Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1. Экономиканы басқарудың аймақтық астарының теориялық.әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
2. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық даму барысын талдау ... ... ... ... . 22
2.1. Алматы облысының әлеуметтік . экономикалық даму сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2. Индустриялық.инновациялық стратегия мен бағдарламаның аймақтарда жүзеге асу барысы ... ... ..
47
3. Аймақтық экономиканы басқарудың тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.1. Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... .
54
3.2. Аймақтардың даму тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
1. Экономиканы басқарудың аймақтық астарының теориялық.әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
2. Аймақтың әлеуметтік.экономикалық даму барысын талдау ... ... ... ... . 22
2.1. Алматы облысының әлеуметтік . экономикалық даму сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2. Индустриялық.инновациялық стратегия мен бағдарламаның аймақтарда жүзеге асу барысы ... ... ..
47
3. Аймақтық экономиканы басқарудың тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
3.1. Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану мәселелері ... ... ... ... ... ... .
54
3.2. Аймақтардың даму тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: « ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы» - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды, шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің ағымдағылардан басымдығы;
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: « ... қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің, сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің тиімділігінің айқын айғағы» - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда ілгерілей бастады. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ, әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау, ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату, бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды, шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің ағымдағылардан басымдығы;
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты» деп аталатын Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж.
2. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен бекітілген. Астана, 2006 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
5. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 1997.- с. 243
6. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 1993.- с. 428
7. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
8. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2001 ?1.- с. 55-76
9. ВРП за 2000-2006 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
10. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
11. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
12. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
13. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2001. –512 с.
14. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
15. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
16. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
17. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
18. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
19. Бол Рой, Иохинес Ф.Ли. городские общественные финансы в развивающихся странах. –Нью-Йорк, 1992.
20. Богачев О Бюджетный механизме в мировой практике развития депрессивных и остальных регионов. // Вопросы экономики. №6 –1996. С. 100-113.
21. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2002, Том 2. 409 с.
22. Постановление Правительства РК. ''О концепции региональный политики РК'' от 9 сентября 1996 года, №1097.
23. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. // Экономические реформы: Особенности переходного периода. /Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. –Алматы: Экономика, -1999. –С.70-76.
24. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. // Известия МО иН РК, НАН РК. –1999. -№3. –С.14-23.
2. Қазақстан Республикасының 2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Астана, 2006 ж.
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму СТРАТЕГИЯСЫ. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы N 167 Жарлығымен бекітілген. Астана, 2006 ж.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 06 сәуір 2007 ж. №310 Жарлығы. Астана , 2007
5. Алпысбаева С.Н. Региональный рынок: закономерности формирования и развития. - Алматы, Ғылым, 1997.- с. 243
6. Шнипер П.И., Новоселов А.С. Региональные проблемы рынковедения: экономический аспект. - Новосибирск, Наука, 1993.- с. 428
7. Эльдиев М. Экономическое регулирование продовольственного обеспечения в регионе // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 1999 № 11. - с. 9
8. Суспыцин С.А. Принципы и методологические схемы построения инвестиционных трансфертов государственной поддержки регонального развития // Регион: экономика и социология. - 2001 ?1.- с. 55-76
9. ВРП за 2000-2006 гг: основные понятия, общие методические положения по рассчету ВРП. - Агенство РК по статистике, 20.06.2000.
10. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. . Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана - Алматы, Экономика, 1998. - с.84
11. Курс экономической теории. Учебное пособие. / под редакцией Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. –Киров, 1996-624 с.
12. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
13. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2001. –512 с.
14. Проект Бюджетного Кодекса. Документы Министерства финансов Республики Казахстан.
15. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1996.
16. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
17. Поляк Г.Б. Развитие местных бюджетов в условиях новых методов хозяйствования. Новые методы хозяйствования: обзорная информация. –М., НИФИ, 1998. –146 с.
18. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
19. Бол Рой, Иохинес Ф.Ли. городские общественные финансы в развивающихся странах. –Нью-Йорк, 1992.
20. Богачев О Бюджетный механизме в мировой практике развития депрессивных и остальных регионов. // Вопросы экономики. №6 –1996. С. 100-113.
21. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А. Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2002, Том 2. 409 с.
22. Постановление Правительства РК. ''О концепции региональный политики РК'' от 9 сентября 1996 года, №1097.
23. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. // Экономические реформы: Особенности переходного периода. /Сб.научных трудов. под ред. Мамыров М.К. –Алматы: Экономика, -1999. –С.70-76.
24. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. // Известия МО иН РК, НАН РК. –1999. -№3. –С.14-23.
Қазақстан Республикасындағы АЙМАҚТЫҚ САЯСАТ
Мазмұны
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Экономиканы басқарудың аймақтық астарының теориялық-әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ...
1.1.Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат 8
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... .
1.2.Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы
16
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму барысын 22
талдау ... ... ... ... .
2.1.Алматы облысының әлеуметтік - экономикалық даму сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...22
... ... ... ... ... ... ...
2.2.Индустриялық-инновациялық стратегия мен бағдарламаның аймақтарда
жүзеге асу барысы ... ... .. 47
3. Аймақтық экономиканы басқарудың тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.1.Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 54
3.2.Аймақтардың даму тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 78
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі
соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған
орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу
мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: ... қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің,
сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің
тиімділігінің айқын айғағы - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген
саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда
ілгерілей бастады. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық
кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен
бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік
табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму
деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат
қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда
мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде
мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ
барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ,
әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да
өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау,
ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі
шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға
әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық
дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі
таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату,
бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының
экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде
қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын
таңдауға негіз болды.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы
айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды,
шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру
деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің
ағымдағылардан басымдығы;
- территориялық орналасуына байланысты аймақтардың табиғи байлықтарын
тиімді қолдану;
- артта қалған аймақтарды іріктеп, олардың экономикасын сол жерде
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмдерін құрып, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді ынталандыру арқылы көтеру;
- мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды дамыту басымдығы.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету
- мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Дипломдық жұмысының мақсаты – аймақтардың әлеуметтік –экономикалық
даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу
бағыттарын, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелерін
зерттеу болып табылады. Осыған орай дипломдық жұмыста аймақтардың қазіргі
кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, индустриялық-инновациялық стратегияның
жүзеге асу барысына, экономиканы басқарудың аймақтық астарына басты назар
аударылды.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясаттың ерекшеліктерін
айқындау;
- аймақтық саясатты жүзеге асару құралдарын саралау;
- Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларын,
оның ішінде Алматы облысының жағдайын сипаттау;
- Қазақстан аймақтарын әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері
бойынша топтастыру арқылы, аймақтық саясатты жүзеге асырудың
негізгі бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы
экономиканы басқарудың аймақтық астары, аймақтық саясатты жүзеге асару
құралы ретіндегі басқару мәселелері қарастырылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде Алматы облысының әлеуметтік экономикалық
жағдайына талдау жасалынып, соның негізінде аймақтық саясаттың аймақтардағы
жүзеге асу барысы талданды. Сонымен қатар аймақтардағы индустриялық-
инновациялық стратегияның жүзеге асу барысы қарастырылды. .Ал үшінші
бөлімде аймақ экономикасын басқаруды жетілдірудің негізгі бағыттары мен
жолдары айқындалды.
Дипломдық жұмысының қорытынды бөлімінде жұмысты орындау барысында
алынған нәтижелер мен тұжырымдар жазылды.
1. Экономиканы басқарудың аймақтық астарының теориялық-әдіснамалық
негіздері
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етеді. Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму
процестерiн реттеудегi мiндеттерi де өзгереді.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруді және жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Аймақтар мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, аймақтық және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанменен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың
дамуын мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын қамтамасыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-шаруашылық
жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа бейiмделудiң
әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де анықтап бердi.
Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және тоқтап қалуына,
күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда болуына алып келдi.
Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи көшi-қон ағымына
қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта экономикалық
перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты
және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық
ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының
базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр
сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар
перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.Экономиканы мемлекеттік реттеудің
ерекше бағыты ретінде қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі
ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге асуына ықпалын тигізетін
негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы
қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай аймақтық
саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналады. Осы мақсатта
аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін тигізетін негізгі жағдайларды
сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақаралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті (кесте 1). Ал АҚШ –
та ең алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық
небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына
шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең
төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2003 жылғы деректер
бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе
болған.
Кесте 1 - Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім
мың теңге
Облыстар жылдар:
2003 2004 2005 2006 2007
Қазақстан 121,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Республикасы
Ақмола 87,1 94,7 95,8 98,1 157,6
Ақтөбе 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85,7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 701,5 1099,4
Шығыс Қазақстан 125,6 143,3 152,4 164,8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60,0 91,2
Батыс Қазақстан 115,9 203,4 240,0 258,9 323,0
Қарағанды 150,8 197,2 201,4 202,5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158,3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 100,7 103,4 189,5
Маңғыстау 247,4 432,1 458,3 504,3 566,5
Павлодар 136,7 175,2 198,3 203,4 289,9
Солтүстік 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан55,1 61,1 67,5 71,4 110,3
Астана қаласы 243,3 254,0 259,4 302,5 510,6
Алматы қаласы 283,1 329,9 331,2 367,1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей
ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің
тәжірибесі де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-
экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық
саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық
экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру
жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық
кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен
сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және
аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт
топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық.
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай
қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына
жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін- өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ – ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге асыру;
• ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану;
• тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремалды) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
• экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
• осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және
деңгейін көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар
қабылдау;
• қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті
ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да
тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын
ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
• шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және
оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін
тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған
(диверсификацияланған) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен
сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын
ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық
ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты
міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың
дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені
ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи –климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез-келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар (сурет 1, 10 б.). Макроэкономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі бола отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының
тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың
тиімділігін көтеруді өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа
жету үшін, әрине, міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен
жекелеген аумақтардың мүдделерін үйлестіру, аумақтық дамудың әрекетті
механизмін жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек
әлеуетін барынша пайдалану жатады. Осы сызбадан көрініп тұрғанындай,
аймақтық саясаттың мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру әдістері
мемлекеттік реттеудің басқа бағыттарымен өзара тығыз байланыста жүзеге
асырылады.
Әлемдiк экономиканың жаһандануы әрi әлемдiк нарықтардағы өткiр
бәсекелiк күрес және iшкi нарықтың аз сыйымдылығының бар екенiн ескергенде,
Қазақстан мен оның аумақтарының одан әрi даму перспективалары елдiң әлемдiк
нарықтарға шикiзат ресурстарын iрi экспорттаушы және транзиттiк аумақ
ретiнде ғана емес, ең алдымен, Орталық Азия өңiрiнде орта және жоғары
технологиялы тауарларды жеткiзуге әрi сервистiк (сауда-логистикалық,
көлiктiк-ақпараттық, қаржылық, бiлiм беру және басқалары) қызмет
көрсетулердiң ауқымды аясын ұсынуға бағдарланған орнықты экономикалық жүйе
ретiнде ұстанымдану мүмкiндiгiмен айқындалады.
Елдiң жекелеген аумақтарында өмiр сүру жағдайының айтарлықтай
нашарлауына алып келген техногендiк апаттардың, өндiрiс пен өмiр сүру
деңгейiнiң төтенше құлдырауының себептерiн немесе салдарларын жою –негізгі
мәселе. Бүгiнде елдiң проблемалы өңiрлерiне экологиялық қолайсыз аумақтар,
оның iшiнде бұрынғы әскери полигондар аумақтары, сондай-ақ күйзелiске
ұшыраған шағын қалалар мен ауылдық елдi мекендер жатады. Күйзелiске
ұшыраған елдi мекендердiң жергiлiктi проблемаларын жою өндiрiстi
әртараптандыру, шағын бизнестiң қалыптасуын ынталандыру, жергiлiктi
инвестициялық ахуалды жақсарту әрi әлеуметтiк және инженерлiк
инфрақұрылымды дамыту жолымен, оның iшiнде республикалық бюджет қаражаты
есебiнен тиiстi мемлекеттiк және салалық бағдарламаларды iске асыру
шеңберiнде өңiрлердiң өз күштерi арқылы қамтамасыз етiлетiн болады.
Сурет 1 - Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу
жүйесіндегі орны
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
- еліміз аймақтарының табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
сондай-ақ пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті
орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын
ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық даму деңгейіне
ықпал етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың
нысандары, саяси жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б;
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе-теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамуды
шешілуі әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін санқырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама өзгермелі
болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір аймақта мемлекет
тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының
экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді
көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретінде
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-
жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайын көтеру мақсатында әр
аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі.
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы.
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функциялар бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік аясында
әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға құқықтары
бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару құрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғарғы деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шығып кететін болса, келісім- шарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес оңтайлы шешімдер табу
маңызды болып табылады.
Аймақтық басқарудың кез-келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты
түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты
нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің
мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып,
өзінің мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан – басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылыу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс. Бөлу
барысында басқару органдарының міндетті өкілеттілігіне аймақты басқару
мақсаттарына жауап бермейтін және нарықтық қатынастар арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілер өздері жүзеге асыратын функциялар енгізілмеуі қажет.
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес
функцияны орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді
жүзеге асыру үшін қажет және жеткілікті болуы тиіс;
• өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы,
белгілі бір функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген
өкілеттіліктер шегінен асып кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл
өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
• ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес
нақты функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық,
еңбек және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың эксперттік
әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес жүргізіледі.
Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге асыру мүмкіндігін
бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын ескеру талап етіледі,
атап айтқанда, халық саны неғұрлым көп болса, соғұрлым функциялар жоғарыға
берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде қалады. Аумақтық бірліктердің
экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты жоғары болса, дамуға қатысты
функциялардың көбі сол аймақтың басқару органдарының құзіретінде
қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі эксперттік бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәйкес, өз өкілеттіліктері шегіндегі
мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен аймақтар
арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін қолдануды,
аймақаралық және аймақішілік материалдық ресурстар мен қаржылық ағындарды
пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың, әсіресе
дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық дамуына
мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру тәсілдерін көздейді. Қазіргі
кезеңдегі аймақтар дамуының негізгі басқарушылық астары ретінде
республикалық және аймақтық бағдарламалардың өзара әрекеттесуі мен үйлесуі,
болып жатқан өзгерістерге сай олардың оңтайлы сәйкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін – орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бұл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе –
осы аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймақпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады (сурет 2).
Сурет 2 - Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі
уақытта, Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде келесілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпымемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу, бірақ мұндай
жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі басқару
функцияларының рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік деңгейлері
арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды бөлу жүзеге
асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері :
• халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
• шаруашылық жүргізудің әртүрлі механизмдерін қолдануды реттеуі
қажет;
• халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыруы тиіс;
• басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
• табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндеттерінің
сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
- республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының
функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларының
қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымының
иерархиялылығын белгілеуге, әрбір деңгейдің шаруашылық жүргізу
нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік
береді;
- республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің
аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының
қатысуының негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық
жүргізу тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
тұрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие
аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болу шарт
емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің
кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық
айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі үшін, басқа
аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шет
ел тәжірибесімен айқындалған.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың
мемлекеттік стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен
бірлігін сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін
жағдайлар қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет
етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық
жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған
сайын арта түсуі аумақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін
экономикалық саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін
күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен
деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық
тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.
2. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму барысын талдау
2.1. Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайына сипаттама
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-
ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны
тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын сонымен қатар шағын және
орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп,
нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.
Соның нәтижесі ретінде 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп
өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп
өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау
облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық
деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2003 жылғы бағалау бойынша
тұтастай республикада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі ағымдағы
бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4
% артық.
2003 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың
теңгені құрады, оның ең жоғары көлемі Атырау (1099,4 мың теңге), Маңғыстау
(566,5 мың теңге) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге) мен Астана
(510,6 мың теңге) қалаларында байқалады.
Негізгі капиталға салынған инвестициялар 2002 жылмен салыстырғанда 10,6
%-ға артқан. Инвестицияның өсуі республиканың 13 аймағында байқалып отыр.
Осы келтірілген деректер аймақтар экономикасын дамытуға қатысты іске
асырылған шаралардың бірқатар оң нәтижеге жеткізгендігіне дәлел бола алады.
Дегенмен шешімі табылмаған, жақын мерзімде шешілуі қажет мәселелер әлі де
болса жеткілікті. Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір
аймағының өзіндік ерекшеліктері, олардың экономикалық әлеуеті,
республикалық еңбек бөлінісіндегі орны, әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі нарықтық қатынастарға өткелі бері жүргізіліп жатқан реформалардың
нәтижесінің әркелкі болуын тудырды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан
аймақтарының әкімшілік-аумақтық құрылымы мен негізгі сипаттамаларын келесі
кесте (3 кесте) деректерімен бейнелеуге болады. Осы кесте мәліметтерінен
байқалып отырғанындай, республика аймақтары негізгі көрсеткіштері (аумағы,
халқы, олардың орналасу тығыздығы, барлық халық санындағы облыс халқының
үлесі және т.б.) бойынша да бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Сондай-ақ
әрбір аймақтың өзінің маманданған саласы бар.
Кесте 2 - Қазақстан аймақтарының негізгі сипаттамалары
Аймақ аумағы, халық халықтың халықтың жалпыаудандар қалалар
мың шаршы саны, тығыздығы, санындағы
км. мың адам адам шаршы км. үлесі
барлығы оның ішінде
республикалық
бағыныстағы
Қазақстан 2724,9 14951,2 5,7 100 160 86 41
Республикасы
Ақмола 146,2 148,9 5,1 5,0 17 10 2
Ақтөбе 300,6 671,8 2,2 4,5 12 8 1
Алматы 224,0 1571,2 7 10,5 16 10 3
Атырау 118,6 457,2 3,8 3,0 7 2 1
Шығыс Қазақстан 283,2 1455,4 5,2 9,9 15 10 6
Жамбыл 144,3 985,6 6,8 6,6 10 4 1
Батыс Қазақстан 151,3 603,8 4 4,0 12 2 1
Қарағанды 428,0 1330,9 3,1 9,0 9 11 9
Қостанай 196,0 913,4 4,7 6,2 16 5 4
Қызылорда 226,0 607,5 2,7 4,1 7 3 1
Маңғыстау 165,6 349,7 2 2,3 4 3 2
Павлодар 124,8 745,3 6 5,0 10 3 3
Солтүстік 98,0 674,5 7 4,6 13 5 4
Қазақстан
Оңтүстік 117,3 2150,3 18 14,2 12 8 4
Қазақстан
Астана қаласы 0,3 1175,2 0 7,7 0 1 1
Алматы қаласы 0,7 510,5 0 3,4 0 1 1
Әрбiр аймақтың дамуының өзiне тән мiндеттерi мен ерекшелiктерi бар.
Аймақтың мамандануы туралы неғұрлым дұрыс түсiнiктi кестенiң төртiншi
бөлiмi, яғни облыстардың өнеркәсiптiк өндiрiстiң жалпы көлемiндегi үлесi
бередi. ЖАӨ-дегi облыстардың үлесi – бұл аймақаралық байланыс дәрежесiн
сипаттап, кәсiпорындардың аймақтар бойынша орналасуын анықтау үшiн қажет
болып табылады. Егер де негiзгi капиталға инвестицияларды игерудегi
облыстар үлесiнiң статистикасын қарайтын болсақ, онда Жамбыл мен Ақмола
аймақтары шын мәнiнде ешқандай күрделi қаржыны игермеген болып шығады.
Демек, аталмыш жағдайдан бұл көрсеткiш бойынша аймақтың мамандануы туралы
қорытынды жасай алмаймыз. Шынымен де осы көрсеткiштер қажет пе, әлде басқа
бiр негiзгi көрсеткiштi таңдап алған жөн бе?
Аймақтың мамандануы мен орналасуын анықтау үшiн келесi көрсеткiштер
барынша жарамды болып табылмақ: облыстардың республика халқының санындағы
үлесi, ЖҰӨ-дегi облыстардың үлесi, өнеркәсiп өндiрiсiнiң жалпы көлемiндегi
облыс халқының үлесi, жалпы ауыл шаруашылық өнiмдерiндегi облыстардың
үлесi. Соңғы екi көрсеткiш тек белгiлi бiр кезеңдегi жағдай бойынша
қолданылуы мүмкiн. Облыстардың жан басына шаққандағы номиналды табысы
орташа республикалық деңгеймен арақатынасы көбiнесе өнiмге деген баға
деңгейiне байланысты болып келедi.
Аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзгi көрсеткiшi ретiнде
жалпы аймақтық өнiмдегi облыстардың алатын үлесiн санаған жөн. Мiне, осы
көрсеткiш аймақтың барлық халық шаруашылығымен экономикалық және нарықтық
байланыстарын көрсетедi. Бұл ең басты белгiсi. Қалған барлық көрсеткiштер
болса, оны толықтырып отырады. Осылайша, аймақтың экономикалық
тиiмдiлiгiнiң маңызды көрсеткiшi аймақтық нарықтың негiзгi мақсатын
сипаттайтын бiлгiлi бiр формулаға ие болуы тиiс. Аймақ тиiмдiлiгiнiң
деңгейiн анықтау үшiн келесi формула қолданылуы мүмкiн:
(1)
мұндағы: Эр – аймақтың тиiмдiлiгi;
Vv.в.п.р. –аймақтың жалпы өнiмiнiң көлемi (теңге);
Vв.п.РК – РҚ жалпы өнiмiнiң көлемi (теңге).
Аймақ жұмысының тиiмдiлiгiнiң негiзгi көрсеткiшi ретiнде жан басына
шаққандағы ЖАӨ-дi алу керек. Қалған барлық көрсеткiштер оны толықтырып
отырады.
(2)
(3)
мұндағы: Эр – халық санына шаққандағы ЖАӨ көлемi;
VВр.п.р. - аймақтың жалпы аймақтық өнiмiнiң көлемi
(теңге);
Кн - халық саны.
Жалпы аймақтық өнімнің салалық құрылымына талдау жасау аймақтар бойынша
мамандану деңгейін сипаттауға мүмкіндік береді.
Кесте 3 - 2007 жылғы Жалпы аймақтық өнімнің салалық құрылымы,
Пайызбен
Облыстар Барлығы Ауыл Өнер-кҚұры-лыСауда Көлік басқалары
шаруа-шыләсіп с және
ығы байла-н
ыс
1 2 3 4 5 6 7 8
Қазақстан 100 8,2 32,9 6,9 13,6 13,5 24,9
Республикасы
Ақмола 100 31,3 22,5 2,8 8,0 15,5 19,9
Ақтөбе 100 6,7 41,9 8,2 14,6 12,6 16,0
Алматы 100 24,6 30,8 6,7 9,2 16,2 12,5
Атырау 100 1,7 44,8 14,2 2,4 11,4 25,5
Шығыс 100 10,6 40,5 3,2 15,7 11,8 18,2
Қазақстан
Жамбыл 100 20,8 24,4 8,9 8,4 16,1 21,4
Батыс 100 6,5 21,3 16,3 10,5 12,7 32,7
Қазақстан
Қарағанды 100 4,3 53,3 3,6 13,6 12,4 12,8
Қостанай 100 22,5 29,9 3,0 15,6 17,3 11,7
Қызылорда 100 5,6 48,1 12,7 5,1 10,3 18,2
Маңғыстау 100 0,3 64,5 7,1 3,3 5,5 19,3
Павлодар 100 6,2 47,4 2,3 7,7 25,3 11,1
Солтүстік 100 36,2 15,7 1,9 16,6 12,3 17,3
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Экономиканы басқарудың аймақтық астарының теориялық-әдіснамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...8
... ... ... ... ... ...
1.1.Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат 8
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... .
1.2.Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы
16
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму барысын 22
талдау ... ... ... ... .
2.1.Алматы облысының әлеуметтік - экономикалық даму сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...22
... ... ... ... ... ... ...
2.2.Индустриялық-инновациялық стратегия мен бағдарламаның аймақтарда
жүзеге асу барысы ... ... .. 47
3. Аймақтық экономиканы басқарудың тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.1.Аймақтарды басқарудың шетелдік тәжірибесін пайдалану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 54
3.2.Аймақтардың даму тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 78
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Нарықтық қатынастар аясының кеңеюі, экономиканы басқару жүйесіндегі
соңғы уақытта жүргізіліп жатқан өзгерістер аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жүйедегі орны мен рөліне айтарлықтай ықпалын тигізді. Осыған
орай аймақ экономикасын басқару, олардың дамуын мемлекет тарапынан реттеу
мәселелері өзекті бола түсері сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты деп
аталатын Қазақстан халқына Жолдауында: ... қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы ілгерілеу серпіні – біздің экономикамыздың өркендеуінің,
сындарлы әлеуметтік саясатымыздың және тұрақты саяси жүйеміздің
тиімділігінің айқын айғағы - деп көрсетілгендей, мемлекетте жүргізілген
саясаттың нәтижесінде Қазақстанның аймақтары әлеуметтік-экономикалық дамуда
ілгерілей бастады. Республикамыздың әрбір аймағы еліміздің шаруашылық
кешенінде белгілі бір орынды ала отырып, осыған қоса басқа аймақтармен
бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды. Сондай-ақ әр аймақтың өзіндік
табиғи ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, экономикалық даму
деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар. Соған байланысты аймақтық саясат
қалыптастырылып, жүзеге асырылады. Аймақтық саясатты жүзеге асыруда
мемлекеттік басқару мәселесі ерекше маңызға ие болары ақиқат. Бүкіл әлемде
мемлекеттік басқару тиімділігін көтеру міндеті үлкен мәнге ие болуда. Бірақ
барлық мемлекеттер қолдану үшін оңтайлы болып табылатын әмбебап үлгі жоқ,
әрбір мемлекет тарихи дамуының белгілі бір кезеңінде өзінің ұлттық
ерекшеліктеріне сай келетін ыңғайлы үлгіні жасақтауы тиіс. Мұның барлығы да
өз еліміздің және шет мемлекеттердің даму тәжірибелерін тереңірек талдау,
ой елегінен өткізу міндеттерін жүктейді. Қазіргі кезеңде негізгі
шаруашылық қызметтің аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға
әлеуметтік –экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық
дербестіктің берілуі маңызды болып табылады. Осымен байланысты бүгінгі
таңда мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді ажырату,
бюджетаралық қатынастарды реттеу мәселелері еліміз аймақтарының
экономикалық өсуіне мүмкіндік беретін негізгі шарттар ретінде
қарастырылуда. Осы аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың тақырыбын
таңдауға негіз болды.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы
айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды,
шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру
деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің
ағымдағылардан басымдығы;
- территориялық орналасуына байланысты аймақтардың табиғи байлықтарын
тиімді қолдану;
- артта қалған аймақтарды іріктеп, олардың экономикасын сол жерде
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмдерін құрып, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді ынталандыру арқылы көтеру;
- мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды дамыту басымдығы.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету
- мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Дипломдық жұмысының мақсаты – аймақтардың әлеуметтік –экономикалық
даму ерекшеліктерін, аймақтық саясаттың жасақталу барысын, оның жүзеге асу
бағыттарын, аймақ экономикасын басқарудың бүгінгі күнгі өзекті мәселелерін
зерттеу болып табылады. Осыған орай дипломдық жұмыста аймақтардың қазіргі
кезеңдегі даму ерекшеліктеріне, индустриялық-инновациялық стратегияның
жүзеге асу барысына, экономиканы басқарудың аймақтық астарына басты назар
аударылды.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясаттың ерекшеліктерін
айқындау;
- аймақтық саясатты жүзеге асару құралдарын саралау;
- Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларын,
оның ішінде Алматы облысының жағдайын сипаттау;
- Қазақстан аймақтарын әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері
бойынша топтастыру арқылы, аймақтық саясатты жүзеге асырудың
негізгі бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы
экономиканы басқарудың аймақтық астары, аймақтық саясатты жүзеге асару
құралы ретіндегі басқару мәселелері қарастырылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде Алматы облысының әлеуметтік экономикалық
жағдайына талдау жасалынып, соның негізінде аймақтық саясаттың аймақтардағы
жүзеге асу барысы талданды. Сонымен қатар аймақтардағы индустриялық-
инновациялық стратегияның жүзеге асу барысы қарастырылды. .Ал үшінші
бөлімде аймақ экономикасын басқаруды жетілдірудің негізгі бағыттары мен
жолдары айқындалды.
Дипломдық жұмысының қорытынды бөлімінде жұмысты орындау барысында
алынған нәтижелер мен тұжырымдар жазылды.
1. Экономиканы басқарудың аймақтық астарының теориялық-әдіснамалық
негіздері
1.1. Қазіргі кезеңдегі аймақтық саясат ерекшеліктері
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы KCP0-ның
бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және
орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамасыз етеді. Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму
процестерiн реттеудегi мiндеттерi де өзгереді.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруді және жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Аймақтар мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, аймақтық және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және т.б. аумақтық факторларды
толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық бағыттарында
нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу мүмкіндігі
жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға толықтай
дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанменен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың
дамуын мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын қамтамасыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-шаруашылық
жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа бейiмделудiң
әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де анықтап бердi.
Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және тоқтап қалуына,
күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда болуына алып келдi.
Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи көшi-қон ағымына
қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта экономикалық
перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты
және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық
ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының
базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр
сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар
перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.Экономиканы мемлекеттік реттеудің
ерекше бағыты ретінде қарастырылатын аймақтық саясаттың қазіргі
ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге асуына ықпалын тигізетін
негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да аймақтар дамуындағы
қазіргі қалыптасып отырған жағдайды саралау және соған орай аймақтық
саясаттың бағыттарын айқындау өзекті мәселеге айналады. Осы мақсатта
аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін тигізетін негізгі жағдайларды
сараптауға жүгінейік.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру барысында жүргізілген реформалар
аймақаралық саралауды (дифференциация) тым күшейтіп жіберді. Нәтижесінде
жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнімді (ЖАӨ) өндіру көлемі бойынша
республика халқының айырмашылығы он есеге дейін жетті (кесте 1). Ал АҚШ –
та ең алдыңғы және ең артта қалған штаттарының арасындағы айырмашылық
небәрі 1,8 есе ғана. Кесте деректері көрсетіп отырғанындай, жан басына
шаққандағы жалпы аймақтық өнімнің ең жоғары көлемі - Атырау облысына, ал ең
төменгі көлем Жамбыл облысына тиесілі болып отыр. 2003 жылғы деректер
бойынша осы екі облыстың жан басына шаққандағы ЖАӨ-дегі айырмашылық 12 есе
болған.
Кесте 1 - Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім
мың теңге
Облыстар жылдар:
2003 2004 2005 2006 2007
Қазақстан 121,5 157,8 168,4 172,3 266,9
Республикасы
Ақмола 87,1 94,7 95,8 98,1 157,6
Ақтөбе 124,2 162,5 185,4 200,1 285,9
Алматы 58,5 72,0 74,6 85,7 120,8
Атырау 288,6 581,7 698,2 701,5 1099,4
Шығыс Қазақстан 125,6 143,3 152,4 164,8 196,7
Жамбыл 44,0 50,2 56,4 60,0 91,2
Батыс Қазақстан 115,9 203,4 240,0 258,9 323,0
Қарағанды 150,8 197,2 201,4 202,5 272,2
Қызылорда 122,6 144,1 145,6 158,3 217,1
Қостанай 58,8 93,4 100,7 103,4 189,5
Маңғыстау 247,4 432,1 458,3 504,3 566,5
Павлодар 136,7 175,2 198,3 203,4 289,9
Солтүстік 55,1 61,1 67,5 71,3 147,8
Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан55,1 61,1 67,5 71,4 110,3
Астана қаласы 243,3 254,0 259,4 302,5 510,6
Алматы қаласы 283,1 329,9 331,2 367,1 625,7
Мұндай тым саралау, әрине, миграцияның күшеюіне, дағдарысты және кедей
ареалдардың кеңеюіне, аймақтардың экономикалық өзара әрекет ету
механизмінің әлсіреуіне және аймақаралық қарама-қайшылықтардың өсуіне алып
келері сөзсіз. Бұл өз кезегінде біртұтас әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуді айтарлықтай қиындатады. Аумақтық әлеуметтік-экономикалық
теңсіздіктер (диспропорциялар) көбінесе объективті сипаттағы себептермен
байланысты болғанмен де, оларды жұмсарту қажеттілігі айқын. Мемлекеттің
тұтастығын сақтауға ұмтылған бір де бір мемлекет аумақтық теңсіздіктердің
соншалықты алшақтығына жол бермейді. Мұны дамыған мемлекеттердің
тәжірибесі де дәлелдей түседі. Сондықтан Қазақстан үшін әлеуметтік-
экономикалық даму қарқынын тегістеуге бағытталған мемлекеттік аймақтық
саясатты жүргізу стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Ұлттық
экономиканың тұрақты өсуі елдің проблемалық аймақтарындағы өмір сүру
жағдайын жақсартпайынша мүмкін емес. Республиканың қазіргі экономикалық
кеңістігі әлеуметтік, экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен
сипатталатын әр түрлі аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және
аймақтардың мамандандырылу қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт
топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық.
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың айтарлықтай
қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды дамуына
жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін- өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ – ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды жүзеге асыру;
• ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әлеуетінің
өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен
техникаларды енгізу және пайдалану;
• тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын
өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-
техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремалды) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
• экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
• осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және
деңгейін көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар
қабылдау;
• қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті
ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да
тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын
ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
• шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және
оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін
тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік
береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған
(диверсификацияланған) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен
сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын
ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық
ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты
міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың
дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені
ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи –климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез-келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды жүзеге асырудың
өзіндік механизмдері бар (сурет 1, 10 б.). Макроэкономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі бола отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының
тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың
тиімділігін көтеруді өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа
жету үшін, әрине, міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен
жекелеген аумақтардың мүдделерін үйлестіру, аумақтық дамудың әрекетті
механизмін жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек
әлеуетін барынша пайдалану жатады. Осы сызбадан көрініп тұрғанындай,
аймақтық саясаттың мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру әдістері
мемлекеттік реттеудің басқа бағыттарымен өзара тығыз байланыста жүзеге
асырылады.
Әлемдiк экономиканың жаһандануы әрi әлемдiк нарықтардағы өткiр
бәсекелiк күрес және iшкi нарықтың аз сыйымдылығының бар екенiн ескергенде,
Қазақстан мен оның аумақтарының одан әрi даму перспективалары елдiң әлемдiк
нарықтарға шикiзат ресурстарын iрi экспорттаушы және транзиттiк аумақ
ретiнде ғана емес, ең алдымен, Орталық Азия өңiрiнде орта және жоғары
технологиялы тауарларды жеткiзуге әрi сервистiк (сауда-логистикалық,
көлiктiк-ақпараттық, қаржылық, бiлiм беру және басқалары) қызмет
көрсетулердiң ауқымды аясын ұсынуға бағдарланған орнықты экономикалық жүйе
ретiнде ұстанымдану мүмкiндiгiмен айқындалады.
Елдiң жекелеген аумақтарында өмiр сүру жағдайының айтарлықтай
нашарлауына алып келген техногендiк апаттардың, өндiрiс пен өмiр сүру
деңгейiнiң төтенше құлдырауының себептерiн немесе салдарларын жою –негізгі
мәселе. Бүгiнде елдiң проблемалы өңiрлерiне экологиялық қолайсыз аумақтар,
оның iшiнде бұрынғы әскери полигондар аумақтары, сондай-ақ күйзелiске
ұшыраған шағын қалалар мен ауылдық елдi мекендер жатады. Күйзелiске
ұшыраған елдi мекендердiң жергiлiктi проблемаларын жою өндiрiстi
әртараптандыру, шағын бизнестiң қалыптасуын ынталандыру, жергiлiктi
инвестициялық ахуалды жақсарту әрi әлеуметтiк және инженерлiк
инфрақұрылымды дамыту жолымен, оның iшiнде республикалық бюджет қаражаты
есебiнен тиiстi мемлекеттiк және салалық бағдарламаларды iске асыру
шеңберiнде өңiрлердiң өз күштерi арқылы қамтамасыз етiлетiн болады.
Сурет 1 - Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу
жүйесіндегі орны
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен-өзі жеке дами алмайды, өйткені басқа
аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
- еліміз аймақтарының табиғи-климаттық жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
сондай-ақ пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті
орналастыру жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын
ұйымдастыруға да әсер етеді;
- аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар
артып, бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс
қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық даму деңгейіне
ықпал етеді;
- инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- елдің экономикалық даму тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
- институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың
нысандары, саяси жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б;
- орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
- орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді
жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе-теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамуды
шешілуі әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін санқырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама өзгермелі
болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір аймақта мемлекет
тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы құқықтық режимді
қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық белсенділікті ынталандыру
қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға экономикалық және әкімшілік
әсер ету әдістері қажет т.б.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының
экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді
көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
1.2. Басқару аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретінде
Тәуелсіз мемлекетіміздің аймақтық саясатын жүзеге асыру тиімді басқару
жүйесін қалыптастырмайынша жоғары нәтижеге жеткізбейтіндігі көптеген
дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен дәлелденіп отырған ақиқат. Қазіргі
уақытта ешбір мемлекет ел ішіндегі тиімді аумақтық басқару жүйесінсіз
бәсекеге қабілетті болып, әлемдегі өзінің лайықты орнына ие бола алмайды.
Өздерінің мемлекеттік басқару жүйесін қазіргі талаптарға сай жаңартқан
мемлекеттер өз аумақтарында шаруашылық кәсіпорындарын орналастыру үшін, шет
ел инвестицияларын тарту үшін тартымдырақ бола түсті. Ал бұл қазіргі
ғаламдану үрдісі белең алып отырған әлемдік бәсекелестік жағдайында аса
маңызды.
Экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған елдерде
аймақтық дамуға мемлекеттің араласуының екі негізгі мақсатын бөліп
қарастырады:
- әділдік, яғни барлық аймақ тұрғындары үшін жақсы тұрмыс-
жағдайына жетудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
- тиімділік, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайын көтеру мақсатында әр
аймақтың өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану талап етіледі.
Бұл екі мақсат қарама-қайшы да бірыңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат басымдыққа ие болса, дағдарыс
кезеңінде екінші мақсат алдыңғы орынға шығады.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрделенуіне орай
басқарудың көп деңгейлі жүйесі кеңінен таралып отыр. Соған сәйкес
қалыптасқан теориялық негіздерге жүгінейік. Жоғары деңгейдегі басқару
құрылымы өзінен кейінгі басқару құрылымдарына үш негізгі тәсілмен ықпалын
тигізеді:
- мақсаттар қою арқылы;
- белгілі бір күтілетін нәтижені жүктеу арқылы;
- ресурстарға шектеу қою арқылы.
Басқарудың әр түрлі деңгейлерінің арасында өкілеттіліктер,
жауапкершіліктер және функциялар бөлінеді. Бекітілген өкілеттілік аясында
әрбір басқару құрылымы өз бетінше басқару шешімдерін қабылдауға құқықтары
бар. Басқарудың жоғары деңгейі ағымдағы қызметке, соңғысы өзінің
функцияларын орындай алмаған жағдайда ғана араласа алады. Бір деңгейдегі
басқару құрылымдары тікелей бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып, басқарудың
жоғарғы деңгейлерінің көмегінсіз өздерінің мәселелерін шеше алады. Басқару
деңгейлері арасындағы өзара әрекеттесу бөлінген өкілеттіліктер мен
функциялар шегінен шығып кететін болса, келісім- шарт түрінде жүзеге
асырылады. Өкілеттіліктерді бөлгенде функциялардың қайсысын ерекше орындау
қағидасымен, ал, қайсысы үшін басқарудың әр түрлі деңгейлеріне ортақ
жауапкершілік бекіту керектігін ескеріп, соған сәйкес оңтайлы шешімдер табу
маңызды болып табылады.
Аймақтық басқарудың кез-келген деңгейі басқарушылық қызметтің нақты
түрлерін орындаумен сипатталады, яғни, құрылымның әрбір деңгейіне қатысты
нақты функциялардың болуы. Аймақтық басқарудың нақты функцияларының
жиынтығы басқару деңгейінің негізгі сипаттамасы болып табылады. Оларды
бөлудегі бастапқы негіз - аймақтық басқарудың нақты әр деңгейінің
мақсаттары мен міндеттері. Әр деңгей жоғары деңгеймен келісе отырып,
өзінің мақсаттарын қалыптастырады.
Аймақтық басқару құрылымының деңгейлері бойынша функциялар мен
міндеттерді бөлу және қалыптастыру төменнен, яғни басқару объектісінен, сол
сияқты жоғарыдан – басқару субъектісінен де таралуы тиіс. Функциялар мен
міндеттер тым орталықтандырылыу негізінде қалыптастырылса, төменгі
деңгейлерге артық немесе жүзеге асырылмайтын функциялардың берілу қаупі
туындайды, сол сияқты оларды орталықсыздандыру арқылы қалыптастырған
жағдайда маңызды стратегиялық мақсаттар мен міндеттердің ескерілмей қалу
қаупі бар. Басқару деңгейлері бойынша нақты функцияларды бөлгенде төменгі
басқару деңгейлерінің басымдығы немесе теңдігі сақталуы тиіс. Бөлу
барысында басқару органдарының міндетті өкілеттілігіне аймақты басқару
мақсаттарына жауап бермейтін және нарықтық қатынастар арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілер өздері жүзеге асыратын функциялар енгізілмеуі қажет.
Осыған байланысты аймақты басқарудың көптеген функцияларын бөлудің
негізгі ережесі болып субсидиарлық қағидасы табылады. Ол қағидаға сәйкес
басқарудың нақты функциясы оны тұтынушыға барынша жақын болуы тиіс. Демек,
басқару деңгейлері арасында бөлінген функциялар басқару объектісінің
мақсатына қаншалықты сай болса, басқару да соншалықты нәтижелі болады.
Сонымен қатар басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлгенде сақталуы
қажет бірқатар қағидаларды атап өтейік:
• өкілеттіліктердің жеткілікті болу қағидасы, оған сәйкес
функцияны орындайтын басқару деңгейінің өкілеттілігі оны тиімді
жүзеге асыру үшін қажет және жеткілікті болуы тиіс;
• өкілеттіліктер мен жауапкершіліктердің сәйкестік қағидасы,
белгілі бір функцияны орындаудағы жауапкершілік берілген
өкілеттіліктер шегінен асып кетпеуі қажет, сондай-ақ бұл
өкілеттіліктерден кем болмауы да шарт;
• ресурстармен қамтамасыз етілу қағидасы, басқару деңгейіне сәйкес
нақты функцияны жүзеге асыру қажетті материалдық, қаржылық,
еңбек және ақпараттық ресурстармен қамтамасыз етілуі қажет.
Басқару деңгейлері арасындағы функцияларды бөлу бағалаудың эксперттік
әдістерін қолдану негізінде белгіленген қағидаларға сәйкес жүргізіледі.
Басқарудың белгілі бір деңгейінде функцияны тиімді жүзеге асыру мүмкіндігін
бағалауда аумақтық бірліктердің түрлі сипаттамаларын ескеру талап етіледі,
атап айтқанда, халық саны неғұрлым көп болса, соғұрлым функциялар жоғарыға
берілмей, басқарудың аймақтық деңгейлерінде қалады. Аумақтық бірліктердің
экономикалық және әлеуметтік дамуы қаншалықты жоғары болса, дамуға қатысты
функциялардың көбі сол аймақтың басқару органдарының құзіретінде
қалдырылады.
Нақты функцияның жүзеге асуының тиімділігін бағалау әрбір деңгейде
тиімділіктің әр түрлі экономикалық және техникалық көрсеткіштерімен
анықталады. Функцияны жүзеге асырудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етуге
мүмкіндігі бар деңгейге сол функция бекітіліп беріледі. Аймақтық басқарудың
әрбір нақты функциясының жүзеге асырылуына және оның тиімділігіне басқару
объектісінің қанағаттандырылу деңгейі үнемі эксперттік бағалау негізінде
анықталып отырылуы тиіс.
Осы теориялық негізге сүйене отырып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтық саясатты жүзеге асырудың негізгі құралы ретіндегі басқару
ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылады. Осыған орай, аймақтық экономикалық саясат, орталық
үкіметпен қоса аймақтық билік органдарымен де жүргізілуі тиіс. Тек орталық
билікте ғана жалпы елдің экономикалық өсуін ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ пен салалар арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлу, елдің экономикалық дамуындағы терең аймақтық және салалық теңсіздікті
қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу траекториясына шығу
тәрізді күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік бар. Ал аймақтық деңгейдегі
билік болса өз мүдделеріне сәйкес, өз өкілеттіліктері шегіндегі
мәселелермен айналысады. Аймақтық дамуды басқару осы орталық пен аймақтар
арасындағы мүдделерді үйлестірудің нысандары мен әдістерін қолдануды,
аймақаралық және аймақішілік материалдық ресурстар мен қаржылық ағындарды
пайдалану арасындағы өзара байланысты күшейтуді, республиканың, әсіресе
дағдарыстық аймақтардағы субъектілердің әлеуметтік-экономикалық дамуына
мемлекеттік қолдау механизмін жетілдіру тәсілдерін көздейді. Қазіргі
кезеңдегі аймақтар дамуының негізгі басқарушылық астары ретінде
республикалық және аймақтық бағдарламалардың өзара әрекеттесуі мен үйлесуі,
болып жатқан өзгерістерге сай олардың оңтайлы сәйкестігі қарастырылады.
Аймақтық саясаттың екі деңгейлілігі екі басқару субъектісін – орталық
(Үкімет) пен аймақты (аймақтық басқару органдары) анық бөліп көрсетумен
байланысты болып отыр. Бұл деңгейлердің әрқайсысы өздерінің басқару
аясында, функцияларын орындауда толықтай дербестікке ие. Барлық мәселе –
осы аялар мен функциялардың қалай бөлінетіндігінде, аймақтық басқару
органдарына қаншалықты бостандық берілгендігінде және басқару
субъектілерінің арасында қандай қатынастар орнатылғандығында. Жалпы алғанда
екі түрлі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, орталық аймақпен салыстырғанда
артықшылықты жағдайға ие болады; екіншісі, аймақтардың мейлінше дербес бола
отырып орталықпен айқын қатынастар орнатуы.
Аймақтық саясатты жасақтаудың мәні аймақты басқару функцияларын бөлу
қағидаларын, мемлекеттік және жергілікті деңгейде аймақтық саясатты жүзеге
асыру қағидаларын, сонымен қатар нақты экономикалық механизмдерді жасақтау
болып табылады (сурет 2).
Сурет 2 - Мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамы мен құрылымы
Орталық үкімет аймақтық саясатты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырады және экономиканың даму жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде - экономикалық мақсаттар, ал экономикалық
өсу кезеңінде әлеуметтік мақсаттар артықшылыққа ие болады. Қазіргі
уақытта, Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде келесілерді атауға
болады:
1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру;
2. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан
айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет үшін
жүргізілетіндігімен ерекшеленеді. Дағдарыстық аймақтарды құрылымдық қайта
құру тек ірі, жалпымемлекеттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
аумақтарды даму деңгейі жоғары аймақтардың деңгейіне жеткізу, бірақ мұндай
жағдай халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс;
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру;
4. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру аймақтық деңгейдегі басқару
функцияларының рөлінің өсуіне алып келеді. Осыған орай билік деңгейлері
арасында өкілеттіліктерді, жауапкершіліктер мен функцияларды бөлу жүзеге
асырылуы тиіс. Биліктің барлық деңгейлері :
• халыққа әлеуметтік кепілдіктерді ұсынуы және негізгі
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуі тиіс;
• шаруашылық жүргізудің әртүрлі механизмдерін қолдануды реттеуі
қажет;
• халыққа қажетті, бірақ пайдасы аз және тиімділігі төмен
кәсіпорындарды ұйымдастыру мен қолдау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыруы тиіс;
• басқару органдары аймақтың артта қалған аудандарын дамыту саясатын
жүргізуі керек;
• табиғат қорғау шараларын жүргізуі тиіс.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешетін стратегиялық және тактикалық міндеттерінің
сипатын ескеретін, икемді және сараланған болуы керек.
Сонымен аймақтарды басқару келесілерді талап етеді:
- республикалық және аймақтық деңгейлердегі басқару органдарының
функциялары мен өкілеттіліктерін шектеу. Бұл басқару функцияларының
қайталануына жол бермеуге, басқарудың ұйымдық құрылымының
иерархиялылығын белгілеуге, әрбір деңгейдің шаруашылық жүргізу
нәтижелеріне жауапкершіліктерінің шамасын анықтауға мүмкіндік
береді;
- республикалық басқару органдарының, сондай-ақ шаруашылық жүргізудің
аймақтық жүйелерін басқаруға аймақтық басқару органдарының
қатысуының негізгі нысандарын табу.
Аймақтық басқарудың маңыздылығы мен қайтарымы әлемдік шаруашылық
жүргізу тәжірибесімен де дәлелденіп отыр. Атап айтқанда, экономикалық даму
тұрғысынан алдыңғы қатарға шығу үшін міндетті түрде нарықта сұранысқа ие
аймақтық ресурстардың жеткілікті болуы, экономикалық әлеуетке ие болу шарт
емес. Көбінесе дамудың, оның ішінде аймақтық дамудың да жоғары деңгейінің
кепілі басқарудың озық түрлерін қолдану, басқару өнерін игеру, шаруашылық
айналымға аумақтағы экономикалық әлеуетті тарту, аймақтың өзі үшін, басқа
аумақтар үшін экономикалық қызмет нәтижелерін пайдалана білу екендігі шет
ел тәжірибесімен айқындалған.
Қазіргі кезеңдегі аймақтық басқарудың тиімділігін арттырудың
мемлекеттік стратегиясы ең алдымен, халықтың өмір сүруінің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз етуге, елдің экономикалық кеңістігінің тұтастығы мен
бірлігін сақтауға, экономиканың нақты секторының тұрақты дамуы үшін
жағдайлар қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Аймақтық экономиканың қызмет
етуінің айқын белгіленген шекарасының болуы, аумақтардағы шаруашылық
жүргізу мен әлеуметтік-экономикалық дамуды басқарудағы дербестіктің барған
сайын арта түсуі аумақтың тұрақты, тиімді дамуын қамтамасыз ететін
экономикалық саясатты жасақтаудағы аймақтық басқарудың жауапкершілігін
күшейте түседі. Нақ осы аймақтық басқару халықтың өмір сүру жағдайы мен
деңгейіне, қоршаған ортаның қорғалуына, аймақ экономикасының инвестициялық
тартымдылығына, оның бәсекеге қабілеттілігіне жауапты болады.
2. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму барысын талдау
2.1. Алматы облысының әлеуметтік-экономикалық даму жағдайына сипаттама
Республикамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды
дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық
өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-
ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны
тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын сонымен қатар шағын және
орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп,
нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.
Соның нәтижесі ретінде 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп
өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп
өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау
облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық
деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.
Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2003 жылғы бағалау бойынша
тұтастай республикада ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі ағымдағы
бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4
% артық.
2003 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың
теңгені құрады, оның ең жоғары көлемі Атырау (1099,4 мың теңге), Маңғыстау
(566,5 мың теңге) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге) мен Астана
(510,6 мың теңге) қалаларында байқалады.
Негізгі капиталға салынған инвестициялар 2002 жылмен салыстырғанда 10,6
%-ға артқан. Инвестицияның өсуі республиканың 13 аймағында байқалып отыр.
Осы келтірілген деректер аймақтар экономикасын дамытуға қатысты іске
асырылған шаралардың бірқатар оң нәтижеге жеткізгендігіне дәлел бола алады.
Дегенмен шешімі табылмаған, жақын мерзімде шешілуі қажет мәселелер әлі де
болса жеткілікті. Республикамыздың кең байтақ аумағы мен оның әрбір
аймағының өзіндік ерекшеліктері, олардың экономикалық әлеуеті,
республикалық еңбек бөлінісіндегі орны, әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі нарықтық қатынастарға өткелі бері жүргізіліп жатқан реформалардың
нәтижесінің әркелкі болуын тудырды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан
аймақтарының әкімшілік-аумақтық құрылымы мен негізгі сипаттамаларын келесі
кесте (3 кесте) деректерімен бейнелеуге болады. Осы кесте мәліметтерінен
байқалып отырғанындай, республика аймақтары негізгі көрсеткіштері (аумағы,
халқы, олардың орналасу тығыздығы, барлық халық санындағы облыс халқының
үлесі және т.б.) бойынша да бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Сондай-ақ
әрбір аймақтың өзінің маманданған саласы бар.
Кесте 2 - Қазақстан аймақтарының негізгі сипаттамалары
Аймақ аумағы, халық халықтың халықтың жалпыаудандар қалалар
мың шаршы саны, тығыздығы, санындағы
км. мың адам адам шаршы км. үлесі
барлығы оның ішінде
республикалық
бағыныстағы
Қазақстан 2724,9 14951,2 5,7 100 160 86 41
Республикасы
Ақмола 146,2 148,9 5,1 5,0 17 10 2
Ақтөбе 300,6 671,8 2,2 4,5 12 8 1
Алматы 224,0 1571,2 7 10,5 16 10 3
Атырау 118,6 457,2 3,8 3,0 7 2 1
Шығыс Қазақстан 283,2 1455,4 5,2 9,9 15 10 6
Жамбыл 144,3 985,6 6,8 6,6 10 4 1
Батыс Қазақстан 151,3 603,8 4 4,0 12 2 1
Қарағанды 428,0 1330,9 3,1 9,0 9 11 9
Қостанай 196,0 913,4 4,7 6,2 16 5 4
Қызылорда 226,0 607,5 2,7 4,1 7 3 1
Маңғыстау 165,6 349,7 2 2,3 4 3 2
Павлодар 124,8 745,3 6 5,0 10 3 3
Солтүстік 98,0 674,5 7 4,6 13 5 4
Қазақстан
Оңтүстік 117,3 2150,3 18 14,2 12 8 4
Қазақстан
Астана қаласы 0,3 1175,2 0 7,7 0 1 1
Алматы қаласы 0,7 510,5 0 3,4 0 1 1
Әрбiр аймақтың дамуының өзiне тән мiндеттерi мен ерекшелiктерi бар.
Аймақтың мамандануы туралы неғұрлым дұрыс түсiнiктi кестенiң төртiншi
бөлiмi, яғни облыстардың өнеркәсiптiк өндiрiстiң жалпы көлемiндегi үлесi
бередi. ЖАӨ-дегi облыстардың үлесi – бұл аймақаралық байланыс дәрежесiн
сипаттап, кәсiпорындардың аймақтар бойынша орналасуын анықтау үшiн қажет
болып табылады. Егер де негiзгi капиталға инвестицияларды игерудегi
облыстар үлесiнiң статистикасын қарайтын болсақ, онда Жамбыл мен Ақмола
аймақтары шын мәнiнде ешқандай күрделi қаржыны игермеген болып шығады.
Демек, аталмыш жағдайдан бұл көрсеткiш бойынша аймақтың мамандануы туралы
қорытынды жасай алмаймыз. Шынымен де осы көрсеткiштер қажет пе, әлде басқа
бiр негiзгi көрсеткiштi таңдап алған жөн бе?
Аймақтың мамандануы мен орналасуын анықтау үшiн келесi көрсеткiштер
барынша жарамды болып табылмақ: облыстардың республика халқының санындағы
үлесi, ЖҰӨ-дегi облыстардың үлесi, өнеркәсiп өндiрiсiнiң жалпы көлемiндегi
облыс халқының үлесi, жалпы ауыл шаруашылық өнiмдерiндегi облыстардың
үлесi. Соңғы екi көрсеткiш тек белгiлi бiр кезеңдегi жағдай бойынша
қолданылуы мүмкiн. Облыстардың жан басына шаққандағы номиналды табысы
орташа республикалық деңгеймен арақатынасы көбiнесе өнiмге деген баға
деңгейiне байланысты болып келедi.
Аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзгi көрсеткiшi ретiнде
жалпы аймақтық өнiмдегi облыстардың алатын үлесiн санаған жөн. Мiне, осы
көрсеткiш аймақтың барлық халық шаруашылығымен экономикалық және нарықтық
байланыстарын көрсетедi. Бұл ең басты белгiсi. Қалған барлық көрсеткiштер
болса, оны толықтырып отырады. Осылайша, аймақтың экономикалық
тиiмдiлiгiнiң маңызды көрсеткiшi аймақтық нарықтың негiзгi мақсатын
сипаттайтын бiлгiлi бiр формулаға ие болуы тиiс. Аймақ тиiмдiлiгiнiң
деңгейiн анықтау үшiн келесi формула қолданылуы мүмкiн:
(1)
мұндағы: Эр – аймақтың тиiмдiлiгi;
Vv.в.п.р. –аймақтың жалпы өнiмiнiң көлемi (теңге);
Vв.п.РК – РҚ жалпы өнiмiнiң көлемi (теңге).
Аймақ жұмысының тиiмдiлiгiнiң негiзгi көрсеткiшi ретiнде жан басына
шаққандағы ЖАӨ-дi алу керек. Қалған барлық көрсеткiштер оны толықтырып
отырады.
(2)
(3)
мұндағы: Эр – халық санына шаққандағы ЖАӨ көлемi;
VВр.п.р. - аймақтың жалпы аймақтық өнiмiнiң көлемi
(теңге);
Кн - халық саны.
Жалпы аймақтық өнімнің салалық құрылымына талдау жасау аймақтар бойынша
мамандану деңгейін сипаттауға мүмкіндік береді.
Кесте 3 - 2007 жылғы Жалпы аймақтық өнімнің салалық құрылымы,
Пайызбен
Облыстар Барлығы Ауыл Өнер-кҚұры-лыСауда Көлік басқалары
шаруа-шыләсіп с және
ығы байла-н
ыс
1 2 3 4 5 6 7 8
Қазақстан 100 8,2 32,9 6,9 13,6 13,5 24,9
Республикасы
Ақмола 100 31,3 22,5 2,8 8,0 15,5 19,9
Ақтөбе 100 6,7 41,9 8,2 14,6 12,6 16,0
Алматы 100 24,6 30,8 6,7 9,2 16,2 12,5
Атырау 100 1,7 44,8 14,2 2,4 11,4 25,5
Шығыс 100 10,6 40,5 3,2 15,7 11,8 18,2
Қазақстан
Жамбыл 100 20,8 24,4 8,9 8,4 16,1 21,4
Батыс 100 6,5 21,3 16,3 10,5 12,7 32,7
Қазақстан
Қарағанды 100 4,3 53,3 3,6 13,6 12,4 12,8
Қостанай 100 22,5 29,9 3,0 15,6 17,3 11,7
Қызылорда 100 5,6 48,1 12,7 5,1 10,3 18,2
Маңғыстау 100 0,3 64,5 7,1 3,3 5,5 19,3
Павлодар 100 6,2 47,4 2,3 7,7 25,3 11,1
Солтүстік 100 36,2 15,7 1,9 16,6 12,3 17,3
Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz