Дебиторлық берешектер бойынша есеп айырысулар есебі мен аудиті
КІРІСПЕ 3
1 ҰЙЫМНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі және экономикалық мәні 6
1.2 «Энергонадзор» АӨК.і қызметінің сипаттамасы 11
1.3 Ұйымның есеп саясаты 16
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық
берешектерінің есебі 22
2.2 Есепті сомалар бойынша дебиторлық берешектер есебі 30
2.3 Дебиторлық берешектер есебін автоматты түрде жүргізу 42
3. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
3.1 Дебиторлық берешектер есебі аудитінің ұйымдастырылуы 46
3.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
дебиторлық берешектерінің аудиті 50
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ 71
ҚОСЫМШАЛАР 73
1 ҰЙЫМНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СҰРАҚТАРЫ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі және экономикалық мәні 6
1.2 «Энергонадзор» АӨК.і қызметінің сипаттамасы 11
1.3 Ұйымның есеп саясаты 16
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық
берешектерінің есебі 22
2.2 Есепті сомалар бойынша дебиторлық берешектер есебі 30
2.3 Дебиторлық берешектер есебін автоматты түрде жүргізу 42
3. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
3.1 Дебиторлық берешектер есебі аудитінің ұйымдастырылуы 46
3.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
дебиторлық берешектерінің аудиті 50
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ 71
ҚОСЫМШАЛАР 73
Қазіргі заманда әрбір Қазақстан азаматы үшін экономика нарықтық жолға түсіп, тек нарық заңына сәйкес қызмет атқаратыны құпия емес. Нарықтық қатынас жағдайында экономикалық қызметтің ортасы - бүкіл экономиканың негізі болып келетін ұйымға аударылды. Нарықтық қатынасқа көшу, жекешелендіру үрдісі, экономиканы басқару құрылымының өзгеруі салалық министрліктердің жойылуы және осыған қатысты бақылау жүйесі ұйымының тәуелсіз өркендеуіне, дамуына үлкен септігін тигізді. Нарықтық жағдайда және нақты бәсекелестікте мемлекеттік органдардың, ұйымның қаржылық жағдайына араласуы шектеулі болып келеді. Ұйымның шаруашылық субъект ретінде статусының күшеюі, ұйымға көптеген қаржылық және өндірістік сұрақтарды өздігінен шешуге мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді шешу көбінесе бухгалтерлік есеп пен экономикалық ақпарат негізінде құрылған. Ол міндетті түрде нақты, шынайы болуы қажет. Осы ақпарат капитал нарығының жұмысының тиімділігін арттырып, қолданған экономикалық шешімдердің нәтижелерін болжауға мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдардағы бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп жұмысы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі», «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі» Қазақстан Республикасының заңдарына және халықаралық немесе ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес, бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары мен ұйымның есеп саясаты негізінде жүзеге асырылады.
Әлемдік дағдарыстық экономикалық қатынастар орныққан қазіргі жағдайда да жеке ұйымның алатын орны ерекше. Дағдарыстық жағдай тек бір ұйым көлемінде ғана емес жалпы бір ел ішінде, немесе бірнеше елдер арасындағы қарыз қаражаттарының есебін жүргізуде, қарыздардың уақыттылы және толық көлемде қайтарылуы мәселелерінде ерекше мұқияттылықты талап етеді. Осындай қатынастар жағдайында ұйымдар үшін өз өнімдерін, тауарлары, жұмыстары мен қызметтерін өткізуге жағдай жасаулары қажет. Яғни, келісім-мәмілелерін жасау барысында қарыз алушының төлем қабілеттілігін айқындап алған жөн. Кез-келген қате ұйымның қаржылық жағдайына нұқсан келтіруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектердың айналымы жатқызылады. Дебиторлық берешек соған байланысты алынатын табыс сомасы танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлар құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Ұйымдар өз өнімдерін, тауарларын сатқан кезде кейде сатып алушыға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын өнім көлемін ұлғайту болып табылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдардағы бухгалтерлік есептің маңызы ерекше зор. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп жұмысы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі», «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі» Қазақстан Республикасының заңдарына және халықаралық немесе ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес, бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары мен ұйымның есеп саясаты негізінде жүзеге асырылады.
Әлемдік дағдарыстық экономикалық қатынастар орныққан қазіргі жағдайда да жеке ұйымның алатын орны ерекше. Дағдарыстық жағдай тек бір ұйым көлемінде ғана емес жалпы бір ел ішінде, немесе бірнеше елдер арасындағы қарыз қаражаттарының есебін жүргізуде, қарыздардың уақыттылы және толық көлемде қайтарылуы мәселелерінде ерекше мұқияттылықты талап етеді. Осындай қатынастар жағдайында ұйымдар үшін өз өнімдерін, тауарлары, жұмыстары мен қызметтерін өткізуге жағдай жасаулары қажет. Яғни, келісім-мәмілелерін жасау барысында қарыз алушының төлем қабілеттілігін айқындап алған жөн. Кез-келген қате ұйымның қаржылық жағдайына нұқсан келтіруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектердың айналымы жатқызылады. Дебиторлық берешек соған байланысты алынатын табыс сомасы танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлар құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Ұйымдар өз өнімдерін, тауарларын сатқан кезде кейде сатып алушыға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын өнім көлемін ұлғайту болып табылады.
1. . Қазақстан республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім). -Алматы: Юрист, 2003.
2. . Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы №235-ІІІ Заңы.
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 2007ж. (өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып)
4. Салық кодексі. Салықтар және басқа да бюджетке тиісті міндетті төлемдер. -Алматы: Юрист, 2003.
5. Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары және шоттар коррепонденцияларының типтік үлгілері (ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығы, 23.0.69. 2007)
6. Қазақстан Республикасы үкіметі қаулысымен бекітілген «Мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің жұмысшыларының, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарының Қазақстан Республикасы аумағындағы қызметтік іс-сапары жөніндегі» Ереже , 22.09.2000ж.№1428.
7. Кодекс этики профессиональных аудиторов и международные стандарты аудита, 2001 г М:МЦРСБУ,2002
8. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005ж
9. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2006
10. Баймұханова С. Б. Қаржылық есеп. Алматы Қазақ университеті, 2005ж.
11. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004ж,
12. Ержанов М.С. Аудит-1. -Алматы, 2005ж.
13. Грей С., Нидлз Б. Финансовый учет: Глобальный подход. Редакторская группа корпораций «Прагма» - Бишкек, 2007.
14. Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы. Алматы: - Экономика, 2001ж.
15. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. -Алматы, Экономика, 2005ж.
16. Нидлз Б., Андерсон X., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. с англ. под ред. Соколова Я.В. Мәскеу: - Финансы и статистика, 2002ж.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: - Центраудит - Қазахстан, 2003ж.
18. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.
19. Султанова Б.Б. Салық есебі Алматы: Экономика, 2008
20. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
21. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект. Мәскеу: - Финансы и статистика, 2000ж.
22. Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры. Мәскеу: - Финансы и статистика, 1999ж.
2. . Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы №235-ІІІ Заңы.
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы, 2007ж. (өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып)
4. Салық кодексі. Салықтар және басқа да бюджетке тиісті міндетті төлемдер. -Алматы: Юрист, 2003.
5. Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары және шоттар коррепонденцияларының типтік үлгілері (ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығы, 23.0.69. 2007)
6. Қазақстан Республикасы үкіметі қаулысымен бекітілген «Мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің жұмысшыларының, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттарының Қазақстан Республикасы аумағындағы қызметтік іс-сапары жөніндегі» Ереже , 22.09.2000ж.№1428.
7. Кодекс этики профессиональных аудиторов и международные стандарты аудита, 2001 г М:МЦРСБУ,2002
8. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005ж
9. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2006
10. Баймұханова С. Б. Қаржылық есеп. Алматы Қазақ университеті, 2005ж.
11. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004ж,
12. Ержанов М.С. Аудит-1. -Алматы, 2005ж.
13. Грей С., Нидлз Б. Финансовый учет: Глобальный подход. Редакторская группа корпораций «Прагма» - Бишкек, 2007.
14. Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы. Алматы: - Экономика, 2001ж.
15. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. -Алматы, Экономика, 2005ж.
16. Нидлз Б., Андерсон X., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. с англ. под ред. Соколова Я.В. Мәскеу: - Финансы и статистика, 2002ж.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: - Центраудит - Қазахстан, 2003ж.
18. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.
19. Султанова Б.Б. Салық есебі Алматы: Экономика, 2008
20. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
21. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект. Мәскеу: - Финансы и статистика, 2000ж.
22. Энтони Р., Рис Дж. Учет: ситуации и примеры. Мәскеу: - Финансы и статистика, 1999ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
Орындаған,
3 курс студенті
Иембердиева А.
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы
Арыстамбаева А. З.
Норма бақылаушы
Оңдаш А. О.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.к., PhD докторы
Товма Н. А.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
3
1 ҰЙЫМНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
СҰРАҚТАРЫ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі және экономикалық мәні
6
1.2 Энергонадзор АӨК-і қызметінің сипаттамасы
11
1.3 Ұйымның есеп саясаты
16
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық
берешектерінің есебі
22
2.2 Есепті сомалар бойынша дебиторлық берешектер есебі
30
2.3 Дебиторлық берешектер есебін автоматты түрде жүргізу
42
3. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
3.1 Дебиторлық берешектер есебі аудитінің ұйымдастырылуы
46
3.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
дебиторлық берешектерінің аудиті
50
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМШАЛАР
73
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда әрбір Қазақстан азаматы үшін экономика нарықтық жолға
түсіп, тек нарық заңына сәйкес қызмет атқаратыны құпия емес. Нарықтық
қатынас жағдайында экономикалық қызметтің ортасы - бүкіл экономиканың
негізі болып келетін ұйымға аударылды. Нарықтық қатынасқа көшу,
жекешелендіру үрдісі, экономиканы басқару құрылымының өзгеруі салалық
министрліктердің жойылуы және осыған қатысты бақылау жүйесі ұйымының
тәуелсіз өркендеуіне, дамуына үлкен септігін тигізді. Нарықтық жағдайда
және нақты бәсекелестікте мемлекеттік органдардың, ұйымның қаржылық
жағдайына араласуы шектеулі болып келеді. Ұйымның шаруашылық субъект
ретінде статусының күшеюі, ұйымға көптеген қаржылық және өндірістік
сұрақтарды өздігінен шешуге мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді шешу көбінесе
бухгалтерлік есеп пен экономикалық ақпарат негізінде құрылған. Ол міндетті
түрде нақты, шынайы болуы қажет. Осы ақпарат капитал нарығының жұмысының
тиімділігін арттырып, қолданған экономикалық шешімдердің нәтижелерін
болжауға мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдардағы бухгалтерлік есептің маңызы
ерекше зор. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп жұмысы Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер жөніндегі Қазақстан Республикасының заңдарына және
халықаралық немесе ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес,
бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары мен ұйымның есеп саясаты
негізінде жүзеге асырылады.
Әлемдік дағдарыстық экономикалық қатынастар орныққан қазіргі жағдайда
да жеке ұйымның алатын орны ерекше. Дағдарыстық жағдай тек бір ұйым
көлемінде ғана емес жалпы бір ел ішінде, немесе бірнеше елдер арасындағы
қарыз қаражаттарының есебін жүргізуде, қарыздардың уақыттылы және толық
көлемде қайтарылуы мәселелерінде ерекше мұқияттылықты талап етеді. Осындай
қатынастар жағдайында ұйымдар үшін өз өнімдерін, тауарлары, жұмыстары мен
қызметтерін өткізуге жағдай жасаулары қажет. Яғни, келісім-мәмілелерін
жасау барысында қарыз алушының төлем қабілеттілігін айқындап алған жөн. Кез-
келген қате ұйымның қаржылық жағдайына нұқсан келтіруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектердың айналымы жатқызылады.
Дебиторлық берешек соған байланысты алынатын табыс сомасы танылған жағдайда
ғана анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер мен тауарлардың
құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлар құнын алып
тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Ұйымдар өз өнімдерін,
тауарларын сатқан кезде кейде сатып алушыға баға жеңілдіктерін береді.
Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру
арқылы сатылатын өнім көлемін ұлғайту болып табылады. Сонымен қатар, баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді берешектеры сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері термині мен
бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық
жолмен жүргізуші елдерде сауда жеңілдігі тауарларды сатудағы жарнама
ретінде қолданылады.
Дебиторлық берешектердың пайда болатын маңыды бөлігі ұйымның өз
қызметкерлерімен есеп айырысуы деп танылады. Себебі, күнделікті басқару-
әкімшілік мақсатта жедел шешілуге тиісті мәселелер үшін өз қызметкерлерінің
еңбегін пайдалануға тура келеді, яғни оларды іс сапарға жіберу, немесе
өкілдерді күтіп алу шығындарын басқаруда пайдаланылады.
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке және ұйымның ақшалай емес активтеріне деген талаптары кіреді.
Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
берешекты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады.
Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. Алынған
вексельдер бабы ресми берешектық міндетемелермен расталады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында ұйымдардағы дебиторлық берешектердың
қазіргі нарықтық экономика жағдайында ұйымдастырылуы, есебі мен оны
аудиттік тексеру туралы мәліметтерді қарастырдым.
Дипломдық жұмыс орындау барысында алдыға қойылған міндеттер:
1. Дебиторлық берешектер түсінігін ашып, оның түрлерін қарастыру;
2. Дебиторлық берешектердің пайда болу себептерін анықтап, мерзімді
өтелуіне ықпал ететін факторларды анықтау;
3. Дебиторлардың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттеу және
төлету бойынша жасалынатын іс-шараларды ұйымдастыру;
4. Күмәнді дебиторлық берешектерды зерттеп, өтелуін талап ету.
5. Зерттеліп отырған ұйымдағы дебиторлық берешектердың пайда болуын
анықтап, талдамалы есебін ұйымдастырып, жойылуына бақылау
жасау.
6. Дебиторлық берешектер есебінің аудитін ұйымдастыруды қарастыру;
7. Дебиторлық берешектер есебінің аудиторлық тексеру әдістемесін
қарастыру.
Жұмыстың құрылымына қарай, бірінші бөлімде дебиторлық берешектер
түсініг, экономикалық мәні қарастырылған. Және де ұйымға сипаттама
берерліктей негізгі көрсеткіштері келтірілген. Сонымен қатар, ұйымның есеп
саясатында дебиторлық берешектер есебінің қаншалықты қаралғаны көрсетілген.
Екінші бөлім дебиторлық берешектердың есебін жүргізу болып табылады.
Дебиторлық берешектер бухгалтерлік есептің бас типтік жоспарының үшінші
бөлімінде орналасқан. Дипломдық жұмыстың бұл бөлімінде Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің берешекы, Күдікті берешектер бойынша резервтер,
еншілес (тәуелді) ұйымдардың берешегі, Алдағы кезең шығындары мен
Берілген аванстар есебінің жүргізілуі туралы мәліметтер, олардың
құжаттармен рәсімделуі туралы ақпараттар қамтылған.
Үшінші бөлім Дебиторлық берешектердың аудиті деп аталады және ол
бөлімде сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы шоттарының
өзара байланысы мен оларды аудиттік тексеруден өткізу жайлы ақпараттар
қамтылған.
Жұмысты орындау бүгінгі Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып
отырған заңдылықтар мен нормативтік актілердің негізінде, отандық және шет
елдік экономист ғалымдардың еңбектері мен Энергонадзор Агроөнеркәсіп
кешенінің нақты мәліметтеріне сүйене отырып жүзеге асырылған. Дипломдық
жұмыс көлемі бойынша 72 бетте орындалған, оның ішінде 15кесте, 4 сурет, 3
қосымша бет бар.
1 ҰЙЫМНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
СҰРАҚТАРЫ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі және экономикалық мәні
Ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан
тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген
төлемдері үшін алашақ берешектеры – дебиторлық берешектер (Алынуға тиісті
шоттар) деп аталады. Осы ұйымдарға дебиторлық берешегі бар заңды және жеке
тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық берешектер ағымдағы және алынуға тиісті болып екіге бөлінеді.
Бұл берешектер есебі Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық
берешегі бөлімінің шоттарында есептеледі. [8]
Дебиторлық берешектердің негізгі түрлерін келесі суреттен көруге
болады.
Сурет 1. Дебиторлық берешектердің негізгі түрлері
Суреттен көріп отырғанымыздай, дебиторлық берешектерді жіктеудің
негізгі екі белгісі бар. Бірінші белгісі бойынша, яғни өтеу мерззіміне
қатысты дебиторлық берешектер қысқа және ұзақ мерзімді болып екі түрге
бөлінеді. Екінші белгісі бойынша, яғни саудаға қатысына қарай дебиторлық
берешектердің екі түрі пайда болады:
- Саудалық берешек – ұйымның әдеттегі қызметін жүргізуі барысында
сатылған тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылар тарапынан қарыз
сомасы болып табылады.
- Саудалық емес берешек – ұйымның лауазымды адамдарына, немесе басқа
де жеке тұлғаларға берілген қарыз, несие, аванстар бойынша пайда
болатын берешек түрі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық берешектер ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті берешектер;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті берешектер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық берешектер;
- басқадай дебиторлық берешектер.
Ұйымның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша берешектер
(дебиторлық берешек) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
берешектер айналымы жатады. Дебиторлық берешектер айналымы деп дебиторлық
берешектің есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім
күндерінің санын айтамыз. Ұйымның дебиторлық берешегі оған байланысты кіріс
танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер
мен тауардың құнының баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын
алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт
бойы алынбаған дебиторлық берешектер Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер
болып есептеледі. Дебиторлық берешектің пайда болған уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Ұйымдар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану
ұйымның күмәнді берешектерының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Ұйымдардың сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады. [11]
Сауда жеңілдігі әртүрлі сатып алушылар топтары үшін әртүрлі өнім
көлемдерінің бағасын жарнамалау деп түсінуге де болады. Көтерме сауда
каталогында әдетте тек бір ғана шот-фактуралық баға жазылады. Одан кейін
клиенттер саны мен тапсырыс жасалған тауар көлеміне қатысты әртүрлі
жеңілдіктер жарияланады. Мұндай жағдайда тауар бағасы төмендетіледі де шот-
фактура жеңілдікті ескере отырып толтырылады, яғни, дебиторлық берешектің
мөлшері шот-фактурада көрсетілген сомаға тең болады.
Кей жағдайларда ұйымдар ақшалай жеңілдіктер (сатудан жеңілдік)
ұсынады. Мұндай жағдайда тауар көлеміне қатысты емес, керісінше төлем
мерзіміне қатысты жеңілдік беріледі. Сатып алушы қаншалықты жылдам төлем
жасаса, соншалықты белгілі-бір пайыз мөлшерінде жеңілдік алады. Осындай
жағдайда бастапқыда дебиторлық берешек пен табыс мөлшері толық көлемде
көрсетіледі де, кейін жеңілдік берілгеннен кейін нақты алынған ақша
қаражаттарының сомасы берілген жеңілдік мөлшеріне азайтылады.
Тауарды қайтару құқығы кепілдендірілген. Бұл белгілі-бір салалардағы
бәсеке қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін қажет болатын жалпы маркетингтік
бағдарламаның бір бөлшегі болып табылады. Кейбір жағдайларда сапасының
төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды
қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін
тиімсіз болады. Сондықтан да ұйым сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның
осы тауарлар бойынша берешек сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын
қабылдауға келісуіне тура келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның
келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда
ұйымның бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д–т: 6030 Баға шегерімі
К–т: 1210 Алынуға тиісті берешектер түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д–т: 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылымы
К–т: 1210 Алынуға тиісті берешектер
Заңнамалық нормативтік актілерде дебиторлық берешектерді иелік ету
құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив деп санаса, ҚР-ның
Қаржы Министрлігінің 21 маусым 2007 жылғы №217 бұйрығында сатып алшылардың
ұйым алдындағы міндеттемесі деп көсетілген. Яғни дебиторлық берешек
дегеніміз, бұл - иелік ету құқын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған болашақтағы экономикалық тиімділік болып табылады.
Мысалы: американдық FASB- пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық берешектер активтер ретінде
маңызды үш сипаттамаға ие болады:
- ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне мүмкіндікті
қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті қамтиды;
- активтер дегеніміз - ұйым басқара алатын ресурстары болып табылады.
Тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге деген құқықтар, заңды
болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық берешектер ұзақ
мерзімді активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер бабына
енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық берешектер есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистірлер, құжаттар) пайдаланылады: [3]
№7 Журнал – ордер – 1250 –Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі-деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал – ордер – 1420- Қосылған құн салығы- деп аталатын шоттың,
1270- Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар- деп аталатын шоттың,1280-
Өзге де қысқа мерзімді дебиторлық берешек- деп аталатын бөлімше шотының
және Берілген аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал – ордерге қосымша ведомость – Берілген аванстар бас
шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
№10 Журнал –ордер –Күдікті берешектер бойынша резерв бас шотының
бөлімше шоттары және Алдағы кезең шығындары бас шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша;
№11 Журнал – ордер Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
берешекы бас шотындағы бөлімше шоттарының және Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық берешекы бас шотындағы бөлімше шоттарының
кредиті бойынша жүргізіледі.
Тауарды жіберуші мен қабылдаушы арасындағы есеп айырысулар келісім
шартта көрсетілген талаптарға сай банктегі ақшалай емес есеп айырысу
келісім шарт міндеттемелері бойынша жүргізіледі.
Банктегі ақшалай емес есеп айырысу және құжат айналысы регламенттеледі.
Қазақстан Республикасындағы ақшалай емес есеп айырысулар және Қазақстан
Республикасының териториясында төлем құжаттары, ақшалай емес есеп
айырысулары және ақшалай аударымдар.
Көрсетілген нормативті құжаттар келісімшартқа тіркеліп қойылады және
банктің келісім шартқа араласпауын көрсетеді.
Төлеуші мен қабылдап алушының орналасқан жеріне байланысты есеп
айырысуларды бірқалалық және басқа қалалық деп бөледі. Ұйымдар мен
кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларды бір банк жүзеге асыратын және бір
жерде орналасқан болса бір қалалық болады.
Ұйымдар мен кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларды әртүрлі
пункттерде орналасқан банктер жүргізетін болса басқа қалалық болып
табылады.
Бір қалалық және басқа қалалық есеп айырысуларда келесі негізгі ақшалай
емес есеп айырысу формалары ұсынылады: төлем тапсырыстары, чектер, төлем
талап-тапсырыстары, транспорт және теміржол жүк құжаттары бойынша есеп
айырысулары бойынша талаптар.
Вексель бойынша есеп айырысу нарықтық экономикада төлем құжаттарының
дамып жатқан түрі. Вексель бұл вексель айналымы жолымен берілетін
комерциялық несиенің түрі. Яғни белгілі бір соманы алдын ала келісілген
мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық
міндеттемесі.
Вексель беруші заңды немесе жеке тұлға. Вексель ұстаушы вексельді
ұстаушы яғни вексельде көрсетілген соманы алушы. Вексельді шығару және оның
айналысы Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының вексель
айналысы туралы заңымен реттеледі. Вексельдің екі түрі бар жай (соло) және
аудармалы (тратта). Жай вексель оны борышкер жазып береді және оған қол
қояды. Вексель берушінің міндеті ол бірінші сұраған кезде төлем жүргізу.
[10]
Аудармалы вексель бұл вексельде көрсетілген соманы белгіленген мерзімде
ұсынушыға немесе үшінші тұлғаға төлеу жөніндегі кредитордың борышкерге
берген бұйрығы.
Вексельдің келесі реквизиттері болуы керек: вексель аты құжатқа
тіркелген, берілген соманы төлеу туралы бұйрық, кім төлеуі керек, төлем
мерзімі, кімге төленетіннің аты, векселді құру мерзімі мен жері, вексель
берушінің қолы.
Жоғарыда көрсетілген талаптардың бірі көрсетілмесе онда вексель
жарамсыз болып табылады.
Аудармалы вексельді төлеуші табыстау қолының көмегімен акцептеуге тиіс.
Аудармалы вексель келесі мерзімде төлемге берілуі мүмкін: ұсынғанда
(белгілі бір уақытта); құралғаннан кейін белгіленген уақытта; белгіленген
күні;
Аудармалы вексель бірнеше экземплярда берілуі мүмкін. Бұл экземплярлар
номермен белгіленуі керек. Олардың әрбіреуі бөлек вексерь ретінде қаралады.
Егер де вексельде оның бір экземплярда берілгендігі жазылмаса онда вексель
алушы оның бірнеше экземплярда берілуін талап етуі мүмкін. Бұл жағдайда ол
өзінің индосантына сұрауы керек. Индосаттар міндетті түрде экземпляр жасап
беруі керек.
Индоссант әртүрлі тұлғаларға экземплярларды берген және одан кейінгі
индоссанттар өздері қол қойған экземплярлар үшін жауапты.
Бір экземплярды акцептеуге жіберген адам басқа экземплярда ол кімде
екенін жазу керек. Соңғы тұлға экземплярды заңды ұстаушыға беру керек. Егер
тұлға адам бас тартса онда ұстаушы экземпляр оған берілгендігі туралы иск
береді. Аудармалы вексельүшінші тұлғаның тұрғылықты жерінде немесе басқа да
жақта төленуге келе береді.
Вексель сомасына сыйақы вексельде көрсетілуі керек, ал ол көрсетілмеген
болса онда көрсетілмеген ретінде саналады. Сыйақы аударманы вексель
құрылғаннан бастап саналады. Егер вексельде көрсетілген сомма жазбашада
санмен жазылған болса онда келіспеушілік туындаған жағдайда жазбаша
жазылған сома дұрыс деп саналады.
Вексель беруші акцепт және төлем үшін де жауапты. Әр вексель егер де ол
бұйрық бойынша берілмеген болса да индосамент арқылы беріледі. Индосамент
вексельдің барлық құқығын аударады. Егер индосамент банктік болса онда
вексель беруші өз атымен немесе басқа бір тұлғаның атымен бланк толтыра
алады және үшінші тұлғаға вексельді бере алады бланкті толтырмай және
индосаментті аяқтамай. Индосамент акцепт және төлем үшін жауап береді егер
басқа жағдай жасалмайтын болса. Ол алдағы индосаментке тыйым салуы мүмкін
бұл жағдайда вексель индосерленген тұлғалар алдында ол жауапты емес.
Аудармалы вексельді ұстаушы вексельді ұстаушы болып саналады. Егер
индосаментте алуға валюта инкассаға сенім артқан деген жазулар бар
болса онда вексель ұстаушы барлық құқықтарды орындай алады, бірақ индоситей
алмайды.
Әр бір аударма вексельде мерзімі көрсетілуі де корсетілмеуі де мүмкін.
Төленуі тиіс вексель бір жыл ішінде акцептіге ұсынылуы керек (берілген
күннен). Вексель беруші оның уақытын ұзартуы да қысқартуы да мүмкін.
Вексель мерзімін индосаментте қысқартуы да мүмкін. Жыл ішінде вексель
акцептіге берілмесе онда вексель ұстаушы құқығынан айырылады.
Акцепт аудармалы вексельді келесі келесі бетінде акцептелді деген
жазуымен белгіленеді. Төлем акцептісі вексель ұстаушыға ондағы көрсетілген
соманы алуға құқық береді. Төлеуші акцепт арқылы вексельді уақытында
төлеуді мойнына алады.
1.2 Энергонадзор АӨК-і қызметінің сипаттамасы
АлматыЭнергоЭкспертиза жаупкершілігі шектеулі серіктестігі Алматы
қаласында Нусипбеков көшесі, 842 үйде орналасқан. Жарғысы бойынша негізгі
қызметі тауарларды (жұмыстар, қызметтерді) сату болып табылады.
Ұйым заңды тұлға болып табылғандықтан меншiгiнде оқшауланған мүлкi өз
мiндеттемелерi бойынша жауап бередi, өз атынан мүлiктiк және жеке мүлiктiк
емес құқықтарды иеленедi және жүзеге асырады, мiндеттерге ие болады, сотта
талапкер және жауапкер болады.
Ұйым өз қызметінде ҚР заңдарын және орындалуы міндетті атқарушы билік
органдарының актілерін басшылыққа алады. Ұйым мемлекеттік тіркеуден өткен
сәттен бастап заңды тұлғаның құқыктары мен міндеттерін алады. [13]
Ұйым толық шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өз шығынның өзі
өтеуі негізінде әрекет ететін дербес шаруашылық бірлік болып табылады.
Өз жарналарын жарғылық капиталған толық төлемеген серіктестік
қатысушылары оның міндеттемелеріне әрбір қатысушының төленбеген жарнасы
бөлігінің құны аумағында ынтымақтастық міндетімен бөліседі.
Ұйым Қазақстан Республикасының аумағында және шетелде филиалдар мен
өкілдіктер құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге (одақтарға)
кіруге, сондай-ақ өзге де заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы. [16]
Ұйым өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап
береді. Мемлекет серіктестіктің борыштары бойынша жауап бермейді. Ұйым
мемлекеттің борыштары бойынша жауап бермейді. Ұйым қолданылып жүрген
заңдарда көзделгеннен басқа жағдайларда өз қытысушыларының міндеттемелері
бойынша жауап бермейді.
Ұйымның қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар бойынша енгізген салымдар
құнының шегінде тәуекелге барады.
Ұйымның жарғылық капиталы біріктіру жолымен құрылтайшының ақшалай
салымдарынан құрылады және теңгені құрайды. Әрбір қатысушының салымының
жарғылық капиталдың жалпы сомасына қатысы қатысушының үлесі болып табылады
және келесі арақатынаста ақша қаражаты қатысады.
Ендігі кезекте осы ұйымның қаржылық есептілігі негізінде қаржылық-
шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін қарастырамыз. Ең алдымен
бухгалтерлік баланс негізінде активтер мен пассивтердің құрамы мен
құрылымын қарастырамыз.(қосымша А)
Кесте 1
Энергонадзор АӨК-і 2008-2009 жж арналған баланс активтерін талдау*
теңге есебінде
Активтер 2008ж 2009ж Ауытқуы Құр-ң
өзгеріс
і
∑ % ∑ % ∑ %
I Жалпы 10078850 100 5572817 100 -4506033 -44,71 -
активтер
1. Қысқа 5699735 56,55 3213236 57,66 -2486499 -43,62 +1,11
мерзімді
активтер
1.1 Ақша 1041048 10,33 717870 12,88 -323178 -31,04 +2,55
қаражаттары
1.2 Дебиторлық 3935120 39,04 2410000 43,25 -1525120 -38,76 +4,21
берешек
1.3 Қорлар 100850 1,0 87020 1,56 -13830 -13,71 +0,56
1.4 Салықтық 542840 5,39 - - - - -
активтер
1.5 Өзге 79877 0,79 -1655 -0,02 -81532 -102,07-0,81
активтер
2 Ұзақ мерзімді4379115 43,45 2359581 42,34 -2019534 -46,12 -0,91
активтер
2.1 Негізгі 4342224 43,0 2347440 42,12 -1994784 -45,94 -0,88
құралдар
2.2 Материалды 36891 0,45 12141 0,22 -24750 -67,09 -0,23
емес активтер
II Өндірістік 4443074 44,0 2434460 43,68 -2008614 -45,21 -0,32
қуаты
* Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қаржылық есептілік нысаны негізінде
құрастырылған
Кестеден көріп отырғанымыздай баланс валютасы 4 506 033 теңгеге,
44,71%-ға азайған. Активтің барлық баптары бойынша кемудің орын алғанын
байқаймыз. Сонымен ұйымның қаржылық жағдайы нашарлаған. Ендігі кезекте
баланс активтерін талдау барысында қысқа мерзімді активтер мен ұзақ
мерзімді активтердің өзара үлесін қарастырамыз. 2009 жылдың басында да
аяғында да ұзақ мерзімді активтер үлесінің аз болғанын жыл басында 43,45%,
ал жыл соңында 42,34%-ды құрағанын көреміз. Ұзақ мерзімді активтердің аз
көлемде болуы ұйымның өндірістік қуатының төмендігін көрсетеді. Анықталған
өндірістік қуатының мөлшері 2008 жылы 44% болса, 2009 жылы 43,68%
мөлшерінде болған.
Қысқа мерзімді активтер құрамын жеке алып қарасақ, онағы дебиторлық
борыштар үлесінің жоғары екенін анық, жыл басында 39,04%, ал жыл соңында
43,25%, бұл да ұйым үшін қолайсыз жағдай деп танылады.
Ұзақ мерзімді активтердің негізгі құралдар мен материалды емес
активтерден құралғанын көріп отырмыз, бірақ 2009 жыл бойында негізгі
құралдар мен материалды емес активтердің біраз бөлігін сатып жіберуге тура
келген болар деп қорытынды айтамыз. Бұған себеп дағдарыстық қатынастардың
дамуы.
Келесі кесте арқылы пассивті, яғни шаруашылық қорларының қорлану
көздерінің құрамы мен құрылымын қарастырамыз.(қосымша А)
Кесте 2
Энергонадзор АӨК-і 2008-2009жж арналған баланс пассивтерін талдау*
теңге есебінде
Активтер 2008 2009 Ауытқуы Құр-ң
өзгеріс
і
∑ % ∑ % ∑ %
I Жалпы капитал 10078850 100 5572817 100 -4506033-44,71 -
1. Қысқа 9359991 92,87 5471657 98,18 -3888334-41,54 +5,31
мерзімді
міндеттемелер
1.1 Салықтық -2583704 -25,63 -2208153-39,62 +375551 +14,54 +13,99
міндеттер
1.2 Бюджеттен -255055 -2,54 -21901 -0,4 +233154 +91,41 +2,14
тыс қорларға
1.3 Кредиторлық 20855 0,21 56711 1,02 +35856 +171,93+0,81
берешек
1.4 Өзге де 12177895 120,83 7645000 137,18 -4532895-37,22 +16,35
кредиторлық
берешек
2 Меншікті 718859 7,13 101160 1,82 -617699 -85,93 -5,31
капитал
2.1 Жарғылық 87200 0,86 87200 1,56 - - +0,7
капитал
2.2 Бөлінбеген 631659 6,27 13960 0,26 -617699 -97,79 -6,01
пайда
* Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қаржылық есептілік нысаны негізінде
құрастырылған
Пассивті баптар бойынша талдау қорытындысы бойынша ұйымның сырттан
тартылған капиталға деген тәуелділігі өте жоғары екендігін көреміз, 2008ж
меншікті капитал мөлшері 7,13%, ал 2009 1,82%-ға дейін тіпті төмендегенін
көреміз. Капитал мөлшерінің азаюына қатысушылардың өз үлесін алып кетуі
бірден-бір себеп болуы мүмкін. Енді осы сырттан тартылған және меншікті
капиталдардың өзара үлесін көрсететеін көрсеткіштер жүйесіне тоқталайық.
Кредиторлық берешектер сомасының өткен жылмен салыстырғанда өте көп
мөлшерде 171,93%-ға артқанын көреміз. Бұл ұйымның жабдықтаушылармен есеп
айырысуының нашарлағанын, еңбек ақының төленбей қалуын, салықтардың
аударылмай қалуын сипаттауы мүмкін. Сондықтан ұйым үшін өте қолайсыз жағдай
деп танылады.
Тәуелсіздік коэффициенті меншікті капитал мөлшерін сипаттайды, ал
тәуелділік қаншалықты сырттан тартылған капитал есебінен қаржыландырылып
отырғанын көрсетеді. 2009 жыл басында тәуелсіздік коэффициенті 0,0713-ке
тең, ал жыл соңында тіпті 0,0182 тең келіп төмендеген. Ал енді тәуелділік
коэффициентін бір мен тәуелсіздік айырмасы деп қарайтын болсақ, онда жыл
басында тәуелділік (1 - 0,0713), яғни 0,9287-ге тең, ал жыл соңында тіпті
жоғары болған (1 – 0,0182), яғни 0,9818-ге тең.
Ұйымның жалпылама көрсеткіштері қуантарлықтай емес болғанымен, енді
келесі есептілік нысаны Пайда және зиян жөніндегі есептілікті қарап
көрелік.(қосымша Б)
Кесте 3
Энергонадзор АӨК-і 2008-2009жж арналған табыстылығының абсолютті
көрсеткіштері*
Көрсеткіштер 2008 жыл 2009 жыл Ауытқуы (+,-)
Сатудан алынған табыс 28216692 1555891 -26660801
Өзіндік құн 19620 6232 -13388
Жиынтық табыс 28197072 1549659 -26647413
Кезең шығындары 27673124 2167358 -25505766
Әдеттегі қызмет табысы 523948 -617699 -1141647
Корпоративті табыс салығы 190631 - -
Таза пайда 333317 -617699 -808330
*Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қосымшада тіркелген қаржылық
есептілік нысаны негізінде құрастырылған
Кестеге сүйене отырып, 2009 жыл соңында еліміздің экономикасындағы
дағдарыстық жағдайдың әсерінен болар сатудан алынған табыстың өткен жылға
қарағанда 26 660 801 теңгеге кемігенін көреміз. Сатылған өнімдердің өзіндік
құны, жиынтық пайда сомасы, кезең шығындары, сәйкесінше таза пайда сомасы
да 208 жылмен салыстырғанда бірталай азайған. 2008 жыл қорытындысында ұйым
аз болса да таза пайда алғанымен, 2009 жыл қорытындысында қаржылық нәтиже
зиян (-808330теңге) ретінде анықталған. Енді осы көрсеткіштерге сүйене
отырып ұйымның табыстылығының коэффициенттерін анықтаймыз.
Кесте 4
Энергонадзор АӨК-і 2007-2008жж арналған табыстылық деңгейі*
Көрсеткіштер Жоспарлы мәлімет Нақты мәлімет Ауытқуы
Таза табыс 333317 -617699 -808330
Жалпы активтер 10078850 5572817 -4506033
ЖА таб.деңг.%-есебінде0,0331 -0,1108 -0,1439
*Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қосымшада тіркелген қаржылық
есептілік нысаны негізінде құрастырылған
Осыдан біз жалпы активтердің табыстылық деңгейінің өте төмен екендігін
көреміз.
Ұйымның қаржылық есептілік нысандарының үш нысанын алу мүмкіндігі
болды. Үшінші есептілік нысаны Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі де
қарастырып өтейік. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл
ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен
шығысталуы. Ақша түсімдері туралы ақпарат, біріншіден, кәсіпорынның ақша
қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша
түсімдерін пайдаланудағы кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі.
Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы
құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалауға көмектеседі.
Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындардағы операциялық қызмет туралы есеп
берулерді салыстыруға мүмкіндік береді.
Есептілік үш қызмет түрі бойынша құрастырылады. Операциялық қызметтен
түсетін ақша түсімдері негізінен кәсіпорынның табыс келтіретін негізгі
қызметінің барысында пайда болады. [7]
Негізгі қызмет жөнінде мысал болып табылатындар:
- тауар сатудан және қызмет көрсетуден түскен ақша түсімдері;
- сыйақылардың, комиссия ақысының және басқа табыстардың ақшалай
түсімдері;
- тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төленген ақша төлемдері;
- қызметкерлерге ақша төлемдері;
- ақша төлемдері немесе табыс салығын өтеу, егер олар қаржыландыру
жөніндегі қызметпен және инвестициялық қызметпен байланыссыз болса;
- шарттар бойынша ақша түсімдері немесе төлемдер.
Инвестициялық қызмет – бұл ұзақ мерзімді активтердің және ақша
эквиваленттеріне қатысы жоқ басқа инвестициялардың сатып алынуы немесе
шығарылуы.
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде туындаған ақша түсімдеріне мыналар
мысал болып табылады:
- негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де ұзақ
мерзімді активтерді сатып алу, сату кезіндегі ақша төлемдері немесе
түсімдері;
- меншікті капиталды немесе басқа кәсіпорындардың қарыз
міндеттемелерін, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлесін
сатып алу кезіндегі ақша төлемдері немесе түсімдері;
- басқа кәсіпорындарға аванстық төлемдер және берілетін қарыз;
- басқа кәсіпорындарға ұсынылған аванстық төлемдерді өтеуден алынған
ақша түсімдері.
Қаржыландыру жөніндегі қызмет – бұл нәтижесі меншікті капитал мен қарыз
қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс болып табылатын қызмет.
Қаржыландыру жөніндегі қызметке мыналар мысал болып табылады:
- акциялар немесе меншікті капиталдың басқа элементін шығарудан түскен
ақша түсімдері;
- акция сатып алған кездегі немесе меншікті акциялардың өтемін төлеп
алған кездегі акционерлерге ақша төлемдері;
- қамтамасыз етілмеген қарыз міндеттемелерін, займдарды, вексельдерді,
облигацияларды, басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді займдарды
шығарудан түскен ақша түсімдері;
- алынған займдарды өтеу есебіне ақша төлемдері;
- қаржыландырылатын жолмен, яғни ұзақ мерзімді жалмен байланысты ақша
төлемдері мен түсімдері.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру екіәдіспен жасалады:
тікелей әдіс және жанама әдіс.
Тікелей әдіске басымдылық беріледі, өйткені ол болашақ ақша түсімдерін
бағалауда тиімді болатын ақпаратпен қамтамасыз етеді, ал оны жанама әдіс
бере алмайды.
Тікелей әдісті қолданған кезде ақша қаражаттарының барлық түрдегі
түсімдері мен олардың төлемдері туралы ақпарат екі тәсілмен алынуы мүмкін:
біріншіден, журналдар, қосымша ведомостер бойынша кәсіпорынның есептік
жазуларынан;
екіншіден, сату көлемін, сатылған өнімнің өзіндік құнын және есепті
кезең ішінде тауарлы-материалдық қорларды, дебиторлық және кредиторлық
берешектердегі өзгерістерді ескеріп, шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы
есеп берудегі басқа баптарды түзету жолымен;
- басқа да ақшалай емес баптардан;
- инвестициялық қызметтен немесе қаржыландыру жөніндегі қызметтен
болған ақша қаражаты қозғалыстарының нәтижесінде ақша әсері
туындайтын басқа баптардан.жанама әдіс бойынша оаерациялық қызметтен
алынған ақша қаражаттарының таза түсімі таза пайданы немесе зиянды
түзету жолымен анықталады. Мұндағы ескерілетіндер:
- есепті кезең ішінде тауарлы-материалдық қорлардағы және операциялық
қызметтен алынған дебиторлық және кредиторлық берешектерде болған
өзгерістер;
- тозу, амортизация, резервтер, салықтар, бөлінбеген пайда сияқты
ақшалай емес баптар;
- инвестициялық қызметтен, сондай-ақ қаржыландыру жөніндегі қызметтен
алынған ақша қаражаттарының қозғалысы нәтижесінде алынған ақша әсері
туындайтын өзге де баптар.
Түсіндірме жазбада кәсіпорындағы ақша қаражаттары мен олардың
эквиваленттерінің маңызды сомалары ашылып көрсетіледі.
Энергонадзор АӨК-і Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
есептілігі тікелей әдіспен құрастырылған, және тек негізгі операциялық
қызмет түрі бойынша ғана ақша қаражаттарының қозғалысы тіркелген. Бұл
есептілікте де ақша түсімдері мен төлемдерінің өткен жылмен салыстырғанда
көп азайғанын көреміз. Операциялық қызметтің ақша ағымы өткен жылда да,
есепті жылда да теріс мәнге ие болған, 2008 жылы (- 5870974теңге), 2009
жылы (-323178 теңге). (қосымша В)
1.3 Ұйымның есеп саясаты
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық сеептілік жөніндегі заңына
сәйкес есеп саясаты – ҚР бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру жөніндегі заңнамалық талаптарға, бухгалтерлік есеп
стандарттарына, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес
ұйымның қажеттілігі мен қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып
бухгалтерлік есепті жүргізуі мен қаржылық сеептілікті құрастыруының
қабылданған қағидалары, негіздері, шарттары, ережелері мен тәжірибесі
болып табылады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді,
табыстар мен шығыстарды көрсетудің альтернативті әдістерін ұсынатын
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) есеп саясатын
құрастырудың базасы болады.
Есеп саясатын құрастыру ұйым қызметінің шарттарына негізделген,
бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастырудың негізі
ретінде әдістердің бірін таңдап алуды білдіреді.
Осылайша, есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық
есептілікті құрастыру үшін ұйым қабылдаған әдістер жиынтығы.
Есеп саясаты бухгалтерлік есептің қағидаларына (есептеу және
үздіксіздік), сонымен қатар сапалық сипаттамаларына (түсініктілік,
орындылық, сенімділік пен салыстырмалылық) сәйкес бір жылдан артық
мерзімге құрастырылады.
Ұйым басшылығы есеп саясатын таңдап, оны қаржылық есептілік ХҚЕС
сәйкес болатындай етіп қолдануы қажет. Нақты талаптар болмаған жағдайда
ұйым басшылығы саясатты өздері даярлауы қажет және ол қаржылық
есептіліктегі ақпараттың келесі сипаттамаларға сәйкес ұсынылуын
қамтамасыз етуі қажет:
- шешім қабылдау барысында пайдаланушылар қажеттілігі үшін орынды
болуы;
- дұйымның нәтижелері мен қаржылық жағдайын шынайы көрсетуі;
- операциялар мен оқиғалардың тек заңнамалық нысанын ғана емес, оның
экономикалық мазмұнын көрсетуі;
- бейтарап, тәуелсіз болуы;
- мұқият болуы;
- барлық мәнді жағдайларда толық болуы.
Энергонадзор АӨК-нің есеп саясаты келесі бөлімдерден тұрады.
1 Жалпы жағдайы
Қоғамдағы бухгалтерлік есеп ҚР 27.02.2007 №243-111 Қаржылық есеп беру
және бухгалтерлік есеп туралы заңымен регламенттелген қоғамның
операциялары мен оқиғалары туралы жалпы тіркелген ақпараттар жүйесінің
жиынын қарастырады:
- Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары.
- 15.12.2009ж. ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы (салық кодексі) кодексімен.
- Ұйымның осы есеп саясатымен.
2 Жұмыстың есеп саясаты (қазіргі есеп саясатының 1 тіркемесі)
18.09.2007ж. №438 Бухгалтерлік есептің типтік жоспар шотына негізделе
жасалған ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығымен дәлелденген сол ұйымның
бухгалтерлік есебі мен қаржылық есеп беруді құру келесі принциптер
негізінде жүргізіледі:
- аударым, табыс пен шығын бухгалтерлік есепте мойындалатын және
қаржылық есеп берудегі түсімдердің пайда болуынан шамамен байқалатын
табыстар мен шығындар (ақша немесе төлем алудың негізінде емес);
- іс-әрекеттің үздіксіздігі, қоғам өзінің жұмысын алдын ала
қарастырылған ақпаратты қоғам өзінің қаржылық есеп беруінде ашады.
3 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
Есеп құрылымы 3 бөлімді есептен тұратын қоғам бухгалтериясымен жүзеге
асырылады: қаржылық, өндірістік және салықтық есеп. Бухгалтерлік қызмет
жұмысшыларының тиісті міндеттері арнайы инструкцияларымен жарнамаланады.
Қоғамның бухгалтерлік есепті жүргізуі компанияның 1 С:Предприятия.
Версия 7.7 программаларымен жүзеге асырылады.
Қоғамның бухгалтерлік іс-құжаттарына есеп саясатымен қарастырылған
біріншілік құжаттар, бухгалтерлік есептің тіркеулері және қаржылық есеп
беру жатады.
Іс-құжаттарының айналымы қоғам дәлелдеген іс-құжат кестесімен жүзеге
асады.
Қоғам сұрақтарының туындауына байланысты өз бетінше талдамалық есеп
операцияларымен жүйелерін енгізу қалыптастырылды .
Қаржылық есеп беру 29.10.2002ж. №542 және ХҚЕС 1 Қаржылық есеп беруді
ұсыну ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығымен белгіленген қаржылық есеп беруді
дайындау мен көрсетудің тұжырымдамалық негізіне байланысты құрастырылады.
Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен
құрылады.
Ақша қозғалысының есебі тікелей әдісті қолдану арқылы жүргізіледі.
4 Бухгалтерлік есептің ерекшеліктері
4.1 Негізгі құралдар есебі
Негізгі құралдардың есебі ХҚЕС 16 Негізгі құралдарға байланысты
жүргізіледі.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың амортизациясын есептеу қоғам
комиссиясымен анықталған жойылу құн есебімен негізгі құралдардың құнын түзу
сызықты тәсілмен шығынға жіберу арқылы жүргізіледі. Негізгі құралдардың
жойылу құны келесі әдістермен анықталады:
- ғимарат бастапқы құннан -10%;
- көлік құралдары бастапқы құннан - 25%;
- басқалары бастапқы құннан - 20%.
Негізгі құралдарды түгендеу жыл сайын есепті жылдың 1-қазанында
жүргізіледі.
Негізгі құралдарды түгендеуді жүргізудің талабы, түгендеу
қорытындыларын рәсімдеу мен оларды бухгалтерлік есепте көрсету бекітілген
әдістемелік ұсыныс тәртібімен регламенттеледі.
Қоғамның негізгі жойылу құны мен пайдалы қызмет ету мерзімі қажетті
жағдайда негізгі құралдар жағдайын жақсартатын, технологиялық өзгерістер,
объектінің жағдайы мен басқа да тізбектілік факторлар есебімен бекітілген
тәртіппен қайта қаралады.
Мүлікті есептен шығару бойынша құжатты рәсімдеу қажеттілігі қоғам
президентінің бұйрығымен негізгі құралдарды есептен шығару бойынша
комиссияның қалыпты қолданысының қорытындысы негізінде жүзеге асырылады.
Негізгі құралдарды жөндеуге резерв құрылмайды.
Негізгі құралдарды қайта бағалау қоғам басшылығы шешімімен жүргізіледі
(активтерді қайта бағалау тәртібімен мерзімі көрсетілген бұйрық негізінде).
4.2 Күрделі (капиталдық) салым есебі
Күрделі салымды қайта құру мен жаңғырту қоғамның сметалық шығыны
шегінде жүзеге асады. Күрделі салым көлемі шаруашылық және мердігерлік
тәсілмен жүргізіледі.
Күрделі жөндеу – ғимараттардың инженерлік жабдықтары, тозған құрылыс
элементтерін (негізгілерден басқа) ауыстыру немесе қайта қалпына келтіруден
тұрады.
Ғимараттардың жалпы ұзақтылығына сай анықталатын және ең ұзақ қызмет
ету мерзімі бар құрылымның негізгі элементтерін ауыстыру күрделі жөндеуге
кірмейді және оған бөлінген қаражаттар есебінен жүргізілмейді. Мұндай
ауыстыру күрделі құрылыс қаражат есебінен жүргізіледі, мысалы ғимаратты
жаңғырту кезінде. Күрделі жөндеуді жүргізудің сметасы жөндеу жүргізудің
қажеттілігі туралы материалдар негізінде жүргізілуі керек. Жеке шығындар
мүмкіншілігін шектейтін жөндеу жұмыстарын қажет ететін бекітулер қызмет
есебінен жылына бір мәрте ғана жүргізіледі.
4.3 Тауарлы-материалды босалқылар есебі
ТМБ-ның есебі ҚХЕС 2 Босалқылармен байланысты іске асырылады.
Талдамалық ТМБ есебі ТМБ реттік санымен, атауларымен (марка, сорт,өлшем,
номенклатуралық номер) және санымен жүргізіледі.
ТМБ өткізудің таза құны (сату бағасы) мен өзіндік құнның барынша ең
төмен құнымен бағаланады. Өткізудің таза құны өзіндік құн мынадай
себептермен қалпына келтіріле алмаған кезде қолданылады: ТМБ зақымданғанда
немесе олар жартылай, не толықтай ескіргенде немесе олардың сату бағасы
төмендегенде.
ТМБ өзіндік құн бағасы орта өлшемдік құн тәсілмен жүргізіледі.
4.4 Материалды емес активтердің есебі
МЕА амортизациясы түзу сызықты әдіспен жүргізіледі. МЕА тозу нормасы
олардың қоғамдағы пайдалы қолданыс мерзімімен анықталады.
МЕА пайдалы қолданыс мерзімі оларлдың түрлеріне (лицензиялық келісім,
программамен қамтамасыз ету, патент және т.б.) байланысты анықталады. МЕА
пайдалы қызмет мерзімі президентпен бекітіледі. МЕА түгендеу жылдық
қаржылық есеп беруді құрудың алдында бір мәрте жүргізіледі.
4.5 Қаржы есебі
Кассадағы қаржы есебінің қауіпсіздігіне толық материалды
жауапкершілікке байланысты келісім-шартқа отырған кассир жауапты.
Қоғам іс-сапарлық, кеңселік шығынның төлемі үшін корпоративтік төлем
карточкаларын ашқан.
Кассадағы ұлттық валютаның қолма-қол есебі ҚР Ұлттық Банкімен
бекітілген кассалық операцияларды жүргізу ережелеріне сәйкес орындалады.
Сонымен қатар кассада акция, облигация, вексельдер, чек кітапшалары
және тағы да басқа құнды қағаздары, қатаң есеп беру бланкілері және т.б.
сақталуы мүмкін.
Қоғамда тоқсан сайын бір мәрте кассадағы ақша және басқа да
құндылықтардың сақталуына тексеру жүргізіледі. Тексеру мына комиссия
мүшелерінің қатысуымен жүргізіледі:
- Бас бухгалтер және оның орынбасары.
- Бухгалтерлер.
- Бөлім меңгерушісі.
4.6 Салық салу аясындағы есеп саясаты
Қоғамның салық салу аясындағы есеп саясаты ҚР Салықтар және басқа да
бюджетке міндетті төлемдер туралы Кодексі және басқа да салық салу
сұрақтары бойынша нормативті-құқықтық актілер талабына негізделеді.
4.7 Табыстар мен шығындар есебі
Табыстар қолданылған аударым әдісінен байқалады. Табыстар есебі ХҚЕС
18 Түсімдерге сәйкес жүргізіледі.
Мәміленің аяқталу сатысын анықтау үшін келісім-шарт бойынша есеп
беруді құру күніне жіберілген, операция бойынша жалпы шығынның бағамдық
мөлшері шығынға пропорционалды қатынас әдісін қолданады, яғни келісім-шарт
бойынша жалпы шығынға белгілі бір мерзімге жүргізілген шығындардың пайыздық
қатынасы.
4.8 Біріккен қаржылық есеп беру
Қоғам қаржылық есеп беруден басқа өзінің еншілес ұйымдарының қаржылық
есеп берулерін кіргізетін қоғамның өзінің іс-әрекеті бойынша біріккен
қаржылық есеп беруді құрады және көрсетеді. Еншілес ұйымдарға инвестициялар
біріккен қаржылық есеп беруге кіретін іскерлік қатысу әдісін қолдануды
ескереді.
Тәуелді ұйымға инвестиция біріккен қаржылық есеп беруде іскерлік
қатысу әдісі бойынша ескеріледі.
4.9 Еңбек және оны төлеудің есебі
Қоғам шаруашылық іс-әрекеттің қорытындылары және қолданыстағы заңдарға
сәйкес тоқсан бойынша еңбекақының жалпы қорын бөлуді еңбекті ынталандыру
мен төлем жүйесін, формасын бекітеді. Ұйымның жұмысшыларына қосымша
төлемақы, жалақы, еңбекақы және тарифтік ставкілерді өз еркінше анықтайды.
Қоғам қызметіне еңбекақы төлеу жеке еңбек келісім-шартына сәйкес
лауазымы және еңбек сағатына байланысты есептеледі. Еңбекақы бойынша есеп
айырысудың мөлшері ұсынылған жұмыс уақыты есебінің табелі, ұйымның
бұйрықтары мен басқа да жалпы құжаттар негізінде жүргізіледі.
4.10 Қорытынды жағдайлар
Қажетті ХҚЕС пен бухгалтерлік есептің бөлек сұрақтары жөнінде толық
қамды орган ұсынысы болмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
Орындаған,
3 курс студенті
Иембердиева А.
Ғылыми жетекші,
аға оқытушы
Арыстамбаева А. З.
Норма бақылаушы
Оңдаш А. О.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.к., PhD докторы
Товма Н. А.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
3
1 ҰЙЫМНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
СҰРАҚТАРЫ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі және экономикалық мәні
6
1.2 Энергонадзор АӨК-і қызметінің сипаттамасы
11
1.3 Ұйымның есеп саясаты
16
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІ
2.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық
берешектерінің есебі
22
2.2 Есепті сомалар бойынша дебиторлық берешектер есебі
30
2.3 Дебиторлық берешектер есебін автоматты түрде жүргізу
42
3. ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
3.1 Дебиторлық берешектер есебі аудитінің ұйымдастырылуы
46
3.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
дебиторлық берешектерінің аудиті
50
ҚОРЫТЫНДЫ
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМШАЛАР
73
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда әрбір Қазақстан азаматы үшін экономика нарықтық жолға
түсіп, тек нарық заңына сәйкес қызмет атқаратыны құпия емес. Нарықтық
қатынас жағдайында экономикалық қызметтің ортасы - бүкіл экономиканың
негізі болып келетін ұйымға аударылды. Нарықтық қатынасқа көшу,
жекешелендіру үрдісі, экономиканы басқару құрылымының өзгеруі салалық
министрліктердің жойылуы және осыған қатысты бақылау жүйесі ұйымының
тәуелсіз өркендеуіне, дамуына үлкен септігін тигізді. Нарықтық жағдайда
және нақты бәсекелестікте мемлекеттік органдардың, ұйымның қаржылық
жағдайына араласуы шектеулі болып келеді. Ұйымның шаруашылық субъект
ретінде статусының күшеюі, ұйымға көптеген қаржылық және өндірістік
сұрақтарды өздігінен шешуге мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді шешу көбінесе
бухгалтерлік есеп пен экономикалық ақпарат негізінде құрылған. Ол міндетті
түрде нақты, шынайы болуы қажет. Осы ақпарат капитал нарығының жұмысының
тиімділігін арттырып, қолданған экономикалық шешімдердің нәтижелерін
болжауға мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдардағы бухгалтерлік есептің маңызы
ерекше зор. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп жұмысы Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік жөніндегі, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер жөніндегі Қазақстан Республикасының заңдарына және
халықаралық немесе ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес,
бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары мен ұйымның есеп саясаты
негізінде жүзеге асырылады.
Әлемдік дағдарыстық экономикалық қатынастар орныққан қазіргі жағдайда
да жеке ұйымның алатын орны ерекше. Дағдарыстық жағдай тек бір ұйым
көлемінде ғана емес жалпы бір ел ішінде, немесе бірнеше елдер арасындағы
қарыз қаражаттарының есебін жүргізуде, қарыздардың уақыттылы және толық
көлемде қайтарылуы мәселелерінде ерекше мұқияттылықты талап етеді. Осындай
қатынастар жағдайында ұйымдар үшін өз өнімдерін, тауарлары, жұмыстары мен
қызметтерін өткізуге жағдай жасаулары қажет. Яғни, келісім-мәмілелерін
жасау барысында қарыз алушының төлем қабілеттілігін айқындап алған жөн. Кез-
келген қате ұйымның қаржылық жағдайына нұқсан келтіруі мүмкін.
Жоғарыда айтылғандай, ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектердың айналымы жатқызылады.
Дебиторлық берешек соған байланысты алынатын табыс сомасы танылған жағдайда
ғана анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер мен тауарлардың
құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлар құнын алып
тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Ұйымдар өз өнімдерін,
тауарларын сатқан кезде кейде сатып алушыға баға жеңілдіктерін береді.
Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру
арқылы сатылатын өнім көлемін ұлғайту болып табылады. Сонымен қатар, баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді берешектеры сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері термині мен
бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық
жолмен жүргізуші елдерде сауда жеңілдігі тауарларды сатудағы жарнама
ретінде қолданылады.
Дебиторлық берешектердың пайда болатын маңыды бөлігі ұйымның өз
қызметкерлерімен есеп айырысуы деп танылады. Себебі, күнделікті басқару-
әкімшілік мақсатта жедел шешілуге тиісті мәселелер үшін өз қызметкерлерінің
еңбегін пайдалануға тура келеді, яғни оларды іс сапарға жіберу, немесе
өкілдерді күтіп алу шығындарын басқаруда пайдаланылады.
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке және ұйымның ақшалай емес активтеріне деген талаптары кіреді.
Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
берешекты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады.
Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. Алынған
вексельдер бабы ресми берешектық міндетемелермен расталады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында ұйымдардағы дебиторлық берешектердың
қазіргі нарықтық экономика жағдайында ұйымдастырылуы, есебі мен оны
аудиттік тексеру туралы мәліметтерді қарастырдым.
Дипломдық жұмыс орындау барысында алдыға қойылған міндеттер:
1. Дебиторлық берешектер түсінігін ашып, оның түрлерін қарастыру;
2. Дебиторлық берешектердің пайда болу себептерін анықтап, мерзімді
өтелуіне ықпал ететін факторларды анықтау;
3. Дебиторлардың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттеу және
төлету бойынша жасалынатын іс-шараларды ұйымдастыру;
4. Күмәнді дебиторлық берешектерды зерттеп, өтелуін талап ету.
5. Зерттеліп отырған ұйымдағы дебиторлық берешектердың пайда болуын
анықтап, талдамалы есебін ұйымдастырып, жойылуына бақылау
жасау.
6. Дебиторлық берешектер есебінің аудитін ұйымдастыруды қарастыру;
7. Дебиторлық берешектер есебінің аудиторлық тексеру әдістемесін
қарастыру.
Жұмыстың құрылымына қарай, бірінші бөлімде дебиторлық берешектер
түсініг, экономикалық мәні қарастырылған. Және де ұйымға сипаттама
берерліктей негізгі көрсеткіштері келтірілген. Сонымен қатар, ұйымның есеп
саясатында дебиторлық берешектер есебінің қаншалықты қаралғаны көрсетілген.
Екінші бөлім дебиторлық берешектердың есебін жүргізу болып табылады.
Дебиторлық берешектер бухгалтерлік есептің бас типтік жоспарының үшінші
бөлімінде орналасқан. Дипломдық жұмыстың бұл бөлімінде Сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің берешекы, Күдікті берешектер бойынша резервтер,
еншілес (тәуелді) ұйымдардың берешегі, Алдағы кезең шығындары мен
Берілген аванстар есебінің жүргізілуі туралы мәліметтер, олардың
құжаттармен рәсімделуі туралы ақпараттар қамтылған.
Үшінші бөлім Дебиторлық берешектердың аудиті деп аталады және ол
бөлімде сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы шоттарының
өзара байланысы мен оларды аудиттік тексеруден өткізу жайлы ақпараттар
қамтылған.
Жұмысты орындау бүгінгі Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып
отырған заңдылықтар мен нормативтік актілердің негізінде, отандық және шет
елдік экономист ғалымдардың еңбектері мен Энергонадзор Агроөнеркәсіп
кешенінің нақты мәліметтеріне сүйене отырып жүзеге асырылған. Дипломдық
жұмыс көлемі бойынша 72 бетте орындалған, оның ішінде 15кесте, 4 сурет, 3
қосымша бет бар.
1 ҰЙЫМНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
СҰРАҚТАРЫ
1.1 Дебиторлық берешек түсінігі және экономикалық мәні
Ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан
тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген
төлемдері үшін алашақ берешектеры – дебиторлық берешектер (Алынуға тиісті
шоттар) деп аталады. Осы ұйымдарға дебиторлық берешегі бар заңды және жеке
тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық берешектер ағымдағы және алынуға тиісті болып екіге бөлінеді.
Бұл берешектер есебі Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық
берешегі бөлімінің шоттарында есептеледі. [8]
Дебиторлық берешектердің негізгі түрлерін келесі суреттен көруге
болады.
Сурет 1. Дебиторлық берешектердің негізгі түрлері
Суреттен көріп отырғанымыздай, дебиторлық берешектерді жіктеудің
негізгі екі белгісі бар. Бірінші белгісі бойынша, яғни өтеу мерззіміне
қатысты дебиторлық берешектер қысқа және ұзақ мерзімді болып екі түрге
бөлінеді. Екінші белгісі бойынша, яғни саудаға қатысына қарай дебиторлық
берешектердің екі түрі пайда болады:
- Саудалық берешек – ұйымның әдеттегі қызметін жүргізуі барысында
сатылған тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылар тарапынан қарыз
сомасы болып табылады.
- Саудалық емес берешек – ұйымның лауазымды адамдарына, немесе басқа
де жеке тұлғаларға берілген қарыз, несие, аванстар бойынша пайда
болатын берешек түрі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық берешектер ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті берешектер;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті берешектер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық берешектер;
- басқадай дебиторлық берешектер.
Ұйымның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша берешектер
(дебиторлық берешек) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
берешектер айналымы жатады. Дебиторлық берешектер айналымы деп дебиторлық
берешектің есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім
күндерінің санын айтамыз. Ұйымның дебиторлық берешегі оған байланысты кіріс
танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық берешектер сатылған өнімдер
мен тауардың құнының баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын
алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт
бойы алынбаған дебиторлық берешектер Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер
болып есептеледі. Дебиторлық берешектің пайда болған уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Ұйымдар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану
ұйымның күмәнді берешектерының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Ұйымдардың сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады. [11]
Сауда жеңілдігі әртүрлі сатып алушылар топтары үшін әртүрлі өнім
көлемдерінің бағасын жарнамалау деп түсінуге де болады. Көтерме сауда
каталогында әдетте тек бір ғана шот-фактуралық баға жазылады. Одан кейін
клиенттер саны мен тапсырыс жасалған тауар көлеміне қатысты әртүрлі
жеңілдіктер жарияланады. Мұндай жағдайда тауар бағасы төмендетіледі де шот-
фактура жеңілдікті ескере отырып толтырылады, яғни, дебиторлық берешектің
мөлшері шот-фактурада көрсетілген сомаға тең болады.
Кей жағдайларда ұйымдар ақшалай жеңілдіктер (сатудан жеңілдік)
ұсынады. Мұндай жағдайда тауар көлеміне қатысты емес, керісінше төлем
мерзіміне қатысты жеңілдік беріледі. Сатып алушы қаншалықты жылдам төлем
жасаса, соншалықты белгілі-бір пайыз мөлшерінде жеңілдік алады. Осындай
жағдайда бастапқыда дебиторлық берешек пен табыс мөлшері толық көлемде
көрсетіледі де, кейін жеңілдік берілгеннен кейін нақты алынған ақша
қаражаттарының сомасы берілген жеңілдік мөлшеріне азайтылады.
Тауарды қайтару құқығы кепілдендірілген. Бұл белгілі-бір салалардағы
бәсеке қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін қажет болатын жалпы маркетингтік
бағдарламаның бір бөлшегі болып табылады. Кейбір жағдайларда сапасының
төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды
қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін
тиімсіз болады. Сондықтан да ұйым сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның
осы тауарлар бойынша берешек сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын
қабылдауға келісуіне тура келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның
келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда
ұйымның бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д–т: 6030 Баға шегерімі
К–т: 1210 Алынуға тиісті берешектер түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д–т: 6020 Сатылған тауарлардың қайтарылымы
К–т: 1210 Алынуға тиісті берешектер
Заңнамалық нормативтік актілерде дебиторлық берешектерді иелік ету
құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив деп санаса, ҚР-ның
Қаржы Министрлігінің 21 маусым 2007 жылғы №217 бұйрығында сатып алшылардың
ұйым алдындағы міндеттемесі деп көсетілген. Яғни дебиторлық берешек
дегеніміз, бұл - иелік ету құқын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған болашақтағы экономикалық тиімділік болып табылады.
Мысалы: американдық FASB- пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау
бойынша құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық берешектер активтер ретінде
маңызды үш сипаттамаға ие болады:
- ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне мүмкіндікті
қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге) болашақтағы
тиімділікті қамтиды;
- активтер дегеніміз - ұйым басқара алатын ресурстары болып табылады.
Тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге деген құқықтар, заңды
болуы немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық берешектер ұзақ
мерзімді активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер бабына
енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық берешектер есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистірлер, құжаттар) пайдаланылады: [3]
№7 Журнал – ордер – 1250 –Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық
берешегі-деп аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал – ордер – 1420- Қосылған құн салығы- деп аталатын шоттың,
1270- Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар- деп аталатын шоттың,1280-
Өзге де қысқа мерзімді дебиторлық берешек- деп аталатын бөлімше шотының
және Берілген аванстар бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал – ордерге қосымша ведомость – Берілген аванстар бас
шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
№10 Журнал –ордер –Күдікті берешектер бойынша резерв бас шотының
бөлімше шоттары және Алдағы кезең шығындары бас шотының бөлімше
шоттарының кредиті бойынша;
№11 Журнал – ордер Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
берешекы бас шотындағы бөлімше шоттарының және Еншілес (тәуелді)
серіктестіктердің дебиторлық берешекы бас шотындағы бөлімше шоттарының
кредиті бойынша жүргізіледі.
Тауарды жіберуші мен қабылдаушы арасындағы есеп айырысулар келісім
шартта көрсетілген талаптарға сай банктегі ақшалай емес есеп айырысу
келісім шарт міндеттемелері бойынша жүргізіледі.
Банктегі ақшалай емес есеп айырысу және құжат айналысы регламенттеледі.
Қазақстан Республикасындағы ақшалай емес есеп айырысулар және Қазақстан
Республикасының териториясында төлем құжаттары, ақшалай емес есеп
айырысулары және ақшалай аударымдар.
Көрсетілген нормативті құжаттар келісімшартқа тіркеліп қойылады және
банктің келісім шартқа араласпауын көрсетеді.
Төлеуші мен қабылдап алушының орналасқан жеріне байланысты есеп
айырысуларды бірқалалық және басқа қалалық деп бөледі. Ұйымдар мен
кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларды бір банк жүзеге асыратын және бір
жерде орналасқан болса бір қалалық болады.
Ұйымдар мен кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларды әртүрлі
пункттерде орналасқан банктер жүргізетін болса басқа қалалық болып
табылады.
Бір қалалық және басқа қалалық есеп айырысуларда келесі негізгі ақшалай
емес есеп айырысу формалары ұсынылады: төлем тапсырыстары, чектер, төлем
талап-тапсырыстары, транспорт және теміржол жүк құжаттары бойынша есеп
айырысулары бойынша талаптар.
Вексель бойынша есеп айырысу нарықтық экономикада төлем құжаттарының
дамып жатқан түрі. Вексель бұл вексель айналымы жолымен берілетін
комерциялық несиенің түрі. Яғни белгілі бір соманы алдын ала келісілген
мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық
міндеттемесі.
Вексель беруші заңды немесе жеке тұлға. Вексель ұстаушы вексельді
ұстаушы яғни вексельде көрсетілген соманы алушы. Вексельді шығару және оның
айналысы Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының вексель
айналысы туралы заңымен реттеледі. Вексельдің екі түрі бар жай (соло) және
аудармалы (тратта). Жай вексель оны борышкер жазып береді және оған қол
қояды. Вексель берушінің міндеті ол бірінші сұраған кезде төлем жүргізу.
[10]
Аудармалы вексель бұл вексельде көрсетілген соманы белгіленген мерзімде
ұсынушыға немесе үшінші тұлғаға төлеу жөніндегі кредитордың борышкерге
берген бұйрығы.
Вексельдің келесі реквизиттері болуы керек: вексель аты құжатқа
тіркелген, берілген соманы төлеу туралы бұйрық, кім төлеуі керек, төлем
мерзімі, кімге төленетіннің аты, векселді құру мерзімі мен жері, вексель
берушінің қолы.
Жоғарыда көрсетілген талаптардың бірі көрсетілмесе онда вексель
жарамсыз болып табылады.
Аудармалы вексельді төлеуші табыстау қолының көмегімен акцептеуге тиіс.
Аудармалы вексель келесі мерзімде төлемге берілуі мүмкін: ұсынғанда
(белгілі бір уақытта); құралғаннан кейін белгіленген уақытта; белгіленген
күні;
Аудармалы вексель бірнеше экземплярда берілуі мүмкін. Бұл экземплярлар
номермен белгіленуі керек. Олардың әрбіреуі бөлек вексерь ретінде қаралады.
Егер де вексельде оның бір экземплярда берілгендігі жазылмаса онда вексель
алушы оның бірнеше экземплярда берілуін талап етуі мүмкін. Бұл жағдайда ол
өзінің индосантына сұрауы керек. Индосаттар міндетті түрде экземпляр жасап
беруі керек.
Индоссант әртүрлі тұлғаларға экземплярларды берген және одан кейінгі
индоссанттар өздері қол қойған экземплярлар үшін жауапты.
Бір экземплярды акцептеуге жіберген адам басқа экземплярда ол кімде
екенін жазу керек. Соңғы тұлға экземплярды заңды ұстаушыға беру керек. Егер
тұлға адам бас тартса онда ұстаушы экземпляр оған берілгендігі туралы иск
береді. Аудармалы вексельүшінші тұлғаның тұрғылықты жерінде немесе басқа да
жақта төленуге келе береді.
Вексель сомасына сыйақы вексельде көрсетілуі керек, ал ол көрсетілмеген
болса онда көрсетілмеген ретінде саналады. Сыйақы аударманы вексель
құрылғаннан бастап саналады. Егер вексельде көрсетілген сомма жазбашада
санмен жазылған болса онда келіспеушілік туындаған жағдайда жазбаша
жазылған сома дұрыс деп саналады.
Вексель беруші акцепт және төлем үшін де жауапты. Әр вексель егер де ол
бұйрық бойынша берілмеген болса да индосамент арқылы беріледі. Индосамент
вексельдің барлық құқығын аударады. Егер индосамент банктік болса онда
вексель беруші өз атымен немесе басқа бір тұлғаның атымен бланк толтыра
алады және үшінші тұлғаға вексельді бере алады бланкті толтырмай және
индосаментті аяқтамай. Индосамент акцепт және төлем үшін жауап береді егер
басқа жағдай жасалмайтын болса. Ол алдағы индосаментке тыйым салуы мүмкін
бұл жағдайда вексель индосерленген тұлғалар алдында ол жауапты емес.
Аудармалы вексельді ұстаушы вексельді ұстаушы болып саналады. Егер
индосаментте алуға валюта инкассаға сенім артқан деген жазулар бар
болса онда вексель ұстаушы барлық құқықтарды орындай алады, бірақ индоситей
алмайды.
Әр бір аударма вексельде мерзімі көрсетілуі де корсетілмеуі де мүмкін.
Төленуі тиіс вексель бір жыл ішінде акцептіге ұсынылуы керек (берілген
күннен). Вексель беруші оның уақытын ұзартуы да қысқартуы да мүмкін.
Вексель мерзімін индосаментте қысқартуы да мүмкін. Жыл ішінде вексель
акцептіге берілмесе онда вексель ұстаушы құқығынан айырылады.
Акцепт аудармалы вексельді келесі келесі бетінде акцептелді деген
жазуымен белгіленеді. Төлем акцептісі вексель ұстаушыға ондағы көрсетілген
соманы алуға құқық береді. Төлеуші акцепт арқылы вексельді уақытында
төлеуді мойнына алады.
1.2 Энергонадзор АӨК-і қызметінің сипаттамасы
АлматыЭнергоЭкспертиза жаупкершілігі шектеулі серіктестігі Алматы
қаласында Нусипбеков көшесі, 842 үйде орналасқан. Жарғысы бойынша негізгі
қызметі тауарларды (жұмыстар, қызметтерді) сату болып табылады.
Ұйым заңды тұлға болып табылғандықтан меншiгiнде оқшауланған мүлкi өз
мiндеттемелерi бойынша жауап бередi, өз атынан мүлiктiк және жеке мүлiктiк
емес құқықтарды иеленедi және жүзеге асырады, мiндеттерге ие болады, сотта
талапкер және жауапкер болады.
Ұйым өз қызметінде ҚР заңдарын және орындалуы міндетті атқарушы билік
органдарының актілерін басшылыққа алады. Ұйым мемлекеттік тіркеуден өткен
сәттен бастап заңды тұлғаның құқыктары мен міндеттерін алады. [13]
Ұйым толық шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өз шығынның өзі
өтеуі негізінде әрекет ететін дербес шаруашылық бірлік болып табылады.
Өз жарналарын жарғылық капиталған толық төлемеген серіктестік
қатысушылары оның міндеттемелеріне әрбір қатысушының төленбеген жарнасы
бөлігінің құны аумағында ынтымақтастық міндетімен бөліседі.
Ұйым Қазақстан Республикасының аумағында және шетелде филиалдар мен
өкілдіктер құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге (одақтарға)
кіруге, сондай-ақ өзге де заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы. [16]
Ұйым өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап
береді. Мемлекет серіктестіктің борыштары бойынша жауап бермейді. Ұйым
мемлекеттің борыштары бойынша жауап бермейді. Ұйым қолданылып жүрген
заңдарда көзделгеннен басқа жағдайларда өз қытысушыларының міндеттемелері
бойынша жауап бермейді.
Ұйымның қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар бойынша енгізген салымдар
құнының шегінде тәуекелге барады.
Ұйымның жарғылық капиталы біріктіру жолымен құрылтайшының ақшалай
салымдарынан құрылады және теңгені құрайды. Әрбір қатысушының салымының
жарғылық капиталдың жалпы сомасына қатысы қатысушының үлесі болып табылады
және келесі арақатынаста ақша қаражаты қатысады.
Ендігі кезекте осы ұйымның қаржылық есептілігі негізінде қаржылық-
шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін қарастырамыз. Ең алдымен
бухгалтерлік баланс негізінде активтер мен пассивтердің құрамы мен
құрылымын қарастырамыз.(қосымша А)
Кесте 1
Энергонадзор АӨК-і 2008-2009 жж арналған баланс активтерін талдау*
теңге есебінде
Активтер 2008ж 2009ж Ауытқуы Құр-ң
өзгеріс
і
∑ % ∑ % ∑ %
I Жалпы 10078850 100 5572817 100 -4506033 -44,71 -
активтер
1. Қысқа 5699735 56,55 3213236 57,66 -2486499 -43,62 +1,11
мерзімді
активтер
1.1 Ақша 1041048 10,33 717870 12,88 -323178 -31,04 +2,55
қаражаттары
1.2 Дебиторлық 3935120 39,04 2410000 43,25 -1525120 -38,76 +4,21
берешек
1.3 Қорлар 100850 1,0 87020 1,56 -13830 -13,71 +0,56
1.4 Салықтық 542840 5,39 - - - - -
активтер
1.5 Өзге 79877 0,79 -1655 -0,02 -81532 -102,07-0,81
активтер
2 Ұзақ мерзімді4379115 43,45 2359581 42,34 -2019534 -46,12 -0,91
активтер
2.1 Негізгі 4342224 43,0 2347440 42,12 -1994784 -45,94 -0,88
құралдар
2.2 Материалды 36891 0,45 12141 0,22 -24750 -67,09 -0,23
емес активтер
II Өндірістік 4443074 44,0 2434460 43,68 -2008614 -45,21 -0,32
қуаты
* Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қаржылық есептілік нысаны негізінде
құрастырылған
Кестеден көріп отырғанымыздай баланс валютасы 4 506 033 теңгеге,
44,71%-ға азайған. Активтің барлық баптары бойынша кемудің орын алғанын
байқаймыз. Сонымен ұйымның қаржылық жағдайы нашарлаған. Ендігі кезекте
баланс активтерін талдау барысында қысқа мерзімді активтер мен ұзақ
мерзімді активтердің өзара үлесін қарастырамыз. 2009 жылдың басында да
аяғында да ұзақ мерзімді активтер үлесінің аз болғанын жыл басында 43,45%,
ал жыл соңында 42,34%-ды құрағанын көреміз. Ұзақ мерзімді активтердің аз
көлемде болуы ұйымның өндірістік қуатының төмендігін көрсетеді. Анықталған
өндірістік қуатының мөлшері 2008 жылы 44% болса, 2009 жылы 43,68%
мөлшерінде болған.
Қысқа мерзімді активтер құрамын жеке алып қарасақ, онағы дебиторлық
борыштар үлесінің жоғары екенін анық, жыл басында 39,04%, ал жыл соңында
43,25%, бұл да ұйым үшін қолайсыз жағдай деп танылады.
Ұзақ мерзімді активтердің негізгі құралдар мен материалды емес
активтерден құралғанын көріп отырмыз, бірақ 2009 жыл бойында негізгі
құралдар мен материалды емес активтердің біраз бөлігін сатып жіберуге тура
келген болар деп қорытынды айтамыз. Бұған себеп дағдарыстық қатынастардың
дамуы.
Келесі кесте арқылы пассивті, яғни шаруашылық қорларының қорлану
көздерінің құрамы мен құрылымын қарастырамыз.(қосымша А)
Кесте 2
Энергонадзор АӨК-і 2008-2009жж арналған баланс пассивтерін талдау*
теңге есебінде
Активтер 2008 2009 Ауытқуы Құр-ң
өзгеріс
і
∑ % ∑ % ∑ %
I Жалпы капитал 10078850 100 5572817 100 -4506033-44,71 -
1. Қысқа 9359991 92,87 5471657 98,18 -3888334-41,54 +5,31
мерзімді
міндеттемелер
1.1 Салықтық -2583704 -25,63 -2208153-39,62 +375551 +14,54 +13,99
міндеттер
1.2 Бюджеттен -255055 -2,54 -21901 -0,4 +233154 +91,41 +2,14
тыс қорларға
1.3 Кредиторлық 20855 0,21 56711 1,02 +35856 +171,93+0,81
берешек
1.4 Өзге де 12177895 120,83 7645000 137,18 -4532895-37,22 +16,35
кредиторлық
берешек
2 Меншікті 718859 7,13 101160 1,82 -617699 -85,93 -5,31
капитал
2.1 Жарғылық 87200 0,86 87200 1,56 - - +0,7
капитал
2.2 Бөлінбеген 631659 6,27 13960 0,26 -617699 -97,79 -6,01
пайда
* Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қаржылық есептілік нысаны негізінде
құрастырылған
Пассивті баптар бойынша талдау қорытындысы бойынша ұйымның сырттан
тартылған капиталға деген тәуелділігі өте жоғары екендігін көреміз, 2008ж
меншікті капитал мөлшері 7,13%, ал 2009 1,82%-ға дейін тіпті төмендегенін
көреміз. Капитал мөлшерінің азаюына қатысушылардың өз үлесін алып кетуі
бірден-бір себеп болуы мүмкін. Енді осы сырттан тартылған және меншікті
капиталдардың өзара үлесін көрсететеін көрсеткіштер жүйесіне тоқталайық.
Кредиторлық берешектер сомасының өткен жылмен салыстырғанда өте көп
мөлшерде 171,93%-ға артқанын көреміз. Бұл ұйымның жабдықтаушылармен есеп
айырысуының нашарлағанын, еңбек ақының төленбей қалуын, салықтардың
аударылмай қалуын сипаттауы мүмкін. Сондықтан ұйым үшін өте қолайсыз жағдай
деп танылады.
Тәуелсіздік коэффициенті меншікті капитал мөлшерін сипаттайды, ал
тәуелділік қаншалықты сырттан тартылған капитал есебінен қаржыландырылып
отырғанын көрсетеді. 2009 жыл басында тәуелсіздік коэффициенті 0,0713-ке
тең, ал жыл соңында тіпті 0,0182 тең келіп төмендеген. Ал енді тәуелділік
коэффициентін бір мен тәуелсіздік айырмасы деп қарайтын болсақ, онда жыл
басында тәуелділік (1 - 0,0713), яғни 0,9287-ге тең, ал жыл соңында тіпті
жоғары болған (1 – 0,0182), яғни 0,9818-ге тең.
Ұйымның жалпылама көрсеткіштері қуантарлықтай емес болғанымен, енді
келесі есептілік нысаны Пайда және зиян жөніндегі есептілікті қарап
көрелік.(қосымша Б)
Кесте 3
Энергонадзор АӨК-і 2008-2009жж арналған табыстылығының абсолютті
көрсеткіштері*
Көрсеткіштер 2008 жыл 2009 жыл Ауытқуы (+,-)
Сатудан алынған табыс 28216692 1555891 -26660801
Өзіндік құн 19620 6232 -13388
Жиынтық табыс 28197072 1549659 -26647413
Кезең шығындары 27673124 2167358 -25505766
Әдеттегі қызмет табысы 523948 -617699 -1141647
Корпоративті табыс салығы 190631 - -
Таза пайда 333317 -617699 -808330
*Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қосымшада тіркелген қаржылық
есептілік нысаны негізінде құрастырылған
Кестеге сүйене отырып, 2009 жыл соңында еліміздің экономикасындағы
дағдарыстық жағдайдың әсерінен болар сатудан алынған табыстың өткен жылға
қарағанда 26 660 801 теңгеге кемігенін көреміз. Сатылған өнімдердің өзіндік
құны, жиынтық пайда сомасы, кезең шығындары, сәйкесінше таза пайда сомасы
да 208 жылмен салыстырғанда бірталай азайған. 2008 жыл қорытындысында ұйым
аз болса да таза пайда алғанымен, 2009 жыл қорытындысында қаржылық нәтиже
зиян (-808330теңге) ретінде анықталған. Енді осы көрсеткіштерге сүйене
отырып ұйымның табыстылығының коэффициенттерін анықтаймыз.
Кесте 4
Энергонадзор АӨК-і 2007-2008жж арналған табыстылық деңгейі*
Көрсеткіштер Жоспарлы мәлімет Нақты мәлімет Ауытқуы
Таза табыс 333317 -617699 -808330
Жалпы активтер 10078850 5572817 -4506033
ЖА таб.деңг.%-есебінде0,0331 -0,1108 -0,1439
*Дерек көзі: Энергонадзор АӨК-і қосымшада тіркелген қаржылық
есептілік нысаны негізінде құрастырылған
Осыдан біз жалпы активтердің табыстылық деңгейінің өте төмен екендігін
көреміз.
Ұйымның қаржылық есептілік нысандарының үш нысанын алу мүмкіндігі
болды. Үшінші есептілік нысаны Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі де
қарастырып өтейік. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру – бұл
ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерінің келіп құйылуы мен
шығысталуы. Ақша түсімдері туралы ақпарат, біріншіден, кәсіпорынның ақша
қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша
түсімдерін пайдаланудағы кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі.
Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы
құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалауға көмектеседі.
Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындардағы операциялық қызмет туралы есеп
берулерді салыстыруға мүмкіндік береді.
Есептілік үш қызмет түрі бойынша құрастырылады. Операциялық қызметтен
түсетін ақша түсімдері негізінен кәсіпорынның табыс келтіретін негізгі
қызметінің барысында пайда болады. [7]
Негізгі қызмет жөнінде мысал болып табылатындар:
- тауар сатудан және қызмет көрсетуден түскен ақша түсімдері;
- сыйақылардың, комиссия ақысының және басқа табыстардың ақшалай
түсімдері;
- тауарлар мен қызметтер үшін жеткізушілерге төленген ақша төлемдері;
- қызметкерлерге ақша төлемдері;
- ақша төлемдері немесе табыс салығын өтеу, егер олар қаржыландыру
жөніндегі қызметпен және инвестициялық қызметпен байланыссыз болса;
- шарттар бойынша ақша түсімдері немесе төлемдер.
Инвестициялық қызмет – бұл ұзақ мерзімді активтердің және ақша
эквиваленттеріне қатысы жоқ басқа инвестициялардың сатып алынуы немесе
шығарылуы.
Инвестициялық қызметтің нәтижесінде туындаған ақша түсімдеріне мыналар
мысал болып табылады:
- негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де ұзақ
мерзімді активтерді сатып алу, сату кезіндегі ақша төлемдері немесе
түсімдері;
- меншікті капиталды немесе басқа кәсіпорындардың қарыз
міндеттемелерін, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындардағы қатысу үлесін
сатып алу кезіндегі ақша төлемдері немесе түсімдері;
- басқа кәсіпорындарға аванстық төлемдер және берілетін қарыз;
- басқа кәсіпорындарға ұсынылған аванстық төлемдерді өтеуден алынған
ақша түсімдері.
Қаржыландыру жөніндегі қызмет – бұл нәтижесі меншікті капитал мен қарыз
қаражаттарының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс болып табылатын қызмет.
Қаржыландыру жөніндегі қызметке мыналар мысал болып табылады:
- акциялар немесе меншікті капиталдың басқа элементін шығарудан түскен
ақша түсімдері;
- акция сатып алған кездегі немесе меншікті акциялардың өтемін төлеп
алған кездегі акционерлерге ақша төлемдері;
- қамтамасыз етілмеген қарыз міндеттемелерін, займдарды, вексельдерді,
облигацияларды, басқа да қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді займдарды
шығарудан түскен ақша түсімдері;
- алынған займдарды өтеу есебіне ақша төлемдері;
- қаржыландырылатын жолмен, яғни ұзақ мерзімді жалмен байланысты ақша
төлемдері мен түсімдері.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру екіәдіспен жасалады:
тікелей әдіс және жанама әдіс.
Тікелей әдіске басымдылық беріледі, өйткені ол болашақ ақша түсімдерін
бағалауда тиімді болатын ақпаратпен қамтамасыз етеді, ал оны жанама әдіс
бере алмайды.
Тікелей әдісті қолданған кезде ақша қаражаттарының барлық түрдегі
түсімдері мен олардың төлемдері туралы ақпарат екі тәсілмен алынуы мүмкін:
біріншіден, журналдар, қосымша ведомостер бойынша кәсіпорынның есептік
жазуларынан;
екіншіден, сату көлемін, сатылған өнімнің өзіндік құнын және есепті
кезең ішінде тауарлы-материалдық қорларды, дебиторлық және кредиторлық
берешектердегі өзгерістерді ескеріп, шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы
есеп берудегі басқа баптарды түзету жолымен;
- басқа да ақшалай емес баптардан;
- инвестициялық қызметтен немесе қаржыландыру жөніндегі қызметтен
болған ақша қаражаты қозғалыстарының нәтижесінде ақша әсері
туындайтын басқа баптардан.жанама әдіс бойынша оаерациялық қызметтен
алынған ақша қаражаттарының таза түсімі таза пайданы немесе зиянды
түзету жолымен анықталады. Мұндағы ескерілетіндер:
- есепті кезең ішінде тауарлы-материалдық қорлардағы және операциялық
қызметтен алынған дебиторлық және кредиторлық берешектерде болған
өзгерістер;
- тозу, амортизация, резервтер, салықтар, бөлінбеген пайда сияқты
ақшалай емес баптар;
- инвестициялық қызметтен, сондай-ақ қаржыландыру жөніндегі қызметтен
алынған ақша қаражаттарының қозғалысы нәтижесінде алынған ақша әсері
туындайтын өзге де баптар.
Түсіндірме жазбада кәсіпорындағы ақша қаражаттары мен олардың
эквиваленттерінің маңызды сомалары ашылып көрсетіледі.
Энергонадзор АӨК-і Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі
есептілігі тікелей әдіспен құрастырылған, және тек негізгі операциялық
қызмет түрі бойынша ғана ақша қаражаттарының қозғалысы тіркелген. Бұл
есептілікте де ақша түсімдері мен төлемдерінің өткен жылмен салыстырғанда
көп азайғанын көреміз. Операциялық қызметтің ақша ағымы өткен жылда да,
есепті жылда да теріс мәнге ие болған, 2008 жылы (- 5870974теңге), 2009
жылы (-323178 теңге). (қосымша В)
1.3 Ұйымның есеп саясаты
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық сеептілік жөніндегі заңына
сәйкес есеп саясаты – ҚР бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастыру жөніндегі заңнамалық талаптарға, бухгалтерлік есеп
стандарттарына, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына сәйкес
ұйымның қажеттілігі мен қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып
бухгалтерлік есепті жүргізуі мен қаржылық сеептілікті құрастыруының
қабылданған қағидалары, негіздері, шарттары, ережелері мен тәжірибесі
болып табылады.
Шаруашылық операцияларын, активтерді, капиталды, міндеттемелерді,
табыстар мен шығыстарды көрсетудің альтернативті әдістерін ұсынатын
халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) есеп саясатын
құрастырудың базасы болады.
Есеп саясатын құрастыру ұйым қызметінің шарттарына негізделген,
бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті құрастырудың негізі
ретінде әдістердің бірін таңдап алуды білдіреді.
Осылайша, есеп саясаты – бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық
есептілікті құрастыру үшін ұйым қабылдаған әдістер жиынтығы.
Есеп саясаты бухгалтерлік есептің қағидаларына (есептеу және
үздіксіздік), сонымен қатар сапалық сипаттамаларына (түсініктілік,
орындылық, сенімділік пен салыстырмалылық) сәйкес бір жылдан артық
мерзімге құрастырылады.
Ұйым басшылығы есеп саясатын таңдап, оны қаржылық есептілік ХҚЕС
сәйкес болатындай етіп қолдануы қажет. Нақты талаптар болмаған жағдайда
ұйым басшылығы саясатты өздері даярлауы қажет және ол қаржылық
есептіліктегі ақпараттың келесі сипаттамаларға сәйкес ұсынылуын
қамтамасыз етуі қажет:
- шешім қабылдау барысында пайдаланушылар қажеттілігі үшін орынды
болуы;
- дұйымның нәтижелері мен қаржылық жағдайын шынайы көрсетуі;
- операциялар мен оқиғалардың тек заңнамалық нысанын ғана емес, оның
экономикалық мазмұнын көрсетуі;
- бейтарап, тәуелсіз болуы;
- мұқият болуы;
- барлық мәнді жағдайларда толық болуы.
Энергонадзор АӨК-нің есеп саясаты келесі бөлімдерден тұрады.
1 Жалпы жағдайы
Қоғамдағы бухгалтерлік есеп ҚР 27.02.2007 №243-111 Қаржылық есеп беру
және бухгалтерлік есеп туралы заңымен регламенттелген қоғамның
операциялары мен оқиғалары туралы жалпы тіркелген ақпараттар жүйесінің
жиынын қарастырады:
- Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары.
- 15.12.2009ж. ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы (салық кодексі) кодексімен.
- Ұйымның осы есеп саясатымен.
2 Жұмыстың есеп саясаты (қазіргі есеп саясатының 1 тіркемесі)
18.09.2007ж. №438 Бухгалтерлік есептің типтік жоспар шотына негізделе
жасалған ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығымен дәлелденген сол ұйымның
бухгалтерлік есебі мен қаржылық есеп беруді құру келесі принциптер
негізінде жүргізіледі:
- аударым, табыс пен шығын бухгалтерлік есепте мойындалатын және
қаржылық есеп берудегі түсімдердің пайда болуынан шамамен байқалатын
табыстар мен шығындар (ақша немесе төлем алудың негізінде емес);
- іс-әрекеттің үздіксіздігі, қоғам өзінің жұмысын алдын ала
қарастырылған ақпаратты қоғам өзінің қаржылық есеп беруінде ашады.
3 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
Есеп құрылымы 3 бөлімді есептен тұратын қоғам бухгалтериясымен жүзеге
асырылады: қаржылық, өндірістік және салықтық есеп. Бухгалтерлік қызмет
жұмысшыларының тиісті міндеттері арнайы инструкцияларымен жарнамаланады.
Қоғамның бухгалтерлік есепті жүргізуі компанияның 1 С:Предприятия.
Версия 7.7 программаларымен жүзеге асырылады.
Қоғамның бухгалтерлік іс-құжаттарына есеп саясатымен қарастырылған
біріншілік құжаттар, бухгалтерлік есептің тіркеулері және қаржылық есеп
беру жатады.
Іс-құжаттарының айналымы қоғам дәлелдеген іс-құжат кестесімен жүзеге
асады.
Қоғам сұрақтарының туындауына байланысты өз бетінше талдамалық есеп
операцияларымен жүйелерін енгізу қалыптастырылды .
Қаржылық есеп беру 29.10.2002ж. №542 және ХҚЕС 1 Қаржылық есеп беруді
ұсыну ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығымен белгіленген қаржылық есеп беруді
дайындау мен көрсетудің тұжырымдамалық негізіне байланысты құрастырылады.
Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасымен
құрылады.
Ақша қозғалысының есебі тікелей әдісті қолдану арқылы жүргізіледі.
4 Бухгалтерлік есептің ерекшеліктері
4.1 Негізгі құралдар есебі
Негізгі құралдардың есебі ХҚЕС 16 Негізгі құралдарға байланысты
жүргізіледі.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың амортизациясын есептеу қоғам
комиссиясымен анықталған жойылу құн есебімен негізгі құралдардың құнын түзу
сызықты тәсілмен шығынға жіберу арқылы жүргізіледі. Негізгі құралдардың
жойылу құны келесі әдістермен анықталады:
- ғимарат бастапқы құннан -10%;
- көлік құралдары бастапқы құннан - 25%;
- басқалары бастапқы құннан - 20%.
Негізгі құралдарды түгендеу жыл сайын есепті жылдың 1-қазанында
жүргізіледі.
Негізгі құралдарды түгендеуді жүргізудің талабы, түгендеу
қорытындыларын рәсімдеу мен оларды бухгалтерлік есепте көрсету бекітілген
әдістемелік ұсыныс тәртібімен регламенттеледі.
Қоғамның негізгі жойылу құны мен пайдалы қызмет ету мерзімі қажетті
жағдайда негізгі құралдар жағдайын жақсартатын, технологиялық өзгерістер,
объектінің жағдайы мен басқа да тізбектілік факторлар есебімен бекітілген
тәртіппен қайта қаралады.
Мүлікті есептен шығару бойынша құжатты рәсімдеу қажеттілігі қоғам
президентінің бұйрығымен негізгі құралдарды есептен шығару бойынша
комиссияның қалыпты қолданысының қорытындысы негізінде жүзеге асырылады.
Негізгі құралдарды жөндеуге резерв құрылмайды.
Негізгі құралдарды қайта бағалау қоғам басшылығы шешімімен жүргізіледі
(активтерді қайта бағалау тәртібімен мерзімі көрсетілген бұйрық негізінде).
4.2 Күрделі (капиталдық) салым есебі
Күрделі салымды қайта құру мен жаңғырту қоғамның сметалық шығыны
шегінде жүзеге асады. Күрделі салым көлемі шаруашылық және мердігерлік
тәсілмен жүргізіледі.
Күрделі жөндеу – ғимараттардың инженерлік жабдықтары, тозған құрылыс
элементтерін (негізгілерден басқа) ауыстыру немесе қайта қалпына келтіруден
тұрады.
Ғимараттардың жалпы ұзақтылығына сай анықталатын және ең ұзақ қызмет
ету мерзімі бар құрылымның негізгі элементтерін ауыстыру күрделі жөндеуге
кірмейді және оған бөлінген қаражаттар есебінен жүргізілмейді. Мұндай
ауыстыру күрделі құрылыс қаражат есебінен жүргізіледі, мысалы ғимаратты
жаңғырту кезінде. Күрделі жөндеуді жүргізудің сметасы жөндеу жүргізудің
қажеттілігі туралы материалдар негізінде жүргізілуі керек. Жеке шығындар
мүмкіншілігін шектейтін жөндеу жұмыстарын қажет ететін бекітулер қызмет
есебінен жылына бір мәрте ғана жүргізіледі.
4.3 Тауарлы-материалды босалқылар есебі
ТМБ-ның есебі ҚХЕС 2 Босалқылармен байланысты іске асырылады.
Талдамалық ТМБ есебі ТМБ реттік санымен, атауларымен (марка, сорт,өлшем,
номенклатуралық номер) және санымен жүргізіледі.
ТМБ өткізудің таза құны (сату бағасы) мен өзіндік құнның барынша ең
төмен құнымен бағаланады. Өткізудің таза құны өзіндік құн мынадай
себептермен қалпына келтіріле алмаған кезде қолданылады: ТМБ зақымданғанда
немесе олар жартылай, не толықтай ескіргенде немесе олардың сату бағасы
төмендегенде.
ТМБ өзіндік құн бағасы орта өлшемдік құн тәсілмен жүргізіледі.
4.4 Материалды емес активтердің есебі
МЕА амортизациясы түзу сызықты әдіспен жүргізіледі. МЕА тозу нормасы
олардың қоғамдағы пайдалы қолданыс мерзімімен анықталады.
МЕА пайдалы қолданыс мерзімі оларлдың түрлеріне (лицензиялық келісім,
программамен қамтамасыз ету, патент және т.б.) байланысты анықталады. МЕА
пайдалы қызмет мерзімі президентпен бекітіледі. МЕА түгендеу жылдық
қаржылық есеп беруді құрудың алдында бір мәрте жүргізіледі.
4.5 Қаржы есебі
Кассадағы қаржы есебінің қауіпсіздігіне толық материалды
жауапкершілікке байланысты келісім-шартқа отырған кассир жауапты.
Қоғам іс-сапарлық, кеңселік шығынның төлемі үшін корпоративтік төлем
карточкаларын ашқан.
Кассадағы ұлттық валютаның қолма-қол есебі ҚР Ұлттық Банкімен
бекітілген кассалық операцияларды жүргізу ережелеріне сәйкес орындалады.
Сонымен қатар кассада акция, облигация, вексельдер, чек кітапшалары
және тағы да басқа құнды қағаздары, қатаң есеп беру бланкілері және т.б.
сақталуы мүмкін.
Қоғамда тоқсан сайын бір мәрте кассадағы ақша және басқа да
құндылықтардың сақталуына тексеру жүргізіледі. Тексеру мына комиссия
мүшелерінің қатысуымен жүргізіледі:
- Бас бухгалтер және оның орынбасары.
- Бухгалтерлер.
- Бөлім меңгерушісі.
4.6 Салық салу аясындағы есеп саясаты
Қоғамның салық салу аясындағы есеп саясаты ҚР Салықтар және басқа да
бюджетке міндетті төлемдер туралы Кодексі және басқа да салық салу
сұрақтары бойынша нормативті-құқықтық актілер талабына негізделеді.
4.7 Табыстар мен шығындар есебі
Табыстар қолданылған аударым әдісінен байқалады. Табыстар есебі ХҚЕС
18 Түсімдерге сәйкес жүргізіледі.
Мәміленің аяқталу сатысын анықтау үшін келісім-шарт бойынша есеп
беруді құру күніне жіберілген, операция бойынша жалпы шығынның бағамдық
мөлшері шығынға пропорционалды қатынас әдісін қолданады, яғни келісім-шарт
бойынша жалпы шығынға белгілі бір мерзімге жүргізілген шығындардың пайыздық
қатынасы.
4.8 Біріккен қаржылық есеп беру
Қоғам қаржылық есеп беруден басқа өзінің еншілес ұйымдарының қаржылық
есеп берулерін кіргізетін қоғамның өзінің іс-әрекеті бойынша біріккен
қаржылық есеп беруді құрады және көрсетеді. Еншілес ұйымдарға инвестициялар
біріккен қаржылық есеп беруге кіретін іскерлік қатысу әдісін қолдануды
ескереді.
Тәуелді ұйымға инвестиция біріккен қаржылық есеп беруде іскерлік
қатысу әдісі бойынша ескеріледі.
4.9 Еңбек және оны төлеудің есебі
Қоғам шаруашылық іс-әрекеттің қорытындылары және қолданыстағы заңдарға
сәйкес тоқсан бойынша еңбекақының жалпы қорын бөлуді еңбекті ынталандыру
мен төлем жүйесін, формасын бекітеді. Ұйымның жұмысшыларына қосымша
төлемақы, жалақы, еңбекақы және тарифтік ставкілерді өз еркінше анықтайды.
Қоғам қызметіне еңбекақы төлеу жеке еңбек келісім-шартына сәйкес
лауазымы және еңбек сағатына байланысты есептеледі. Еңбекақы бойынша есеп
айырысудың мөлшері ұсынылған жұмыс уақыты есебінің табелі, ұйымның
бұйрықтары мен басқа да жалпы құжаттар негізінде жүргізіледі.
4.10 Қорытынды жағдайлар
Қажетті ХҚЕС пен бухгалтерлік есептің бөлек сұрақтары жөнінде толық
қамды орган ұсынысы болмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz