Тілдік бейнедегі “жүрек” концептінің көрінісі

КІРІСПЕ
1 “ЖҮРЕК” КОНЦЕПТІНІҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЙНЕСІ
1.1 Әлемдік танымдағы тіл табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әлемдік бейнедегі концепт . таным категориясының негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
“Жүрек” концептін когнитивтік аспектіде зерттеудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚ, ОРЫС, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ “ЖҮРЕК” КОНЦЕПТІНІҢ ДЕРЕККӨЗДЕРДЕГІ КӨРІНІСІ
2.1 Эмотивтік лексикадағы “жүрек” концептінің семантикалық топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 “Жүрек” концептінің семантикалық өрісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...

3

7
24

45

53

55
77
107
109
112

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемнің тілдік бейнесі – әлемнің мәдени бейнесі негізінде қалыптасатын болмысты, шындықты көрсетеді. Тіл – мәдениеттің бір бөлшегі, сонымен қатар мәдениет те тілдің бір бөлшегі болып саналады. Тіл әлемнің ұлттық көрінісінде кездесетін ұғымдардың барлығын белгілей алмайды, тек қана бейнелейді.
Әр түрлі тілдерде бір ұғымды білдіретін сөздің семантикалық қалпы да әркелкі болуы, әрі оның шындықтың бөліктерін бүркемелеп тұруы да ықтимал. Әлемді әр түрлі тілдердегі тілдік құралдар арқылы қабылдау және концептуалдау барысы олардың туыстастығы жағынан да елеулі болып шығуы мүмкін. Басқа сөздермен айтатын болсақ, әр түрлі тілдерде әлемнің көріністерінің өзіндік ерекшеліктері болады.
Белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден тыс шындықтың белгілері көп жағдайда тілде тікелей көрініс табады. Осыған байланысты, лингвомәдениеттану саласы тілді мәдениеттің ажырамас бір бөлшегі ретінде қарастырады. Тіл мен мәдениеттанудың өзара байланысы туралы мәселенің шешімін табу – түрлі лингвомәдени дәстүр өкілдерінің шындықты түйсінудегі әмбебап және өзіндік ерекшеліктерін іздеу барысымен тығыз байланысты. Сондықтан зерттеуге негіз болып отырған «жүрек» концептісін қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің материалдары арқылы салыстыра-салғастыра талдау негізінде сол халықтардың менталитетінің этникалық ерекшеліктерін айқындауға мол мүмкіндік туғызады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемнің тілдік бейнесі негізінде эмоция мен сезімнің символы болып табылатын, әрі эмоция мен сезімнің бірігуінен кең орын алатын – «жүрек».
«Жүрек» компоненті тілдің әлемдік бейнесін құрайтын «тірек» компонент. Себебі әлемдік танымға сүйенсек «жүрек» – адамзат денесінің орталығы, адам денесінің осы мүшесі оның өмірлік күшінің негізі екендігі жалпыға белгілі, егер жүрек өзінің соғуын тоқтатса – онда адам да өзінің тіршілігін, яғни өмір сүруін тоқтатады. Сонымен қатар әлем тілдерінің барлығында «жүрек» концептісі адамның рухани өмірінің орталығы болып саналатын сезім мүшесі ретінде де қызмет атқарады. Сондай-ақ «жүрек» адам бойындағы тек сезімді, эмоцияны ғана емес сонымен қатар адам танымындағы әртүрлі іс-әрекеттерді: күлу, қуану, ренжу, қорқу, сезу, сезіну, жылау, ойлану, бір нәрсеге өз еркімен шешім қабылдау, махаббаттың пайда болуы, ар-намыстың пайда болуы т.с.с реттеп отырады. «Жүрек» адам өміріндегі физикалық және рухани өмір сүрудің негізгі көзі болып табылады.
Діни тұрғыдан «жүрек» – иманның тұрағы, Алла тағалаға сенім мекені. Ислам дінінде «жүрек» адамның өзегі, дәні саналады. Адам «жүрекпен» жетіледі, бойындағы бар игі қасиет «жүректен» шығады. «Жүрек» қандай болса, адам да соның ыңғайымен қалыптасады. «Жүрек» көкірек көзі заттың ішкі мәніне бойлай алады, тылсымды түсініп, ғайыпты сезінеді, шабыт алып қанаттанады. Әлеммен тілдесетін жүрек шекара дегенді білмейді.

1 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, 1998. – 304 б.
2 Аронов Қ. Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты: Филол. ғыл. канд. … автореф.:10.02.02 – Алматы, 1992. – 29 б.
3 Ғабитханұлы Қ. Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер: Филол. ғыл. канд. … дис.:10.02.02 – Алматы, 1995. –182 б.
4 Жанпейісова С. Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы: Филол. ғыл. канд. …дис. – Алматы, 1996. – 168 б.
5 Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі. – 1994. – 20 б.
6 Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственнной ориентации в казахском языке: Автореф. канд. филол. наук.: 10.02.01 – Алматы, 1989. – 26 с.
7 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. – Алматы: Евразия, 1995. – 250 с.
8 Күркебаев К. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулардың этнолингвистикалық сипат (ұзындық, ара-қашықтық, салмақ-көлем өлшемдері негізінде): Филол. ғыл. канд.… автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2003. – 32 б.
9 Кусимова Г. Фразеологизмы в казахском эпосе: Автореф. канд. филол. наук. – Алматы, 1991. – 26 с.
10 Манкеева Ж. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы: Филол. ғыл. док. … автореф.:10.02.02 – Алматы, 1989. – 53 б.
11 Мұсабаева М. Қазақ тіліндегі антропонимиялық «аталымдардың» этнолингвистикалық сипаттамасы: Филол. ғыл. канд. … дис.: 10.02.02 – Алматы, 1995. – 196 б.
12 Мұқатаева А. Этнолингвистические изучение лексики казахского языка: Автореф. канд. филол. наук.10.02.02 – Алматы, 1989. – 26 с.
13 Панзарбеков Р. Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы: Филол. ғыл. канд. … дис.: 10.02.02 – Алматы, 1998. – 25 б.
14 Оңғарбаева Н. Қазақ жұмбақтарының тілі (этнолингвистикалық зерттеу): Филол. ғыл. канд. … автореф.: 10.02.02 – Алматы, 1997. – 27 с.
15 Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Филол. ғыл. д-ры. … автореф.: 10.02.02 – Алматы, 1997. – 57 с.
16 Сейтова Ш. Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы: Филол. ғыл. канд. … автореф.: 10.02.02 – Алматы, 1999. – 24 б.
17 Сейілхан А. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні («Қыз Жібек» және «Қозы көрпеш Баян сұлу» жырлары бойынша): Филол. ғыл. канд. автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2001. – 26 б.
18 Серікбаева Ұ. Қазақ тіліндегі «ақ» және «қара» түр-түс атауларының этнолингвистикалық сипаты: Филол. ғыл. канд. …автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2003. – 28 б.
19 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 198 б.
20 Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық мәдени деректері: Филол. ғыл. канд. автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2002. – 120 б.
21 Уызбаева Б. Қазақ тіліндегі соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: Филол. ғыл. канд. …автореф.: 10.02.02 – Алматы, 1994. – 26 с.
22 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 399 б.
23 Елизарова Г.В. Культурологическая лингвистика (Опыт исследования понятия в методических целях). – СПб.: Бельведер, 2000. – 140 с.
24 Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков / Пер. с англ. А.Д. Шмелева; под ред. Т.В. Булыгиной. – М.: Языки русской культуры, 1999. – І-XII. – 780 с.
25 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. – М.: Прогресс, 1993. – 654 с.
26 Язык как средство трансляции культуры. – М.: Наука, 2000. – 311 с.
27 Мамардашвили М.К., Пятигорский А.М. Символ и сознание. Метафизические рассуждения о сознании, символике и языке. – М: Школа «Языки русской культуры», 1999. – 216 с.
28 Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б.
29 Словарь русского языка / АН СССР Ин-т рус. яз.: Под ред. А.П. Евгеньевой: в 4-х т. 2-е изд. испр. и доп. – М.: Русский язык, 1981. – 560 с.
30 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию / Пер. с нем.; общ. ред. Т.В. Рамишвили, послесл. А.В. Гулыги и В.А. Звегинцева. – М.: ОАОИГ «Прогресс». – 2000. – 400 с.
31 Соссюр Ф. де. Заметки по общей лингвистике / Пер. с фр; общ. ред., вступ. ст. и коммент. Н.А. Слюсаревой. – М.: Прогресс, 2000. – 280 с.
32 Тарланов З.К. Язык. Этнос. Время. Очерки по русскому и общему языкознанию / Петрозаводск: Изд-во Петрозаводского государственного университета, 1993. – 222 с.
33 Тер-Минасова СТ. Язык и межкультурная коммуникация. – М.: Слово, 2000. – 150 с.
34 Жұбанов Қ.Қ. Қазақ тілі бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 404 б.
35 Кубрякова Е.С. Эволюция лингвистических идей во второй половине XX века // Сб. статей. – М.: Рос. гос. гуманит. ун-т., 1995. – С. 144-238.
36 Зарубежная лингвистика. III: / Пер. с англ., нем., фр.; общ. ред. В.Ю. Розенцвейга, В.А. Звегинцева, Б.Ю. Городецкого. - М.: Издательская группа «Прогресс», 1999. – 352 с.
37 Толстой Н.И. Язык и народная культура. Очерки по славянской мифологии и этнолингвистике. – М.: Индрик, 1995. – 509 с.
38 Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 150 б.
39 Сейсенова А. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салыстырмалы талдау: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. 10.02.20 – Алматы, 1998. – 22б.
40 Воркачев С.Т. Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становление антропоцентрической парадигмы в языкознании // Филологические науки. – 2001. - С. 64-71.
41 Карасик В.И. О категориях лингвокультурологии // Языковая личность: проблемы коммуникативной деятельности. сб. научных тр. – Волгоград: Перемена, 2001. – С. 3-16.
42 Клоков В.Т. Основные направления лингвокультурологических исследований в рамках семитоического подхода // Теоретическая и прикладаная лингвистика. – Вып. 2; Язык и социальная среда. – Воронеж: Изд-во ВГТУ, 2000. – С. 60-67.
43 Ивицкая О.Д. К вопросу о национальной языковой личности и различиях в номинативных картинах мира (на примере Великобритании) // Юбилейный сборник статей. – М.: Научно-образов. центр. «Школа Китайгородской» 2000. – С. 122-142.
44 Аитова Н.Н. «Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы»: Филол. ғыл. канд. …автореф.: 10.02.02 – Алматы, 2005. – 24 б.
45 Воробьев В.В. О русской национальной личности в языке и культуре // Язык и культура. – 1998. – Ч.1. – С. 52-57.
46 Гюльмагомедов А.Г. К проблеме исследования языковой картины мира.; Языкознание в Дагестане. Лингвистический ежегодник. – Махачкала: ДГУ, 1998. – №2. – С. 10-15.
47 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. – 2001. – №4. − 215б.
48 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивті негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: «Ғылым», 1998. – 140 б.
49 Геляева А.И. Человек в языковой картине мира. – Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2002. –177 с.
50 Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. –Алматы: Мектеп, 1989. – 152 с.
51 Апресян Ю.Д. Образ человека по данным языка: попытка системного описания // ВЯ. – 1995. – №1. – С. 37-67.
52 Мадиева Г.Б. Теория и практика ономастики. – Алматы, 2003. – 260 с.
53 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. Арыс, 2006. – 311 б.
54 Бижева З.Х. Язык и культура. - Нальчик: Каб.-Балк. ун.-т, 2000. - 47с.
55 Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке // Вопросы филологии. – 2001. – № 1 (7). – С. 35-46.
56 Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты. – М., 2001. – 356 с.
57 Ислам А. Ұлттық мәдениет контесіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама). Филол. ғыл. д-ры. дис. автореф.: 10.02.20 – Алматы, 2004. – 54 б.
58 Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М: Академический проект. Изд. 2-е, испр. и доп. –2001. – 990 с.
59 Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. – Воронеж: Издательство Воронежского государственного университета, 1996. – 104 с.
60 Колесов В.В. Философия русского слова. – СПб.: ЮНА. – 2002. – 448 с.
61 Арутюнова Н.Д. Истина: фон и коннотации // Логический анализ языка. Культурные концепты. – М.: Наука, 1991. – С. 21-30.
62 Аскольдов С.А. Концепт и слово // Русская словесность. Антология. – М., 1997. – С.268.
63 Гумбольдт В. Язык и философия культуры. – М.: Прогресс – 1985. – 451 с.
64 Сүлейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. – Алматы: Демеу, 1996. – 208 с.
65 Логический анализ языка. Языки этики. Под ред. Арутюновой / – М.: Языки русской культуры, 2000, – 240 с.
66 Человеческий фактор в языке; Язык и порождение речи / Ин-т языкознания; отв. ред. В.Н. Телия, – М.: Наука, 1991. – 214 с.
67 Күштаеваның М.Т. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. Филол. ғыл. канд. …автореф.: 10.02.20 – Алматы, 2005. – 24 б.
68 Красавский Н.А. Эмоциональные концепты в немецкой и русской лингвокультурах; Монография. – Волгоград: Перемена, 2001. – 495 с.
69 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологические аспекты. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1996. – 288 с.
70 Қазақстан ұлттық энциклопедия. / Бас.ред.Ә.Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы, 2002. – 4 том. – 720 б. 103-104 б.
71 Вышеславцев Б.П. Сердце в христианской и индийской мистике // Вопросы филисофии. - 1990. - №4. - С. 62-87.
72 Құрманбаева Ш. Түрік және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдерге салғастырмалы талдау: Филол. ғыл. канд. … дис.: 10.02.02 – Алматы, 1999. – 142 б.
73 Сағидолда Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны: Филол. ғыл. д-ры …автореф.: 10.02.02 –Алматы, 2004. – 50 б.
74 Сарекенова Қ. Қазақ фразеологизмдерінің стильдік саралануы: Филол. ғыл. канд. …дис.: 10.02.02 – Алматы, 2001. – 26 б.
75 Сарбасова Қ. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты: Филол. ғыл. канд. …автореф.: 10.02.02 – Алматы, 1999. –25 б.
76 Рысбаева К. Қазақ тілі культтік фразеологизмдері: Филол. ғыл. канд. …автореф.: 10.02.02 – Алматы, 1995. – 23 б.
77 Қайдар Ә. Тысяча метких и образных выражений. – Алматы, 2003. – 368 б.
78 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977. – 712 б.
79 Фразеологический словарь русского языка: Свыше 4000 словарных статей/Л.А. Воинова, В.П. Жуков, А.И. Молотков, А.И. Федоров; Под ред. А.И. Молоткова. – 4-е изд., стереотип. – М.: Рус. яз., 1986. – 543 с.
80 Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. – М.: 1956. – 1453 с.
81 Фасмер М. Этимологический словарь русского языка // Под. ред. и с предисловием проф. Б.А. Ларине. Издание второе, стереотипное; в 4-х томах. – М: Прогресс, 1986. – 654 с.
82 Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и структурные семантические поля // Лексикографический сборник. Вып. Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1962. – 263 с.
83 Карменов Н. Лексика-семантикалық байланыс түрлері: Филол.ғыл.кан. дис.: 10.02.20 – Алматы, 2002. – 118 б.
84 Соссюр Ф де. Курс общей лингвистики // Труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1977. – 360 с.
85 Стернин И.А. Лексическое значение слова в речи . Воронеж: изд-во Воронежского университета, 1995. – 488 с.
86 Кузнецов А.М. Поле // Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 760 с.
87 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 280 б.
88 Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері. – Алматы: Рауан, 1980. – 360 б.
89 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 317 б.
90 Хасанов Ғ. Сөздің лексикалық мағынасының құрылымы: Филол. ғ. кан. дис. – Алматы, 1997. – 260 б.
91 Митрополит Сурожский Антоний. Человек перед Богом. – М.: Паломник. – 2000. – 382 с.
92 Момынова Б.К. Шәкәрім поэзиясының тілі. – Алматы: Арыс, 2008. – 144б.
93 Абай Қара сөз. Поэмалар / Книга слов. Поэмы. – Алматы: Ел, 1993. – 269 б.
94 Бектаев Қ. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі. – Алматы, 2000. – 700 б.
95 Англо-русский медицинский энциклопедический словарь // Гл. ред. А.Г. Чучалин, науч. ред. Э.Г. Улумбеков, О.К. Поздеев – М.: ГЭОТАР, 1995. – 800 с.
96 Англо-русский словарь: 53000 слов –22 изд. стереотип. М.: Рус.изд, 1988. – 848 с.
97 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Арыс, 2004. – 350 б.
98 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Бас ред. Ысқақов. – Алматы, 1986. – Т.4. – 626 б.
99 Оразов М. Сөз теориясы. Ташкент, 1985. – 220 б.
100 Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.; бірінші том, өлеңдер мен аудармалар /Алғысөзі З.Ахметовтікі/. Алматы, Жазушы, 1995. – 850 б.
101 S.Wehmeier. Oxford advanced learner’s dictionary. – Oxford: 2000. – 1539 p
102 D. Halsey. Beginning dictionary Macmillan. London,1981. – 742 с
103 Нерознак В.П. Теория словестности старая и новая парадигмы / Русская словесность. От теории словесности к структуре текста. Антология / Под общ. Ред В. П. Нерознака. М., 1997. С. 8.
104 Вежбицкая. Сопостовление культур через посредство лексики и языка славянской культуры. – Москва, 2001. 272с.
105 Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира. – Москва: Наука, 1998. 214с.
106 В. Зусман Концепт в системе гуманитарного знания. http // magazines. russ. ru.
107 Б. Тлеубердиев. Қазақ онамастикасының лингвокогнитивтік аспектілері. А.: Арыс, 2006. 277c.
108 Звегинцев В.А. История языкознания XIX и XX вв. в очерках и извлечениях. М., 1960. Ч. 1.
109 P. Robert / L Petit Robert / Rey – Delove. Paris, 1979. – 240p.
110 Oxford Russian dictionary. Oxford University Press, 2000 – 844p

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 138 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 81’37 Қолжазба құқығында

султангубиева айгуль айтмуханҚЫЗЫ

Тілдік бейнедегі “жүрек” концептінің көрінісі (қазақ, орыс, ағылшын тілдері
бойынша)

10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық және
салғастырмалы тіл білімі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының докторы
профессор Р.А. Авакова

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
“ЖҮРЕК” КОНЦЕПТІНІҢ ТАНЫМДЫҚ бейнесі
Әлемдік танымдағы тіл табиғаты 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 24
Әлемдік бейнедегі концепт – таным категориясының
негізі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
“Жүрек” концептін когнитивтік аспектіде зерттеудің 53
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1-бөлім бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі “жүрек” концептінің дереккөздердегі 77
көрінісі 107
Эмотивтік лексикадағы “жүрек” концептінің семантикалық топтары 109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .112
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
“Жүрек” концептінің семантикалық
өрісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2-бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әлемнің тілдік бейнесі – әлемнің мәдени
бейнесі негізінде қалыптасатын болмысты, шындықты көрсетеді. Тіл –
мәдениеттің бір бөлшегі, сонымен қатар мәдениет те тілдің бір бөлшегі болып
саналады. Тіл әлемнің ұлттық көрінісінде кездесетін ұғымдардың барлығын
белгілей алмайды, тек қана бейнелейді.
Әр түрлі тілдерде бір ұғымды білдіретін сөздің семантикалық қалпы да
әркелкі болуы, әрі оның шындықтың бөліктерін бүркемелеп тұруы да ықтимал.
Әлемді әр түрлі тілдердегі тілдік құралдар арқылы қабылдау және
концептуалдау барысы олардың туыстастығы жағынан да елеулі болып шығуы
мүмкін. Басқа сөздермен айтатын болсақ, әр түрлі тілдерде әлемнің
көріністерінің өзіндік ерекшеліктері болады.
Белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден
тыс шындықтың белгілері көп жағдайда тілде тікелей көрініс табады. Осыған
байланысты, лингвомәдениеттану саласы тілді мәдениеттің ажырамас бір
бөлшегі ретінде қарастырады. Тіл мен мәдениеттанудың өзара байланысы туралы
мәселенің шешімін табу – түрлі лингвомәдени дәстүр өкілдерінің шындықты
түйсінудегі әмбебап және өзіндік ерекшеліктерін іздеу барысымен тығыз
байланысты. Сондықтан зерттеуге негіз болып отырған жүрек концептісін
қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің материалдары арқылы салыстыра-салғастыра
талдау негізінде сол халықтардың менталитетінің этникалық ерекшеліктерін
айқындауға мол мүмкіндік туғызады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемнің тілдік бейнесі
негізінде эмоция мен сезімнің символы болып табылатын, әрі эмоция мен
сезімнің бірігуінен кең орын алатын – жүрек.
Жүрек компоненті тілдің әлемдік бейнесін құрайтын тірек компонент.
Себебі әлемдік танымға сүйенсек жүрек – адамзат денесінің орталығы, адам
денесінің осы мүшесі оның өмірлік күшінің негізі екендігі жалпыға белгілі,
егер жүрек өзінің соғуын тоқтатса – онда адам да өзінің тіршілігін, яғни
өмір сүруін тоқтатады. Сонымен қатар әлем тілдерінің барлығында жүрек
концептісі адамның рухани өмірінің орталығы болып саналатын сезім мүшесі
ретінде де қызмет атқарады. Сондай-ақ жүрек адам бойындағы тек сезімді,
эмоцияны ғана емес сонымен қатар адам танымындағы әртүрлі іс-әрекеттерді:
күлу, қуану, ренжу, қорқу, сезу, сезіну, жылау, ойлану, бір нәрсеге өз
еркімен шешім қабылдау, махаббаттың пайда болуы, ар-намыстың пайда болуы
т.с.с реттеп отырады. Жүрек адам өміріндегі физикалық және рухани өмір
сүрудің негізгі көзі болып табылады.
Діни тұрғыдан жүрек – иманның тұрағы, Алла тағалаға сенім мекені.
Ислам дінінде жүрек адамның өзегі, дәні саналады. Адам жүрекпен
жетіледі, бойындағы бар игі қасиет жүректен шығады. Жүрек қандай болса,
адам да соның ыңғайымен қалыптасады. Жүрек көкірек көзі заттың ішкі
мәніне бойлай алады, тылсымды түсініп, ғайыпты сезінеді, шабыт алып
қанаттанады. Әлеммен тілдесетін жүрек шекара дегенді білмейді. Ислам
философиясының көрнекті өкілі Әбу Мұхаммед әл-Ғазали жүрекке әрі дене
мүшесі, әрі жартылай рухани мағына, – деп анықтама берген. Жүрек адамның
ең жоғарғы және ең төменгі болмысын біріктіреді. Әл-Ғазалидің
тұжырымдауынша, жүрек адам денесінің барлық мүшелерімен байланысты және
мемлекет әміршісі секілді оларға билік жүргізеді. Бір жағынан – тілек пен
құштарлық, екінші жағынан – дене мүшелері жүрек тіршілігін қолдап отыруы
қажет.
Демек, тіл қызметінің мәдениет жасаудағы шынайы үрдісін танып-білу
арқылы әлемнің тілдік көрінісі мен оның негізгі конструкциясын жіті
қарастыру – зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Жүрек концептінің танымдық дереккөздерін көрсету
мақсатында төмендегідей зерттеу міндеттері қойылды:
• танымдық тіл білімі негізінде лингвомәдени мәселелерді шешуде
теориялық ұстанымдарды айқындау;
• тіл табиғатын тану негізінде концепт категориясының қолданыс аясын,
әрі құндылықтарын анықтап, әлем дүнетанымында маңызды орын алатын
жүрек концептін салғастырмалы тұрғыда қарастыру;
• эмотивтік лексикадағы жүрек концептінің лексика-семантикалық
топтары мен лексика-семантикалық өрісін анықтау;
• жүрек концепті негізінде туындаған поэзия тіліндегі бейнелі
тіркестердің көрінісін анықтау.
Зерттеу нысаны. Әлемнің тілдік бейнесін құрайтын концептілер жүйесі,
таңбалар, этномәдени белгілер, тілдік бірліктер мен бейнелі сөздер.
Зерттеу пәні. Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрекке қатысты
туындаған тілдік бірліктер мен бейнелі оралымдар.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі жүрек
концептін жан-жақты зерттеу барысында әлемдік тіл білімінде, оның ішінде
қазақ тіл білімінде: Р. Авакова, Е. Жанпейісов, Қ. Жұбанов,
І. Кеңесбаев, Т. Қоңыров, М. Копыленко, Ә. Қайдар, Ж. Манкеева,
Б. Момынова, Ә. Нұрмағамбетов, Э. Оразалиева, А. Салқынбай, Г.
Смағұлова, Э. Сүлейменова, Р. Сыздық және т.б., сонымен қатар шетел тіл
білімінде: Ю.Д. Апресян, Н.Д. Арутюнова, С.А. Аскольдов, А. Вежбицкая,
В.В. Воробьев, С.Т. Воркачев, А.И. Геляева, В. фон Гумбольдт, Г.В.
Елизарова, О.Д. Ивицкая, В.И. Карасик, В.Т. Клоков, В.В. Колесов, Е.С.
Кубрякова, А.В. Кунин М.К. Мамардашвили, А.А. Потебня, А.М.
Пятигорский, Ф. де. Соссюр, Э. Сепир, З.К. Тарланов , С.Т. Тер-
Минасова, В. Уорф және т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен
пікірлеріне сүйендік.
Зерттеудің материалдары мен дереккөздері. І. Кеңесбаевтың авторлығымен
жарық көрген Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (І-Х), Ө. Тұрманжановтың Қазақ мақал-мәтелдері
жинағы, Словарь русского языка. под.ред. А.П. Евгеньевой,
Фразеологический словарь русского языка под.ред. Л.А. Воинова,
В.П. Жукова, А.И. Молоткова, А.И. Федрова, Этимологический словарь
русского языка под. ред. М. Фасмера, Англо-русский фразеологический
словарь А.В. Кунин, Oxford advanced learner’s dictionary by S.Wehmeier,
Beginning dictionary Macmillan D. Halsey, Пословицы и поговорки русского
народа из сборника В.И. Даля, сондай-ақ ауыз әдебиеті туындылары мен
көркем әдеби шығармалардан жүрек компонентінен жинақталған қазақ тілінен
– 500, орыс тілінен – 250, ағылшын тілінен –200 жуық тілдік бірліктер мен
бейнелі оралымдар пайдаланылды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған
мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеу барысында
лексика-семантикалық, сипаттама-синхрондық, салыстырмалы-салғастырмалы,
анализдік және концептуалдық әдіс негізге алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. 1) Қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі
жүрек концептін салыстырыла-салғастырыла зерттеу негізінде тілдің әлемдік
бейнесі танылды; 2) Халықтың лингомәдениеттанулық деректері негізінде
жүрек концептінің әлемдік танымдағы табиғаты, концепт категориясы, ойлау
жүйесі, олардың тілдегі көрінісі, лексикографиялық деректері сараланды;
3) Жиналған тілдік бірліктер мен бейнелі оралымдар лексика-
семантикалық топтарға, лексика-семантикалық өрістерге жіктелініп тілдік
тұрғыдан талданылуы зерттеу тақырыбының жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық маңызы. Тіл білімінің когнитология ғылымының
нәтижесінде танылып, ашылып отырған жүрек концептінің мағынасын түрлі
аспектіде қарастыру – жаңаша көзқарастың дәлелі.
Соның нәтижесінде соңғы жылдары ғылымдар тоғысуында пайда болған
этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, психолингвистика, әлеуметтік
лингвистика, лингвистикалық елтану, когнитивтік лингвистика арқылы ұлттық
мәдени ерекшеліктерді анықтап, қазіргі тіл білімінде осы бағыттағы
зерттеулердің кешенді жүргізілуі – тіл білімінің теориялық маңызы болып
саналады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу
орындарында тіл білімінің лексикология, семасиология, фразеология,
этнолингвистика, лингвистикалық мәдениеттану, психологиялық лингвистика,
контрастивті тіл білімі, компаративтік тіл білімі салалары бойынша
жүргізілетін дәрістерде, курстарда, сондай-ақ практикалық сабақтарда
кеңінен пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
• Әлемнің тілдік бейнесі кез келген ұлт өкілдеріні шындық болмысты
танып білу айнасы. Тіл мен мәдениет екі бөлек таңбалық жүйеге
жатқанымен, олар бірін-бірі толықтырып тұратын, әрі өте тығыз
байланысты жүйе. Қандай да бір тілдік бірліктің тарихи негіздері
халықтың болмысымен тікелей байланысты түрлі “мәдени кодтарды”
жеткізуші, ұлттық сана-сезімді өз бойына сақтаушы тілдік таңба
болып табылады. Себебі тілдегі кез келген сөзде халықтың ұлттық
танымы, дүниеге көзқарасы, мәдениеті мен салт-санасы көрініс
тапқан.
• Концепт – ұлттық дүнетанымны ықшам да, терең мағыналы дүниетаным
құндылықтырын айқындайтын тілде көрініс тапқан бірлік. Әр ұлттың
концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Концептілер
бір-бірімен тығыз байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады. Әр
қоғамдық даму кезеңдерге сәйкес тіл мен мәдениет иелері абстрактілі
концептілерді түсінуінде өзгерістер болғанымен, негізгі мәдени,
дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған.
• Ғасырлар бойы атадан балаға мұра ретінде сақталған, әлем тілдерінің
фондық лексикасының негізін құрайтын, әлемнің тілдік бейнесінен
мағлұматтар беретін, бейнелі ойлаудың жемісі болып табылатын
жүрек концепті кез келген тілдің лексикалық қорын байытады.
Сондықтан жүрек концептінен қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде
көптеген фраземалар, мақал-мәтелдер жасалып, тілдің көркемдік
құралдарын көбейткен.
• Көркем әдебиетте, оның ішінде поэзияда сөз әрдайым тура мағынасында
жұмсалмай, әр алуан мақсатта құбылып, өзгеріп, қосымша реңк үстеп,
негізгі тілдік мағынасын ауыстырып немесе тарылтып, я кеңейтіп
қолданылып жатады. Жүрек концепті негізінде туындаған өлең
тіліндегі сөздің экспрессивтік-мағыналық бояуларын таныту,
сөздердің тіркесу барысында беретін жаңа ұғымдарын, оның ішінде
контекстік, кейде окказионалдық ұғымдарын көрсету, синтаксистік
құрылымдағы жарыспалы қатарларын (варианттарын) қарастыру –
лингвистиканың зерттеу нысанының бірі ретінде сөздік қорды
байытқан.
Жұмыстың саралануы мен талқылануы. Диссертациялық зерттеу тақырыбы әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жалпы тіл білімі кафедрасында
жүргізетін ғылыми зерттеу бағытымен сәйкес келеді. Зерттеу жұмысының
негізгі тұжырымдамалары мен нәтижелері С. Мырзабековтың туғанына 70 жыл
толуына арналған ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), Әлемдік
рухани құндылықтар және қазіргі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми – практикалық конференцияда (Алматы, 2007), Тіл –
мәдениет – коммуникация: зерттеудің жаңа жолдары, мәселері мен аспектілері
атты республикалық ғылыми – практикалық конференцияда (Алматы, 2008,
Жаратылыстану факультетіне арналған шет тілдер кафедрасының 40 жылдығына
орай), Тілді және әдебиетті оқыту тәжірибесі мен теориясы: қазіргі күйі,
мәселелері, көріністері атты халықаралық ғылыми – тәжірибелік конферецияда
(Алматы, 2008, Абай атындағы КазҰПУ – дың 80 жылдық мерейтойына арналған),
сонымен қатар зерттеудің мазмұны мен бағыттары аспиранттардың ғылыми-
әдістемелік семинарларында және жалпы тіл білімі кафедрасының
мәжілістерінде баяндама түрінде ұсынылды.
Зерттеудің негізгі мәселелері мен теориялық тұжырымдары әр түрлі
басылымдағы 7 жарияланымда көрініс тапты.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс екі бөлімнен, қорытындыдан, 1
кестеден, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ЖҮРЕК КОНЦЕПТІНІҢ ТАНЫМДЫҚ бейнесі

1. Әлемдік танымдағы тіл табиғаты
Тіл жалпы адамзаттың баға жетпес құндылығы деп танылатын көзқарас
өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне айналды. Өйткені тіл
дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің
объективтенуі болып табылады. Сонымен бірге тіл қоғамдық сананың түрлерін
қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Ал әрбір тарихи кезең,
қоғамдық құбылыстар тілде өз таңбасын қалыптастырып отырады. Тіл қоғамдағы
тарихи, әлеуметтік, мәдени, рухани өзгерістердің айнасы іспетті. Зерттеу
нысаны ретінде алынып отырылған жүрек концептін тілдік жүйенің құрылымдық
бірліктерінен тұратын лингвистиканың ғана емес, жалпы әлемнің тілдік
бейнесін жасайтын танымдық негізде суреттеу – тіл ғылымындағы бүгінгі
таңдағы негізгі бағыттардың бірі.
Кез келген халықтың тілі – сол халықтың шынайы этникалық болмысының
айнасы. Тілді жаңа ғасыр баспалдағына теориялық-танымдық үрдісте зерттеудің
қажеттігі туып отыр. Бұл үрдіс тіл мен адам санасын тұтастықта қарастырып,
тілдік білімді адам миының жемісі, күрделі ассоциативті-вервальды құрылым,
болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жүйе ретінде кешенді сипаттауға
негізделеді. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар
мен олардың сапа-қасиетін сезім мүшелері арқылы сіңіріп, санамен түйсініп
қана қоймайды, оған жауап қайтарады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа
сапада қайта жасауға санала-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді,
қорытады, елеп-екшейді, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Бұл бағыттағы когнитивтік лингвистиканың бастау көзі Аристотельдің,
Платонның, кейін Гумбольдт және оның шәкірттерінің тіл философиясы
концепцияларында жатыр. Когнитивтік үрдістің негізгі айырым белгісі тіл
туралы жаңаша зерттеулерінде, тіпті зерттеу әдістеріне жаңа тәсілдер
енгізуінде емес, таза танымдық бағдарының жаңалығында, тілге танымдық
тұрғыдан келуінде.
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық және лингвистикалық
типологияны шендестіру деңгейінде сипат алды. Сөйтіп, тілдік әмбебап
құбылыстарды терең түсінуге талпынысты шетелде Н. Хомский, М.
Джонсон, Дж. Лакофф, Р. Лангакер және Ресейде – Ю.Д. Апресян,
Е.М. Кубрякова, Ю.Н. Караулов, және т.б. еңбектерінен басталады.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасуында
этнолингвистикалық зерттеулердің мәні ерекше. Этнолингвистикалық
зерттеулердің алғашқы нышаны ретінде тіліміздің байлығы мен мәдениетіміздің
рухани қазынасы ретінде осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген Ә.
Қайдардан [1] бастап Қ. Аронов [2], Ғабитханұлы [3], С.
Жанпейісова [4], Е. Жанпейісов [5], Р. Иманалиева [6], М. Копыланко [7],
К. Күркебаев [8], Г. Кусимова [9], Ж. Манкеева [10], М. Мұсабаева [11],
А. Мұқатаева [12], Р. Панзарбеков [13], Н. Оңғарбаева [14], С.
Сәтенова [15], Ш. Сейтова [16], А. Сейілхан [17], Ұ. Серікбаева [18], Г.
Смағұлова [19], Ә. Хазимова [20], Б. Уызбаева [21] және т.б.
ғалымдардың зерттеулері тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік
зерттеулер үшін құнды мазмұнға ие.
Ал соңғы уақытта таза когнитивтік бағыттағы ізденістер мен зерттеулер
нәтижелі дамуда десек те болады. Оған дәлел Ж.А. Манкееваның Қазақ
тіліндегі мәдени лексиканың танымдық негіздері, Н.Н. Аитованың Қазақ
тіліндегі түр-түс атауларыны когнитивтік семантикасы, С. Жапақовтың
Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері, А.Б. Әмірбекованың
Концептілік құрылымдардың мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М.Мақатев
поэзиясы бойынша), Қ. Жаманбаеваның Тіл қолданысының когнитивтік
негіздері: эмоция, символ, тілдік сана, М.Т. Күштаеваның Тары
концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны,
А. Исламның Ұлттық мәдени контексіндегі дүниенің тілдік суреті,
Э. Оразалиеваның Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы,
М.Б. Тілеубердиевтің Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық
негіздері сынды осы бағытта зерттелініп жүрген еңбектердің маңызы зор
деуімізге әбден болады.
Ғалым Е. Жанпейісов Этнокультурная лексика казахского языка еңбегінде
М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясындағы этнографизмдерді тілдік әрі халықтық
болмыс тұрғысынан зерттеу қазақ халқының мәдениетін тіл деректері арқылы
танытуда қосқан үлес деп білеміз. Ғалым Р. Сыздық Сөздер сөйлейді
еңбегінде бүгінгі күні тілімізде ұмыт болған сөздер мен сөз тіркестерінің
мағынасын ашып көрсетеді.
Лингвомәдениеттану – этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен
тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін тіл арқылы мәдениеттану
бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс қызметін көрсететін ұлттық
ерекшелігін ешбір идеологиясыз, заманға сай келбетін таныту. Бұл ретте
тіл–ұлт–мәдениет дейтін үштік (триада) лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу
нысаны болмақ [19, 147 б.], – деп ғалым Г. Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт
мәдениетінің тоғысуындағы өзара байланысты анықтап, мәдениет ұғымын
мағыналас фразеологизмдердің бойынан тіл аспектісінде қарастырады.
Лингвомәдениеттанудың өркениетте, қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын
тілдік тұрғыдан сөз ету – пәннің зерттеу нысанын нақтылай түседі. Осыған
байланысты көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін
арттыруда халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші
А. Салқынбайдың пікірі толықтыра түспек: “Тілдік деректерді
лингвомәдени аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами
гуманитарлық мәдени, өркениеттілік қырларды айқындау болып табылады.
Табиғаттағы, әлемдегі құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, бәрі де тілде өз
көрінісін табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады” [22, 41 б.], – дейді. Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-
қатынасы туралы сөз қозғағанда алдымен мәдениет ұғымының өзіне тоқталған
жөн. Осы ұғымды анықтау мақсатында тіл білімі саласында көптеген қадамдар
жасалынды.
Мәселен, Г.В. Елизарова мәдениет ұғымын аксиомалық ұғым деп
есептейді, себебі аксиомалық ұғым интуициялық жағынан айқын болып көрінеді.
Дегенмен мұндай кешендік ұғымға анықтама беру өте қиын мәселе. Мәдениет
ұғымына берілген тұрмыстық анықтамалар да жиі кездеседі, мысалы, Мәдениет
– бұл біздің осында қалай өмір сүріп жатқандығымыз (23, 451 б.(, мұндай
анықтамалар мәдениет ұғымын белгілі бір аспектіге қатысты алып қарамай,
оның бүкіл көпқырлығын қамтуға талпынады. Мәдениетке анықтама берудің
алғашқы қадамы мәдениет дегеніміз – бұл барлық қоғамда болатын гомогенді
құбылыс деген көзқарасқа негізделеді. Қоғамдар арасындағы айырмашылық мәні
мен мазмұнына қарай болатын айырмашылық ретінде қарастырылмай, бір ғана
құбылыс, яғни мәдениеттің даму деңгейіне байланысты анықталып отырады. Оның
өлшемі ретінде тағы, мәдениетсіз өмірден өркениет сатысына көтерілу үрдісі
алынды. Өркениеттің белгілері артқан сайын қоғам да дами береді, оның
үстіне кез келген қоғам мәдени қатынасы жоғары деңгейде болған жағдайда
ғана дамыған елдер қатарына жатқызылатын болды. Э. Талордың еңбектерінен
осы ұғымға анықтама берудің ең айқын үлгілерін табуға негіз бар. Оның
мәдениет ұғымына берілген анықтамасы бойынша, мәдениет құрамына білім беру,
дін, өнер, мораль, заң, салт-дәстүр және қоғам мүшесі ретінде әрбір адамның
өз талғамына сай меңгеретін тағы да басқа әдет-қылықтарын енгізе отырып,
оны кешенді бүтіндік етіп сипаттайды. Алайда осындай көзқарас тұрғысынан
қарағанда өркениет пен мәдениет – бір-бірімен салғастыруға болмайтын өлшем
деген оймен келісу мүлдем қиын болады. Бір құбылысты екінші құбылыс арқылы
ешқашан өлшеуге болмайды, себебі бұл екі құбылыс әр түрлі жазықтықты алып
жатыр (23, 10 б.(.
ХІХ ғасырдың соңында, Ф. Боастың антропологиялық еңбектерінен өрбіп,
мәдениет термині түрлі қоғамдарға байланысты қолданыла бастады. Мәдениет
құбылысына деген осындай көзқарастар модификациясының әр алуан болуы тілдің
қандай мағынаға ие болатындығы туралы мәселеге байланысты туындайтындығы
белгілі. Осы сәттен бастап мәдениет пен тіл бір-бірінен жігі ажырамас қарым-
қатынаста қарастырылатын болды.
А. Вежбицкаяның тұжырымдауынша, Клифорд Герцтің мәдениет ұғымына
қатысты ұсынған анықтамасы аса жемісті айтылған. Клифорд Герц: Мәдениет
дегеніміз – бұл белгілерге толы мағыналардың тарихи жолмен берілетін
үлгісі. Бұл әрдайым жалғасын тауып отыратын жүйе, оның көмегімен адамдар
бір-бірімен араласады, сөйлеседі және оның негізінде адамдардың өмір мен
өмір қағидалары жайлы білімдері қалыптасып, дами түседі (24, 289 б.(.
Э. Сепир қоғамның қалай өмір сүретіндігі мен қалай ойлайтындығы
мәдениет болып саналады деп анықтады (25, 193 б.(. Ал Г.П. Нещименко
жалпыланған дефиницины жоғары бағалады. Осы аталған жалпыланған дефиницияға
сәйкес мәдениет термині арқылы шынайы өмірдің рухани меңгерілуі
айқындалады. Осы термин арқылы мәдени құндылықтары адамның рухани
қызметінің объектіленуінің нәтижесі ретінде түсіндіріледі (26, 31 б.(.
Көптеген зерттеушілер өз еңбектерін арнаған ғылым, мәдениет салаларының
құрамына енетін компоненттер, оның зерттелу мақсаты мен арнайы бағыттары,
мазмұны мен құрылымы әр түрлі жолмен талқыланды.
Мәдениет ұғымын, әлеуметтік тұрғыдан алғанда, ең алдымен, табиғаттан,
биологиялық және физиологиялық күштерден ерекше, жеке тұлғамен ғана
шектелмейтін, қарым-қатынас құралдары арқылы бір-бірімен араласатын
адамдардың тобына тікелей қатысты сала ретінде қарастырған тиімді. Мәдениет
ұғымын анықтау барысында жасалатын когнитивті қадамның нәтижесінде
мәдениетті жеке тұлғамен меңгеріле отырып, ойлау реалийлары, құрылым мен
үрдіс терминдерін қолдану сипатында қарастыруға болады. Семиотикалық бағыт,
біріншіден, оны әлемге тарататын, ал содан соң қарым-қатынас түрінде
қолданылатын таңбалар жүйесі деген ойға сүйенеді.
Дегенмен жоғарыда келтірілген анықтамалардың бір де бірі мәдениет
ұғымының табиғатын толық аша алмайды, себебі олар мәдениеттің көптеген
қырларының тек бір қырын ғана ашуға қабілетті, олар мәдениетке тек қадам
жасау арқылы шектеліп, оны тұтастай қарастыра алмайды.
Осы құбылысқа қатысты және рефлексивті зерттеу қадамын тіл білімі
саласында М.К. Мамардашвили мен А.М. Пятигорский сынды ғалымдар жасаған
еді. Аталған ғалымдар: Бәлкім, мәдениет туралы тек белгілер мен
таңбалардың қолданылуы көзге көрнекті болған жағдайда ғана сөз қозғаған
дұрыс шығар. Мұның мән-жайы жекелеген мәдениетте қандай да бір компоненттің
қаншалықты жоғары дәрежеде болатындығымен тығыз байланысты болуы мүмкін.
Олардың тарихи және антропологиялық қатар өмір сүруі бастапқыда кез келген
мәдениетте болған, өйткені ендігі жерде мәдениет туралы ой қозғалуы
ықтимал. Біз тіпті мәдениет тым көне болған сайын, таңбалық жүйелердің
қолданылуынан гөрі, белгілердің қолданылуы тым шектеулі болатындығын
тұспалдай аламыз... Осы мағынаға сүйенетін болсақ, кез келген мәдениет –
бұл символдылық пен тілділіктің өзара қарым-қатынасының арасындағы жеке
түрі деп айтуымызға болады (27, 183 б.(. Бұдан әрі қарай авторлар
мәдениет – бұл ойлауға объективті тұрғыда бағытталған шапшаңдықты тарату
деп тұжырымдайды (27, 192 б.(. Барлық ғалымдар, оның нақты ғылыми мектепке
жататындығынан тыс, мәдениеттің осы күрделі құбылыстың құрылымындағы ерекше
қызметі бар екендігін мойындайды.
Э. Сепир: Мәдениеттің өркендеуі мен оның тарихи жалғастық табу
барысында тілдің елеулі де тиімді әсері бар. Бұл мәдениеттің жоғарғы
деңгейіне де, оның алғашқы, жабайы формаларына да қатысты. Жабайы
(примитивный) қоғамның мәдени қорының басым бөлігі нақты анықталған белгілі
бір тілдік формада сақталып қалады (25, 233 б.(. Осы тұста жабайы
мәдениет терминінің қолданылу туралы мәселе бой көтереді. Біз мәдениеттің
әр алуан түрлері болатындығын білеміз, бірақ бұл жабайы да немесе
дамыған да мәдениетке жатпайды.
Қазіргі лингвистка саласы тіл мәселелерін зерттеудің аясын жылдан-жылға
кеңейтіп келеді. Тіл білімін аралас пәндермен, атап айтсақ мәдениеттану,
этнология және этнография салаларымен интеграциялаудың нәтижесі
мәдениеттану лингвистикасы немесе лингвомәдениеттану деп аталатын пәннің
негізінің қалануына себепші болды.
Әр түрлі мәдениеттерді салғастырудың нәтижесінде тіл мен мәдениетке
қатысты ұлттық-спецификалық мәселелердің шешімін табуға мол мүмкіндік
туындайды. Бір жағынан қарағанда, белгілі бір тілді қолданушылардың
өкілдері үшін релевантты болып келетін тілден тыс болмыстың өзіндік
белгілерінің көрінісін тілден табуға болатындығы анық; екінші жағынан,
тілді, ең бастысы сөздің мағыналарын меңгере отырып, белгілі бір тіл өкілі
бүкіл дүниені туған ана тілі арқылы құрылатын сурет арқылы көріп бастайды,
осылайша осы мәдениетке тән дүниенің концептіленуімен үйренісіп кетеді.
Адам танымындағы әртүрлі психикалық құбылыстар (мінез-құлық, сезім,
түйсік, таным, қиял, қабілет, эмоция, ерік, жігер және т.б.) адамдар
арасында болатын қарым-қатынас, сөйлеу үрдісі кезінде ерекше маңызды рөл
атқарып, ұлттық тілдің бояуын арттыра түседі. Ғалым Ж. Манкеева: “Тіл –
этносты танушы құрал. Ол сол ұлт өкілінің ұлттық жан дүниесін, сезімін
сипаттайды. Адамның рухани қызметі тек қоғамда дамиды, әрі рух арқылы
адамзатқа беріледі. Этнопсихология халықтардың ұлттық ерекшелігінің
негіздерін, себептерін, дамуын, я жоғалуын ашуға тырысады. Онда пайдалы
нәрселер жетерлік”, – дейді [28, 76 б.].
Рухани мәдениетке қатысты компоненттердің ұлттық ерекшелігі қалыптасқан
сөздердің тілдік тәсілімен жасалынған белгілері арқылы айқындалып бітпейді.
Дегенмен тіл рухани мәдениеттің жігі ажырамас компоненті ретінде
мәдениеттің басқа да компоненттерінің жасалуының, оның дамуының және қызмет
етуінің ең негізгі шарты ретінде маңызды рөл атқарады. Осы тұста рухани
мәдениеттің даму үрдісіндегі сабақтастықты жүзеге асырудағы тіл туралы сөз
қозғалып отыр. Сабақтастық механизмдеріне келетін болсақ, мұнда оны тілден
тікелей көрініс тапқан әлемнің суретін талдау құралы арқылы түсіндіруге
болар еді.
Тіл туралы сөз қозғаған жағдайда, әдетте табиғи тіл туралы айтылады,
дегенмен бұл сөздің мағынасы әрдайым біркелкі бола бермейді.
М.К. Мамардашвили мен А.М. Пятигорскийдің пікіріне сүйене отырып, біз
тілге жаңа саналы тәжірибені өңдеуші ретінде қарау көзқарасын өзгерту қажет
екендігін атап өтеміз. Белгілі бір тілді қолдана отырып (атап айтсақ, ғылым
тілі, мәдениет тілі, өнер тілі, т.б.), осы жайттың өзі де басқаша жолмен
берілуі мүмкін деген ойға іштей сіңіп кетуіміз қажет. Бұл ой
психотехникалық тәртіп бойынша адамды келесі сатыға әкелуі ықтимал, яғни
мұндай жағдайда адамның келесі сатыға келуі дегеніміз - бұл тіл туралы кез
келген тіл, кез келген білімнің нағыз тіл бола алатындығын түсіне бастау
болып саналады. Басқа сөзбен айтсақ, тіл кейбір жағдайда ешқандай мағынаны
білдірмейді деген сөз ... (27, 104 б.(. Қазіргі позитивті білім
контексінде болатын жады дегеніміз – бұл таңба емес, эпифеномен, ол тілдің
абсолюттік әмбебаптануы (универсализация) барысында тілдегі кез келген
тәжірибенің өзектіленуінің механизмі ретінде қызмет атқарады. Тілдің
қатыстылығын түсінбеген жағдайда (оның санаға деген қарым-қатынасы) бүкіл
өмір тілге айналады, немесе, керісінше – тіл өмірмен теңестіріледі. Осының
нәтижесінде бұл мәселенің көтерілуі қазіргі мәдениет саласының өзіндік
құндылықтарымен қатар оның тіл-өмір псевдомәдениетіне енуімен тығыз
байланысты түсінбеушілік шеңберінен шығатындығы сөзсіз екендігі анықталады.
Осы мәселеге сүйене отырып, зерттеушілер мынадай қорытындыға келеді: ...
тілдің әмбебаптануының қосымша амалдары ретінде осы әмбебаптану үрдісін
бүркемелеп жеткізетін жаңа мәдени категориялар, яғни өмірді тіл ретінде
түйсінуді өз жолы етіп таңдап алатын категориялар пайда болады (27, 121
б.(.
Тіл дегеніміз не? деген сұраққа мынадай жауаптар беруге болады:
– омыртқалы жануарлар мен адамдардың бойында бұлшық ет өскіні ретінде
болатын ауыз қуысындағы дене мүшесі, ол дәм сезу қасиеттерін анықтайды,
тамақты шайнап, жұтуға мүмкіндік береді;
– бұл адамның сөйлеу дыбыстарының пайда болуына тікелей қатысатын және
осылайша ойды сөзбен жеткізетін дене мүшесі; сөйлеу мүшесі;
– өзіндік дыбыстық және грамматикалық қатары бар ойды сөзбен жеткізу
жүйесі, ол адамдардың бір-бірімен араласу құралының қызметін атқарады;
– белгілі бір сипаттамалық ерекшелігі бар сөйлеу тілінің бір түрі:
стиль, буын. Әдеби тіл. Ауызекі сөйлеу тілі. Газет тілі;
– сөзсіз, сөйлемей араласу құралы. Формулалар тілі. Музыка тілі;
– көнерген. Халық, халықтық;
– тылға түскен адам (пленный);
– қоңыраудағы металдық тетік (стержень) [29, 779 б.].
Әрине, берілген сөздік мақала тіл лексемасының мағынасының толық
түсінігін бере алмайды. Біріншіден, бұл берілген лексеманың орыс тіліндегі
сөздік мағынасы болып табылады. Ал басқа да қарастырылып отырған екі тілде,
яғни ағылшын және қазақ тілдерінде бұл лексеманың мағынасы өзгешелеу болып
келеді, мұнда жоғарыда келтірілген барлық пункттер бойынша терминологиялық
сәйкестіктер мүлдем жоқ. Ағылшын тіліне келетін болсақ, мұнда tongue (дене
мүшесі ретінде) және language – тіл терминдері басым қолданылады. Оған
қоса бұл сөздің тылға түскен деген мағынасы ағылшын тілінде кездеспейді,
ал металдық тетік мағынасы салыстырмалы түрде қарастырылып отырған
тілдердің ішінде тек қана орыс тіліне тән.
Тіл концептісінің мағынасының рефлекциясы бейвербалды тілдердің
туындауына септігін тигізеді: ым тілі (жест), мимика, таңбалар, дыбыс
(сигнал), белгілер тілі. Бұл сөздің метафоралық қолданысының да өзіндік
ерекшелігі бар: өнер тілі (бейнелеу өнерінің тілі, музыка тілі, хореография
тілі деп бөлінеді; тағы да бір рефлекция – живопись тілінен алынатын (түсі,
тізбегі, т.б.), музыка тілінен алынатын (дыбыс, тембр, ырғақ және т.б.),
сонымен қатар хореография тілінен алынатын тіл (пластика, қимыл, т.б.).
Бұдан кейін болатын рефлекцияның нәтижесінде жаңа тілдер пайда болып, олар
тереңдей түседі: бояу тілі, дыбыс тілі және т.б. Ғылым тілінің
рефлекциясынан біз математика, геометрия тілін, осыдан келіп математика
тілінен тағы да бір тіл туындата (сандар, формулалар, т.б.) аламыз. Тіл
ұғымының құрылымы өзегінен (ядросынан) бірнеше тілдік орбиталар тарайтын
атом түріне ие болады. Лингвистикалық зерттеулердің қазіргі кезеңінде
тілдің тек қана формалық құрылымын және оның коммуникативтік қызметін
зерттеу тілдің мәдениет жасау үрдісіндегі алатын шынайы орнын
шектейтіндігі айқындалды. Тілдің мәнін ашуға қажетті басқа да жолдарға
келсек, тілді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, ең алдымен
белгілі бір этностың мәдениетінің жігі ажырамас бір бөлшегі түрінде
қарастыруға болатындығымен байланысты (30, 54 б.(.
Тіл білімінде осы мәселені ең алғаш рет Вильгелм фон Гумбольдт көтерген
еді. В. Гумбольдт тіл тек қана қарапайым акт, аяқталмаған соңғы жеміс емес,
ол сонымен қатар белсенділік және бұл рухани күштің қайта жасалып отыратын,
ұзақ жұмысының жемісі деп тұжырымдап, былай деп жазды: Тіл әрбір халықтың
рухани күшінің сыртқы сипаты іспеттес: халықтың тілі дегеніміз – оның
рухани күші, ал халықтың рухани күші дегеніміз – оның тілі, бұдан артық
тепе-теңдікті елестетіп көру ешқандай да қиындық туындатпайтындығы белгілі
(30, 68 б.(. Өз кезегінде Фердинанд де Соссюр тіл лексемасына өзінің әрбір
бөлігіне сәйкес іштей реттелінген жүйе деген анықтама берген еді. Соссюр
белгіленіп отырған объектіге бағынышты болғанымен, ол бәрінен де азат және
оған қатысты дербес сала екендігін дәлелдеді. Сонымен қатар тіл белгілі бір
жүйе құрамайтын фактілерге бағынышты туындатушы сала да болып саналады деп
атап көрсетті (31, 112 б.(.
Э. Сепирдің пікірі бойынша, тіл дегеніміз - таза адамзаттық, арнайы
туындап жататын белгілердің көмегімен ойды, эмоцияны және тілек, ниетіңді
жеткізудің түйсіктік (инстинктивті) емес тәсілі. Бұл белгілер – ең алдымен
есту белгілері болып табылады және олар есту мүшелері деп аталатын дене
мүшелері арқылы туындайды (25, 31 б.(.
З.К. Тарланов тілді этноспен тығыз байланыста қарастырады: Тіл өзінің
өкілдерінің этникалық шекараларында – бұл қарым-қатынас құралы болумен
қатар, жады және белгілі бір халықтың тарихы, оның мәдениеті және танымдық
қызметінің тәжірибесі, сонымен қатар дүниетанымы мен психологиясы, табиғат
пен ғарыш, ауру түрлері мен оларды емдеудің жолдары, этнос пен оның өзіндік
болмысын арттыру мен сақтау мақсатында жаңа буын адамдарын тәрбиелеу және
даярлау туралы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын білім қазынасы болып
табылады. Осылайша тіл өзінің даму барысында өмірдің тарихи жолмен
қалыптасқан ұлттық сипатын әр алуандылығына қарай және диалектикалық қарама-
қайшылықтарына сәйкес таратып отыратын мәдениеттің белгілі бір формасын
білдіреді (32, 6 б.(.
С.Т. Тер-Минасова тілді айнамен салыстыруды жөн деп есептейді: айнадан
расында да қоршаған орта айқын байқалады. Сол сияқты тіл де барлығын
білдіреді: географияны, ауа райын, тарихты, өмірдің жағдайларын, т.б.
шынайы әлем мен тіл аралығында болатын өзара қарым-қатынасты былайша
көрсетуге болады:

1-кесте – Тіл мен әлем аралығындағы қатынас.

Шынайы өмір Тіл

Зат, құбылыс Сөз
Дегенмен, әлем мен тіл аралығында ойланатын адам, яғни белгілі бір тіл
өкілі тұрады.
Тілдің қоғамдық табиғаты берілген қоғамда (би- немесе полилингвизм,
тілдерді үйрету жағдайы, қоғамның, ғылым мен әдебиеттің және т.б. даму
деңгейі) оның қызмет етуінің сыртқы жағдайы ретінде де, тілдің өзінің
құрылымында да, оның синтаксис, грамматика, лексика, функционалдық
стилистика салаларында көрініс табады.
Сонымен, тіл мен шынайы өмір аралығында адам тұрады. Тура сол адам
өзінің есту, сезу мүшелері арқылы әлемде болып жатқан оқиғаларды,
жаңалықтарды қабылдайды және түйсінеді, осының негізінде әлем туралы
өзіндік көзқарасының жүйесін қалыптастырады. С.Т. Тер-Минасованың пікіріне
сүйенетін болсақ, адам әлемнің көрінісін өзінің санасынан, ой елегінен
өткізіп, осынау түйсінудің қорытындысын саралай отырып, оны тілдің
көмегімен өзінің сөйлеу ұжымының мүшелеріне жеткізеді. Басқа сөзбен айтар
болсақ, шынайы өмір мен нақты тілдің аралығында әрқашан сана (ойлау)
тұратындығы белгілі болады.
Сөз шынайы өмірдің затын емес, керісінше, тіл өкілінің санасында
болатын осы затпен байланысты ұғым, көзқарасты айқындайтын көріністі
жеткізіп отыратындығы айдан анық мәселе. Осыған орай, бұл ұғым өзінің пайда
болуына белгілі бір дәрежедегі септігін тигізетін негізгі белгілердің
жиынтығының деңгейінде құрылады, сондықтан да ол нақты белгілерден бөлінген
абстракциялық ұғым болып саналады. Әрбір халықтың шынайы әлемнен ұғымға
және одан әрі оны сөзбен жеткізуге көшу жолы әркелкі болатындығы белгілі,
бұл көбінесе олардың тарихына, географиясына, сонымен бірге кез келген
халықтың тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктеріне, осыған сәйкес олардың
қоғамдық санасының дамуының айырмашылықтарына негізделеді. Біздің санамыз
ұжымдық (өмірдің қырларымен, салт-дәстүрлерімен, т.б.) болғандықтан, яғни
жоғарыда мәдениет сөзімен берілген кең – этнографиялық мағынадағы, сонымен
бірге жеке (нақты тұлғаға қатысты әлемді арнайы түйсіну) мағынадағы барлық
заттарды ала отырып, тіл өмірді бір емес, екі жолақ арқылы көрсететіндігін
байқауымызға болады: атап айтсақ, шынайы өмірден ойлауға және ойлаудан
тілге көшу үрдісі. С.Т. Тер-Минасованың пікірінше, айнаға қатысты метафора
бастапқыда көрсеткендей енді нақты көрсетпейді, себебі ендігі жерде айна
қисық болып қалады: бұл белгілі бір ұжымның сөйлеушісінің мәдениетіне, оның
менталитетіне, өмірді түйсінуі немесе дүниетанына негізделіп жасалынады
(33, 40 б.(.
Ғылыми мұраларында тілдік дамудың уақыт пен кеңістікке қатысы туралы
құнды деректер қалдырған профессор Қ. Жұбанов сөз мағыналарының дамуы,
кеңеюі, өзгеруінің (лингвистикалық және экстралингвистикалық) әртүрлі
себептерін зерттеуге, зерделеуге үлкен көңіл бөлген. Тіл элементтері
жалпыхалықтық қолданысқа түскен кезде өзінің бастапқы тілдік нұсқасын бірте-
бірте өзгертіп, жоғалтып, өшіріп алуы мүмкін (34, 110 б.(.
Сөз дегеніміздің өзі тек қана дыбыстардың тіркесуі емес, белгілі бір
мағынаның көрсеткіші, ал мағына болса қатып қалған нәрсе емес, ол да
кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп, дамып отырады.
Демек, сөз және оның мағынасының дамуы әрбір қоғамдық даму
кезеңдеріндегі дүниетанымдық көзқарастарға тікелей байланысты. “Себебі тіл
– адамзат тарихының қоймасы тәрізді. Жердің тарихын білем дегендерге
белгілі бір тәртіппен бірінің үстіне бірі орналасқан қатарлар арқылы із
қалдырып, жердің геологиялық дамуының кезеңдерін көрсететін жер қабаттары
тәрізді тілдің де әрбір кезеңі даму тәртібіне сай тілде қаланып, қалыптасып
сақталады”, – дейді [35, 40 б.].
Э. Сепир басқаша көзқарасты ұстанды: ... тіл мен ойлаудың шекарасы
шартты түрде бір-бірімен сәйкесе алмайды. Тілді символикалық ойлаудың жалпы
жинақталған, өте жоғары деңгейіндегі ойлаудың сыртқы қыры деп есептеуімізге
болады. Тілдің табиғатына тағы мынадай анықтама беруге негіз бар: тіл
өзінің мәніне қарай жадыға дейінгі (дорассудочный) қызмет. Ол құрылымы мен
формасы жасырын түрде берілетін санаға бағына ілеседі және кейбір жағдайда
ғана талқылануы мүмкін; жалпы тараған көзқарастан тыс, қарапайым көзқарас
тұрғысынан алып қарасақ, тіл дегеніміз – дайын қалыптасқан ойға жататын
құрал (25, 36 б.(.
Б.Л. Уорф тілдің адамзат қызметінің түрлі салаларына әсер етуін тілдің
қолданылуының ерекше жағдайларымен қатар, оның үнемі қолданылып жүретін
жалпы заңдары және күнделікті болып жататын белгілі бір құбылыстардың
тұрақты бағасына тікелей қатысты болады деп дәлелдеді. Кез келген халықтың
тілдік жүйесінің (басқа сөзбен айтқанда, грамматикасы) автордың ойынша,
ойды жеткізудің қарапайым құралы ғана болып есептеледі. Керісінше,
грамматиканың өзі ой түзеді және ол жеке тұлғаның ойлау қызметі, оның алған
әсерін талдау және топтау құралына басшылық ететін бағдарлама болып
табылады (36, 97 б.(.
А.А. Потебня адам белігілі бір затты түсінбейінше тіл де болмайды,
бірақ түсіну тек ең көркем ыммен алмастыруға болмайтын сөздер арқылы ғана
жүзеге асады деп тұжырымдайды. Беккердің анықтамасы бойынша, тілдің пайда
болуы және оның ойға қатысы туралы мәселені шешу - оны, яғни тілді организм
деп атау болса, Гумбольдтың пікірінше, тілдегі бар сөйлеу мен
түсініктердің, субъект пен объектінің, бөлінбейтін бөлшек және адамның,
адамзат пен құдайдың аралығындағы қарама-қайшылықтарды бір-бірімен
жарастыра білу. Ал А.А. Потебняның тұжырымдамасына сүйенсек, тек қана
сөздің көмегімен жасалатын ұғымды білдіретін саналы ой қызметінің рухын
қабылдағаннан кейін, біз рухсыз тіл болуы мүмкін еместігін анық байқаймыз,
өйткені рух тілдің көмегімен жасалынады және тіл уақыт бойынша рухтың
бойындағы ең алғашқы жаңалық болып табылады (36, 97 б.(.
Бүгінгі таңда бұл мәселені ғалымдар басқаша қарастырып жүр. Мәселен,
тіл мен ойлаудың өзара қарым-қатынасын түсіндіре отырып,
М.К. Мамардашвили мен А.М. Пятигорский тіл біліміне сана құрылымы,
сана формасы, метасана сияқты ұғымдарды енгізді: Ойлау мен тіл белгілі бір
ұғымдардың бар болуына байланысты осы заттардың (біз бұларды метазаттар деп
атаймыз) өздері туралы тек қана табиғи жолмен қызмет атқаруы мүмкін. Яғни
ойлау сана туралы белгілі бір мәлімет болған жағдайда ғана қызмет
көрсетеді. Берілген заттың қызмет атқаруының элементі болып табылатын
заттар туралы осындай мета анықтамалар зат немесе объектілеу ретінде нақты
объективті формада беріліп, қызмет көрсетуі ықтимал (27, 34 б.(.
Сонымен, ендігі қарастыратын мәселеміз – тіл мен сананың өзара қарым-
қатынасы. Тіл мен сананың өзара байланысы – тіл білімінде де, философия
саласында да мәңгілік күрделі мәселе. Тіл – тек қана қарым-қатынас құралы
емес, сонымен бірге ол ойлау үрдісін жүзеге асыруға аса қажет жағдай деген
ойды ең алғаш рет В. Гумбольдт айқын түрде дәлелдеп берген еді: Тіл ой
түзейтін мүше... интеллектуалдық қызмет және осыған орай тіл бүтін бітім
(тұтастық) құрайды (30, 75 б.(. Оның үстіне Гумбольдт көбінесе тілге басым
назар аударды.
Ғалымдар сана туралы айта отырып, біз сана ұғымының тілдік формасын
сана саласына жатқызбауымыз керек деген қорытындыға келеді. Біз тіл болған
жерде – сана да бар деп нақты айта алмаймыз. Біздің ұғымымыздағы сана деп
тілді қолданамыз, себебі бұл сана жүйелі түрде экспликацияланып отырады.
Авторлар сананы мәтіннің лингвистикалық зерттелуі арқылы және тілдік
ойлаудың белгілі бір құрылымы сананың болғандығынан гөрі болмағандығына
байланысты түсіну мүмкін емес деп есептейді. Сана саласының өзін мифема
сипатында қарастыру әлемдік оқиғаға, әлемдік объектіге қатысты сана саласы
әмбебап бақылаушы ретінде көрініс табады деген тұжырыммен ұштасады. Сана
күйі терминін авторлар былайша түсіндіреді: Адам түсінбеген жағдайда –
бұл сана күйі, ол түсінген жағдайда – бұл да сана күйі, ол бір нәрсені
түсінгенде - сана күйі, ал екіншісін түсінбеген жағдайда – бұл да сана күйі
болады (27, 60 б.(. Сананың құрылымы мазмұн деп, форма деп аталынуы
ықтимал – бұл адамның көңіл-күйіне сәйкес абстракцияланған мазмұн болуы
тиіс: Сана құрылымы – сана саласы көзқарасы тұрғысынан алып қарағанда
сананың жай-күйімен тығыз байланысты пайда болатын сана орнының тұрақты
әрі берік, мазмұнды түрде орналасуы (27, 77 б.(. Авторлардың келесі бір
тұжырымының біз үшін маңызы зор: Сананың өзіне арналған тілі болмайды,
оның тек психикаға арналған тілі бар, осы тілі арқылы ол символдар
тілінің қызметін атқарады (27, 145 б.(.
Егер де осы айтылған барлық тұжырымдарды топтастырсақ, онда
В. фон Гумбольдт және Э. Сепир–Уорфтың тұжырымдамаларындағы заң
шығарушының рөлі ең алдымен өзіндік құрылымы бойынша ойлаудың белгілі бір
деңгейдегі формаларының негізіне міндеттелетін табиғаттың кез келген
бөліктерінің әрбір бағыттарын анықтайтын тілге ауып кетеді.
М.К. Мамардашвили мен А.М. Пятигорский рефлексия ұғымын енгізе отырып,
сана мен тіл заттардың нақты өздері туралы (метасана, метатіл) белгілі бір
көріністері бар болған жағдайда ғана қызмет атқара білуі мүмкін деген
тоқтамға келеді.
Қалай болған жағдайда да, тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жіктелуі
оның мәнің анықтау үшін жеткілікті дәрежедегі сипаты болатындығын айқын
көрсететіндігі дау туғызбайды. Этникалық тіл, оның тарихын этнос пен оның
тарихынан бөліп қарастыру мүлдем мүмкін емес, осыған орай этникалық
құбылыстардың, константтың ешқайсысы да онымен толық дәрежеде, оның
әмбебаптығына, ойды жеткізу тұрақтылығына және көптеген ғасырлар мен
мыңжылдықтар бойындағы бүкіл этникалық жайттарымен бәсекеге түсе
алмайтындығы дау туғызбайтындығы белігілі мәселе. Міне, дәл осы жағдай тіл
білімінің жаңа саласы – этнолингвистиканың пайда болуына тікелей түрткі
болды.
Н.И. Толстой атап көрсеткендей, тілге қатысты этнолингвистика мен
этнолингвистикалық бағыттар жаңа болып саналмайды. Ол И.Г. Гердер
(XVIII ғ.) және В. Гумбольд (XIX ғ.) сынды тіл білімі тарихшыларының
еңбектерінен кейбір этнолингвистикалық идеяларды аңғарған болатын, дегенмен
этнолингвистика тілге деген белгілі бір бағыт және қадам ретінде оның даму,
рухани жолдары бойынша ХХ ғасырдың алғашқы жарты жылдығында пайда болды.
Оның пайда болуы жазба дәстүрі қалыптаспаған америкалық үндістердің тілі
мен мәдениетін зерттеген белгілі этнограф Ф. Боас және тілші әрі этнограф
Э. Сепирдің есімдерімен тығыз байланысты. Э. Сепир екі бірдей қорытындыға
тоқталды: тілді дыбыстық белгілердің таза шартты түрдегі жүйесі деп
қабылдауға мүлдем болмайды; тіл мен диалектіде кездесетін айырмашылықтар
біздің бір әлеуметтік топтан келесі бір топқа ауысуымыз барысында ешқандай
шеңбермен шектелмейді (37, 28 б.(. Бұл тұжырымдар толық деңгейде диалект
ұғымы мен соған ұқсас феномендерін қолданатын белгілі бір ұлттың өнер, салт-
дәстүр, наным-сеніміне байланысты туындаған деуімізге болады.
Арнайы және тарылған ұғымдағы этнолингвистика тіл білімінің тіл мен
этностың, тіл мен мәдениеттің, тіл мен халықтық менталитеттің, тіл мен
мифологияның, тағы да басқа салалардың мәселелерін анықтап, оларды шешетін
саласы болып табылады. Лингвистиканың берілген осы саласы тілдегі халықтық
мәдениеттің көрініс табуы, психологиялық және мифологиялық көзқарастармен
қатар (адамзаттық қызметтің кез келген қырына, соның ішінде әсіресе
материалдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.