. Газет халықтың көзі, құлағы һәм тілі // Ана тілі. – 1992. – 7 мамыр.
24 Әбдіманов Ө. Оянған сана үні // Ақиқат. – 1993. – № 2. – 21-24 бб.
25 Әлмұқанова Р. «Қазақ» газеті жайында // Қазақстан коммунисі. – 1991. – № 10. – 78-81 бб.
26 Бекбосынов М. Ұлттық баспасөзінің қарлығашы // Семей таңы. – 1993. – 16 ақпан.
27 Беннигсен А., Лемерсье-Келькежей Ш. Қазақ баспасөзі // Қазақстан коммунисі. – 1991. – № 10. – 72-77 бб.
28 Дәуітұлы С. Халқымыздың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап // Алматы Ақшамы. – 1993. – 2 ақпан.
29 Дениз Б. Газет неге «Қазақ» аталды? // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 5 наурыз.
30 Жармұхамедов М. «Қазақ» газеті // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 8 қыркүйек.
31 Мектепов А., Әбіш К. «Қазаққа» құрған қақпан көп // Өркен. – 1990. – 22 қыркүйек.
32 Міржақыпқызы Г. Ардақтап өтем әкемді // Жұлдыз. – 1990. – № 2. – 117-124 бб.
33 Момынова Б. «Қазақ» газеті және әдеби тіл // Ана тілі. – 1993. – 29 қаңтар.
34 Сармурзин А., Қойгелдиев М. Халықтың жарық жұлдызы // Жұлдыз. – 1990. - №9. -189-194 бб.
35 Оразаев Р. «Қазақ» қайта шыға ма? // Қазақ әдебиеті. – 1993. – 29 қаңтар.
36 Қозыбаев М. Аласұрған ХХ ғасыр // ВКА: Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедения. Сб. статей. – Алматы, 1993. – 3-15 бб.
37 Өзбекұлы С. Арыстары алаштың: тарихи очерктер. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 192 б.
38 «Қазақ» газеті. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998. – 560 б.
39 Ысқақаұлы Д. Әдебиет алыптары. – Астана: «Фолиант», 2004. – 304 б.
40 Дулатов М. Біздің істер // Қазақ. – 1917. – 1 апрель.
41 Түрік баласы (Дулатов М.) Қазақ тарихы // Қазақ. – 1913. – 10 февраль.
42 Атабаев Қ. Не екен ойландырған арыстарды? // Ақиқат. – 1998. – № 4. – 18-22 бб.
43 «Азамат серіктігі» // Айқап. – 1913. – № 12.
44 Дулатов М. Қазақ баспаханасы // Қазақ. – 1917. – 11 август.
45 Қазақ ісі // ҚР ОМА. 21-қ. 9-т., 4-іс, 331 п. – 7-9 бб.
46 Зиманов С., Идрисов М. Общественно-политическое взгляды Мухамеджана Сералина. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 165 б.
47 Дулатов М.Ашық хат // Қазақ. – 1917. – 21 август.
48 Дулатов М. Он алтының ойраны // Еңбекші қазақ. – 1926. – 8 июнь.
49 Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384 б.
50 Победа Великой октябрькой революции в Казахстане и образования КазАССР. – Алматы, 1947. – 218 с.
51 Мадияр (Дулатов М.) Құрметті оқушылар // Қазақ. – 1918. – 5 сентябрь.
52 ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің архиві. О1.-1484-іс. 6 том. - 1929. – 1 қаңтар // Ақиқат. – 1998. –№3. – 47-59 бб.
53 Байтұрсынов А. Шығармалары: өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
54 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.
55 Бөкейхан Ә. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 450 б.
56 Дулатов М. Біздің істер // Қазақ. – 1917. – 1 апрель.
57 Ысқақаұлы Д. Сын жанрлары (Оқу құралы). – Алматы, «Санат», 1999 – 321 б.
58 Абай атындағы Қазақ Педагогикалық университетінің архиві. І-тізбе. № 209-іс. – 4-7 бб.
59 Дулатұлы Міржақып. Ахмет Байтұрсынович Байтұрсынов // Бес томдық шығармалар жинағы. ІІІ Т. – Алматы: Мектеп, 2003. – 398 б. – 17-28 бб.
60 Шәміл (С.Сейфуллин). Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды // Бес арыс. – Алматы: Жалын, 1992. – 215-219 бб.
61 Екеу (Аймауытов Ж., Әуезов М.) Абайдан соңғы ақындар // Абай. – 1918. – №5. – 18-23 бб.
62 Әуезов М. Әдебиет тарихы: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 238 б.
63 Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918). Ғылым монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 358 б.
64 Байғалиев Б. Қайта табысқан тағдырлар // Жетісу. – 1989. – 13 қаңтар.
65 Ұлттық рухтың ұлы тіні. Ғылыми мақалалар жинағы (қазақ, орыс, ағылшын т.б. тілдерде). – Алматы: Ғылым, 1999. – 568 б.
66 Имаханбетова Р.С. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны, шығармшылығы (мұрағат деректері негізінде): филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы: 10.01.02 – қазақ әдебиеті. – Алматы, 2006. – 130 б.
67 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: жазушы, 1991. – 380 б.
68 Ш. Қ. Қазақ құтты болсын. // Қазақ. – 1913. – 9 март.
69 Ш. Қ. Керек. // Қазақ. – 1915. – 30 январь.
70 Шаһарім. «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына сөз жазушыларға. // Қазақ. – 1914. – 28 февраль.
71 Жиенбеков Жүсіпбек. Не істеп жүр. //. Қазақ. – 1915. – 27 апрель.
72 Асқаров Н. «Айқап» журналындағы саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдени мәселелердің көрінісі: филол. ғыл. канд. дисс. Автореф.: – 10.01.10 – журналистика. – Алматы, 1999. – 27 б.
73 Міржақып Дулатов. Жұт. //. Қазақ. – 1913. – 30 март
74 Міржақып Дулатов. Елім-ай. // Қазақ. 1914. – 28 февраль.
75 Мадияр. Алашқа // Қазақ. – 1917. – 8 октябрь.–
76 Мадияр. Қайда едің. // Қазақ. – 1917. – 21 август.
77 Мадияр (Дулатов М.). Кім қас, кім дос? // Сарыарқа. – 1918. – 30 январь.
78 Мадияр. Жаңа тілек. // Қазақ. – 1917. – 9 март.
79 Хасен Оралтай. Алаш – Түркістан түркілерінің ұлт-азаттық ұраны. // Азат. – 1991. – 12 ақпан.
80 Тілешев Е. Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы романтизм: филол. ғыл. канд. дисс. Автореф.: – 10.01.02 – Алматы, 1997. – 26 б.
81 Жұмабаев Мағжан. Есімде.. тек таң атсын! // Қазақ. – 1915. – 25 июнь.
82 Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. Алматы: Білім, 2000. –
355 б.
83 Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы. // Жұмабаев шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.
84 Жұмабаев Мағжан. Көңіл. // Қазақ. – 1915. – 8 апрель
85 Майтанов Б. Мағжанның поэтикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 67 б.
86 Қожакеев Т. Сара сөздің сардарлары. – Алматы: Санат, 1995. – 216 б.
87 Қаратаев М., Нұртазин Т., Қирабаев С. Қазақ совет әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1968. – 492 б.
88 Қазақ совет әдебиетінің тарихы. ІІІ том, І кітап. – Алматы: Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы, 1967. – 642 б.
89 Байменше С. Бейімбет Майлиннің белгісіз туындыларының шығармашылық тарихы: филол. ғыл. докт. дисс. Автореф.: 10.01.02. – Алматы, 2004. – 54 б.
90 Бейісқұлов Т. Кім қалай жазған. // Ақиқат. – 2004. - №5. – 53-58 бб.
91 Қабдолов З. Арна. Зерттеу-сын-эссе. – Алматы: Жазушы, 1988. – 256 б.
92 Сахов Қ. Тәуелсіздік туралы тұлғалар не деді? // Жас Алаш. – 2001. – 12 шілде.
93 Ысқақов Б. Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы. – Алматы: Мектеп, 1966. – 207 б.
94 Мәметов А. Тілегім. // Қазақ. – 1915. – 18 апрель.
95 Мәметов А. Су жағасында. // Қазақ. – 1916. – 23 июнь.
96 Тәж-Мұрат. Ғ. Қараш: өмірі мен шығармашылығы. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2004. – 384 б.
97 Сүлеев Б. Толқын // Қазақ. – 1915. – 23 декабрь.
98 Ақыш Н. Өнегесімен өміршең. // Жастар жастар туралы. – Алматы: Жалын, 1981. – 240 б.
99 Сералин М. Роман жарысы туралы. // Айқап. – 1915. – № 7-8. – 5-13 бб.
100 Нұрғалиев Р. Алып бәйтерек. // Қазақ әдебиеті. – 1989. – 12 мамыр.
101 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. – Алматы: Жазушы, 1997. – 156 б.
102 Мұхамедханов Қ. Әлихан Бөкейханов. // Қазақ әдебиеті. – 1990. – 17 июнь.
103 Сыздық Т. Қазақ тарихи романы. – Алматы: Ғылым, 1998. – 278 б.
104 Қыр баласы (Бөкейханов Ә.). Сын. // Қазақ. – 1913. – 28 апрель.
105 Шәкәрім. Ақсақ түстен кейін маңырайды.// Қазақ. – 1914. – 9 май.
106 Досмұхамедов Х. «Алашы» не нәрсе? // Қазақ. – 1913. – 23 май.
107 Қыр баласы (Бөкейханов Ә.) Қалқаман-Мамыр. // Қазақ. – 1915. – 22 апрель.
108 Арысұлы. Роман не нәрсе? // Қазақ. – 1914. – 31 январь.
109 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991. – 460 б.
110 Дулатов М. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан. // Қазақ. – 1914. – 24 июль.
111 А. Б. (Байтұрсынов А.). Ғұлама. // Қазақ. – 1914.20 январь.
112 М.Д. (Дулатов М.). Ғадулла Тоқай // Қазақ. – 1914. – 23 сентябрь.
113 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы, 1958. - 347 б.
114 Диваев Ә. Тарту. – Алматы, 1958. – 248 б.
115 Потанин Г.Н. Фольклорлық жинағы. – Алматы, 1972. – 315 б.
116 Дулатов М. Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев (25 жылдық қызмет күніне). // Қазақ. – 1915. – 31 октябрь.
117 Шоқаев М. Әбубәкір Диваев. // Қазақ. – 1915. – 8 ноябрь.
118 Баржақсин А. Мақалдар // Қазақ. – 1915. – 31 январь.
119 Қыр баласы (Бөкейханов Ә.). Мұсылман сиезі. // Қазақ. – 1916. – 31 январь.
120 Ісмақова А. Қазақ әдебиетінсіз қазақ тілі тұл // Жас Алаш. – 2001. – 21 қазан.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Халқымыз ғасырлар бойы аңсап-армандаған ел
егемендігіне қол жеткізіп, өз алдына дербес, тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің іргетасы қалана бастағанына биыл он жеті жыл. Бұл тарихи өлшем
таразысына салғанда қас-қағымдай сәт көрінгенімен де, адам өмірімен
салыстырып қарағанда едәуір кезең. Он жеті жыл – жас нәресте азамат болып
қалыптасар уақыт шегі. Біз жаңа қоғам құрмаққа бет бұрған осы бір аз
болғанымен, мағыналы мезгіл ішінде ұлтымыздың сана-сезімінде де үлкен-үлкен
өзгерістер белгі беруде. Ең бастысы, бірнеше ғасырға созылған отарлық
салдарынан қанымызға сіңе бастаған құлдық психологиядан арылуға деген
талпыныстың өзі – үлкен жетістік. Соның нәтижесінде халқымыз ұлт ретінде
өзін-өзі танып қана қоймай, сонымен бірге сыртқы елдерге танылуға
мүмкіншілік туып отырғандығы – Алланың екі ғасыр тоғысында тұрған кезде
мың өліп, мың тірілген қазақтың маңдайынан сыйлаған құдірет сыйы.
Қазақ тарихында ХХ ғасырдың басы саналатын кезеңнің алар оны ерекше
екені бесенеден белгілі.Тарихы жоқ ел болмайды. Елдің ертеңі бүгіннен
басталады десек, ол - дау жоқ кешегінің жалғасы. Ендеше ел болшағын ойлауды
өткенімізді біліп, бүгінімізді танудан бастағанымыз құба-құп. Егемен
еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарихи тағлым
мәселесіне айрықша назар аударып, оған ерекше көңіл бөліп келе жатуының
басты мәні де, міне, осында болса керек. Елбасы өзінің Тарих толқынында
атты кітабында ХХ ғасырдың басы деп аталатын қазақ тарихының осы бір
айрықша тұсына ерекше назар аударып, сол тұстағы ұлт зиялыларының ел
азаттығы жолындағы күресін аса жоғары бағалаған болатын. Сол күрестің нақты
көрінісі халыққа өз ой-мақсатарын жеткізер көсемсөз құралын дүниеге келтіру
болса, осы тұстағы қазақ баспасөзінің көшбасшысы Қазақ газетінің орасан
зор қызметін Нұрсұлтан Әбішұлы: 1913 жылдан Қазақстандағы азаттық
қозғалысының Қазақ газетінің қызметіне байланысты жаңа кезеңі басталады.
Газет Орынборды басылып, алғашқыда 3 мың данамен шықты. Бұл ол уақыт үшін
көп таралым еді.
Оның редакторы А. Байтұрсынов болып, төңірегіне дарынды қазақ
журналистері мен жазушыларының тұтас бір саңлақ тобы жиналды. Олардың
арасында Ә. Бөкеханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х.
Досмұхамедов, және басқалар бар. Оппозициялық газет бола отырып, Қазақ
қазақ халқының ұлттық сана сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, ол өз
дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын
насихаттады, қозғалыстың және болашақ Алаш партиясының баспа органы
болды [1, 162-163 бб.], – аса жоғары бағалады.
Ғылыми жұмыс, міне, осы бір айқын тұжырымдаманы негізге ала отырып,
бүгінгі уақыт сұранысы талабына сай жазылды. Ол мынандай зәру мәселерді
қамтиды.
Біріншіден, баспасөз қай уақытта да қоғамдық өмірдің айнасы, жарық
көріп, оқырманға ой тастаған өз заманының шынайы шежіресі екендігі
белгілі. Оған зерттеудің негізгі обьектісі болып отырған Қазақ
газетіндегі әдебиеттің түрлі мәселелеріне қатысты материалдарды тарата
талдау барысында тағы да көзіміз жете түсті. Сонымен бірге басылымдағы
әдебиет көрінісі арқылы сол кездегі отаршылдық қыспағынан құтылып,
бостандыққа қол жеткізу арқылы өркениеттің ұлы көшіндегі елдер қатарына
жетуге деген құлшыныстың құдіретін тануға болатындығына сеніміміз молая
түсті. Ұлт күрескерлерінің ең басты мақсатына айналған егеменді ел болу,
соған деген ұмтылысты айқындайтын азатттық жолындағы күресті ұйымдастыруға
көшбасшы болар азатшыл ойдың басты арналарын танып-білуге, қазақ ақын-
жазушылары ұстанған бағыттар мен басты мұраттарды анықтауға және сөз өнері
арқылы көрініс тапқан ой-пікірлердің түпкі мән-мағынасын жан-жақты ашуға
шама-шарық жеткенше талпыныс жасадық.
Екіншіден, Газет әдебиет тобына жататын нәрсе болғандықтан жазылған
сөздер мағына жағынан толымды, көңіл жағынан қонымды, тізуі тәртіпті, сын
алдында сымдай боларға тиіс[2] десек, осы қағида алты жылдық ғұмырында тік
көтерген туы болған, сол талаптан еш ауытқымаған Қазақ газетінің бүгінгі
әдебиетшілер қауымы үшін үлгі аларлық өнегелі тұстары ұшан-теңіз. Оның
үстіне, ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезов берген баға бойынша Жазба әдебиетте
Абайдан соң аты аталатын - Қазақ газеті [3] болуы да оның қадір-қасиеті
мен мән-маңызын арттыра түседі.
Үшіншіден, Қазақ газеті – төл әдебиетіміздің дамуына тигізген ықпал
әсері орасан зор басылым. Оны теориялық және танымдық жағынан байытып қана
қоймай, ақын-жазыушыларды баулу мектебіне айналғанын ешкім теріске шығара
алмайды. Қазақ газетінің сүтін еміп өскен бір буын осы күнде пікір-білім
жолында бұғанасы бекіп, іс майданына шығып отырса, кейінгі жас буын Ахаң
салған өрнекті біліп, Ахаң ашқан мектепті оқып шыққалы табалдырығынан жаңа
аттап, ішіне жаңа кіріп жатыр [4]. Ендеше ғылыми жұмысқа арқау болып
отырған Қазақтағы әдебиетке қатысты мәселелердің Қазақ газетінің қадір-
қасиетін танып-білу үшін ғана емес, сонымен қатар осы күнгі ұлттық
әдебиетіміздің қанат жая өркендеуіне қосар үлесі мол болғандықтан да жете
зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тарихының қайшылығы мол күрделі
бір кезеңі – ХХ ғасырдың басы. Бұл кез қоғамдық дамудың шегіне жете
шиеленіскен, жер үсті қым-қуыт оқиғаларға толы болып келген аласапыран сәт
еді. Әлемде болып жатқан осындай өзгерістер қазақ қоғамдық ойына да қозғау
салып, ұлт зиялыларының үлкен шоғырын саяси-әлеуметтік күреспен қатар
рухани майдан алаңына да шығарды. Ендеше, осы кезде Қазақ газетіндей
баспасөз шамшырағының тууы заңды да. Ол әрі замананың, әрі уақыттың ділгір
сұранысы болатын.
Қоғамның қым-қуыт сапырылысында олжалы жерде үлестен, ордалы жерде
орыннан, жоралы жерде жолдан қағылмау (Ахмет Байтұрсынов) үшін елдің
көзі, құлағы һәм тілі болу мақсатында ғалым, ақын, публицист, қоғам
қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1913 жылдың 12 қаңтарында Орынбор қаласында
Қазақ атты газет шығарды.
Қазақтың рухани әлемінің маңызды саласы баспасөз бен жазба әдебиетімізді
қалыптастыруда 1913-1918 жылдар аралығында жарық көріп, жалпақ қазақ
даласының түкпір-түкпіріне таралып отырған Қазақ газетінің маңызы зор
болды. Сонымен бірге, Қазақтың қазақ әдеби тілін ұштап, өркендету жолында
атқарған еңбегі өлшеусіз. Өліара шақта дүниеге келген Қазақ бір ғана
әдебиет мәселелеріне көңіл бөліп, соның ғана мәселелерін көтеруді мақсат
тұтпағаны белгілі. Оның ең негізгі асыл мұраты – қалың қазақтың арман-
тілегін бір жерге жию; ел болып, жақсы тұрмысқа жетудің тиімді әдіс-
тәсілдеріне бағдар жасау. Осы секілді көкейкесті мәселелерді шешуде пікір
алысу, қордаланып қалған шерді шығару, шырмалған түйінді тарату ниетінде ол
рухани күрес майданына шықты. Алдына ұлы мақсаттар қойған газет игілікті
жолда қал-қадарынша қызмет етті.
Қазақ газеті қазақстандық ғалымдар тарапынан түрлі қызыметі мен түрлі
қырынан біршама қарастырылғанына қарамастан, тұңғыш бейреми басылымның
қазақ жазба әдебиетін қалыптастырудағы орны толық ашылып, түбегейлі
зерттелді дей алмаймыз. Бұл орайда ғасыр басындағы дүниеге келген ұлттық
басылымның қазақ қауымындағы қоғамдық ойды және әдеби ізденістерді
дамытудағы маңыздылығын зерделеген М. Дулатов,
С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Т. Кәкішев, С. Қирабаев, Р. Нұрғали,
Р. Сыздықова, Ұ. Сұбханбердина, К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев,
Ө. Әбдиманұлы, Б. Момынова, Қ. Сақ, Ж. Байтілесова т.б. әр
саладан қарастырған ғалымдар еңбегін бағалай отырып, бүгінгі күн талабына
орай жаңаша зерттеу қажет екендігін айтуға тиіспіз.
Біздің ойымызша, кеңестік-тоталитарлық кезеңде бұл міндетті ойдағыдай
атқарып, шығуға, біріншіден, газет ісіне аты ауызға алынуға тыйым салынған
халық жауларының ат салысуы, екіншіден, қазақ зиялыларының ірі де күрделі
әлеуметтік-қоғамдық (ұлт-азаттық күрес, ағартушылық ағым, жер
мәселесі, сөз өнерін өркендету, тіл сақтау, емле жазу тәртібі
дәстүрлі заң негізі, руханият, дін ғұрпы, т.б.) мәселелерді көтеріп,
басылым бетінде жалпы ұлт руханиятына қатысты өткір мақалалар жариялауы
мүмкіндік бермеген. Зерттеушілер еріксіз қауіпті жерлерді айналып өтіп,
заманның ыңғайына, саясаттың сыңайына орай ақырын жүріп, аңдап басуға
мәжбүр болған.
Қазақта жарияланған материалдар ХХ ғасыр басындағы әдеби бағыттар мен
қоғамдық ой ауқымының бет алысын, сол дәуірдің қоғамдық, саяси, әлеуметтік
мәселелер мен болмысты көркем игерудің айла-амалдарын айқын аңғаруымызға
мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, газет Қазан төңкерісі алдындағы жалпы қазақ зиялыларының,
әдебиетші ақын-жазушылар мен тарихшылардың, түптеп келгенде алдыңғы қатарлы
ұлт ағартушыларының ұлттық мүдде тұрғысындағы мақсат-мүдделерін бір арнаға
тоғыстырған басылым болды. Қазақ қауымының көкейкесті мәселерін өткір
көтере алған басылым қазақ қаламгерлерінің қаламының ұшталуына жағдай
жасап қана қоймай, зиялы қауымның көш басшысы қордалы ойын. аталы сөзін
айтар мінбесі қызметін де қоса атқарды.
Қазақ - шын мәніндегі Қазақстандағы тұңғыш қоғамдық-саяси, әдеби-
көркем газет. Оның бетінде ғылымның бар саласы бойынша танымдық деңгейі
әрқилы материалдар молынан көрініс тапқан. Алайда Қазақ материалдарының
сөлділері бүгінгі оқушыға жеке жинақ күйінде 1998 жылы ұсынылса да әр
мамандықтың өкілдері өз таңдауы бойынша тек өзіне тиістісін ғана
іздегендіктен де, Қазақ материалдары сала-салаға жіктеліп, қазақ
руханиятының бар саласын қамтуда. Соның ішіндегі ең келелі мәселенің бірі
оның сөз өнеріне қатыстылығы.
Ендеше Қазақ газетінің қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырудағы
тарихи орнын анықтау, түрлі текстологиялық салыстырмалар жасау, журнал
авторларының өмірбаяны мен шығармашылығын жұртшылыққа таныстыру, олардың
қаламгерлік шеберлігін шыңдаудағы басылымның рөлін айқындау, сайып
келгенде, қатаң тарихилық принципке арқа тіреп, Қазақ газеті арқылы ғасыр
басындағы әдеби үдерістің бюасты бағыт- бағдарын бағамдау, т.б. міндеттер
қазақ әдебиеттану ғылымының бүгінгі күнгі өзекті мәселесінің бірі
екендігіне еш күмән болмауға тиіс.
- Сол себепті Қазақты әдебиеттану ғылымының аясында алып, оның
жазба әдебиет дамуына қосқан үлесін кең көлемде жан-жақты
қарастыру әдебиеттануға қосқан аса зорүлес болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тарихында өзіндік белгісін қалдырған,
кезінде тарих көшіндегі орнын ойып алған басылым ғылыми зерттеу әлемінде
сөз болмай қалған жоқ. Шартты түрде оны үш кезеңге бөліп қарастыруға
болады. Оның бірінші кезеңі газет шығып тұрған уақыттан өзінің тұзы кем
болғанша, артық болсын дейтін сүйікті нақылы мен қазақ ауылын Қазан
сыпыртқысымен аршып шығу деген атақты ұраны арқылы танымал Голощекиннің
Қазақстанға келгенге дейінгі аралықты (1913-1925) қамтиды. Осы уақытта
жарық көрген еңбектер негізінен газеттің атқарған қызметін шынайы бағалап,
оны оқырманға таныстыру және жан-жақты насихаттау мәнінде болып келеді.
Оған газеттің бас жазушысы Ахмет Байтұрсыновтың, екінші жазушысы
Міржақып Дулатовтың Қазақта жарық көрген мақалалары мен кейіннен баспа
бетін көрген естеліктерін және сонымен қатар М. Әуезовтың жоғарыда
көрсетілген еңбектері мен С. Сейфуллиннің (5) осы
басылымға берген бағаларын, ой-пікірлерін жатқызуға болады.
Екінші кезеңін кешегі кеңестік әкімшілік-әміршілдік жүйе тұсында жарық
көрген зерттеу еңбектер құрайды. Бұл кезде ұлтшыл-алашордашыларға қарсы
күресте науқаны өрт болып лаулап, ұлтшылдық ойдың тірегіне саналған Қазақ
жалған жаланың жалынына оранып тұрғандықтан тарихи шындық қаз-қалпында
баяндалмай, бұрмаланып көрсетілді. Тіпті Ұлтшыл-байшыл газет деп нақақтан-
нақақ күйдірген жаптым жала, жақтым күйе приціпімен жауып, біржақты
қаралауға жол берген зерттеулерде жоқ емес.
Қазақ газетін кеңес өкіметіне жау қылып көрсетіп, оны сынап-мінеуді
мақсат тұтқан мақалалар 1925 жылдан бастап жарық көре бастаған. Осы жылдың
5 мамырында Орынборда шығатын Еңбекші қазақ газеті Қазақстанда қандай
газеттер болды? деген мақала жариялайды. Оның авторы – аса көрнекті жазушы
Сәбит Мұқанов. Замананың өзгерісіне құлай берілген, өз табының күні
туғанына айрықша сенген, соның мұңын мұңдап жоғын жоқтаған тапшыл жазушы
осы мақалада Қазақ, Сарыарқа, Жас азамат, Бірлік туы секілді
бейресми ұлттық басылымдарға алғаш рет қысқаша анықтама беріліп, олардың
барлығы 25 октябрь төңкерісінен кейін кеңеске қарсы газеттер ретінде
жабылғандығынаи хабардар етеді.
Арада нақ бір жыл өткеннен кейін аталмыш газетте Ә. Байділдаұлының
Баспасөз күніне деген мақаласы жарық көрген. Мақала мақсаты – заман ына
орай уақыт талабына үн қосу. Сондықтан оның сарынынан қазан төңкерісіне
дейін қазақ баспасөзі қалыптасып болмаған, оның дамуына тек кеңес дәуірінде
ғана айқара жол ашылды деген жалаң партиялық ұранның салқын лебі есіп тұр.
Жұрттың көбіне белгілі төңкерістен бұрын қазақта оңған баспасөз болмаған.
...Бардың өзі молдалар мен байлардың қолынан әрмен аспайтын, - деген
жолдардан осыны аңғарасыз.
Осы мақалада күні кешеге дейін біржақты қаралаудан көзін ашпаған қазан
төңкерісі қарсаңындағы бірқатар басылымдарға алғаш рет байшыл-ұлтшыл,
алашордашыл деген саяси айып тағылады. Бұл ретте сол кезең тынысын, әрі
мақала авторы қаламының ұшқырлығын әсіре-бейнесіз жеткізу үшін аталмыш
мақаладан үзінді келтірейік: Бұлардың (Қазан төңкерісіне дейінгі газет-
журналдардың - Х.А.) бірлі-жарымы болмаса, көбінің бағыты Қазақ газетінің
бағытына ұқсас, ұлтшылдық бағыт болды. Көбі: Ұраным, қорғаным, сен Алаш!
Жолыңда құрбандық мал мен бас деп недәуір айбындады. Алаш үшін
құрбандыққа бастарын байлады. Бірақ тап тартысы күшейіп, октябрь төңкерісі
қанаттаған кезде көбі кімнің құрбаны екендіктерін көрсетті. Байға, жуанға
болысып, октябрьге қарсы шықты.
Міне, осындай айыптаулар Қазан төңкерісіне дейінгі басылымдардың, соның
ішінде, ең алдымен Қазақ газетінің басына қара бұлт болып үйіріліп, күні
кешеге дейін қазақ баспасөзі тарихының ақтаңдақ беттеріне айналуына негіз
болып келгені баршамызға мағлұм.
Қазақ газеті зерттелуінің сөз болып отырған кезеңінің еншісіне қазақ
баспасөзінің тарихын зерттеуде алғашқылардың қатарынан орын алатын ғалымдар
– Б. Кенжебаев [6] пен Т. Қожакеевтің [7] және Х. Бекхожин [8] мен С.
Қозыбаевтың [9] еңбектері де енеді. Олардың зерттеулері бүгінгі талап
тұрғысынан шындықты бүркемелегендей болып көрінгенмен, кезінде ағынға қарсы
тосқауыл іспетті, тоталитарлық жүйенің тар шеңберіне сыймай, сіреспе таптық
идеологияның сынына ілініп, қараланып отырылғанын ұмытпауға тиіспіз.
Осы жерде бұл кезеңде шетелдік ғалымдар да алаш азаматтары мен олардың
мінбері болған Қазақ газеті жөнінде мол мағлұмат беретін еңбектер басып
шығарғанын бөле айтқан ләзім. Әсіресе, А. Зеки Валиди Тоған [10] мен
отандасымыз Хасен Оралтайдың кітаптары [11] жоғары бағалануға лайық.
Олардың тарихи шындық тұрғысынан жазылған еңбектері бұрынырақ басылып
шыққанымен, қолымызға енді-енді ғана тиіп жатыр. Сондықтан оларды соңғы
кездері жарық көріп жатқан еңбектермен қатар қойып қарастырған жөн.
Газеттің зерттелуінің үшінші кезеңі еліміз егемендікке қол жеткізіп,
тәуелсіздігіміздің тұғыры нығайтылып жатқан, бүгінгідей қазақтың өз қолы өз
аузына жеткен уақытта туындылардан туады.
Сонау сексен бестің сәуір лебімен ілесе кеңестік тоталитарлық жүйе
шытынап, үкілі үміт – демократия мен жариялылықтың арқасында өшкеніміз
жанып, өлгеніміз тірілгендей күйді бастан кештік. Еңбектерін айтасыз,
аттарын атауға қатаң тыйым салынып келген ардақты алаш заматтарының бірінен
соң бірі ақталып, арамызға қайта оралуын солай қабылдадық. Сол ұлы
дүрмектің ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ зиялыларының мінбері,
шығарушыларымен қоса өзі де нақақ жаланың құрбаны болған Қазақ газетінің
халқымен қайта қауышуы да бар.
Содан бергі уақытта Қазақ газеті кейде нақты сөз болатын, кейде сөз
арасында болса да аталып өтетін біраз дүниелер жарияланып үлгерді. Атап
айтқанда, Т. Кәкішевтің [12], Ү. Сұбханбердинаның [13], Р. Нұрғалиевтің
[14], К. Нұрпейісовтың [15], М. Қойгелдиевтің [16], Б. Момынованың [17], Ө.
Әбдімановтың [18], Ж. Нұсқабайұлы мен Қ. Аллабергеннің [19], Қ. Сақтың [20]
Ғ.Ахмедовтің [21] оқырман көзқуанышына айналған кітаптары жоғары
бағалануға әбден лайық. Олар !қазақ туралы ой-пікірдің алғашқы
қарлығаштары десе болғандай. Әсіресе, библиограф-ғалым Үшкөлтай
Сұбханбердинаның Қазақ газетінің халқымен қайта қауышуына қосқан үлесі
қомақты екенін бөле айтқанымыз жөн. Зерттеуші бұл игілікті іспен 1956
жылдан бері айналыса бастаған екен [22]. Сол кезден газет тігінділерін
тауып, басылым материалдарының картотекасын жасауға көзжұма кірісуі –
ерлікке парапар іс. Жеке басқа табыну зұлматының ызғары басылды дегенмен
де, үстемшіл орталықтың өктемдігі жүріп тұрған уақытта мұны қолға алу отпен
ойнаған көбелектің күйін көз алдыңызға келтіреді. Бар айырмасы, ғалымның
оған саналы түрде барғандығы. Осындай ерлік пен өрлікті паш ететін жанкешті
еңбегінің арқасында кейіндеп болса да, қолымызға тиген Қазақ, Алаш,
Сарыарқа газеттерінің мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін қалай
бағаласақ та артық болмайды. Сонымен бірге оның С. Дәуітов. Қ. Сақ сияқты
зерттеушліермен бірігіп Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясында шығарған
Қазақ газеті материалдарының жинағы осынау қызметінің ұшар биік шыңы деп
бағаланарына ешбір күмәніміз жоқ.
Қазақ газеті туралы соңғы кездері республикалық бұқаралық ақпарат
құралдарында да аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Атап айтқанда,
М. Әнесұлының [23], Ө. Әбдимановтың [24], Р. Әлмұқанованың [25],
М. Бекбосыновтың [26], А. Бенигсеннің [27], С. Дәуітұлының [28],
Американдық ғалым, түрік қызы Б. Дениздің [29], М. Жармұхамедовтың [31], А.
Мектепов пен Қ. Әбіштің [32], Г. Міржақыпқызының [32],
Б. Момынованың [33], А. Сармурзин мен М. Қойгельдиевтің [34]
және Ф. Оразаевтың [35] республикалық газет-журнал
беттерінде жарық көрген елеулі зерттеулері мен мақалаларында осы тақырып
турасында сөз қозғалып, өзіндік ой-пікірлер білдіреді.
Бұл жарияланымдрдың Қазақ газетінің қадір-қасиетін тани түсуде, оны
бүгінгі күн сұранысына сай зерттеуде қомақты үлес болып табылатындығын
жоққа шығара алмаймыз. Сонымен бірге олардың барлығын бірдей ғылыми
негізде, шындық тұрғысынан жазылған дүниелер деп қабылдау да дұрыс
болмайды. Арасында ақиқатты бұрмалап көрсетіп, өз пайдасын көздейтін,
аталмыш газетке сәл де болса қатысы бар ата-бабасының қызыметін асыра
көрсету ауруымен ауырғандарда кездеспей қалмайды. Осы жұмысты жазу
барысында оған біраз мысалдар таптық та. Сондықтан бұл еңбектерге біз сыни
тұрғыдан қарап, Қазақ қайта оралған тұста жедел түрде жазылған мақалалар
болғандықтан да артық-кем тұстары бақалып қалатындығын ескере отырып, елеп-
екшеп барып қажетке жарату керектігін назарда ұстадық.
Шындығында да Қазақ газетін зерттеуге байланысты осыған дейін де аз
жұмыс жасалынған жоқ. Мұның өзі – таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігі
мен қоғамдық сұранысқа ие болып отырғандығының тағы бір дәлелі. Бірақ бұдан
Қазаққа қатысты барлық мәселе сарқа жазылып, ақырғы нүкте қойылыпты деген
ой тумауы керек. Өйткені Қазақ - дүниеге келу тарихы аса күрделі,
көтерген мәселесі қомақты да салмақты, әрі жан-жақты, талай ғылым саласына,
сондай-ақ барша жұртымызға рухани мол азық боларлық энциклопедиялық
басылым. Оны философтарымыздан бастап, тарихшы, саясаттанушы, экономист,
этнограф, журналист, өлкетанушы т.б. ғалымдарымыз жұмыла зерттегенде ғана
терең игеруге мүмкіншілік туатындығын осы арада ескерте кеткен жөн.
Үшінші кезеңдегі елдің егемендігін алып, әдеби, мәдени құндылықтарды
жаңа, еркін көзқарас тұрғысынан саралау процесінің қауырт өсуі нәтижесінде
туған еңбектерден Т. Кәкішевтің, Ү. Сұбханбердинаның, Т. Қожакеевтің, К.
Нүрпейісовтің, М. Қойгелдиевтің, Қ. Атабаевтың, Д. Ысқақұлының,
Ө.Әбдимановтың, Ғ. Ахмедовтың, Қ. Сақтың, Р. Имаханбетованың еңбектері
жоғары бағалануға лайық.
Бүгінгі таңда ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өмірді және ұлттық
интеллигенцияның қоғамдық-саяси рөлін көрсетуге арналған еңбектер де жарық
көріп, оңды бағаларға ие болуда. Мұндай зерттеулер қатарына
М. Қозыбаев [36], С. Өзбекұлы [37] т.б. еңбектерін атауға болады. Бұл
еңбектер біз қарастырып отырған тақырып арнайы зерттеуге арқау болмаса да,
оларда Қазаққа қатысты өте құнды мәліметтер жеткілікті.
Қазақ газетінің әдебиет мәселесіне қатысын зерттеудегі аса көрнекті –
еңбек Т. Кәкішевтің Қазақ әдебиеті сынының тарихы кітабы. Кең көлемді
зерттеу еңбектің үлкен бір тарауы Қазақ газетінің әдебиет сынын
тудырудағы тарихи рөлін жан-жақты ашуға арналып, онда осы басылым бетіндегі
әдеби сынға қатысты материалдар тұңғыш рет жан-жақты зерттеліп, нақты
ғылыми бағасын алды.
Осы ыңғайда ХХ ғасыр басындағы саяси-құқықтық ой-пікірлерді, тарих
сахнасына шыққан қоғам қайраткерлері мен ақын-жазушылардың
шығармашылықтарын зерттеу барысында, тиісті жерінде Қазақты да шола
қарастырып өткен С. Зиманов, Қ. Ыдырысов, К. Бейсенбаев, Ә. Дербісәлин
сынды ғалымдардың еңбектерін де атай кеткен орынды. Бұл еңбектердің зерттеу
тақырыбымызға жанама қатысы болса да, ғасыр басындағы тарихи ахуалды
аңдауға Қазақ беймәлім авторларын анықтауда, олардың шығармашылығын
талдау барысындағы маңызы зор болды.
Асылы, ғылымның мақсаты заман райына қарай өзгеріп, өткеннің бәрін
мансұқтау емес, ақиқатқа жетудің тиімді жолдарын үнемі іздестіріп, дамыту
деп санасақ, кешегі кеңестік кезеңде жасалған дүниенің бәрін жоққа
шығармай, ғылыми мәні терең тұжырымдар мен ойларды жаңа талапқа сай
ұштастыра өрістетуге тиіспіз.
Сонымен біз өз жұмысымызда жоғарыда аталған еңбектердің құнды тұстарын
бағалай отырып, шама-шарқымызша Қазақ газетіндегі әдебиетке қатысты
материалдарды түгелдей қамти қарастырып, оның ХХ ғасыр басындағы қазақ
жазба әдебиетін дамытудағы мәні мен маңызын ашуға
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Қазақ газетінің ел руханиятын
өркендетудегі, оның ішінде қазақ жазба әдебиетін қалыптастырудағы орнын
анықтау, сол арқылы қазақ жазба әдебиетінің белгілі бір кезеңінің даму
ерекшелігін ашып көрсету, оған ықпал еткен тарихи, саяси-әлеуметтік,
экономикалық, әдеби-мәдени факторларды жан-жақты ескере отырып қарастыру
жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету жолында ізденуші алдына мынандай міндеттер қойды:
- Қазақ газетінің елді ағарту, мәдени өркендету жолында атқарған
қызметіне әдеби шығармашылықты дамыту тұрғысынан қарап, жазба
әдебиетті көркейту бағытындағы ісіне шынайы баға беру;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ жазба әдебиетіне ерекше үлес қосқан
ақындардың көркемдік сапасы жоғары, идеялық-көркемдік мәні мен
маңызы зор өлеңдерінің Қазақ газеті бетінде жиі жарияланып
тұруының қазақ поэзиясы дамуының белгілі бір белесі екендігін
дәлелдеу;
- Қазақ газетінің абайтануды қалыптастырудағы айрықша орнын
анықтап, оның қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдықтың
үзілмес бірлігін қалыптастырудағы ізденістерін зерделеу;
- Басылым бетінде жарияланған ауыз әдебиетінің үлгілерін
сараптап, газеттің оларды жинау мен зерттеуді жүзеге асырудың
жаңа талаптарын алға шығарған бастамаларын халық мұрасын ғылыми
игерудің жаңа бағыт-бағдары екендігін айқындау;
- Жалпы Қазақтың ХХ ғасыр басындағы әдеби ой-танымды дамытуға
қосқан үлесін көрсету арқылы төл әдебиетімізді танудағы әдеби
талғам-танымды қалыптастырудағы көшбасшылық орнын айқындау;
- Рухани өмірдің даму заңдылығы болып табылатын ХХ ғасырдың басындағы
жаңашыл шығармашылықтың Қазақ газеті бетінде жарияланған сыни ой-пікірлер
арқылы бағалануының әдебиеттің биік көркемдік табыстарға қол жеткізуіне
негіз қалағандығын нақтылау; тырыстық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамдық өмірінің
шынайы шежіресі, ұлттық ой-сана ұясы - Қазақ газеті әдеби шығармашылық,
сөз өнерінің ұлттық мұрасы, әдебиеттану мен көркем сынды қалыптастырушы
басылым ретінде алғаш рет арнайы диссертациялық тақырып етіп алынып
зерттелініп отыр. Бұған дейін ол А. Байтұрсыновтың шығармашылығына қатысты,
қоғамдық-саяси дамудың тарихына байланысты немесе журналистика орай
публицистикалық тұрғыдан тарихи деректеме көзі ретінде қарастырылып келсе,
бұл жолы басқаша қырынан – газеттің төл әдебиетіміздің қалыптасып, даму
дәуіріндегі рөлі мен тарихи орнын анықтау бағытында зерттеу жүргізілді.
Диссертацияда алты жылға таяу уақытта (1913 жылдың 2 ақпанынан 1918
жылдың 16 қыркүйегіне дейін) 265 нөмірі жарық көрген газеттің архивтерде
сақталынған тігінділері түгелге жуық парақталып, ондағы ұлттық
әдебиетімізге қатысты мәселелерге жауап іздестірілді.
Ғасыр басында жарық көріп тұрған қазақтың тұңғыш бейресми газеті Қазақ
әдебиет тарихы жүйесінде тұтастай қарастырылып, Қазақстанның қоғамдық-
саяси, әдеби-мәдени өміріндегі маңызы мен орны қазіргі заман талабына сай
объективті тұрғыдан жан-жақты талданып көрсетілді. Атап айтқанда, жұмыста
мынадай жаңалықтар бар деп білеміз:
- Қазақ газетінің әдебиетті өркендетудегі қызметі ХХ ғасыр басындағы
тарихи жағдайлармен бірлікте жаңа көзқарас тұрғысынан баяндалып, толыққанды
ғылыми айналымға енгізілді;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясының идеялық және көркемдік тұрғыдан
дамуына Қазақ газеті бетінде жиі жарияланып тұрған өлең-жырлардың әсері
зор болғандығы дәлелденді;
- Қазақ газетінің абайтануды бастауы мен оны қалыптастырудағы
ізденістері жүйелі зерделеніп, Абай дәстүрінің әдебиетімізде
кеңінен орын алуына қатысты атқарған қызметі жан-жақты
қарастырылды;
- Басылым бетінде жарияланған халық ауыз әдебиетінің көптеген
үлгілері сарапталып, газет оларды жинау мен зерттеуде жаңа
ғылыми бағыт-бағдар қалыптастырғандығы айқындалды;
- Қазақ бетінде жарияланған әдебиеттанудағы мәні жоғары
мақалалар тұңғыш рет зерттеу нысанына алынып, ондағы әдеби
зерттеулердің төл әдебиеттануымыздағы әдеби талғам-танымды
қалыптастырудағы көшбасшылық орны айқындалды;
- Қазақ газеті бетінде жарияланған сыни ой-пікірлердің қазақ
әдеби сынын қалыптастыру мен сын жанрын кәсіби деңгейде
дамытуға негіз қалағандығы байыпталды
Зерттеудің нысанасы – Қазақ газетінің (1913-1918) түпнұсқа сандары.
Жұмыстың хронологиялық шегі – ХХ ғасырдың бас кезін, яғни 1913-1918 жылдар
аралығын қамтиды. Сол себепті негізгі тақырыпқа байланысты Қазақ
газетінің бүкіл түпнұсқа сандарын (ҚР ҰҒА Орталық кітапханасы мен ҚР Ұлттық
кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақтаулы) оқып шығып,
пайдаланып қана қоймай, ғасыр басында жарық көрген өзге де басылымдарды
дерек көзіне айналдырдық. Бұл ретте ғалымдар
Ү. Сұбханбердина, С. Дәуітұлы, Қ. Сақтың құрастыруымен шыққан Қазақ
газеті жинағының көп септігі тигендігін ілтипатпен атаймыз.
Сонымен қатар түрлі жинақтарда жарияланған деректер мен статистикалық
мәліметтерді де кеңінен пайдаландық. ХХ ғасыр басындағы татардың ғалым-
қайраткерлері – М. Бегиев, Ф. Туктаровтың, сондай-ақ
шетелдегі түркі ғалымдары З. Валиди, Б. Хаит, орыс ғалымы С. Зенковский
еңбектерінің де тақырыпты жан-жақты ашуда маңызы зор болды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақ
газетінің ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін дамытуға қосқан үлесін тану
және таныту үшін ХХ ғасыр әдебиетін зерттеуде айрықша орны бар қазақ
әдебиеттану ғылымы көрнекті өкілдерінің басты да бағалы ғылыми еңбектері
басшылыққа алынды. Атап айтсақ, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, З. Қабдолов, С.
Қирабаев, Т. Кәкішұлы, Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, Ж. Тілепов, Ж. Дәдебаев,
З. Бисенғали, Б. Майтанов, С. Әшімханова, Ө. Күмісбаев, З. Сейітжанов, Д.
Ысқақұлы, Н. Сағындықова, Т. Есембеков, Н. Жұбаншыбеков, Ө. Әбдиманұлы, Қ.
Мәдібаева, Д. Қамзабекұлы, А. Шәріп, Б. Әбдіғазиев, А. Жақсылықов, т.б.
зерттеулеріндегі диссертацияның мазмұнына қатысы бар теориялық тұжырымдар
мен ұстанымдар зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды.
Зерттеу пәні. Қазақ газетіндегі поэзиялық туындылар, әдеби мұралар,
әдеби-танымдық еңбектер, әдеби-сыни мақалар зерттеудің пәні болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста жинақтау, жүйелеу,
кешенді дәйектеу, салыстырмалы тарихи, тарихи-әдеби, объективті талдау,
қорыту әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелі мәні. Кезінде қазақтың еңкейген кәрі,
еңбектеген жасына түгелімен ой түсірген Қазақ газетінің біз үшін, ең
алдымен, ХХ ғасыр басындағы әдеби үдерістегі алар орнын айқындау аса
маңызды. Олай болар себебі, біріншіден, газет материалдары ХХ ғасырдың бес
жылында қазақ әдебиетінде көрініс тапқан әдеби-көркемдік ізденістердің
әділ сарапшысы бола білуімен қымбат.
Екіншіден, ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының қалыптасып даму
арасында дүниеге келген басылым ел бостандығын жырлау мен әдебиеттегі
азаттық идеологиясының ұясы болуымен де бағалы.
Үшіншіден, төл әдебиетіміздің қалыптасып, дамуына тигізген әсері мол
болғандықтан да апталықтың мол мұрасымен танысу ақын-жазушылар, әдеби
қауымы үшін аса қажет. А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов сынды
қаламының қарымы мықты ақын-жазушылар басшылық жасаған, ғасыр басындағы
көзі ашық, көкірегі ояу қазақ зиялылары түгел атсалысқан басылымның бүгінгі
қаламгерлер үшін үлгі етіп аларлық өнегелі жақтары жетіп артылады. Оны
игеруде – уақыт талабы.
Төртіншіден, газет тігінділерін парақтау арқылы бүгінде ұмытыла бастаған,
халқымыздың ықлым заманнан келе жатқан ата-салт, озық дәстүрлерін жете,
терең игеруге мүмкіншілік туады. Ол сөз жоқ, соңғы кездері рухани
жұтаңдыққа ұшыраған ұлттық ой-сананың қайта көктеп, гүл жара өркендеуіне
септігін тигізетініне сеніміміз мол. Осы қырынан келгенде, Қазақ
әдебиетшілерімізге, керек десеңіз, барша жұртымызға жете білуді керек
ететін асыл қазына. Қазақ газетінің әдебиет дамуы тарихы жүйесінде жан-
жақты қарастырған жұмысымызды жоғары оқу орындарының филология
факультетінде Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ әдебиеті сынының тарихы
курстарынан оқылатын дәрістер мен практикалық сабақтарды жүргізу барысында
пайдалануға болады. Филология факультетінде Қазақ газетіндегі әдебиет
мәселелері жайлы арнаулы курс өткізуге болады. Сондай-ақ зерттеу жұмысы ХХ
ғасыр басындағы қазақ қоғамының тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады.
Сондықтан да ізденіс нәтижелері Қазақстанның ХХ ғ.асыр басындағы саяси-
әлеуметтік тарихын зерттеушілердің де қажетіне жарайды деп ойлаймыз.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Қазақ газетіндегі әдебиет
мәселелерін зерттей келе, біз мынадай тұжырымдар жасадық:
- Қазақ газеті ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің дамуына аса зор
үлес қосты.
- Басылым бетінде мәні мен маңызы аса зор ұлт-азаттық идея басты
ұстаным болған, көркемдік сапасы жоғары өлеңдер ғана жарық көріп отырды.
- Қазақ газеті ұлт мұрасы – халық ауыз әдебиетін жинау мен
зерттеуді ғылыми жолға қойып, әдеби мұраға жаңа көзқарас қалыптастырудың
бастау көзінде тұрды.
- Қазақ газеті Абайтанудың негізін қалап, оның қазақ әдебиеттану
ғылымының өрісті саласы ретінде дамуына жол ашты.
- Қазақ газеті әдеби зерттеудің ғылыми негізін жүйелеп, ұлттық
әдеби талғам-танымның ғылыми айналымға түсуіне қалыптастырып, өлшеусіз үлес
қосты.
- Басылым қазақ әдеби сынын қалыптастыруда айрықша қызмет атқарып,
оның жаңа жанр ретінде қалыптасуына мүмкіндік ашты.
Жұмыстың жариялануы мен сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі
нәтижелері Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу
мәселелері Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2005),
Алыптар тобының асылдары Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда
(Алматы, 2005), М. Әуезов және әлем әдебиеті Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2005), М. Әуезов және әлем әдебиеті Халықаралық
ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2006), ХХ ғасыр әдебиетін зерттеу
мен оқыту мәселелері Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы,
2008), Тіл. Қоғам. Заман. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияда
(Ақтау, 2005) баяндалды. Диссертациялық жұмыстың мазмұны мен басты
тұжырымдары Халықаралық ғылыми конференциялар материалдары жарық көрген
жинақтар мен республикалық басылымдарда жарияланған 11 мақалада
тұжырымдалды. Халықаралық конференциялар материалдарының жинағында 5 ғылыми
мақала, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау
комитеті бекіткен отандық ғылыми журналдарда (ҚазҰУ Хабаршысы. Филология
сериясы, ҚазҰУ Хабаршысы. Журналистика сериясы, ҚР ҰҒА хабаршысы.
Филология сериясы, Ақиқат) 5 ғылыми мақала жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
XX ғасырдың бас кезі – қазақ қоғамының, әлеуметтік ой-сананың жаңғыру
кезеңі. Қазақ халқының ояну дәуірі боп саналатын тарихи кезеңнің тууына
бірнеше алғышарт қажет еді. Алдымен Ресей арқылы қазақ даласына Еуропалық
мәдениет пен ғылымның ұшқыны келе бастады. Әлемдік өркениетке ғылым-
білімнің жарығына ұмтылдырған бұл ұшқын Еуропалық даму жолын көздеген
зиялылардың пайда болуына игі әсерін тигізіп, өз жұртын соңынан ерткен
тарихи санаткерлерді, көрнекті қайраткерлерді өмір өріне шығарды.
Қоғамдық өмірдің және әлеуметтік дамудың айнасы - баспасөз десек,
аталмыш кезеңде оянған ойды алға жетелеген көрнекті басылымдар мәдениет
рухын септі Отаршылдық әкімшілік шығарған Түркстан уалаяты (1870-1882)
Дала уалаяты (1888-1902) секілді қазақ тіліндегі ресми газеттермен бірге
жаңа сипаттағы еркін басылымдар жарық көре бастады. Бұлардың ішінде аздаған
саны шықса да қазақ баспасөзі тарихында өзіндік орны бар Серке (1907),
Қазақстан (1911-13), Ешім даласы (1913) газеттері, қазақтық көсемсөзді
биік бір белеске көтерген Айқап (1911-1915) журналы көптеген ғылыми -
зерттеу еңбектерде өзіндік бағаларын алды.
Ал сол дәуірдің ең бір озық үлгідегі басылымы, қазақтың тұңғыш жалпы
ұлттық қоғамдық - саяси газеті өзіндік әділ бағасын ұзақ жылдар бойы сырт
көзден тасада күтті. Мұның себебі көп -ақ. Ең бастысы Қазақ газеті (1913-
1918) қазақ халқының саяси - әлеуметтік ой санасына түрткі салып, заманының
көкейкесті мәселесін қозғаған, отарлық саясаттың езгісінде қалған қазақ
халқының бостандығы мен азаттығын аңсап, елі -жұртын ғылым мен білімі
өркендеген халықтар санатында көруді қалады. Ел басына ауыр күндер туған
сәттерде тура жол, дұрыс бағытты айнытпай нұсқап, жөн - жоба сілтеді. Міне
осы бір жағдайлар кейінгі теріс түсінік, керітартпа ойдың шырмауында
қалуына негіз болды. Және де оны шығарушылардың қазан төңкерісін өз ұлтына
жат санаған берік пікірлері, Сталиндік билеу жүйесінің идеологиясына сай
келмеуінен қағидаға айналған қателер құрбанына айналуына әкеліп соқты.
Сондықтан өз тұсында прогрессивті роль атқарған халық санасын оятып,
мәдениетін көтеруге септігін тигізген Қазақ газетінің тарихтың
ақтаңдағына айналып, қаскөй ой- пікірдің қордасы деп саналуынының қыр -
сырын бағдарлау қазір айрықша қажет. Бұл үшін әуелі Қазақ газетінің
дүниеге келуінің қоғамдық-саяси астарына ой жүгіртіп, терең байыптау керек.
1. 1 Қазақ – ұлт зиялылары күресінің жеңісі
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында қазақ зиялыларының алдында басты
бірнеше мәселелер тұрды. Олар: жер мәселесі, оқу - ағарту, ұлттық сананы
ояту еді. Міне, осы мәселелерді шешудің негізгі қайнар көзі жалпы қазақ
халқының зәру мәселерін көтеретін, қоғамдық ойға қозғау салып, бағыт бере
алатын газет-журналдар шығару мәселесі болып табылған-ды. Қазақ
зиялыларының 1905 жылғы 14500 адам қатынасқан, тұңғыш құрылтайында
қабылданған Қарқаралы петициясында, өкімет алдына қойылған негізгі
талаптардың қатарына да, қазақтардың күнделікті мұқтажын айқындап отыру
үшін қазақ тілінде газет шығару қажеттілігі де атап көрсетілген. Ресейлік
биліктің қазақ даласын біртіндеп отарлау саясатына көшуі, соның салдарынан
қазақ арасында наразылықтың қарқынды түрде өрлеуі, барлық болып жатқан
саяси оқиғаларға дер кезінде түсінік беру қажеттілігі - қазақ тілінде
газет шығару қажеттлігінің күн тәртібіне қойды. Ол заңды да. Қазақ
газетінің дүниеге келуі ең алдымен ұлттық сананың оянуына тікелей қатысты.
Ал тұңғыш жалпыұлттық бейресми Қазақ газетінің басқа қалада емес,
Орынборда шығуы кездейсоқ жай емес. Ол кездегі Орынбор қаласы Орта Еділ
сағасы мен Орал өңірінде Қазаннан кейінгі ірі саяси, сауда және мәдени
орталыққа айналған болатын. Шығыс пен Оңтүстікке тереңдеп енуді көздеген
патша өкіметі өз мақсатына одан әрі қолайлы жағдай туғызу үшін Орынбор
татараларының көрші түркі тілдес халықтарымен тіл және дін тұрғысынан
жақындығын өз мүддесіне пайдалануды көздеді. Сол үшін оларға бірсыпыра
жеңілдіктер берліді. Соның бірі газет - журналдар шығару еркіндіктері
болатын [16, 142 б.]. Бұл кезде татар тілінде 30 шақты газет- журнал шықса,
соның оны Орынборда шығып тұрды.
Қазақ халқының қоғамдық өмірінде, даму тарихында ерекше рөл атқарған
Қазақ газеті 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласында Каримов,
Хусаиновтар баспаханасынан шықты. Ол қазақ мәдениеті, әдебиеті мен өнері,
журналистикасының дамуындағы үлкен бір биік белес болды. Осы басылымның
дүниегеге келуінің себеп-салдарын әдебиетші ғалым Д. Ысқақаұлы былайша
тұжырымдайды: А. Байтұсынов азатттық ойларын халқына жеткізу үшін Қазақ
газетін шығарды Осы газеттің бетінде қазақ халқының мұң-мұқтажы, арман-
тілегі жайлы көптеген мақалалары жарық көрді. Қазақ газеті халқымыздың
саяси оянуында тарихи рөл атқарды [39, 16 б.]. Қазақ - ұлт-азаттығы мен
мәдени-ағарту жолында салиқалы қызмет атқарған, тұщымды ой, татымды
пікірлерге жолбасшы болған, саяси үні батыл басылым.
Қазақ газетінің мезгілі қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп, ел
дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге
жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де
іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді... Бұл
тұтынған жолында Қазақ газеті өз міндетін дөп атқарды [3].
Қазақ жетісінде бір рет жарық көретін апталық газет ретінде шығып
тұрды. Басылымның Қазақ аталуында екі түрлі мағына барлығы аңғарылады.
Біріншіден, газет болғандықтан, мақсаты жері бөлшектеніп, елі бытырап
жүрген қазақ халқын топтастырып, бір ортаға біріктіру болғандықтан да, ұлт
атын иемденіп, Қазақ аталды. Екіншіден, кітәби, әдеби, ғылыми айналымда
қазақ ұлтының өз аты аталмай, қырғыз аталып келгендігі белгілі, сондықтан
туған халқының төл атын қайта оралту мақсатында қазақ зиялылары өз
баспасөзін осылай атауды мақұл көрген. Бұл туралы Ахмет Байтурсынов ашық та
нақты айтқан: Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп,
газетамыздың есімін Қазақ қойдық.
Қазақтың бірінші санында оқырманға арнап жазған Хурметлу оқушылар!
атты мақаласында газеттің бас-жазушысы (басредакторы) Ахмет Байтұрсынов
газеттің қоғам өмірінде атқарар айрықша қызметін, зормәнін атапр өтеді.
Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған: Әуелі газеті халықтың
көзі, құлағы һәм тілі. ...Бүтін дүния жүзіндегі халықтар... газета
арқылы... дүнияда болып жатқан істер, сөйленіп жатқан сөздер – пайдалы,
кімге зарарлы екендігін күні-бұрын біліп, пайдалы болса, шаттанып, зарарлы
болса сақтанып тұрады.
Екінші - газета жұрттың ылақбасына қызмет ететін нәрсе. ...жұрттың
білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері ... газета арқылы халықтың алдына
түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.
Үшінші – газета халыққа білім таратушы. ... Газетадан жұрт естімегенін
естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білім молайтып, ...парасаты
жетікпекші.
Төртінші – газета халықтың даушысы. Жұртым деп халықтың арын арлап,
зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтары газета арқылы халықтың сөзін
сөйлеп, файдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа
тырысады.
Бұл бас мақала жалпы газеттің, сонымен бірге тікелей Қазақ атқарар,
алға қойған орасан зор істердің қысқа да нұсқа бағдар-бағытық нұсқасы десе
болғандай. Сол тұстағы қазақ басына төнген үш қатер: жерден айырылу, бас
біріктірер саяси биліктің жоқтығы, не ана тілінде оқытпай, не орыс тілінде
жарытып білім бермей, сарсаң күйге салып қойған патшалық саясат бүтіндей
бір халықты ұлт ретінде жойылып кету тығырығына жеткізген болатын. Газет
оның соңғы үміті, соңғы тірегі-тұғын. Сондықтан А. Байтұрсынов Сөз қару;
...сөзін жұртты түзеуге жұмсай бастаған жұрттың өзі түзелуге бет алғанын
көріп тұрмыз,- деп жазды осы мақаласында.
Осындай Жұртты түзеуге бар мүмкіндігін сарқа пайдаланған басылымның
еліміздің, халқымыздың өткен жолын танып-білудің байыбына апаратын
танымның тек бізге ғана тән жолдарының бірі ол – ғасыр басында шығып тұрған
осы газетке тарихи жәдігер ретінде қарап, талдау. Одан табылған танымдық
ақпараттарды ұлттық ой-сана тезінен өткізу.
Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы әдебиетін зерттеуде Қазақ газетінің
тарихи жәдігер ретінде алар орны ерекше екендігіне, оның ғылымға берер
мағлұматтарының құндылығының жоғары екендігіне бүгінгі күні бәріміздің де
көзіміз жеткен сияқты. Кеңестік кездегі әдебиеттану ғылымы Қазақ сияқты
қазақ әдебиеті тарихының толыққанды жәдігерлік мұрасын 70 жылдан астам
уақыт бойы, ғылыми айналымға түсірмей жауып тастағандығы ұлттық әдебиеттану
ғылымына өлшеусіз зиян келтіргендігін дәлелдеп жатудың қажеті болмас деп
ойлаймыз.
А. Байтұрсынов және оның айналасындағы азаматтардың ерен еңбегі, істің
көзін таба білер іскерлігі мен қабілеттілігі Қазақ газетін, өз тұсындағы
газет-журналдар арасында көркемдігі мен сапалылығы және таралымы жөнінен
тез-ақ арада алдыңғы қатарға шығарады.
Газет алғашқы жылдың өзінде-ақ 3 мыңнан астам тиражбен тарады. Бұл
жөнінде Қазақта берілген таралым ауқымы жайлы деректерге жүгінуге болады:
1. Торғай – 694, 2. Семей – 612, 3. Ақмола – 586, 4. Сырдария – 327, 5.
Орал – 301, 6. Жетісу – 157, 7. Ішкі ордалық – 136, 8. Ферғана – 30, 9.
Самарқан – 8, 10. Закаспий – 8, өзге жерлерден: 1. Орынбор – 37, 2. Уфа –
14, 3. Қазан – 13, 4. Қытай қазағы – 10, 5. Петербург – 9, 6. Түркия – 5,
7. Мәскеу – 3, 8. Томск – 3, және басқа 57. Қарап отырсақ, қазақ түгілі
бүкіл түрік дүниесіне таралған қанатын кеңге жайған, тамырын тереңге
жіберген рухани құнары мол Қазақ тиражы - 3007 дана.
Сол кездегі Айқап, Қазақстан басылымдарымен салыстырғанда таралымы
жөнінен бұл үлкен жетістік еді. Мәселен, беделді журнал болған Айқап
туралы Оренбургский край жариялаған Мусульманская печать атты мақалада
оның тиражы туралы ...Солидный двухнедельник, имеющий небольшой тираж,
в900-1200 экземпеляров... (46, 70 б.)деген мәлімет берілген. Бұдан
байқайтынымыз Қазақ өз кезеңінде шын мәнінде де өзгелерден оқ бойы озық
тұрған басылым болғандығы
Қазақ аспанын қара бұлттай торлаған қара түнек патшалық дәуірде дүниеге
келіп, ақын айтқандай: қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болам деген
газет туралы, Ақиқат журналы: Қазақ өзі өмір сүрген бес жыл ішінде
талай күрделі құбылыстардың, қоғамдық сілкіністердің куәсі болды. Бір ғана
қолдың саусағымен санауға болатын жылдар ішінде бір емес, бірнеше ұрпақтың
ғұмырына жетерліктей оқиғаларды басынан өткерді. Тарих үшін қас-қағым деп
те айтуға келмейтін уақыт аралығында бірнеше ғасырға татырлық өзгерістерді
басынан кешірді.
Атап айтсақ, Қазақ екі жойқын соғыстың (І дүниежүзілік және азамат
соғыстары), 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің, екі қоғамдық-саяси
төңкерістің (ақпан және қазан), төрт саяси биліктің (патша өкіметі, уақытша
үкімет, Алаш Орда үкіметі, кеңес өкіметі) куәсі болды, - деп жазды [42, 78
б.].
КСРО сияқты алып империяның көз алдымызда күйреуі нәтижесінде еліміздің
тәуелсіздік жолына түсуіне байланысты туындаған ой-сана өрісі Қазақ
газетіне деген қызығушылықты тудырды. Тәуелсіздікке қол жеткізген бірнеше
жылдың ішінде ғана Қазақ газеті материалдарын кеңінен пайдалану негізінде
екі докторлық және бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды, ғылыми-
зерттеу еңбектері жарияланды. Осындай еңбектердің бірінде, зерттеушілердің
Қазаққа деген қызығушылығының себебін академик Кеңес Нүрпейісов: Әңгіме
болып отырған ұлттық баспасөз органдары қатарында Қазақ газетінің алатын
орны ерекше. Өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Халқымыз ғасырлар бойы аңсап-армандаған ел
егемендігіне қол жеткізіп, өз алдына дербес, тәуелсіз Қазақстан
мемлекетінің іргетасы қалана бастағанына биыл он жеті жыл. Бұл тарихи өлшем
таразысына салғанда қас-қағымдай сәт көрінгенімен де, адам өмірімен
салыстырып қарағанда едәуір кезең. Он жеті жыл – жас нәресте азамат болып
қалыптасар уақыт шегі. Біз жаңа қоғам құрмаққа бет бұрған осы бір аз
болғанымен, мағыналы мезгіл ішінде ұлтымыздың сана-сезімінде де үлкен-үлкен
өзгерістер белгі беруде. Ең бастысы, бірнеше ғасырға созылған отарлық
салдарынан қанымызға сіңе бастаған құлдық психологиядан арылуға деген
талпыныстың өзі – үлкен жетістік. Соның нәтижесінде халқымыз ұлт ретінде
өзін-өзі танып қана қоймай, сонымен бірге сыртқы елдерге танылуға
мүмкіншілік туып отырғандығы – Алланың екі ғасыр тоғысында тұрған кезде
мың өліп, мың тірілген қазақтың маңдайынан сыйлаған құдірет сыйы.
Қазақ тарихында ХХ ғасырдың басы саналатын кезеңнің алар оны ерекше
екені бесенеден белгілі.Тарихы жоқ ел болмайды. Елдің ертеңі бүгіннен
басталады десек, ол - дау жоқ кешегінің жалғасы. Ендеше ел болшағын ойлауды
өткенімізді біліп, бүгінімізді танудан бастағанымыз құба-құп. Егемен
еліміздің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарихи тағлым
мәселесіне айрықша назар аударып, оған ерекше көңіл бөліп келе жатуының
басты мәні де, міне, осында болса керек. Елбасы өзінің Тарих толқынында
атты кітабында ХХ ғасырдың басы деп аталатын қазақ тарихының осы бір
айрықша тұсына ерекше назар аударып, сол тұстағы ұлт зиялыларының ел
азаттығы жолындағы күресін аса жоғары бағалаған болатын. Сол күрестің нақты
көрінісі халыққа өз ой-мақсатарын жеткізер көсемсөз құралын дүниеге келтіру
болса, осы тұстағы қазақ баспасөзінің көшбасшысы Қазақ газетінің орасан
зор қызметін Нұрсұлтан Әбішұлы: 1913 жылдан Қазақстандағы азаттық
қозғалысының Қазақ газетінің қызметіне байланысты жаңа кезеңі басталады.
Газет Орынборды басылып, алғашқыда 3 мың данамен шықты. Бұл ол уақыт үшін
көп таралым еді.
Оның редакторы А. Байтұрсынов болып, төңірегіне дарынды қазақ
журналистері мен жазушыларының тұтас бір саңлақ тобы жиналды. Олардың
арасында Ә. Бөкеханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Х.
Досмұхамедов, және басқалар бар. Оппозициялық газет бола отырып, Қазақ
қазақ халқының ұлттық сана сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, ол өз
дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын
насихаттады, қозғалыстың және болашақ Алаш партиясының баспа органы
болды [1, 162-163 бб.], – аса жоғары бағалады.
Ғылыми жұмыс, міне, осы бір айқын тұжырымдаманы негізге ала отырып,
бүгінгі уақыт сұранысы талабына сай жазылды. Ол мынандай зәру мәселерді
қамтиды.
Біріншіден, баспасөз қай уақытта да қоғамдық өмірдің айнасы, жарық
көріп, оқырманға ой тастаған өз заманының шынайы шежіресі екендігі
белгілі. Оған зерттеудің негізгі обьектісі болып отырған Қазақ
газетіндегі әдебиеттің түрлі мәселелеріне қатысты материалдарды тарата
талдау барысында тағы да көзіміз жете түсті. Сонымен бірге басылымдағы
әдебиет көрінісі арқылы сол кездегі отаршылдық қыспағынан құтылып,
бостандыққа қол жеткізу арқылы өркениеттің ұлы көшіндегі елдер қатарына
жетуге деген құлшыныстың құдіретін тануға болатындығына сеніміміз молая
түсті. Ұлт күрескерлерінің ең басты мақсатына айналған егеменді ел болу,
соған деген ұмтылысты айқындайтын азатттық жолындағы күресті ұйымдастыруға
көшбасшы болар азатшыл ойдың басты арналарын танып-білуге, қазақ ақын-
жазушылары ұстанған бағыттар мен басты мұраттарды анықтауға және сөз өнері
арқылы көрініс тапқан ой-пікірлердің түпкі мән-мағынасын жан-жақты ашуға
шама-шарық жеткенше талпыныс жасадық.
Екіншіден, Газет әдебиет тобына жататын нәрсе болғандықтан жазылған
сөздер мағына жағынан толымды, көңіл жағынан қонымды, тізуі тәртіпті, сын
алдында сымдай боларға тиіс[2] десек, осы қағида алты жылдық ғұмырында тік
көтерген туы болған, сол талаптан еш ауытқымаған Қазақ газетінің бүгінгі
әдебиетшілер қауымы үшін үлгі аларлық өнегелі тұстары ұшан-теңіз. Оның
үстіне, ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезов берген баға бойынша Жазба әдебиетте
Абайдан соң аты аталатын - Қазақ газеті [3] болуы да оның қадір-қасиеті
мен мән-маңызын арттыра түседі.
Үшіншіден, Қазақ газеті – төл әдебиетіміздің дамуына тигізген ықпал
әсері орасан зор басылым. Оны теориялық және танымдық жағынан байытып қана
қоймай, ақын-жазыушыларды баулу мектебіне айналғанын ешкім теріске шығара
алмайды. Қазақ газетінің сүтін еміп өскен бір буын осы күнде пікір-білім
жолында бұғанасы бекіп, іс майданына шығып отырса, кейінгі жас буын Ахаң
салған өрнекті біліп, Ахаң ашқан мектепті оқып шыққалы табалдырығынан жаңа
аттап, ішіне жаңа кіріп жатыр [4]. Ендеше ғылыми жұмысқа арқау болып
отырған Қазақтағы әдебиетке қатысты мәселелердің Қазақ газетінің қадір-
қасиетін танып-білу үшін ғана емес, сонымен қатар осы күнгі ұлттық
әдебиетіміздің қанат жая өркендеуіне қосар үлесі мол болғандықтан да жете
зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тарихының қайшылығы мол күрделі
бір кезеңі – ХХ ғасырдың басы. Бұл кез қоғамдық дамудың шегіне жете
шиеленіскен, жер үсті қым-қуыт оқиғаларға толы болып келген аласапыран сәт
еді. Әлемде болып жатқан осындай өзгерістер қазақ қоғамдық ойына да қозғау
салып, ұлт зиялыларының үлкен шоғырын саяси-әлеуметтік күреспен қатар
рухани майдан алаңына да шығарды. Ендеше, осы кезде Қазақ газетіндей
баспасөз шамшырағының тууы заңды да. Ол әрі замананың, әрі уақыттың ділгір
сұранысы болатын.
Қоғамның қым-қуыт сапырылысында олжалы жерде үлестен, ордалы жерде
орыннан, жоралы жерде жолдан қағылмау (Ахмет Байтұрсынов) үшін елдің
көзі, құлағы һәм тілі болу мақсатында ғалым, ақын, публицист, қоғам
қайраткері Ахмет Байтұрсынов 1913 жылдың 12 қаңтарында Орынбор қаласында
Қазақ атты газет шығарды.
Қазақтың рухани әлемінің маңызды саласы баспасөз бен жазба әдебиетімізді
қалыптастыруда 1913-1918 жылдар аралығында жарық көріп, жалпақ қазақ
даласының түкпір-түкпіріне таралып отырған Қазақ газетінің маңызы зор
болды. Сонымен бірге, Қазақтың қазақ әдеби тілін ұштап, өркендету жолында
атқарған еңбегі өлшеусіз. Өліара шақта дүниеге келген Қазақ бір ғана
әдебиет мәселелеріне көңіл бөліп, соның ғана мәселелерін көтеруді мақсат
тұтпағаны белгілі. Оның ең негізгі асыл мұраты – қалың қазақтың арман-
тілегін бір жерге жию; ел болып, жақсы тұрмысқа жетудің тиімді әдіс-
тәсілдеріне бағдар жасау. Осы секілді көкейкесті мәселелерді шешуде пікір
алысу, қордаланып қалған шерді шығару, шырмалған түйінді тарату ниетінде ол
рухани күрес майданына шықты. Алдына ұлы мақсаттар қойған газет игілікті
жолда қал-қадарынша қызмет етті.
Қазақ газеті қазақстандық ғалымдар тарапынан түрлі қызыметі мен түрлі
қырынан біршама қарастырылғанына қарамастан, тұңғыш бейреми басылымның
қазақ жазба әдебиетін қалыптастырудағы орны толық ашылып, түбегейлі
зерттелді дей алмаймыз. Бұл орайда ғасыр басындағы дүниеге келген ұлттық
басылымның қазақ қауымындағы қоғамдық ойды және әдеби ізденістерді
дамытудағы маңыздылығын зерделеген М. Дулатов,
С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Т. Кәкішев, С. Қирабаев, Р. Нұрғали,
Р. Сыздықова, Ұ. Сұбханбердина, К. Нұрпейісов, М. Қойгелдиев,
Ө. Әбдиманұлы, Б. Момынова, Қ. Сақ, Ж. Байтілесова т.б. әр
саладан қарастырған ғалымдар еңбегін бағалай отырып, бүгінгі күн талабына
орай жаңаша зерттеу қажет екендігін айтуға тиіспіз.
Біздің ойымызша, кеңестік-тоталитарлық кезеңде бұл міндетті ойдағыдай
атқарып, шығуға, біріншіден, газет ісіне аты ауызға алынуға тыйым салынған
халық жауларының ат салысуы, екіншіден, қазақ зиялыларының ірі де күрделі
әлеуметтік-қоғамдық (ұлт-азаттық күрес, ағартушылық ағым, жер
мәселесі, сөз өнерін өркендету, тіл сақтау, емле жазу тәртібі
дәстүрлі заң негізі, руханият, дін ғұрпы, т.б.) мәселелерді көтеріп,
басылым бетінде жалпы ұлт руханиятына қатысты өткір мақалалар жариялауы
мүмкіндік бермеген. Зерттеушілер еріксіз қауіпті жерлерді айналып өтіп,
заманның ыңғайына, саясаттың сыңайына орай ақырын жүріп, аңдап басуға
мәжбүр болған.
Қазақта жарияланған материалдар ХХ ғасыр басындағы әдеби бағыттар мен
қоғамдық ой ауқымының бет алысын, сол дәуірдің қоғамдық, саяси, әлеуметтік
мәселелер мен болмысты көркем игерудің айла-амалдарын айқын аңғаруымызға
мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, газет Қазан төңкерісі алдындағы жалпы қазақ зиялыларының,
әдебиетші ақын-жазушылар мен тарихшылардың, түптеп келгенде алдыңғы қатарлы
ұлт ағартушыларының ұлттық мүдде тұрғысындағы мақсат-мүдделерін бір арнаға
тоғыстырған басылым болды. Қазақ қауымының көкейкесті мәселерін өткір
көтере алған басылым қазақ қаламгерлерінің қаламының ұшталуына жағдай
жасап қана қоймай, зиялы қауымның көш басшысы қордалы ойын. аталы сөзін
айтар мінбесі қызметін де қоса атқарды.
Қазақ - шын мәніндегі Қазақстандағы тұңғыш қоғамдық-саяси, әдеби-
көркем газет. Оның бетінде ғылымның бар саласы бойынша танымдық деңгейі
әрқилы материалдар молынан көрініс тапқан. Алайда Қазақ материалдарының
сөлділері бүгінгі оқушыға жеке жинақ күйінде 1998 жылы ұсынылса да әр
мамандықтың өкілдері өз таңдауы бойынша тек өзіне тиістісін ғана
іздегендіктен де, Қазақ материалдары сала-салаға жіктеліп, қазақ
руханиятының бар саласын қамтуда. Соның ішіндегі ең келелі мәселенің бірі
оның сөз өнеріне қатыстылығы.
Ендеше Қазақ газетінің қазақтың жазба әдебиетін қалыптастырудағы
тарихи орнын анықтау, түрлі текстологиялық салыстырмалар жасау, журнал
авторларының өмірбаяны мен шығармашылығын жұртшылыққа таныстыру, олардың
қаламгерлік шеберлігін шыңдаудағы басылымның рөлін айқындау, сайып
келгенде, қатаң тарихилық принципке арқа тіреп, Қазақ газеті арқылы ғасыр
басындағы әдеби үдерістің бюасты бағыт- бағдарын бағамдау, т.б. міндеттер
қазақ әдебиеттану ғылымының бүгінгі күнгі өзекті мәселесінің бірі
екендігіне еш күмән болмауға тиіс.
- Сол себепті Қазақты әдебиеттану ғылымының аясында алып, оның
жазба әдебиет дамуына қосқан үлесін кең көлемде жан-жақты
қарастыру әдебиеттануға қосқан аса зорүлес болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ тарихында өзіндік белгісін қалдырған,
кезінде тарих көшіндегі орнын ойып алған басылым ғылыми зерттеу әлемінде
сөз болмай қалған жоқ. Шартты түрде оны үш кезеңге бөліп қарастыруға
болады. Оның бірінші кезеңі газет шығып тұрған уақыттан өзінің тұзы кем
болғанша, артық болсын дейтін сүйікті нақылы мен қазақ ауылын Қазан
сыпыртқысымен аршып шығу деген атақты ұраны арқылы танымал Голощекиннің
Қазақстанға келгенге дейінгі аралықты (1913-1925) қамтиды. Осы уақытта
жарық көрген еңбектер негізінен газеттің атқарған қызметін шынайы бағалап,
оны оқырманға таныстыру және жан-жақты насихаттау мәнінде болып келеді.
Оған газеттің бас жазушысы Ахмет Байтұрсыновтың, екінші жазушысы
Міржақып Дулатовтың Қазақта жарық көрген мақалалары мен кейіннен баспа
бетін көрген естеліктерін және сонымен қатар М. Әуезовтың жоғарыда
көрсетілген еңбектері мен С. Сейфуллиннің (5) осы
басылымға берген бағаларын, ой-пікірлерін жатқызуға болады.
Екінші кезеңін кешегі кеңестік әкімшілік-әміршілдік жүйе тұсында жарық
көрген зерттеу еңбектер құрайды. Бұл кезде ұлтшыл-алашордашыларға қарсы
күресте науқаны өрт болып лаулап, ұлтшылдық ойдың тірегіне саналған Қазақ
жалған жаланың жалынына оранып тұрғандықтан тарихи шындық қаз-қалпында
баяндалмай, бұрмаланып көрсетілді. Тіпті Ұлтшыл-байшыл газет деп нақақтан-
нақақ күйдірген жаптым жала, жақтым күйе приціпімен жауып, біржақты
қаралауға жол берген зерттеулерде жоқ емес.
Қазақ газетін кеңес өкіметіне жау қылып көрсетіп, оны сынап-мінеуді
мақсат тұтқан мақалалар 1925 жылдан бастап жарық көре бастаған. Осы жылдың
5 мамырында Орынборда шығатын Еңбекші қазақ газеті Қазақстанда қандай
газеттер болды? деген мақала жариялайды. Оның авторы – аса көрнекті жазушы
Сәбит Мұқанов. Замананың өзгерісіне құлай берілген, өз табының күні
туғанына айрықша сенген, соның мұңын мұңдап жоғын жоқтаған тапшыл жазушы
осы мақалада Қазақ, Сарыарқа, Жас азамат, Бірлік туы секілді
бейресми ұлттық басылымдарға алғаш рет қысқаша анықтама беріліп, олардың
барлығы 25 октябрь төңкерісінен кейін кеңеске қарсы газеттер ретінде
жабылғандығынаи хабардар етеді.
Арада нақ бір жыл өткеннен кейін аталмыш газетте Ә. Байділдаұлының
Баспасөз күніне деген мақаласы жарық көрген. Мақала мақсаты – заман ына
орай уақыт талабына үн қосу. Сондықтан оның сарынынан қазан төңкерісіне
дейін қазақ баспасөзі қалыптасып болмаған, оның дамуына тек кеңес дәуірінде
ғана айқара жол ашылды деген жалаң партиялық ұранның салқын лебі есіп тұр.
Жұрттың көбіне белгілі төңкерістен бұрын қазақта оңған баспасөз болмаған.
...Бардың өзі молдалар мен байлардың қолынан әрмен аспайтын, - деген
жолдардан осыны аңғарасыз.
Осы мақалада күні кешеге дейін біржақты қаралаудан көзін ашпаған қазан
төңкерісі қарсаңындағы бірқатар басылымдарға алғаш рет байшыл-ұлтшыл,
алашордашыл деген саяси айып тағылады. Бұл ретте сол кезең тынысын, әрі
мақала авторы қаламының ұшқырлығын әсіре-бейнесіз жеткізу үшін аталмыш
мақаладан үзінді келтірейік: Бұлардың (Қазан төңкерісіне дейінгі газет-
журналдардың - Х.А.) бірлі-жарымы болмаса, көбінің бағыты Қазақ газетінің
бағытына ұқсас, ұлтшылдық бағыт болды. Көбі: Ұраным, қорғаным, сен Алаш!
Жолыңда құрбандық мал мен бас деп недәуір айбындады. Алаш үшін
құрбандыққа бастарын байлады. Бірақ тап тартысы күшейіп, октябрь төңкерісі
қанаттаған кезде көбі кімнің құрбаны екендіктерін көрсетті. Байға, жуанға
болысып, октябрьге қарсы шықты.
Міне, осындай айыптаулар Қазан төңкерісіне дейінгі басылымдардың, соның
ішінде, ең алдымен Қазақ газетінің басына қара бұлт болып үйіріліп, күні
кешеге дейін қазақ баспасөзі тарихының ақтаңдақ беттеріне айналуына негіз
болып келгені баршамызға мағлұм.
Қазақ газеті зерттелуінің сөз болып отырған кезеңінің еншісіне қазақ
баспасөзінің тарихын зерттеуде алғашқылардың қатарынан орын алатын ғалымдар
– Б. Кенжебаев [6] пен Т. Қожакеевтің [7] және Х. Бекхожин [8] мен С.
Қозыбаевтың [9] еңбектері де енеді. Олардың зерттеулері бүгінгі талап
тұрғысынан шындықты бүркемелегендей болып көрінгенмен, кезінде ағынға қарсы
тосқауыл іспетті, тоталитарлық жүйенің тар шеңберіне сыймай, сіреспе таптық
идеологияның сынына ілініп, қараланып отырылғанын ұмытпауға тиіспіз.
Осы жерде бұл кезеңде шетелдік ғалымдар да алаш азаматтары мен олардың
мінбері болған Қазақ газеті жөнінде мол мағлұмат беретін еңбектер басып
шығарғанын бөле айтқан ләзім. Әсіресе, А. Зеки Валиди Тоған [10] мен
отандасымыз Хасен Оралтайдың кітаптары [11] жоғары бағалануға лайық.
Олардың тарихи шындық тұрғысынан жазылған еңбектері бұрынырақ басылып
шыққанымен, қолымызға енді-енді ғана тиіп жатыр. Сондықтан оларды соңғы
кездері жарық көріп жатқан еңбектермен қатар қойып қарастырған жөн.
Газеттің зерттелуінің үшінші кезеңі еліміз егемендікке қол жеткізіп,
тәуелсіздігіміздің тұғыры нығайтылып жатқан, бүгінгідей қазақтың өз қолы өз
аузына жеткен уақытта туындылардан туады.
Сонау сексен бестің сәуір лебімен ілесе кеңестік тоталитарлық жүйе
шытынап, үкілі үміт – демократия мен жариялылықтың арқасында өшкеніміз
жанып, өлгеніміз тірілгендей күйді бастан кештік. Еңбектерін айтасыз,
аттарын атауға қатаң тыйым салынып келген ардақты алаш заматтарының бірінен
соң бірі ақталып, арамызға қайта оралуын солай қабылдадық. Сол ұлы
дүрмектің ішінде Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ зиялыларының мінбері,
шығарушыларымен қоса өзі де нақақ жаланың құрбаны болған Қазақ газетінің
халқымен қайта қауышуы да бар.
Содан бергі уақытта Қазақ газеті кейде нақты сөз болатын, кейде сөз
арасында болса да аталып өтетін біраз дүниелер жарияланып үлгерді. Атап
айтқанда, Т. Кәкішевтің [12], Ү. Сұбханбердинаның [13], Р. Нұрғалиевтің
[14], К. Нұрпейісовтың [15], М. Қойгелдиевтің [16], Б. Момынованың [17], Ө.
Әбдімановтың [18], Ж. Нұсқабайұлы мен Қ. Аллабергеннің [19], Қ. Сақтың [20]
Ғ.Ахмедовтің [21] оқырман көзқуанышына айналған кітаптары жоғары
бағалануға әбден лайық. Олар !қазақ туралы ой-пікірдің алғашқы
қарлығаштары десе болғандай. Әсіресе, библиограф-ғалым Үшкөлтай
Сұбханбердинаның Қазақ газетінің халқымен қайта қауышуына қосқан үлесі
қомақты екенін бөле айтқанымыз жөн. Зерттеуші бұл игілікті іспен 1956
жылдан бері айналыса бастаған екен [22]. Сол кезден газет тігінділерін
тауып, басылым материалдарының картотекасын жасауға көзжұма кірісуі –
ерлікке парапар іс. Жеке басқа табыну зұлматының ызғары басылды дегенмен
де, үстемшіл орталықтың өктемдігі жүріп тұрған уақытта мұны қолға алу отпен
ойнаған көбелектің күйін көз алдыңызға келтіреді. Бар айырмасы, ғалымның
оған саналы түрде барғандығы. Осындай ерлік пен өрлікті паш ететін жанкешті
еңбегінің арқасында кейіндеп болса да, қолымызға тиген Қазақ, Алаш,
Сарыарқа газеттерінің мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін қалай
бағаласақ та артық болмайды. Сонымен бірге оның С. Дәуітов. Қ. Сақ сияқты
зерттеушліермен бірігіп Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясында шығарған
Қазақ газеті материалдарының жинағы осынау қызметінің ұшар биік шыңы деп
бағаланарына ешбір күмәніміз жоқ.
Қазақ газеті туралы соңғы кездері республикалық бұқаралық ақпарат
құралдарында да аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Атап айтқанда,
М. Әнесұлының [23], Ө. Әбдимановтың [24], Р. Әлмұқанованың [25],
М. Бекбосыновтың [26], А. Бенигсеннің [27], С. Дәуітұлының [28],
Американдық ғалым, түрік қызы Б. Дениздің [29], М. Жармұхамедовтың [31], А.
Мектепов пен Қ. Әбіштің [32], Г. Міржақыпқызының [32],
Б. Момынованың [33], А. Сармурзин мен М. Қойгельдиевтің [34]
және Ф. Оразаевтың [35] республикалық газет-журнал
беттерінде жарық көрген елеулі зерттеулері мен мақалаларында осы тақырып
турасында сөз қозғалып, өзіндік ой-пікірлер білдіреді.
Бұл жарияланымдрдың Қазақ газетінің қадір-қасиетін тани түсуде, оны
бүгінгі күн сұранысына сай зерттеуде қомақты үлес болып табылатындығын
жоққа шығара алмаймыз. Сонымен бірге олардың барлығын бірдей ғылыми
негізде, шындық тұрғысынан жазылған дүниелер деп қабылдау да дұрыс
болмайды. Арасында ақиқатты бұрмалап көрсетіп, өз пайдасын көздейтін,
аталмыш газетке сәл де болса қатысы бар ата-бабасының қызыметін асыра
көрсету ауруымен ауырғандарда кездеспей қалмайды. Осы жұмысты жазу
барысында оған біраз мысалдар таптық та. Сондықтан бұл еңбектерге біз сыни
тұрғыдан қарап, Қазақ қайта оралған тұста жедел түрде жазылған мақалалар
болғандықтан да артық-кем тұстары бақалып қалатындығын ескере отырып, елеп-
екшеп барып қажетке жарату керектігін назарда ұстадық.
Шындығында да Қазақ газетін зерттеуге байланысты осыған дейін де аз
жұмыс жасалынған жоқ. Мұның өзі – таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігі
мен қоғамдық сұранысқа ие болып отырғандығының тағы бір дәлелі. Бірақ бұдан
Қазаққа қатысты барлық мәселе сарқа жазылып, ақырғы нүкте қойылыпты деген
ой тумауы керек. Өйткені Қазақ - дүниеге келу тарихы аса күрделі,
көтерген мәселесі қомақты да салмақты, әрі жан-жақты, талай ғылым саласына,
сондай-ақ барша жұртымызға рухани мол азық боларлық энциклопедиялық
басылым. Оны философтарымыздан бастап, тарихшы, саясаттанушы, экономист,
этнограф, журналист, өлкетанушы т.б. ғалымдарымыз жұмыла зерттегенде ғана
терең игеруге мүмкіншілік туатындығын осы арада ескерте кеткен жөн.
Үшінші кезеңдегі елдің егемендігін алып, әдеби, мәдени құндылықтарды
жаңа, еркін көзқарас тұрғысынан саралау процесінің қауырт өсуі нәтижесінде
туған еңбектерден Т. Кәкішевтің, Ү. Сұбханбердинаның, Т. Қожакеевтің, К.
Нүрпейісовтің, М. Қойгелдиевтің, Қ. Атабаевтың, Д. Ысқақұлының,
Ө.Әбдимановтың, Ғ. Ахмедовтың, Қ. Сақтың, Р. Имаханбетованың еңбектері
жоғары бағалануға лайық.
Бүгінгі таңда ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өмірді және ұлттық
интеллигенцияның қоғамдық-саяси рөлін көрсетуге арналған еңбектер де жарық
көріп, оңды бағаларға ие болуда. Мұндай зерттеулер қатарына
М. Қозыбаев [36], С. Өзбекұлы [37] т.б. еңбектерін атауға болады. Бұл
еңбектер біз қарастырып отырған тақырып арнайы зерттеуге арқау болмаса да,
оларда Қазаққа қатысты өте құнды мәліметтер жеткілікті.
Қазақ газетінің әдебиет мәселесіне қатысын зерттеудегі аса көрнекті –
еңбек Т. Кәкішевтің Қазақ әдебиеті сынының тарихы кітабы. Кең көлемді
зерттеу еңбектің үлкен бір тарауы Қазақ газетінің әдебиет сынын
тудырудағы тарихи рөлін жан-жақты ашуға арналып, онда осы басылым бетіндегі
әдеби сынға қатысты материалдар тұңғыш рет жан-жақты зерттеліп, нақты
ғылыми бағасын алды.
Осы ыңғайда ХХ ғасыр басындағы саяси-құқықтық ой-пікірлерді, тарих
сахнасына шыққан қоғам қайраткерлері мен ақын-жазушылардың
шығармашылықтарын зерттеу барысында, тиісті жерінде Қазақты да шола
қарастырып өткен С. Зиманов, Қ. Ыдырысов, К. Бейсенбаев, Ә. Дербісәлин
сынды ғалымдардың еңбектерін де атай кеткен орынды. Бұл еңбектердің зерттеу
тақырыбымызға жанама қатысы болса да, ғасыр басындағы тарихи ахуалды
аңдауға Қазақ беймәлім авторларын анықтауда, олардың шығармашылығын
талдау барысындағы маңызы зор болды.
Асылы, ғылымның мақсаты заман райына қарай өзгеріп, өткеннің бәрін
мансұқтау емес, ақиқатқа жетудің тиімді жолдарын үнемі іздестіріп, дамыту
деп санасақ, кешегі кеңестік кезеңде жасалған дүниенің бәрін жоққа
шығармай, ғылыми мәні терең тұжырымдар мен ойларды жаңа талапқа сай
ұштастыра өрістетуге тиіспіз.
Сонымен біз өз жұмысымызда жоғарыда аталған еңбектердің құнды тұстарын
бағалай отырып, шама-шарқымызша Қазақ газетіндегі әдебиетке қатысты
материалдарды түгелдей қамти қарастырып, оның ХХ ғасыр басындағы қазақ
жазба әдебиетін дамытудағы мәні мен маңызын ашуға
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері. Қазақ газетінің ел руханиятын
өркендетудегі, оның ішінде қазақ жазба әдебиетін қалыптастырудағы орнын
анықтау, сол арқылы қазақ жазба әдебиетінің белгілі бір кезеңінің даму
ерекшелігін ашып көрсету, оған ықпал еткен тарихи, саяси-әлеуметтік,
экономикалық, әдеби-мәдени факторларды жан-жақты ескере отырып қарастыру
жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету жолында ізденуші алдына мынандай міндеттер қойды:
- Қазақ газетінің елді ағарту, мәдени өркендету жолында атқарған
қызметіне әдеби шығармашылықты дамыту тұрғысынан қарап, жазба
әдебиетті көркейту бағытындағы ісіне шынайы баға беру;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ жазба әдебиетіне ерекше үлес қосқан
ақындардың көркемдік сапасы жоғары, идеялық-көркемдік мәні мен
маңызы зор өлеңдерінің Қазақ газеті бетінде жиі жарияланып
тұруының қазақ поэзиясы дамуының белгілі бір белесі екендігін
дәлелдеу;
- Қазақ газетінің абайтануды қалыптастырудағы айрықша орнын
анықтап, оның қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен жаңашылдықтың
үзілмес бірлігін қалыптастырудағы ізденістерін зерделеу;
- Басылым бетінде жарияланған ауыз әдебиетінің үлгілерін
сараптап, газеттің оларды жинау мен зерттеуді жүзеге асырудың
жаңа талаптарын алға шығарған бастамаларын халық мұрасын ғылыми
игерудің жаңа бағыт-бағдары екендігін айқындау;
- Жалпы Қазақтың ХХ ғасыр басындағы әдеби ой-танымды дамытуға
қосқан үлесін көрсету арқылы төл әдебиетімізді танудағы әдеби
талғам-танымды қалыптастырудағы көшбасшылық орнын айқындау;
- Рухани өмірдің даму заңдылығы болып табылатын ХХ ғасырдың басындағы
жаңашыл шығармашылықтың Қазақ газеті бетінде жарияланған сыни ой-пікірлер
арқылы бағалануының әдебиеттің биік көркемдік табыстарға қол жеткізуіне
негіз қалағандығын нақтылау; тырыстық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамдық өмірінің
шынайы шежіресі, ұлттық ой-сана ұясы - Қазақ газеті әдеби шығармашылық,
сөз өнерінің ұлттық мұрасы, әдебиеттану мен көркем сынды қалыптастырушы
басылым ретінде алғаш рет арнайы диссертациялық тақырып етіп алынып
зерттелініп отыр. Бұған дейін ол А. Байтұрсыновтың шығармашылығына қатысты,
қоғамдық-саяси дамудың тарихына байланысты немесе журналистика орай
публицистикалық тұрғыдан тарихи деректеме көзі ретінде қарастырылып келсе,
бұл жолы басқаша қырынан – газеттің төл әдебиетіміздің қалыптасып, даму
дәуіріндегі рөлі мен тарихи орнын анықтау бағытында зерттеу жүргізілді.
Диссертацияда алты жылға таяу уақытта (1913 жылдың 2 ақпанынан 1918
жылдың 16 қыркүйегіне дейін) 265 нөмірі жарық көрген газеттің архивтерде
сақталынған тігінділері түгелге жуық парақталып, ондағы ұлттық
әдебиетімізге қатысты мәселелерге жауап іздестірілді.
Ғасыр басында жарық көріп тұрған қазақтың тұңғыш бейресми газеті Қазақ
әдебиет тарихы жүйесінде тұтастай қарастырылып, Қазақстанның қоғамдық-
саяси, әдеби-мәдени өміріндегі маңызы мен орны қазіргі заман талабына сай
объективті тұрғыдан жан-жақты талданып көрсетілді. Атап айтқанда, жұмыста
мынадай жаңалықтар бар деп білеміз:
- Қазақ газетінің әдебиетті өркендетудегі қызметі ХХ ғасыр басындағы
тарихи жағдайлармен бірлікте жаңа көзқарас тұрғысынан баяндалып, толыққанды
ғылыми айналымға енгізілді;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясының идеялық және көркемдік тұрғыдан
дамуына Қазақ газеті бетінде жиі жарияланып тұрған өлең-жырлардың әсері
зор болғандығы дәлелденді;
- Қазақ газетінің абайтануды бастауы мен оны қалыптастырудағы
ізденістері жүйелі зерделеніп, Абай дәстүрінің әдебиетімізде
кеңінен орын алуына қатысты атқарған қызметі жан-жақты
қарастырылды;
- Басылым бетінде жарияланған халық ауыз әдебиетінің көптеген
үлгілері сарапталып, газет оларды жинау мен зерттеуде жаңа
ғылыми бағыт-бағдар қалыптастырғандығы айқындалды;
- Қазақ бетінде жарияланған әдебиеттанудағы мәні жоғары
мақалалар тұңғыш рет зерттеу нысанына алынып, ондағы әдеби
зерттеулердің төл әдебиеттануымыздағы әдеби талғам-танымды
қалыптастырудағы көшбасшылық орны айқындалды;
- Қазақ газеті бетінде жарияланған сыни ой-пікірлердің қазақ
әдеби сынын қалыптастыру мен сын жанрын кәсіби деңгейде
дамытуға негіз қалағандығы байыпталды
Зерттеудің нысанасы – Қазақ газетінің (1913-1918) түпнұсқа сандары.
Жұмыстың хронологиялық шегі – ХХ ғасырдың бас кезін, яғни 1913-1918 жылдар
аралығын қамтиды. Сол себепті негізгі тақырыпқа байланысты Қазақ
газетінің бүкіл түпнұсқа сандарын (ҚР ҰҒА Орталық кітапханасы мен ҚР Ұлттық
кітапханасының сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақтаулы) оқып шығып,
пайдаланып қана қоймай, ғасыр басында жарық көрген өзге де басылымдарды
дерек көзіне айналдырдық. Бұл ретте ғалымдар
Ү. Сұбханбердина, С. Дәуітұлы, Қ. Сақтың құрастыруымен шыққан Қазақ
газеті жинағының көп септігі тигендігін ілтипатпен атаймыз.
Сонымен қатар түрлі жинақтарда жарияланған деректер мен статистикалық
мәліметтерді де кеңінен пайдаландық. ХХ ғасыр басындағы татардың ғалым-
қайраткерлері – М. Бегиев, Ф. Туктаровтың, сондай-ақ
шетелдегі түркі ғалымдары З. Валиди, Б. Хаит, орыс ғалымы С. Зенковский
еңбектерінің де тақырыпты жан-жақты ашуда маңызы зор болды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақ
газетінің ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетін дамытуға қосқан үлесін тану
және таныту үшін ХХ ғасыр әдебиетін зерттеуде айрықша орны бар қазақ
әдебиеттану ғылымы көрнекті өкілдерінің басты да бағалы ғылыми еңбектері
басшылыққа алынды. Атап айтсақ, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, З. Қабдолов, С.
Қирабаев, Т. Кәкішұлы, Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, Ж. Тілепов, Ж. Дәдебаев,
З. Бисенғали, Б. Майтанов, С. Әшімханова, Ө. Күмісбаев, З. Сейітжанов, Д.
Ысқақұлы, Н. Сағындықова, Т. Есембеков, Н. Жұбаншыбеков, Ө. Әбдиманұлы, Қ.
Мәдібаева, Д. Қамзабекұлы, А. Шәріп, Б. Әбдіғазиев, А. Жақсылықов, т.б.
зерттеулеріндегі диссертацияның мазмұнына қатысы бар теориялық тұжырымдар
мен ұстанымдар зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды.
Зерттеу пәні. Қазақ газетіндегі поэзиялық туындылар, әдеби мұралар,
әдеби-танымдық еңбектер, әдеби-сыни мақалар зерттеудің пәні болып табылады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста жинақтау, жүйелеу,
кешенді дәйектеу, салыстырмалы тарихи, тарихи-әдеби, объективті талдау,
қорыту әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелі мәні. Кезінде қазақтың еңкейген кәрі,
еңбектеген жасына түгелімен ой түсірген Қазақ газетінің біз үшін, ең
алдымен, ХХ ғасыр басындағы әдеби үдерістегі алар орнын айқындау аса
маңызды. Олай болар себебі, біріншіден, газет материалдары ХХ ғасырдың бес
жылында қазақ әдебиетінде көрініс тапқан әдеби-көркемдік ізденістердің
әділ сарапшысы бола білуімен қымбат.
Екіншіден, ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының қалыптасып даму
арасында дүниеге келген басылым ел бостандығын жырлау мен әдебиеттегі
азаттық идеологиясының ұясы болуымен де бағалы.
Үшіншіден, төл әдебиетіміздің қалыптасып, дамуына тигізген әсері мол
болғандықтан да апталықтың мол мұрасымен танысу ақын-жазушылар, әдеби
қауымы үшін аса қажет. А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов сынды
қаламының қарымы мықты ақын-жазушылар басшылық жасаған, ғасыр басындағы
көзі ашық, көкірегі ояу қазақ зиялылары түгел атсалысқан басылымның бүгінгі
қаламгерлер үшін үлгі етіп аларлық өнегелі жақтары жетіп артылады. Оны
игеруде – уақыт талабы.
Төртіншіден, газет тігінділерін парақтау арқылы бүгінде ұмытыла бастаған,
халқымыздың ықлым заманнан келе жатқан ата-салт, озық дәстүрлерін жете,
терең игеруге мүмкіншілік туады. Ол сөз жоқ, соңғы кездері рухани
жұтаңдыққа ұшыраған ұлттық ой-сананың қайта көктеп, гүл жара өркендеуіне
септігін тигізетініне сеніміміз мол. Осы қырынан келгенде, Қазақ
әдебиетшілерімізге, керек десеңіз, барша жұртымызға жете білуді керек
ететін асыл қазына. Қазақ газетінің әдебиет дамуы тарихы жүйесінде жан-
жақты қарастырған жұмысымызды жоғары оқу орындарының филология
факультетінде Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ әдебиеті сынының тарихы
курстарынан оқылатын дәрістер мен практикалық сабақтарды жүргізу барысында
пайдалануға болады. Филология факультетінде Қазақ газетіндегі әдебиет
мәселелері жайлы арнаулы курс өткізуге болады. Сондай-ақ зерттеу жұмысы ХХ
ғасыр басындағы қазақ қоғамының тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады.
Сондықтан да ізденіс нәтижелері Қазақстанның ХХ ғ.асыр басындағы саяси-
әлеуметтік тарихын зерттеушілердің де қажетіне жарайды деп ойлаймыз.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Қазақ газетіндегі әдебиет
мәселелерін зерттей келе, біз мынадай тұжырымдар жасадық:
- Қазақ газеті ХХ ғасыр басындағы әдебиеттің дамуына аса зор
үлес қосты.
- Басылым бетінде мәні мен маңызы аса зор ұлт-азаттық идея басты
ұстаным болған, көркемдік сапасы жоғары өлеңдер ғана жарық көріп отырды.
- Қазақ газеті ұлт мұрасы – халық ауыз әдебиетін жинау мен
зерттеуді ғылыми жолға қойып, әдеби мұраға жаңа көзқарас қалыптастырудың
бастау көзінде тұрды.
- Қазақ газеті Абайтанудың негізін қалап, оның қазақ әдебиеттану
ғылымының өрісті саласы ретінде дамуына жол ашты.
- Қазақ газеті әдеби зерттеудің ғылыми негізін жүйелеп, ұлттық
әдеби талғам-танымның ғылыми айналымға түсуіне қалыптастырып, өлшеусіз үлес
қосты.
- Басылым қазақ әдеби сынын қалыптастыруда айрықша қызмет атқарып,
оның жаңа жанр ретінде қалыптасуына мүмкіндік ашты.
Жұмыстың жариялануы мен сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының негізгі
нәтижелері Әдеби мұра және қазақ әдебиеті тарихын оқыту мен зерттеу
мәселелері Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2005),
Алыптар тобының асылдары Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда
(Алматы, 2005), М. Әуезов және әлем әдебиеті Халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 2005), М. Әуезов және әлем әдебиеті Халықаралық
ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2006), ХХ ғасыр әдебиетін зерттеу
мен оқыту мәселелері Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы,
2008), Тіл. Қоғам. Заман. Республикалық ғылыми-практикалық конференцияда
(Ақтау, 2005) баяндалды. Диссертациялық жұмыстың мазмұны мен басты
тұжырымдары Халықаралық ғылыми конференциялар материалдары жарық көрген
жинақтар мен республикалық басылымдарда жарияланған 11 мақалада
тұжырымдалды. Халықаралық конференциялар материалдарының жинағында 5 ғылыми
мақала, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау
комитеті бекіткен отандық ғылыми журналдарда (ҚазҰУ Хабаршысы. Филология
сериясы, ҚазҰУ Хабаршысы. Журналистика сериясы, ҚР ҰҒА хабаршысы.
Филология сериясы, Ақиқат) 5 ғылыми мақала жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ГАЗЕТІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН ЗЕРТТЕЛУІ
XX ғасырдың бас кезі – қазақ қоғамының, әлеуметтік ой-сананың жаңғыру
кезеңі. Қазақ халқының ояну дәуірі боп саналатын тарихи кезеңнің тууына
бірнеше алғышарт қажет еді. Алдымен Ресей арқылы қазақ даласына Еуропалық
мәдениет пен ғылымның ұшқыны келе бастады. Әлемдік өркениетке ғылым-
білімнің жарығына ұмтылдырған бұл ұшқын Еуропалық даму жолын көздеген
зиялылардың пайда болуына игі әсерін тигізіп, өз жұртын соңынан ерткен
тарихи санаткерлерді, көрнекті қайраткерлерді өмір өріне шығарды.
Қоғамдық өмірдің және әлеуметтік дамудың айнасы - баспасөз десек,
аталмыш кезеңде оянған ойды алға жетелеген көрнекті басылымдар мәдениет
рухын септі Отаршылдық әкімшілік шығарған Түркстан уалаяты (1870-1882)
Дала уалаяты (1888-1902) секілді қазақ тіліндегі ресми газеттермен бірге
жаңа сипаттағы еркін басылымдар жарық көре бастады. Бұлардың ішінде аздаған
саны шықса да қазақ баспасөзі тарихында өзіндік орны бар Серке (1907),
Қазақстан (1911-13), Ешім даласы (1913) газеттері, қазақтық көсемсөзді
биік бір белеске көтерген Айқап (1911-1915) журналы көптеген ғылыми -
зерттеу еңбектерде өзіндік бағаларын алды.
Ал сол дәуірдің ең бір озық үлгідегі басылымы, қазақтың тұңғыш жалпы
ұлттық қоғамдық - саяси газеті өзіндік әділ бағасын ұзақ жылдар бойы сырт
көзден тасада күтті. Мұның себебі көп -ақ. Ең бастысы Қазақ газеті (1913-
1918) қазақ халқының саяси - әлеуметтік ой санасына түрткі салып, заманының
көкейкесті мәселесін қозғаған, отарлық саясаттың езгісінде қалған қазақ
халқының бостандығы мен азаттығын аңсап, елі -жұртын ғылым мен білімі
өркендеген халықтар санатында көруді қалады. Ел басына ауыр күндер туған
сәттерде тура жол, дұрыс бағытты айнытпай нұсқап, жөн - жоба сілтеді. Міне
осы бір жағдайлар кейінгі теріс түсінік, керітартпа ойдың шырмауында
қалуына негіз болды. Және де оны шығарушылардың қазан төңкерісін өз ұлтына
жат санаған берік пікірлері, Сталиндік билеу жүйесінің идеологиясына сай
келмеуінен қағидаға айналған қателер құрбанына айналуына әкеліп соқты.
Сондықтан өз тұсында прогрессивті роль атқарған халық санасын оятып,
мәдениетін көтеруге септігін тигізген Қазақ газетінің тарихтың
ақтаңдағына айналып, қаскөй ой- пікірдің қордасы деп саналуынының қыр -
сырын бағдарлау қазір айрықша қажет. Бұл үшін әуелі Қазақ газетінің
дүниеге келуінің қоғамдық-саяси астарына ой жүгіртіп, терең байыптау керек.
1. 1 Қазақ – ұлт зиялылары күресінің жеңісі
XX ғасырдың алғашқы он жылдығында қазақ зиялыларының алдында басты
бірнеше мәселелер тұрды. Олар: жер мәселесі, оқу - ағарту, ұлттық сананы
ояту еді. Міне, осы мәселелерді шешудің негізгі қайнар көзі жалпы қазақ
халқының зәру мәселерін көтеретін, қоғамдық ойға қозғау салып, бағыт бере
алатын газет-журналдар шығару мәселесі болып табылған-ды. Қазақ
зиялыларының 1905 жылғы 14500 адам қатынасқан, тұңғыш құрылтайында
қабылданған Қарқаралы петициясында, өкімет алдына қойылған негізгі
талаптардың қатарына да, қазақтардың күнделікті мұқтажын айқындап отыру
үшін қазақ тілінде газет шығару қажеттілігі де атап көрсетілген. Ресейлік
биліктің қазақ даласын біртіндеп отарлау саясатына көшуі, соның салдарынан
қазақ арасында наразылықтың қарқынды түрде өрлеуі, барлық болып жатқан
саяси оқиғаларға дер кезінде түсінік беру қажеттілігі - қазақ тілінде
газет шығару қажеттлігінің күн тәртібіне қойды. Ол заңды да. Қазақ
газетінің дүниеге келуі ең алдымен ұлттық сананың оянуына тікелей қатысты.
Ал тұңғыш жалпыұлттық бейресми Қазақ газетінің басқа қалада емес,
Орынборда шығуы кездейсоқ жай емес. Ол кездегі Орынбор қаласы Орта Еділ
сағасы мен Орал өңірінде Қазаннан кейінгі ірі саяси, сауда және мәдени
орталыққа айналған болатын. Шығыс пен Оңтүстікке тереңдеп енуді көздеген
патша өкіметі өз мақсатына одан әрі қолайлы жағдай туғызу үшін Орынбор
татараларының көрші түркі тілдес халықтарымен тіл және дін тұрғысынан
жақындығын өз мүддесіне пайдалануды көздеді. Сол үшін оларға бірсыпыра
жеңілдіктер берліді. Соның бірі газет - журналдар шығару еркіндіктері
болатын [16, 142 б.]. Бұл кезде татар тілінде 30 шақты газет- журнал шықса,
соның оны Орынборда шығып тұрды.
Қазақ халқының қоғамдық өмірінде, даму тарихында ерекше рөл атқарған
Қазақ газеті 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласында Каримов,
Хусаиновтар баспаханасынан шықты. Ол қазақ мәдениеті, әдебиеті мен өнері,
журналистикасының дамуындағы үлкен бір биік белес болды. Осы басылымның
дүниегеге келуінің себеп-салдарын әдебиетші ғалым Д. Ысқақаұлы былайша
тұжырымдайды: А. Байтұсынов азатттық ойларын халқына жеткізу үшін Қазақ
газетін шығарды Осы газеттің бетінде қазақ халқының мұң-мұқтажы, арман-
тілегі жайлы көптеген мақалалары жарық көрді. Қазақ газеті халқымыздың
саяси оянуында тарихи рөл атқарды [39, 16 б.]. Қазақ - ұлт-азаттығы мен
мәдени-ағарту жолында салиқалы қызмет атқарған, тұщымды ой, татымды
пікірлерге жолбасшы болған, саяси үні батыл басылым.
Қазақ газетінің мезгілі қазақ жұрты 1905 жылдың өзгерісін өткізіп, ел
дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге
жиып, патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де
іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді... Бұл
тұтынған жолында Қазақ газеті өз міндетін дөп атқарды [3].
Қазақ жетісінде бір рет жарық көретін апталық газет ретінде шығып
тұрды. Басылымның Қазақ аталуында екі түрлі мағына барлығы аңғарылады.
Біріншіден, газет болғандықтан, мақсаты жері бөлшектеніп, елі бытырап
жүрген қазақ халқын топтастырып, бір ортаға біріктіру болғандықтан да, ұлт
атын иемденіп, Қазақ аталды. Екіншіден, кітәби, әдеби, ғылыми айналымда
қазақ ұлтының өз аты аталмай, қырғыз аталып келгендігі белгілі, сондықтан
туған халқының төл атын қайта оралту мақсатында қазақ зиялылары өз
баспасөзін осылай атауды мақұл көрген. Бұл туралы Ахмет Байтурсынов ашық та
нақты айтқан: Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп,
газетамыздың есімін Қазақ қойдық.
Қазақтың бірінші санында оқырманға арнап жазған Хурметлу оқушылар!
атты мақаласында газеттің бас-жазушысы (басредакторы) Ахмет Байтұрсынов
газеттің қоғам өмірінде атқарар айрықша қызметін, зормәнін атапр өтеді.
Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған: Әуелі газеті халықтың
көзі, құлағы һәм тілі. ...Бүтін дүния жүзіндегі халықтар... газета
арқылы... дүнияда болып жатқан істер, сөйленіп жатқан сөздер – пайдалы,
кімге зарарлы екендігін күні-бұрын біліп, пайдалы болса, шаттанып, зарарлы
болса сақтанып тұрады.
Екінші - газета жұрттың ылақбасына қызмет ететін нәрсе. ...жұрттың
білімді, пікірлі, көргені көп көсемдері ... газета арқылы халықтың алдына
түсіп, жол көрсетіп, жөн сілтеп, басшылық айтып тұрады.
Үшінші – газета халыққа білім таратушы. ... Газетадан жұрт естімегенін
естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білім молайтып, ...парасаты
жетікпекші.
Төртінші – газета халықтың даушысы. Жұртым деп халықтың арын арлап,
зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтары газета арқылы халықтың сөзін
сөйлеп, файдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шұқытпасқа
тырысады.
Бұл бас мақала жалпы газеттің, сонымен бірге тікелей Қазақ атқарар,
алға қойған орасан зор істердің қысқа да нұсқа бағдар-бағытық нұсқасы десе
болғандай. Сол тұстағы қазақ басына төнген үш қатер: жерден айырылу, бас
біріктірер саяси биліктің жоқтығы, не ана тілінде оқытпай, не орыс тілінде
жарытып білім бермей, сарсаң күйге салып қойған патшалық саясат бүтіндей
бір халықты ұлт ретінде жойылып кету тығырығына жеткізген болатын. Газет
оның соңғы үміті, соңғы тірегі-тұғын. Сондықтан А. Байтұрсынов Сөз қару;
...сөзін жұртты түзеуге жұмсай бастаған жұрттың өзі түзелуге бет алғанын
көріп тұрмыз,- деп жазды осы мақаласында.
Осындай Жұртты түзеуге бар мүмкіндігін сарқа пайдаланған басылымның
еліміздің, халқымыздың өткен жолын танып-білудің байыбына апаратын
танымның тек бізге ғана тән жолдарының бірі ол – ғасыр басында шығып тұрған
осы газетке тарихи жәдігер ретінде қарап, талдау. Одан табылған танымдық
ақпараттарды ұлттық ой-сана тезінен өткізу.
Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы әдебиетін зерттеуде Қазақ газетінің
тарихи жәдігер ретінде алар орны ерекше екендігіне, оның ғылымға берер
мағлұматтарының құндылығының жоғары екендігіне бүгінгі күні бәріміздің де
көзіміз жеткен сияқты. Кеңестік кездегі әдебиеттану ғылымы Қазақ сияқты
қазақ әдебиеті тарихының толыққанды жәдігерлік мұрасын 70 жылдан астам
уақыт бойы, ғылыми айналымға түсірмей жауып тастағандығы ұлттық әдебиеттану
ғылымына өлшеусіз зиян келтіргендігін дәлелдеп жатудың қажеті болмас деп
ойлаймыз.
А. Байтұрсынов және оның айналасындағы азаматтардың ерен еңбегі, істің
көзін таба білер іскерлігі мен қабілеттілігі Қазақ газетін, өз тұсындағы
газет-журналдар арасында көркемдігі мен сапалылығы және таралымы жөнінен
тез-ақ арада алдыңғы қатарға шығарады.
Газет алғашқы жылдың өзінде-ақ 3 мыңнан астам тиражбен тарады. Бұл
жөнінде Қазақта берілген таралым ауқымы жайлы деректерге жүгінуге болады:
1. Торғай – 694, 2. Семей – 612, 3. Ақмола – 586, 4. Сырдария – 327, 5.
Орал – 301, 6. Жетісу – 157, 7. Ішкі ордалық – 136, 8. Ферғана – 30, 9.
Самарқан – 8, 10. Закаспий – 8, өзге жерлерден: 1. Орынбор – 37, 2. Уфа –
14, 3. Қазан – 13, 4. Қытай қазағы – 10, 5. Петербург – 9, 6. Түркия – 5,
7. Мәскеу – 3, 8. Томск – 3, және басқа 57. Қарап отырсақ, қазақ түгілі
бүкіл түрік дүниесіне таралған қанатын кеңге жайған, тамырын тереңге
жіберген рухани құнары мол Қазақ тиражы - 3007 дана.
Сол кездегі Айқап, Қазақстан басылымдарымен салыстырғанда таралымы
жөнінен бұл үлкен жетістік еді. Мәселен, беделді журнал болған Айқап
туралы Оренбургский край жариялаған Мусульманская печать атты мақалада
оның тиражы туралы ...Солидный двухнедельник, имеющий небольшой тираж,
в900-1200 экземпеляров... (46, 70 б.)деген мәлімет берілген. Бұдан
байқайтынымыз Қазақ өз кезеңінде шын мәнінде де өзгелерден оқ бойы озық
тұрған басылым болғандығы
Қазақ аспанын қара бұлттай торлаған қара түнек патшалық дәуірде дүниеге
келіп, ақын айтқандай: қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болам деген
газет туралы, Ақиқат журналы: Қазақ өзі өмір сүрген бес жыл ішінде
талай күрделі құбылыстардың, қоғамдық сілкіністердің куәсі болды. Бір ғана
қолдың саусағымен санауға болатын жылдар ішінде бір емес, бірнеше ұрпақтың
ғұмырына жетерліктей оқиғаларды басынан өткерді. Тарих үшін қас-қағым деп
те айтуға келмейтін уақыт аралығында бірнеше ғасырға татырлық өзгерістерді
басынан кешірді.
Атап айтсақ, Қазақ екі жойқын соғыстың (І дүниежүзілік және азамат
соғыстары), 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің, екі қоғамдық-саяси
төңкерістің (ақпан және қазан), төрт саяси биліктің (патша өкіметі, уақытша
үкімет, Алаш Орда үкіметі, кеңес өкіметі) куәсі болды, - деп жазды [42, 78
б.].
КСРО сияқты алып империяның көз алдымызда күйреуі нәтижесінде еліміздің
тәуелсіздік жолына түсуіне байланысты туындаған ой-сана өрісі Қазақ
газетіне деген қызығушылықты тудырды. Тәуелсіздікке қол жеткізген бірнеше
жылдың ішінде ғана Қазақ газеті материалдарын кеңінен пайдалану негізінде
екі докторлық және бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды, ғылыми-
зерттеу еңбектері жарияланды. Осындай еңбектердің бірінде, зерттеушілердің
Қазаққа деген қызығушылығының себебін академик Кеңес Нүрпейісов: Әңгіме
болып отырған ұлттық баспасөз органдары қатарында Қазақ газетінің алатын
орны ерекше. Өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz