М. Дулатов шығармашылығындағы азаттық рухы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бірінші тарау.
1.1. ХХ ғасыр басында Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай және
қазақ зиялылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 М. Дулатовтың қоғамдық қызметі, қайраткерлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Екінші тарау
2.1. «Оян, қазақ!» кітабына енген өлеңдерінің тақырыбы көтерген
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Қаламгер шығармашылығындағы азаттық рухы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бірінші тарау.
1.1. ХХ ғасыр басында Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай және
қазақ зиялылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 М. Дулатовтың қоғамдық қызметі, қайраткерлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
Екінші тарау
2.1. «Оян, қазақ!» кітабына енген өлеңдерінің тақырыбы көтерген
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Қаламгер шығармашылығындағы азаттық рухы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Кіріспе
Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың аса ірі реформаторы, демократ, көрнекті қоғам қайраткері, ақын, жазушы, драматург, журналист, публицист, тарихшы, әдебиет сыншысы, аудармашы «Қазақ» газетінің ұйымдастырушысы әрі шығарушысы, саяси қуғын-сүргін құрбаны, Алаш арыстарының бірегейі Міржақып Дулатұлы – қазақ ұлтына нақты ісімен де, жалынды сөзімен де жан тәнімен қызмет еткен тарихи тұлға.
М.Дулатұлы орыс патшасының отарлық саясатына қарсы қазақ халқының санасын ояту, азаттық рухын асқақтату бағытындағы көзқарасы мен нақты іс-әрекеті үшін 1911жылы бір жарым жыл түрмеде отырады. Кеңес үкіметі орнаған соң 1922 жылы жалған жаламен тағы да абақтыға отырады. Бірақ жала дәлеледенбеген соң тез босатылады. 1928 жылы оған «ұлтшыл» деген айып тағылып, кеңес үкіметіне қарсы деген сылтаумен тұтқынға алынады. 8 жылға сотталады. 1935 жылы 5 қазанда Сосновец лазеретінде ауыр науқастан қайтыс болды. Ол 90 – жылдардың басында, яғни ел тәуелсіздігі қарсаңында ғана ақталып, туған халқымен қайта қауышты.
Ғылыми жұмыстың тақырыбы мен өзектілігі. М.Дулатұлы шығармаларының тақырып аясы өте кең. Онда қазақ халқының өткені мен бүгінін және болашағының сан алуан әлеуметтік және экономикалық мәселелері барынша молынан қамтылады. Десек те, біз оның шығармаларындағы азаттық рухын, оның қазақ халқының санасын оятудағы жойқын күшін барынша ашып көрсетуді қарастырдық. М.Дулатұлының «Оян, қазақ!» атты өлеңдер жинағының өзегінде оның халқына деген ұлы махаббатынан туған рух үні – ұранды да, дабылды даусы жатыр. Ол – ұлт теңдігі, ұлт дербестігі, өзгеге кіріптар болмай, тәуелсіз өмір сүру мәселесі. Тақырыптың өзектілігі де осында.
М.Дулатұлының сонау ХХ ғасыр басындағы жанайқайы ХХІ ғасырдың басында да дәл кеше мен бүгін айтылғандай әсер қалдырды. Тәуелсіз еліміздің көп мәселеде басқа жұрттарға тәуелді болып отырғаны жасырын емес. Мәселен, тіл мәселесі, мәдениет пен әдебиет мәселесі ұлттық деңгейде шешілмей отыр.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты – тақырыпты яғни азаттық рухын, М.Дулатұлының өз шығармалары арқылы жан-жақты ашып көрсете отырып, оны бүгінгі күннің биігінен пайымдау болып табылады. Осынау негізгі мақсатты орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді айқындай отырып, оның мән - мағынасын ашуға ұмтылыс жасадық. Олар М.Дулатұлының:
- «Оян, қазақ!» , «Азамат», «Терме» жинақтарындағы азаттық рухының өршіл сипатын ашып көрсету;
- «Қазақ» газетіндегі тағы да басқа басылымдарда жарияланған мақалалары мен көсемсөздерінде қозғалған ел мен жер тарихына, елдің әлеуметтік хал-жағдайына қатысты мәселелерге шолу жасай отырып, олардың саяси-қоғамдық, әдеби және тарихи мәнін ашып көрсету;
- «Бақытсыз Жамалдың» қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман екенін айта отырып, онда көтерілген әйел теңдігі мәселесінің қоғам деңгейіне қатыстылығын ашып көрсету.
Ғылыми жұмыстың негізгі нысандары мен дереккөздері: М.Дулатұлының шығармаларындағы рух мәселесінің негізгі нысандары оның өз шығармалары болғанын айтуға тиіспіз. Атап айтатын болсақ «Алаш мұрасы» сериясымен шыққан М.Дулатұлының бес томдық жинағының І, ІІ томдарын пайдаландық. Дерек көздері ретінде осы томдағы «Түсініктер» бөліміндегі материалдарды, автор жайлы естеліктер мен жекелеген құжаттарды пайдалана отырып, М.Дулатұлының қоғамдық-саяси,тарихи және әдеби қызметіне қысқаша талдау жасадық. Сондай-ақ, дипломдық жұмысымыздың ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздеріне филология ғылымының докторы, профессор Ж.Ысмағұловтың «Міржақып Дулатұлы»мақаласын (V томдық жинақ), Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтың, Қ.Атабаевтың, Ш.Елеукеновтің, Г.Дулатованың, М.Әжібекұлының, М.Жолдасбековтің, Қ.Исабаевтің, З.Қабдоловтың, Д.Қамзабекұлының және т.б ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында талдау, жинақтау, жүйелеу әдістерін қолданылды.
Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың аса ірі реформаторы, демократ, көрнекті қоғам қайраткері, ақын, жазушы, драматург, журналист, публицист, тарихшы, әдебиет сыншысы, аудармашы «Қазақ» газетінің ұйымдастырушысы әрі шығарушысы, саяси қуғын-сүргін құрбаны, Алаш арыстарының бірегейі Міржақып Дулатұлы – қазақ ұлтына нақты ісімен де, жалынды сөзімен де жан тәнімен қызмет еткен тарихи тұлға.
М.Дулатұлы орыс патшасының отарлық саясатына қарсы қазақ халқының санасын ояту, азаттық рухын асқақтату бағытындағы көзқарасы мен нақты іс-әрекеті үшін 1911жылы бір жарым жыл түрмеде отырады. Кеңес үкіметі орнаған соң 1922 жылы жалған жаламен тағы да абақтыға отырады. Бірақ жала дәлеледенбеген соң тез босатылады. 1928 жылы оған «ұлтшыл» деген айып тағылып, кеңес үкіметіне қарсы деген сылтаумен тұтқынға алынады. 8 жылға сотталады. 1935 жылы 5 қазанда Сосновец лазеретінде ауыр науқастан қайтыс болды. Ол 90 – жылдардың басында, яғни ел тәуелсіздігі қарсаңында ғана ақталып, туған халқымен қайта қауышты.
Ғылыми жұмыстың тақырыбы мен өзектілігі. М.Дулатұлы шығармаларының тақырып аясы өте кең. Онда қазақ халқының өткені мен бүгінін және болашағының сан алуан әлеуметтік және экономикалық мәселелері барынша молынан қамтылады. Десек те, біз оның шығармаларындағы азаттық рухын, оның қазақ халқының санасын оятудағы жойқын күшін барынша ашып көрсетуді қарастырдық. М.Дулатұлының «Оян, қазақ!» атты өлеңдер жинағының өзегінде оның халқына деген ұлы махаббатынан туған рух үні – ұранды да, дабылды даусы жатыр. Ол – ұлт теңдігі, ұлт дербестігі, өзгеге кіріптар болмай, тәуелсіз өмір сүру мәселесі. Тақырыптың өзектілігі де осында.
М.Дулатұлының сонау ХХ ғасыр басындағы жанайқайы ХХІ ғасырдың басында да дәл кеше мен бүгін айтылғандай әсер қалдырды. Тәуелсіз еліміздің көп мәселеде басқа жұрттарға тәуелді болып отырғаны жасырын емес. Мәселен, тіл мәселесі, мәдениет пен әдебиет мәселесі ұлттық деңгейде шешілмей отыр.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты – тақырыпты яғни азаттық рухын, М.Дулатұлының өз шығармалары арқылы жан-жақты ашып көрсете отырып, оны бүгінгі күннің биігінен пайымдау болып табылады. Осынау негізгі мақсатты орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді айқындай отырып, оның мән - мағынасын ашуға ұмтылыс жасадық. Олар М.Дулатұлының:
- «Оян, қазақ!» , «Азамат», «Терме» жинақтарындағы азаттық рухының өршіл сипатын ашып көрсету;
- «Қазақ» газетіндегі тағы да басқа басылымдарда жарияланған мақалалары мен көсемсөздерінде қозғалған ел мен жер тарихына, елдің әлеуметтік хал-жағдайына қатысты мәселелерге шолу жасай отырып, олардың саяси-қоғамдық, әдеби және тарихи мәнін ашып көрсету;
- «Бақытсыз Жамалдың» қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман екенін айта отырып, онда көтерілген әйел теңдігі мәселесінің қоғам деңгейіне қатыстылығын ашып көрсету.
Ғылыми жұмыстың негізгі нысандары мен дереккөздері: М.Дулатұлының шығармаларындағы рух мәселесінің негізгі нысандары оның өз шығармалары болғанын айтуға тиіспіз. Атап айтатын болсақ «Алаш мұрасы» сериясымен шыққан М.Дулатұлының бес томдық жинағының І, ІІ томдарын пайдаландық. Дерек көздері ретінде осы томдағы «Түсініктер» бөліміндегі материалдарды, автор жайлы естеліктер мен жекелеген құжаттарды пайдалана отырып, М.Дулатұлының қоғамдық-саяси,тарихи және әдеби қызметіне қысқаша талдау жасадық. Сондай-ақ, дипломдық жұмысымыздың ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздеріне филология ғылымының докторы, профессор Ж.Ысмағұловтың «Міржақып Дулатұлы»мақаласын (V томдық жинақ), Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтың, Қ.Атабаевтың, Ш.Елеукеновтің, Г.Дулатованың, М.Әжібекұлының, М.Жолдасбековтің, Қ.Исабаевтің, З.Қабдоловтың, Д.Қамзабекұлының және т.б ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында талдау, жинақтау, жүйелеу әдістерін қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Атабаев.Қ «Қазақта бұлар теңдес бар ғой шешен» // Қазақ әдебиеті, 2006ж 4 шілде.
2. Асқаров.А «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат 2000 №1
3. Әжібекұлы. М «Алаш рухының азаншысы» // «Ел мәдениеті» 2006ж сәуір.
4. Дулатұлы. М V томдық шығармалар жинағы, І том // Алматы, «Мектеп» 2002ж.
5. Дулатұлы. М V томдық шығармалар жинағы, І том // Алматы, «Мектеп» 2003ж.
6. Дулатова. Г «Ардақтап өтем әкемді» // Жұлдыз №6, 1990ж.
7. Елеукенов.Ш «Ғасырмен сырласу» // Ақиқат 2000 №1
8. Елеукенов.Ш «Тұңғыш романист» // Жұлдыз №1 1990ж.
9. Жолдасбеков.М «Аруақ азбайды» // Қазақ әдебиеті 1991ж, 21 маусым.
10. Исабаев.Қ «Оян, қазақ!» губернаторлардың ұйқысын бұзған // Қазақ әдебиеті №4 1994 28 қаңтар.
11. Кәкішұлы.Т «Оян, қазақ!» қалай қуғындалды? // Егемен Қазақстан, 2005 7 қыркүйек.
12. Қамзабекұлы.Д «ХХ ғасыр: ұлт тұлғалар ұлағаты» // Үкімет жаршысы №5 2000 жыл.
13. Мектепов.А «Халқын оятқан қаламгер» // Жалын 1989ж №5.
14. Нұрпейісов.К «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат №1 2000ж.
15. Оразаев.Е «Міржақов Дулатовтың еңбектері ХХ ғасырдағы қазақ тарихының дерек көзі ретінде» // ҚазҰУ хабаршысы 2006ж.
16. Сағадиев. К «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат №1 2000ж.
17. Татарстан Республикасының ұлттық мұрағаты 420 қор, 179 іс.
18. Трушев.А. Міржақов Дулатов (1885-1935) Қайнар Университетінің хабаршысы №3 2003ж.
19. Уәлиханов.Ш «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат №1 2000ж.
20. Ысмағұлов.Ж «Міржақов Дулатов» // Сұхбат 1991ж. 15 ақпан.
21. Ысмағұлов.Ж «Сәулесі жарық жолға ұмтылған» // Егемен Қазақстан.2004ж.16 қыркүйек
1. Атабаев.Қ «Қазақта бұлар теңдес бар ғой шешен» // Қазақ әдебиеті, 2006ж 4 шілде.
2. Асқаров.А «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат 2000 №1
3. Әжібекұлы. М «Алаш рухының азаншысы» // «Ел мәдениеті» 2006ж сәуір.
4. Дулатұлы. М V томдық шығармалар жинағы, І том // Алматы, «Мектеп» 2002ж.
5. Дулатұлы. М V томдық шығармалар жинағы, І том // Алматы, «Мектеп» 2003ж.
6. Дулатова. Г «Ардақтап өтем әкемді» // Жұлдыз №6, 1990ж.
7. Елеукенов.Ш «Ғасырмен сырласу» // Ақиқат 2000 №1
8. Елеукенов.Ш «Тұңғыш романист» // Жұлдыз №1 1990ж.
9. Жолдасбеков.М «Аруақ азбайды» // Қазақ әдебиеті 1991ж, 21 маусым.
10. Исабаев.Қ «Оян, қазақ!» губернаторлардың ұйқысын бұзған // Қазақ әдебиеті №4 1994 28 қаңтар.
11. Кәкішұлы.Т «Оян, қазақ!» қалай қуғындалды? // Егемен Қазақстан, 2005 7 қыркүйек.
12. Қамзабекұлы.Д «ХХ ғасыр: ұлт тұлғалар ұлағаты» // Үкімет жаршысы №5 2000 жыл.
13. Мектепов.А «Халқын оятқан қаламгер» // Жалын 1989ж №5.
14. Нұрпейісов.К «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат №1 2000ж.
15. Оразаев.Е «Міржақов Дулатовтың еңбектері ХХ ғасырдағы қазақ тарихының дерек көзі ретінде» // ҚазҰУ хабаршысы 2006ж.
16. Сағадиев. К «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат №1 2000ж.
17. Татарстан Республикасының ұлттық мұрағаты 420 қор, 179 іс.
18. Трушев.А. Міржақов Дулатов (1885-1935) Қайнар Университетінің хабаршысы №3 2003ж.
19. Уәлиханов.Ш «Ғасырдың белгісі» // Ақиқат №1 2000ж.
20. Ысмағұлов.Ж «Міржақов Дулатов» // Сұхбат 1991ж. 15 ақпан.
21. Ысмағұлов.Ж «Сәулесі жарық жолға ұмтылған» // Егемен Қазақстан.2004ж.16 қыркүйек
Күлге айналсын мейлі, дүние әсте сөнбейді,
Ол туралы жақсы сөз, жақсы лепес өлмейді.
Жүсіп Баласағұн
Тақырыбы: М. Дулатов шығармашылығындағы
азаттық рухы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бірінші тарау.
1.1. ХХ ғасыр басында Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай және
қазақ
зиялылары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 М. Дулатовтың қоғамдық қызметі,
қайраткерлігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Екінші тарау
2.1. Оян, қазақ! кітабына енген өлеңдерінің тақырыбы көтерген
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Қаламгер шығармашылығындағы азаттық рухы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .37
Кіріспе
Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың аса ірі реформаторы,
демократ, көрнекті қоғам қайраткері, ақын, жазушы, драматург, журналист,
публицист, тарихшы, әдебиет сыншысы, аудармашы Қазақ газетінің
ұйымдастырушысы әрі шығарушысы, саяси қуғын-сүргін құрбаны, Алаш
арыстарының бірегейі Міржақып Дулатұлы – қазақ ұлтына нақты ісімен де,
жалынды сөзімен де жан тәнімен қызмет еткен тарихи тұлға.
М.Дулатұлы орыс патшасының отарлық саясатына қарсы қазақ халқының
санасын ояту, азаттық рухын асқақтату бағытындағы көзқарасы мен нақты іс-
әрекеті үшін 1911жылы бір жарым жыл түрмеде отырады. Кеңес үкіметі орнаған
соң 1922 жылы жалған жаламен тағы да абақтыға отырады. Бірақ жала
дәлеледенбеген соң тез босатылады. 1928 жылы оған ұлтшыл деген айып
тағылып, кеңес үкіметіне қарсы деген сылтаумен тұтқынға алынады. 8 жылға
сотталады. 1935 жылы 5 қазанда Сосновец лазеретінде ауыр науқастан қайтыс
болды. Ол 90 – жылдардың басында, яғни ел тәуелсіздігі қарсаңында ғана
ақталып, туған халқымен қайта қауышты.
Ғылыми жұмыстың тақырыбы мен өзектілігі. М.Дулатұлы шығармаларының
тақырып аясы өте кең. Онда қазақ халқының өткені мен бүгінін және
болашағының сан алуан әлеуметтік және экономикалық мәселелері барынша
молынан қамтылады. Десек те, біз оның шығармаларындағы азаттық рухын, оның
қазақ халқының санасын оятудағы жойқын күшін барынша ашып көрсетуді
қарастырдық. М.Дулатұлының Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағының өзегінде
оның халқына деген ұлы махаббатынан туған рух үні – ұранды да, дабылды
даусы жатыр. Ол – ұлт теңдігі, ұлт дербестігі, өзгеге кіріптар болмай,
тәуелсіз өмір сүру мәселесі. Тақырыптың өзектілігі де осында.
М.Дулатұлының сонау ХХ ғасыр басындағы жанайқайы ХХІ ғасырдың басында
да дәл кеше мен бүгін айтылғандай әсер қалдырды. Тәуелсіз еліміздің көп
мәселеде басқа жұрттарға тәуелді болып отырғаны жасырын емес. Мәселен, тіл
мәселесі, мәдениет пен әдебиет мәселесі ұлттық деңгейде шешілмей отыр.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты – тақырыпты
яғни азаттық рухын, М.Дулатұлының өз шығармалары арқылы жан-жақты ашып
көрсете отырып, оны бүгінгі күннің биігінен пайымдау болып табылады. Осынау
негізгі мақсатты орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді айқындай
отырып, оның мән - мағынасын ашуға ұмтылыс жасадық. Олар М.Дулатұлының:
- Оян, қазақ! , Азамат, Терме жинақтарындағы азаттық рухының
өршіл сипатын ашып көрсету;
- Қазақ газетіндегі тағы да басқа басылымдарда жарияланған
мақалалары мен көсемсөздерінде қозғалған ел мен жер тарихына, елдің
әлеуметтік хал-жағдайына қатысты мәселелерге шолу жасай отырып, олардың
саяси-қоғамдық, әдеби және тарихи мәнін ашып көрсету;
- Бақытсыз Жамалдың қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман екенін айта
отырып, онда көтерілген әйел теңдігі мәселесінің қоғам деңгейіне
қатыстылығын ашып көрсету.
Ғылыми жұмыстың негізгі нысандары мен дереккөздері: М.Дулатұлының
шығармаларындағы рух мәселесінің негізгі нысандары оның өз шығармалары
болғанын айтуға тиіспіз. Атап айтатын болсақ Алаш мұрасы сериясымен
шыққан М.Дулатұлының бес томдық жинағының І, ІІ томдарын пайдаландық. Дерек
көздері ретінде осы томдағы Түсініктер бөліміндегі материалдарды, автор
жайлы естеліктер мен жекелеген құжаттарды пайдалана отырып, М.Дулатұлының
қоғамдық-саяси,тарихи және әдеби қызметіне қысқаша талдау жасадық. Сондай-
ақ, дипломдық жұмысымыздың ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздеріне
филология ғылымының докторы, профессор Ж.Ысмағұловтың Міржақып
Дулатұлымақаласын (V томдық жинақ), Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтың,
Қ.Атабаевтың, Ш.Елеукеновтің, Г.Дулатованың, М.Әжібекұлының,
М.Жолдасбековтің, Қ.Исабаевтің, З.Қабдоловтың, Д.Қамзабекұлының және т.б
ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында талдау, жинақтау, жүйелеу
әдістерін қолданылды.
Бірінші тарау
1.1. ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай және
қазақ зиялылары
Әр ғасыр жалпы адамзат тарихымен бірге жекелеген ұлттың да тарих
талайында айтулы оқиғаларымен, атаулы тұлғаларымен дамып, өркендеу
үрдістерімен ерекшеленіп, айырықша белгі-бедерімен есте қалады.
ХХ ғасыр – ашып айтуымыз керек, қазақ халқы үшін аумалы-төкпелі ғасыр
болды. Қуанышынан гөрі қайғысы, ажалы мен азабы мол ғасыр десек, сәл
біржақтылау, ал ажалы мен азабы аз, қуанышы мол ғасыр десек, тағы
біржақтылау, қалай десек те безбеннің басы теңеспейді, теңеспейтіні – бұл
ғасыр ұлтымызға қайғы-қасіретті басқа ғасырлардан кем әкелген жоқ, бірақ
шүкіршілігі тағы бар... Бармақ басып санай берсек, оқиғалар саны тым
жеткілікті.
Біріншіден, 1913 жыл – жылан жылы қатты жұт болды. Мал шаруашылығымен
ғана айналысып, малға иек сүйеп отырған қазағымыздың малы қырылып, таяғын
ұстап қалған байлар ара-тұра кездесті. Бірақ оған мойыған қазақ жоқ. Малым
– жанымның садағасы деп өмір сүре берді.
Екіншіден, 1916 жыл – ұлт азаттық қозғалыс. Бұл қазақ халқының
жүрегінің мұңы, от-жалыны еді. Қалың бұқара патша саясатына дүр сілкініп,
бас көтерді. Атқа мінген қазақтың көбі қаза тапты. Бас сардар Амангелді
Имановтың ажалы қанды шайқаста емес, жауыққан топтың қолынан қаза болғаны
белгілі. [2.6]
Үшіншіден, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанда орын
алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және рухани-мәдени
өзгерістердің нәтижесінде өмірге келген Алаш қозғалысы. Алаш қозғалысы,
Алаш партиясы, Алаш автономиясы (қазақ мемлекеттігі) және Алашорда (қазақ
мемлекеттігінің үкіметі) деген ұйымдардың жиынтық көрінісі болып табылады.
Алаш қозғалысы өзінің алдына түбірлі үш ұлттық мақсатты – қазақ халқын
отарлық езгіден құтқаруды, Қазақстанның патшалық Ресейдің отарына айналған
кезеңде жойылған мемлекеттігін дамудың жаңа сатысында қалпына келтіруді
және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына эволюциялық (реформалық)
жолмен қосуды басты міндеттер деп қойды. Бұл қозғалыстың басты өзегі –
саяси ұйым ретінде 1917 жылы жазда құрылған қазақтың тұңғыш ұлттық
демократиялық Алаш партиясы болды. Бұл партияның бағдарламалық басты
міндеттерін, стратегиялық және тактикалық күрес жолдары мен әдістерін
анықтап, оны қоғамдық саяси өмірдің сахнасына шығару үшін қазақ
зиялыларының жұрт таныған жетекшілері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мұстафа Шоқай, Жақып Ақбаев, Халел
Досмұхамедов сынды басқа да қайраткерлер 1905-1917 жылдар аралығында
қажырлы еңбек етті. [14.11]
Ә. Бөкейханов басқарған Алаш партиясы мен Алашорда өкіметі
Қазақстандағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және ұлттық
мемлекеттік құрылыс мәселелерін шешу жолдарын анықтауда ұлттық тұтастық
және халықтар бірлігі принциптеріне сүйенді. Мұндай позиция, әлбетте таптық
принциптер мен пролетариат диктатурасын негізге алған большевиктер мен
Кеңес үкіметі ұстанған үрдіске қарама-қарсы келді. Сондықтан да, Алаш
көсемдері мен Алашорда өкіметінің басшылығы 1917 жылғы Қазан революциясының
ұрандарын, Кеңес үкіметінің идеялары мен іс-әрекеттерін қабылдамады, оларға
қарсы шықты. Алашорда азамат соғысы жылдарында Кеңес үкіметіне жау
күштерімен одақтасты. Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес
үкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен
аластады. [2.11]
Осы ғасыр өте бір ұраншыл ғасыр болды. Ұранымыз, айқайымыз көп болды.
Ел болайық, өркениетке өз болмысымызды, өз дәстүрімізді негізге ала отырып
жылжиық деген Алашорданың ұраны дұрыс-ақ еді, тағдыр оны жүзеге асыруға
мүмкіндік бермеді. [16.10] Дегенмен, Алаш қозғалысы, ХХ ғасырдағы қазақ
тарихында алтын әріппен жазылып қалды.
Ақын С. Торайғыровтың:
... Алаш туы астында,
Өлсек бірге өлдік біз.
Не жақсылық, не қайғы,
Көрсек бірге, көрдік біз...
... Жасасын, Алаш, жасасын!-
деп 1917 жылы Алаш ұранын жазғаны осы тұс.
Заманмен үндес Алаш ұраны сол кездегі қазақ интеллигенциясын дүр
сілкіндіріп, Алаш туы астында, Біз Алаштың баласы ұранын айтқызып
топтастырды...
Төртіншіден, Қазан төңкерісі – ХХ ғасырдың ең басты оқиғасы. Бұдан біз
аттап өте алмаймыз. Социалистік қоғам қазақ халқына көп нәрсе берді. Бірақ
көп нәрсемізді алды. Алғанының басты-бастылары: ділімізді, дінімізді, салт-
дәстүр, әдет-ғұрпымызды тұсап тастады. Онымен қоймай, кеңестік идеология
ана тілімізге тиісті, сөйтіп мәңгүрттікке итермеледі. 1928-1929 жылдары
жаппай кәмпескелеу, байларды озбырлықпен жазалау, Голощекиннің Кіші
Октябрі, сосын Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын қазақ халқын
қара жер құштырып кетті. [2.7] 1928 жылы Ұлы кәмпескеден басталған аштық
1932 жылға ұласты. Аспан ашық, бейбіт күндері екі млн. екі жүз мыңға жуық
бейкүнә адамдар аштан қырылды.
Бесіншіден, 1930-1937 жылдардағы қуғын-сүргін. Қазақ халқы – ақыл ойы,
миы болған өз зиялыларынан түгелге жуық айырылды. Бұл орны толмас, жүрексіз
жауыздықтан туған опат болды. Қайран қазақ топалаң тиген қойша қырылды.
Бұны әдейі жасалған ұлттық апат деуге толық негіз бар. [2.7]
Алтыншы, басты оқиға – Ұлы Отан соғысы. Мұны дәлелдеп жатудың еш қажеті
жоқ. Тарих бәрін дәлелдеп, нақтылап берді. Ең бастысы қазақ өзінің қандай
ұлт екенін осы соғыста айқын көрсетті. [2.7]
Жетінші басты оқиға – қазақ елінің тәуелсіздігі...
ХХ ғасырдағы ұлт мақтанышы болған қазақ зиялылары кімдер дегенді
айтқанда, ғасыр басында Оян, қазақ! деп жар салған Міржақып Дулатовтан
бастауымыз керек. Екінші – Ахмет Байтұрсынов.
... Қаз едік қатар ұшып, қаңқылдаған.
Сахара көлге қонып, салқындаған.
Бір өртке қаудан шықққан душар болдық.
Не қалды тәнімізде шарпылмаған...-
деп жырлаған Ахаң – шынайы ғұлама. Оның өз ұлтына сіңірген еңбегін
саусақпен санап есептеу қиынның қиыны. Үшіншіден – Алаш көсемі Әлихан
Бөкейханов, төртінші – ақын Мағжан Жұмабаев.
...Түркістан екі дүние есігі ғой,
Түркістан ер түріктің бесігі ғой.
Тамаша Түркістандай жерде туған,
Түріктің тәңірі берген несібі ғой...
деген ұлы өлең жолдарын Мағжаннан басқа кім жазды? Ешкім де жаза алмады.
Шындығына келгенде, Мағжан өз дәуірінен озып туған ұлы ақын. Бұлар –
қазақтың біртуар, ұлтжанды азаматтары. Біздерге биік-биік тау сілемдеріндей
көрінетін солардың арасында бір мұзарт асқақтайды. Ол – ел тарихының
бүтіндей бір кезеңінің ұранына тіл бітіріп, Оян, қазақ! деп жар салған
Міржақып Дулатов деген шың.
Ғасыр басында елдің тілі ұшындағы сөзін бірінші болып айтып үлгеріп,
жұрт көкейінен шығатын пікір қозғап, ұлт санасын оятқан Міржақып Дулатов
жігіт жасы – жиырманың бесеуінде-ақ елінің мәшһүр қайраткері болды. Өз
заманы оны Мағжандай дуалы ақын аузымен Ерік құсы деп атады. [2.13]
1.2. М. Дулатовтың қоғамдық қызметі, қайраткерлігі
Бұрынғы Торғай уезіне қарасты Сарықопа болысында 1885 жылы қараша
айының соңында шағын дәулетті шаруа отбасында туылған Міржақып, екі жасында
шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалады. Әкесі өз заманының оқыған,
сауатты адамы болған. Шешесі Торғай уезіне аты мәлім Қараман байдың қызы
болған. Көркіне сай келбетті, әсем даусымен өлең айтып, домбыра тартқан,
ақыл-парасатқа кенен ел анасы болыпты.
Ата-анасынан ерте айырылған Міржақып ағасы Асқардың тәрбиесінде өсіп,
әуелі ауыл молдасынан тіл сындырып, сосын Мұқан атты мұғалімнен орысша хат
таниды. 1897 жылы Торғайдың екі кластық орыс-қазақ мектебіне қабылданып,
онда бес жыл білім алады да, біршама уақыт бала оқытып, кәсіп етеді.
1904 жылы Омбы шаһарына аттанып, сол жерде өзінен аттай бір мүшел
үлкен, кемеңгер ұстазы Ахмет Байтұрсынұлымен, Қарқаралыға келіп, Әлихан
Бөкейхановпен танысып, біржола табысады. [3. 4] Осы кезден бастап белсенді
саяси күреске араласады. Қарқаралы оқиғасынан соң Ресей орталығында
шыңдалуды көздейді. Ресейдегі конституциялық-демократиялық партияның мүшесі
ретінде 1906 жылы Петерборға аттанады. Осында мұсылман фракциясының және
Еділ, Кавказ қайраткерлері ұйымдастырған жиындардың жұмысына қатысады. 1907
жылы Петербордағы татар газеті Улфаттың жанынан (қосымша ретінде) тұңғыш
ұлттық рухтағы Серке газетін шығарады. Сол жылы Серке газеті Ресей
тарапынан әділетсіздікті ашық айтамын деп, цензорлар тарапынан жабылып
қалады.
Міржақып 1909 жылы Қазанның Шарқ баспасынан Оян, қазақ! атты
өлеңдер жинағын жариялатады. Замандастары бұл кітабын Ұлттық манифест деп
атады. Жинақта халықтың нашар халі, бұл ахуалға қалай түскендігі, одан
құтылудың жолы поэтикалық тілмен жеткізілген. Оян, қазақ! үшін авторы көп
қуғындалады. Себебі Оян, қазақ! кітапшасы мазмұны жағынан панисламизм
идеясын тарату міндетін атқарады және қазақ арасында Ресей үкіметінің
саясатына наразылақ туғызуға арналған деген архив қорынан алынған дерек
бар. [10.12]
1909-1911 жылдары қайраткер Қызылжарда сот кеңесінде қызмет жасап,
мұғалімдік жұмысын жалғастырады. Жаңа ашылған қысқа мерзімді мұғалімдер
курсында Мағжанмен қатар сабақ береді.
1910 жылы қайраткер-қаламгердің Бақытсыз Жамал романы Қазандағы
Каримовтар баспасынан жарық көреді. Бұл – қазақтың тұңғыш романы еді.
Романға отаршылдық жүйе тудырған әйел теңсіздігі мәселесі, салт-сананың
құлдырауы жайы арқау болған.
Міржақыптың азаматтық және қаламгерлік күресінен қаймыққан патша
жандармериясы 1911 жылы Семейге келген сапарында тұтқындап, біржарым жыл
абақтыда ұстайды. Бұл кезде М. Дулатұлын қазақ жұрты кітаптары арқылы және
Айқапта шыққан өткір мақалалары арқылы танитын.
Қапастан шыққан соң 1912 жылы Орынборға келіп, А. Байтұрсынұлымен бірге
елдің саяси әлеуметтік ақуалын көтеру жолындағы күреске белсене араласады.
1913 жылы Орынборда бағыты айырықша Қазақ газетін шығарысуға ат салысады.
Газет 1918 жылдың аяғына дейін шығып тұрды. Міржақып бұл басылымда да ойлы,
қайратты көсемсөзші ретінде көрінеді.
1913 жылы Орынборда қаламгердің Азамат атты өлеңдер жинағы жарыққа
шығады.
Қайраткер М. Дулатұлы 1916 жылғы оқиғадан да шет қалмады. Әлихан,
Міржақыптар қазақ баласы әскерге барып шынықсын, кейін жауына қарсы қару
ұстай алады деген пікірде еді. Өздері майдан шебінде болып, қандастарына
бас-көз болды.
1917-1918 жылдары Міржақып Алаш қозғалысын жандандырып, Ресей халі
ауырлағанда ел тәуелсіздігін алу мәселесімен шұғылданды.
1917 жылғы маусым мен желтоқсанда шақырылған жалпы қазақ съездерінің
жұмысына қатысып, өтпелі кезең және ел болашағы туралы құнды пікірлер
айтты.
Кеңес үкіметі орнаған соң, Міржақып біраз уақыт Орынбордағы газет-
журналдарда қызмет жасады. 1920 жылдың басында Ташкенттегі Ақжол
газетінде, Семей сот мекемесінде жұмыс істеді.
1922 жылы жалған жала жабылып, абақтыға жабылды. Жанашырлары жаланы
әшкерелегеннен кейін тез босатылды. Қайраткер 1922-1926 жылдары Орынборда
1920 жылы ашылған Қазақтың халыққа білім беру институтында (КИНО) ұстаздық
етеді. Осыған қосымша Қазақстан мемлекеттік баспасында, Еңбекші қазақта
қызмет атқарады. Әр түрлі тақырыпта мақалалар жазады. Екі бөлімді Есеп
құралын (математика) әзірлеп, Ташкенттен басып шығарады. Осы қаладан
Балқия атты пьесасы жарық көрді.
1926-1928 жылдары Міржақыптың екі бөлімнен тұратын 1920 жылдары шыққан
кітаптардың аты мен заты туралы библиографиялық көрсеткіші жарияланды.
Міржақыпты кеңестік тоталитарлық жүйе 1928 жылы тұтқындады. Оған көп
айып тағылды. Ең басты айып ретінде ұлтшылдығы, кеңес үкіметіне
қарсылығы айтылды. Қаламгерді екі жылдай Алматы түрмесінде қинап-тергеп,
1930 жылы Ақтеңіз-Балтық каналының жұмысына Сосновец стансасына жер
аударды.
Жалпы, Міржақып 1928 жылға дейін де және айдауда жүргенде де шет елге
қашу мүмкіндігі болғанымен, ол эмиграциядан саналы түрде бас тартқан. Ол
елінде әділдіктің орнайтынына сенген.
М. Дулатұлы 1935 жылы 5 қазанда Сосновец лазаретінде ауыр науқастан
дүние салған. [12.77]
Екінші тарау
2.1. Оян, қазақ! кітабына енген өлеңдерінің тақырыбы, көтерген
проблемалары
Кіріспе бөлімінде атап көрсеткеніміздей, ХХ ғасырдың басында қазақ
халқы саяси аренаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа
шақырған ірі қоғам қайраткерлерін көптеп шығарды. Олар өздерінің табиғи
дарынымен, асқан білімімен, рухани парасатымен суырылып шығып, ұлт болашағы
үшін жан аямай тер төкті. Бостандық пен бақытты өмір жолындағы нағыз әрі
тұңғыш қарлығаштарына айналды. Осы жолда өздерінің бастарын құрбандыққа
шалды.
Алаш арыстарының арасында, сөз жоқ, М. Дулатовтың орны айырықша. Оян,
қазақ! деп жар салған, ұйқыдағы қалың қазақты оятып, дүр сілкіндірген оны
Алаш рухының азаншысы, ұлттық рухтың ұраншысы деп бүгін де, ертең де бар
дауыспен мақтаныш етеміз. Өзінің отты өлеңдерімен, терең ойлы мақала,
көркемсөздерімен, бүкіл жан-тәнімен ұлтқа қызмет еткен, көркем шығармалары
мен мақалаларында қазақ халқының экономикасына, қоғамдық саяси барлау
жасаған, оған жетудің нақты жолдарын ұсынған М. Дулатовтың ұсыныстары, ой-
пікірлері қазіргі уақытта да аса өткір. Мұның жарқын дәлелі - Оян, қазақ!
(1909,1911), Азамат (1913,1914), Терме (1915), Балқия (1922), Оқу
құралы (1924) шығармалары мен баспасөзде жарияланған жүздеген мақалалары
мен көсемсөздері. Бұл орайда оның Тургайский, М.Д, Түрік баласы,
Азамат, Мадияр, М-яр, Байқаушы, Азамат Алашұлы, Алашбайұғлы,
Таймінер, Тайбағар, Алакөз, Қолғанат, Арғын деген сияқты көптеген
бүркеншік аттармен патша үкіметінің отаршылдық саясатын, сондай-ақ қазақ
қоғамындағы жағымсыз әдеттерді әшкерелегенін айтқан жөн.
М. Дулатұлының бүкіл шығармалары азаттық рухына толы. Оның Оян,
қазақ! атты публицистикалық өлеңдер жинағының тек қазақ әдебиеті тарихында
ғана емес, бүкіл рухани дүниемізде орны ерекше. Ол – қазақтың азатшыл
әдебиетінің қарлығашы. Ұлт теңдігін тілеу, мәдениет биігіне көтерілу, ар-
ұжданды асқақтату, ел бірлігі мен тұтастығын аңсау сияқты асыл қасиеттерді
төңкерісшіл-революциялық рухта жырлау Абайдан кейінгі үрдістің ең жетекші
саласы еді, - деп жазды профессор Тұрсынбек Кәкішұлы – Ол ақындық қиялдан
туған дүние емес, заманның өзі ұсынған идея және түсінуді, түсіндіруді
талап ететін өмір шындығы. Осыны елден ерек сезінген Ахмет Байтұрсынов,
әсіресе Міржақып Дулатов болғандығын айтып, бұрынғы қияс пікірлерді
талқандау шарт. Осындай кесек те өр ойларды қисындырып насихаттаған Оян,
қазақтың қуғындалуы тегін емес. [11.3] Шынында да, қазақтың мұңын мұңдап,
жоғын жоқтаған бұл өлеңдер жинағы қазақ арасында үлкен сілкініс туғызып,
рухани серпіліс алып келді. Тарихи деректерге қарағанда кітаптың алғашқы
басылымы 1000 данамен шыққаны аңғарылады. Мәселен, баспа істері жөніндегі
Қазандағы уақытша комитет 1911 жылы 28 желтоқсанда Каримов-Хусейновтың
Уфадағы Шарқ баспаханасына жолдаған сауалына Брошюра Уян, казак на
киргизском языке сочинение Мир-Якуб Дулатова, печаталась в нашей типографии
в 1913 году месяце количеством 1000 экз... Заведующий типографии Восточная
печать товарищество Каримов-Хусейнов. Уфа, Б. З. Максютов деп жазып
қайтарылыпты. [17.137] Кітаптың екінші басылымы да ел арасына тез тарап
кетеді. Бүкіл империяны дүрліктірген авторына зор абырой атақпен қатар,
азап пен бейнет ала келеген Оян, қазақ! жинағының тағдыры өте ауыр болды.
Отаршыл бұғауы болған патша үкіметі де, кедейлердің қамқоры болған Кеңес
үкіметі де азаттық рухынан қатты қаймықты. Заманынан озық туған алаш
арыстарының бірегейі М. Дулатовтың Қызыл империяның қармағына ілініп,
Карелия жеріндегі Сосновец стансасында, түрме лазаретінде ауыр науқастан
қаза болғандығынан көзі қарақты оқырман жақсы хабардар.
М. Дулатов шығармаларын сөз еткенде оның Оян, қазағына тоқталмай кету
мүмкін емес. Былайша айтсақ, бұл кітап оның бүкіл шығармашылығының алтын
діңгегі тәрізді. Оян, қазақ! деп жар салғанда не бары жиырма бес жаста
екен. Жас та болса бас болып, ә дегеннен ел назарына ілігеді. Міржақыпты,
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов сияқты қазақ данышпандарының қатты
құрметтеп, жақсы дос болуы, ал, Мағжандай ұлы ақынның бір емес үш өлең
арнауы тегінен тегін болмаса керек.
Мағжан Жауға түскен жанға (М.Д-қа хат) деген өлеңінде:
Оян!-дедің жұртыңа,-
Бас көтеріп, тірлік қыл!
Ақыл айтттың ұлтыңа:
Таста, талас, тірлік қыл!
Бір шешпедің беліңді,
Жұрт үшін уайым-қайғы жеп...-десе, С. Торайғыров былай
деп жырлайды.
Басында ол қарағым тұр ғой дайын,
Тек ұзақ өмір берсін бір құдайым.
Дулатов, Бөкейханов, Байтұрсынов,
Білемін бұл үш ердің айтпай жайын.
Кешегі қара күнде болмап па еді,
Бірі-Күн, бірі-Шолпан, бірі-Айым!
Солардан басқа кеше кім бар еді?
Қазақ үшін шам қылған жүрек майын... [4.320]
Қалың елі қазағын тірлік пен бірлікке шақырып, ұлтына ақыл айтқан
кемеңгер Дулатов. Қазақ үшін жүрегінің майын шам қылған Дулатов... Дулатов
туралы замандастары осылай дейді.
Алты алаш жұртына ғана емес, түркі әлеміне кеңінен белгілі А.
Байтұрсынов та Ақын ініме деп өлең арнайды. Өз кезегінде Міржақып та
қазақтан кімді пір тұтатынын жасырмайды. Бұл ретте ол Сөз ақыры деген
өлеңінде:
Қазақта бұлар теңдес бар ғой шешен,
Халықтан мойны озып болған көсем.
Семейден шыққан Абай Құнанбаев,
Сөзінде хата бар ма сынап көрсең,- деп Абайды, сосын:
Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей,
Сөзі алтын мағынасы меруерттей.
Оқыған ғибрат алып жас жігіттер,
Хәммәсі өз халқына қызмет еткей,-деп Ахмет
Байтұрсыновты атайды. Рухани әрі саяси ұстазы А. Байтұрсынов:
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап-сары, аяқтары ұзын маса,
Өзіне біткен түсі өзгерілмес,
Дегенмен қара яки қызыл маса.
Үстінен ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша,
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?,-деп жалқау
қазақты сынға алады. Астарлы, аллеогриялық бұл өлең, әрине патша үкіметінің
саясатына қарсы. [18.142]. А. Байтұрсынов Маса жинағындағы өлеңдеріндегі
оқшау, азаттық идеясы үшін түрмеге жабылады. Алаш арыстары тұрғанда азаттық
идеясы өлмек емес. Міржақыптың Оян, қазағы бұл идеяны одан әрі тереңдете
түсті. Ол реформатор, саяси күрескер ретінде танылды.
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты,
Жер кетті, дін нашарлап, хал хараб боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты,-деп, жалпақ әлемге жар
салды. Кітап ашық күні түскен найзағай секілді болды. Оян, қазақ! тек
қазақтардың ғана емес татар, башқұрт, өзбек, қырғыз тағы басқа халықтардың
қолынан түспейтін құралға айналды. С. Мұқанов: Оян, қазақ! мазмұнына
келгенде, бұл сол кездегі пүгірамма болды деуге болады деді. Расында да,
Оян, қазақ! кітабына көз жүгіртсеңіз әу дегеннен-ақ саясат қайраткеріне
жолығасыз,-деп жазды мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, аса көрнекті
ғалымдардың бірі Шериаздан Елеукенов.
Ол автордың өз бейнесі. Бірден әлеуметтік, ұлт азаттығы идеяларының
жаршысына айналып, тұлғасы биіктей береді. Өлең ұлттық сананың мұң-мұқтажын
толғайды. Мұндай өлең ХХ ғасыр басындағы поэзияның ағыны қатты арнасын
құрайды. Саясаты басым поэзияның жанрлық сипаты, екпін лебі тақырыбына
дейін ерекше. [7.14].
Оян, қазақ! өлеңдер жинағына ақынның 1905-1909 жылдар аралығында
жазылған өлеңдері енгенін айту керек. Онда он жеті өлең Исмағил
Гаспринскийдің айтқан сөзі деген мақала бар. (М. Дулатұлы 1том. Мектеп.
Алматы. 2002.ж). Жинаққа енген шығармалардың саны аз болғанымен айтар ойы
ауқымды, мазмұны терең көркемдігі жоғары. Өткен өмір елестері тізбектеліп,
көз алдыңа келгендей болады. Халқымыздың ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік хал-
ахуалымен, тыныс-тіршілігімен жан-жақты таныса аламыз. Сондай-ақ, Елді, ел
азаматтарын не күтіп тұр? Бодандықтан шығып, дамыған елдердің қатарына
жетудің жолы қайсы? деген сауалдарға жауап қандай және жауапты кім
береді? Қазақ қауымының тағдыры қандай болмақ?
Негізінен, кітаптың тақырыбы мен мазмұны да осыған саяды.
Жинаққа енген шығармаларды тақырыба мен мазмұнына қарай шартты түрде
үш топқа бөлуге болады:
1. Қазақ халқының өткен тарихынан елестер;
2. Қазақ қауымының ғасыр басындағы әлеуметтік хал-ахуалы;
3. Елдің болашақ тағдырына байланысты көтерілген адамгершілік оқу
ағарту мәселелері. [4.328]
Өткен тарихты қозғаған шығармалардан жас жігіттің бұрынғы замандардағы
халық өмірінен тәп-тәуір хабардарлығы аңғарылады. Көшпелі тұрмыстың
ерекшеліктері, осыған орайлас қалыптасқан салт-дәстүрлер, халық өмірінің
күнгейі мен көлеңкелі жақтары жаңа ашылып келе жатқан ақын дарынының
мүмкіндіктері аясында бірқатар тартымды жеткізілген.
Ақын жинақтың Сөз басында атап көрсеткендей заман өзгеріп, өмір алға
жылжиды. Сайын далада көшіп қонған халқымыздың дүниежүзілік өркениеттен
шеткері қалғаны қынжылтады, елдің елдігін, тұтастығын, тағы да басқа
иеліктерін қорғау үшін халыққа өнер – білім керектігін, алға талпынып,
жемісті қарекет жасау керектігін айтады. Қазақ халқының бұрынғы һәм
бүгінгі халі, Қазақ халқының мағишаты, Үйренген халықпыз ғой
кемшілікке, Қазақ жерлері тағы да басқа бірқатар өлеңдерінде қазақ
халқының өткен тарихынан нақты деректер береді. 1905 жылы жазылған Қазақ
халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі деген өлеңінде бір кезде емін-еркін
далада көшіп жүрген, бейбіт өмір сүрген халықтың ішкі бірлігін жоғалтып
алғанына, патшаға бодан болғанын, оның қазіргі мүшкіл халін баяндай отырып,
көзі ашық зиялыларды халықтың қамын ойлауға шақырады. Қазақ халының
мағишаты өлеңінде халықтың басында билік, арасында бірлік болғанын,
заманды, ондағы қамсыз қайғысыз тіршілікті жырлайды. Халық соның барлығынан
айырылып қалды. Бұл жағдай жастарды ойландыруға тиіс. Қазақ жерлері
ерекше жан күйзелісімен жазылған шығарма және көкейтесті тақырыпты
қозғайды. Қазақ жерлерін мемлекет жерлері деп жариялаған 1868 жылғы патша
заңынан басталған халықтың жерге байланысты қасіреті жырланады.
Ақын:
Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер,
Мұжыққа, қош аман бол, барасың ба?
Қасиетті бабамыздың зияраты,
Қалды ғой көшесінің арасында...
Зеңгір тау, аққан бұлақ, шалқар көлдер,
Кетті ғой бетегелі биік белдер.
Қысқарып жер кеткен соң өрісіміз,
Қалды ғой жатақ болып қайран ерлер-деп қазақтың
жүрегіне патшалық құрылысқа деген өшпенділік сезімін орнатады. Ақын
шығармаларының тақырыбы мен мазмұнына қарай екінші топқа жататын бұл өлеңде
Ресей патшалығының қазақ даласын отарлау саясаты шырқау шыңына шығып,
өмірдің барлық салаларында асқынып тұрған кезеңі көрініс табады. Осы және
Сайлау хақында, Мәсжід медресе хақында, Һүнермен хасыл болған
нәрселер, деген өлеңдерінде халықтың ХХ ғасыр басындағы ауыр экономикасы,
қаусаған елдің бұрынғы көшпенді өмір рахатынан айырылып, азып-тозып,
мешеуленіп марғау тартқаны, оның бәрін былай қойып, индустриалды елдердің
өркениет жетістіктерін қияли ертегісіндей қабылдайтын күлкілі де, аянышты
халі, өр мінезі намысқой, отаншыл сезіммен баяндалады. [7.16] Ақынның
жанайқайы айқын естіледі.
Ақынның үшінші топтағы өлеңдеріне елдің болашақ тағдырына байланысты
адамгершілік, оқыту мәселелерін қамтыған шығармаларын жатқызуға болады.
Ақын жастарға, оқығандарға, кедейлерге, халықтың басқа да топтарына
білген мәслихатын айтады, қиянаттан құтылып, қой үстіне бозторғай
жұмыртқалайтын заман туар ма? деп армандайды (Өнерін халық пайдасына
жұмсап жүрген оқырмандарымызға, Таршылық халіміз хақында аз мінәжат).
Сонымен қатар, бұл өлеңдерде қазақ ішін мерездей жайлаған алауыздық,
пайдалы іске біреу бастап шықса, көре алмай жан-жаққа тартуы мінелген.
Көріп отырғанымыздай, Міржақып жалпы қазақ арасын әлеуметтік топқа жіктеп
айтуға төселген. Солардың бәрі де халықтың мүшкіл халі үшін жауапты. Ол
үстем таптың жазасын береді.
Бай, мырза, халық білген ұлығымыз,
Пайдасы жемісі жоқ қу ағаштай,-дейді.
Міржақып Дулатұлы өзінің анау-мынау саяси программадан кем түспейтін
жинағында жанұя құру, бас бостандығы мәселелеріне де назар аударады.
Бесікте жатқан нәрестеге құда түсу, әмеңгерлік, көп әйел алу, тағы да басқа
кеселдер қазақ ішін әбден титықтатып, дау-шардан көз аштырмайтын халге
жеткізген. Мысалы, оған ақынның Жесір даулары хақында деген өлеңін
атауымызға болады. Бұл жөнінде қыз айттыруға асықпайтын, кәмелетке жеткенше
оқу оқытып, адам қылатын татар ағайындардан үлгі алуға шақырады. Ұзақ өлең
тек сүйген жүректердің қосылуын мадақтайтын жолдармен аяқталады. Осы ойын
ақын Жігіттерге деген өлеңінде де қайталайды.
Тең болып екі зайып қосылса егер,
Арман не, ол уақытта, о дариға-ай.
Жігіттің алуан шарты бар. Тәні басқа, жаны бір жар табу оңайлықпен
келмейді. Ұнатудың жөні өзге.
Және де құр сұлу деп қарамалық,
Сыр-сипатын көрелік көз жіберіп.
Сырты алтын, іші фальш болып шығып,
Сан соғып құрбыларым өкінбелік.
Насихат ғумумия атты ұзақ өлеңінде ол ғибрат өлең жазуын өзінше
түсіндіреді. Қасымнан ұран салып шауып өткенде, шын жүйрік болсаң кермедегі
жараулы тұрған арғымақтай желікпей қалмассың дейді. Ақын адамгершілік, ар-
инабатқа жетелейтін көп кеңес айтады.
М. Дулатов қанат байлаған мына бір тіркестерге назар аударып қаралық:
Білімді мыңды, білекті бірді жығар, Іс істе, татулықпен басыңды қос,
Пайда жоқ құр шулаған ерегісте, Жақсымен өткен мәжіліс, бір сағаты бейне
жыл, Жеті өлім жоқ, біреуден құтылу жоқ, Ағайын барды күндеп көре
алмайды, Жоқ болса жомарттық қып бере алмайды, Тұрғанда бойда қуат жүрген
жақсы, Аяғың бір күн қылдан кетер тайып, Басыңды тауға да соқ, тасқа да
соқ, Отырма бір орныңда құр мұңайып, Шығады асыл тастан, өнер жастан,
Тәрбие тәуір болса әуел бастан.
Міржақып кеңес насихатының қоғамдық маңызы әлі де зор. Өйткені, оның
бәрі халық, ел қамын ойлаудан туған.
Ақынның Мешіт медресе хақында, Қазақ халқына діни бір уағыз атты
өлеңдерінде бір жағы сәбилерді азапқа салатын медреселер, надан молдалар
сыналса, екінші жағынан қазақ ішінде мешіт, медресе салу жөнінде мәслихат
беріледі. Тіпті оларды ұйымдастырудың бірқатар нақты жолы сөз етіледі.
Қазақты шоқындыруды көздеген миссионерлер сыналады. Дулатовтың екі тіл
игеру мәселесін алға тарқаны ерекше көңіл бөлерлік жайт. Атап айтқанда ол
мынадай ұсыныс енгізеді.
Медресеге сайланса екі молда,
Бірі оқытса мұсылманша, бірі орысша,
Педагогика тәртібімен оқытса олар,
Қазағым, кетер едің сонда алға.
Орысша оқып өнерлі болайық,-дейді Дулатов. Яғни, ол ұлттық
оқшаулануды көздеп отырған жоқ. Ресей мемлекетін мекендейтін жүз қырық
миллионнан аса халық жүз тоғыз тілде сөйлейді екен. Солардың ішінде үстемі
орыс тілі. Ол қазаққа күнкөріс үшін керек. Орыс тілін білмеу жалпы халықтың
рухани өрісіне залал тигізуі мүмкін деп сақтандырады.
Сонымен Оян, қазақ! кітабына енген өлеңдерді тақырыбына, мазмұнына
қарай үш топқа бөліп, оларды мүмкіндігінше ашуға тырыстық. Ал, оларда
көтерген мәселелерге келетін болсақ, ХХ ғасырдағы қазақ қоғамының
болмысына, өткені мен болашағына қатысты зәруліктердің бәрі де көтеріледі.
Атап айтатын болсақ, негізгілері:
-жер мәселесі;
-ұлт мәселесі;
-отаншылдық мәселесі;
-еңбексүйгіштік мәселесі;
-тіл мәселесі;
-оқу-тәрбие мәселесі,
-дәстүр, әдет-ғұрып, мәдениет мәселесі;
-дін мәселесі;
-өркениет (прогресс) мәселесі басты орын алады.
Жер мәселесі деп аталатын (1911 жыл) мақаласында: Ішкі Россияда
бұлттай қаптап көшіп келе жатқан мұжық алдағыға көз салуды үйреніс қылмаған
қазақ халқын да ойға қалдырды, - дейді де, - мұның себебі не? Халықтың
өсіп, жердің өспеуі, һәм тозуы – қазақ жері патша мүлкі саналып, сол
себепті миллиондаған жерсіз мұжықты үкіметтің қазақ жеріне қондыруы. Бұл
тілеусіз қонақтар келе бастағаннан бері жер тарылып, атамекеннен ірге
қозғалып, қазақтың шаруасының күйзелуі, 15-20 жылдан бері бұл көшпелі
мұжықтардың келіп бітуінің ұшы-қиыры көрінбей, бұлай болғанда, енді аз
жылда қазақ халқы ең жаман жерге сорлап қалып, ақырындап пақырлыққа жетуі
ықтимал... деп, басына төніп келе жатқан үлкен апатты алдын-ала болжайды.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсыновтармен бірігіп жазған Алаштың азаматына
(1916 жыл), А. Байтұрсынов, М. Тұнғаншин, С. Қадырбаевтармен бірігіп жазған
Торғай һәм Ырғыз уезінің халқына (1916 жыл) деген мақалаларында бірінші
жаһан соғысының өртіне шалдыққан Ресейдің қол астындағы мұсылман
халықтарынан, оның ішінде қазақтардан да майданның қара жұмысына адам алу
туралы патша жарлығымен байланысты толқыған бұқара халықтың арандап,
қырғынға ұшырап қалмауын ойлап шырылдаған перзенттік үні, сабырға,
төзімділікке шақырады. Алғашқысында бұл жарлыққа көнгенде – шаруаға
кемшілік те келер, барған жігіт бейнетке де, қазаға да ұшырар, бірақ елдің
іргесі бұзылмас. Ал көнбегенде көретін ауырлық – қазақ шын қарсылық қылатын
болса, ел-елге отряд шығады. Елдің берекесі кетеді, бас пен малға әлегі
бірдей тиеді, елдің іргесі бұзылады... Военное положение иғлан етілген
жерде түймедей жазыққа, түйедей жаза болады... деп, таразының екі басын
салыстырып, түбін ойлап іс қылуды, ел іргесі бұзылмауын, үлкен үркіншілікке
душар болмауды салиқалы салмақпен ескертсе, екіншісінде: Бізді қазақ
баласы, қанына тартады, жаны ашиды десеңдер, тіл алыңдар: қан төкпеңдер,
қарсылық қылмаңдар! Алынатын жастар басын қорғаймын деп, үйдегі кемпір-шал,
қатын-баланың обалына қалмасын! Бізді орысша оқып, орыс арасында жүр,
біздің пайдамызды айтпас деп ойлайтындарың бізді құдай мен аруаққа
тапсырыңдар... Түбінде іс өткен соң өкінгеннен пайда жоқ. Өлген тірілмейді,
өшкен келмейді... деп, 25 июнь жарлығына қарсылық қылған Жизаһ шаһарының
жиырма мың халқы қырылып, тірі қалғандары босып кеткенін, мал-мүлкінің
таланып, жетім-жесірлерінің шулап қалғанын, Жетісу өлкесіндегі қырғыз
халқының да тау-тасқа, сай-салаға паналап қашып, ақырында олардың да
бүліншілікке ұшырап, қырғын тауып, мойынсұнуға мәжбүр болғанын, мұндай
оқиғалардың Ақмола, Семей облыстарының кейбір уездерінде болып басылғанын
мысал етіп, жанұшыра тоқтау айтады. [3, 5]
Ал келер жылы жазылған Оян, қазақ! атты мақаласында: Жауыз үкіметтің
жауыздығы мен былтырғы 25 июнь жарлығынан қазақ халқы қан жылады,
бәрімізден артығырақ қырғыз бауырларымыз қырғынға ұшырады деп, өзінің
тәркілеуден жасырып, аман алып қалған мың дана Оян, қазақ! кітабынан
түсетін 500 сом шамалы ақшаны көп пұл болмаса да, ел-жұрт, жер-су, мал-
мүлкінен айырылған, бір тілім нанға зар болып тұрған сорлыларға аз да болса
қорек болар еді,-деп соларға көмекке ұсынатынын түсіндіріп айтады. Бұл
бейшара бауырларымызды ескеру, өлімнен, қуғыннан құтқару-алаш азаматының
борышы,- деп жазады. Газеттің келесі бір нөмірінде: 237 нөмірлі Қазақта
жазып едік, Қытай жерінен босқан қырғыз-қазақтың саны 164 мың, қырылғаны 84
мың, жеріне шұбырып қайтқаны 69 мың, Қытай жерінде қайтпай қалғаны 12 мың
деп. Мұны көре тұра, ести тұра басы аман, малы түгел алаштың азаматы
қалайша қараспайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ол туралы жақсы сөз, жақсы лепес өлмейді.
Жүсіп Баласағұн
Тақырыбы: М. Дулатов шығармашылығындағы
азаттық рухы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Бірінші тарау.
1.1. ХХ ғасыр басында Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай және
қазақ
зиялылары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 М. Дулатовтың қоғамдық қызметі,
қайраткерлігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
Екінші тарау
2.1. Оян, қазақ! кітабына енген өлеңдерінің тақырыбы көтерген
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Қаламгер шығармашылығындағы азаттық рухы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .37
Кіріспе
Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың аса ірі реформаторы,
демократ, көрнекті қоғам қайраткері, ақын, жазушы, драматург, журналист,
публицист, тарихшы, әдебиет сыншысы, аудармашы Қазақ газетінің
ұйымдастырушысы әрі шығарушысы, саяси қуғын-сүргін құрбаны, Алаш
арыстарының бірегейі Міржақып Дулатұлы – қазақ ұлтына нақты ісімен де,
жалынды сөзімен де жан тәнімен қызмет еткен тарихи тұлға.
М.Дулатұлы орыс патшасының отарлық саясатына қарсы қазақ халқының
санасын ояту, азаттық рухын асқақтату бағытындағы көзқарасы мен нақты іс-
әрекеті үшін 1911жылы бір жарым жыл түрмеде отырады. Кеңес үкіметі орнаған
соң 1922 жылы жалған жаламен тағы да абақтыға отырады. Бірақ жала
дәлеледенбеген соң тез босатылады. 1928 жылы оған ұлтшыл деген айып
тағылып, кеңес үкіметіне қарсы деген сылтаумен тұтқынға алынады. 8 жылға
сотталады. 1935 жылы 5 қазанда Сосновец лазеретінде ауыр науқастан қайтыс
болды. Ол 90 – жылдардың басында, яғни ел тәуелсіздігі қарсаңында ғана
ақталып, туған халқымен қайта қауышты.
Ғылыми жұмыстың тақырыбы мен өзектілігі. М.Дулатұлы шығармаларының
тақырып аясы өте кең. Онда қазақ халқының өткені мен бүгінін және
болашағының сан алуан әлеуметтік және экономикалық мәселелері барынша
молынан қамтылады. Десек те, біз оның шығармаларындағы азаттық рухын, оның
қазақ халқының санасын оятудағы жойқын күшін барынша ашып көрсетуді
қарастырдық. М.Дулатұлының Оян, қазақ! атты өлеңдер жинағының өзегінде
оның халқына деген ұлы махаббатынан туған рух үні – ұранды да, дабылды
даусы жатыр. Ол – ұлт теңдігі, ұлт дербестігі, өзгеге кіріптар болмай,
тәуелсіз өмір сүру мәселесі. Тақырыптың өзектілігі де осында.
М.Дулатұлының сонау ХХ ғасыр басындағы жанайқайы ХХІ ғасырдың басында
да дәл кеше мен бүгін айтылғандай әсер қалдырды. Тәуелсіз еліміздің көп
мәселеде басқа жұрттарға тәуелді болып отырғаны жасырын емес. Мәселен, тіл
мәселесі, мәдениет пен әдебиет мәселесі ұлттық деңгейде шешілмей отыр.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты – тақырыпты
яғни азаттық рухын, М.Дулатұлының өз шығармалары арқылы жан-жақты ашып
көрсете отырып, оны бүгінгі күннің биігінен пайымдау болып табылады. Осынау
негізгі мақсатты орындау үшін мына төмендегідей міндеттерді айқындай
отырып, оның мән - мағынасын ашуға ұмтылыс жасадық. Олар М.Дулатұлының:
- Оян, қазақ! , Азамат, Терме жинақтарындағы азаттық рухының
өршіл сипатын ашып көрсету;
- Қазақ газетіндегі тағы да басқа басылымдарда жарияланған
мақалалары мен көсемсөздерінде қозғалған ел мен жер тарихына, елдің
әлеуметтік хал-жағдайына қатысты мәселелерге шолу жасай отырып, олардың
саяси-қоғамдық, әдеби және тарихи мәнін ашып көрсету;
- Бақытсыз Жамалдың қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман екенін айта
отырып, онда көтерілген әйел теңдігі мәселесінің қоғам деңгейіне
қатыстылығын ашып көрсету.
Ғылыми жұмыстың негізгі нысандары мен дереккөздері: М.Дулатұлының
шығармаларындағы рух мәселесінің негізгі нысандары оның өз шығармалары
болғанын айтуға тиіспіз. Атап айтатын болсақ Алаш мұрасы сериясымен
шыққан М.Дулатұлының бес томдық жинағының І, ІІ томдарын пайдаландық. Дерек
көздері ретінде осы томдағы Түсініктер бөліміндегі материалдарды, автор
жайлы естеліктер мен жекелеген құжаттарды пайдалана отырып, М.Дулатұлының
қоғамдық-саяси,тарихи және әдеби қызметіне қысқаша талдау жасадық. Сондай-
ақ, дипломдық жұмысымыздың ғылыми-теориялық, әдістемелік негіздеріне
филология ғылымының докторы, профессор Ж.Ысмағұловтың Міржақып
Дулатұлымақаласын (V томдық жинақ), Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтың,
Қ.Атабаевтың, Ш.Елеукеновтің, Г.Дулатованың, М.Әжібекұлының,
М.Жолдасбековтің, Қ.Исабаевтің, З.Қабдоловтың, Д.Қамзабекұлының және т.б
ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында талдау, жинақтау, жүйелеу
әдістерін қолданылды.
Бірінші тарау
1.1. ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы тарихи әлеуметтік жағдай және
қазақ зиялылары
Әр ғасыр жалпы адамзат тарихымен бірге жекелеген ұлттың да тарих
талайында айтулы оқиғаларымен, атаулы тұлғаларымен дамып, өркендеу
үрдістерімен ерекшеленіп, айырықша белгі-бедерімен есте қалады.
ХХ ғасыр – ашып айтуымыз керек, қазақ халқы үшін аумалы-төкпелі ғасыр
болды. Қуанышынан гөрі қайғысы, ажалы мен азабы мол ғасыр десек, сәл
біржақтылау, ал ажалы мен азабы аз, қуанышы мол ғасыр десек, тағы
біржақтылау, қалай десек те безбеннің басы теңеспейді, теңеспейтіні – бұл
ғасыр ұлтымызға қайғы-қасіретті басқа ғасырлардан кем әкелген жоқ, бірақ
шүкіршілігі тағы бар... Бармақ басып санай берсек, оқиғалар саны тым
жеткілікті.
Біріншіден, 1913 жыл – жылан жылы қатты жұт болды. Мал шаруашылығымен
ғана айналысып, малға иек сүйеп отырған қазағымыздың малы қырылып, таяғын
ұстап қалған байлар ара-тұра кездесті. Бірақ оған мойыған қазақ жоқ. Малым
– жанымның садағасы деп өмір сүре берді.
Екіншіден, 1916 жыл – ұлт азаттық қозғалыс. Бұл қазақ халқының
жүрегінің мұңы, от-жалыны еді. Қалың бұқара патша саясатына дүр сілкініп,
бас көтерді. Атқа мінген қазақтың көбі қаза тапты. Бас сардар Амангелді
Имановтың ажалы қанды шайқаста емес, жауыққан топтың қолынан қаза болғаны
белгілі. [2.6]
Үшіншіден, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанда орын
алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және рухани-мәдени
өзгерістердің нәтижесінде өмірге келген Алаш қозғалысы. Алаш қозғалысы,
Алаш партиясы, Алаш автономиясы (қазақ мемлекеттігі) және Алашорда (қазақ
мемлекеттігінің үкіметі) деген ұйымдардың жиынтық көрінісі болып табылады.
Алаш қозғалысы өзінің алдына түбірлі үш ұлттық мақсатты – қазақ халқын
отарлық езгіден құтқаруды, Қазақстанның патшалық Ресейдің отарына айналған
кезеңде жойылған мемлекеттігін дамудың жаңа сатысында қалпына келтіруді
және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына эволюциялық (реформалық)
жолмен қосуды басты міндеттер деп қойды. Бұл қозғалыстың басты өзегі –
саяси ұйым ретінде 1917 жылы жазда құрылған қазақтың тұңғыш ұлттық
демократиялық Алаш партиясы болды. Бұл партияның бағдарламалық басты
міндеттерін, стратегиялық және тактикалық күрес жолдары мен әдістерін
анықтап, оны қоғамдық саяси өмірдің сахнасына шығару үшін қазақ
зиялыларының жұрт таныған жетекшілері Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мұстафа Шоқай, Жақып Ақбаев, Халел
Досмұхамедов сынды басқа да қайраткерлер 1905-1917 жылдар аралығында
қажырлы еңбек етті. [14.11]
Ә. Бөкейханов басқарған Алаш партиясы мен Алашорда өкіметі
Қазақстандағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және ұлттық
мемлекеттік құрылыс мәселелерін шешу жолдарын анықтауда ұлттық тұтастық
және халықтар бірлігі принциптеріне сүйенді. Мұндай позиция, әлбетте таптық
принциптер мен пролетариат диктатурасын негізге алған большевиктер мен
Кеңес үкіметі ұстанған үрдіске қарама-қарсы келді. Сондықтан да, Алаш
көсемдері мен Алашорда өкіметінің басшылығы 1917 жылғы Қазан революциясының
ұрандарын, Кеңес үкіметінің идеялары мен іс-әрекеттерін қабылдамады, оларға
қарсы шықты. Алашорда азамат соғысы жылдарында Кеңес үкіметіне жау
күштерімен одақтасты. Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес
үкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен
аластады. [2.11]
Осы ғасыр өте бір ұраншыл ғасыр болды. Ұранымыз, айқайымыз көп болды.
Ел болайық, өркениетке өз болмысымызды, өз дәстүрімізді негізге ала отырып
жылжиық деген Алашорданың ұраны дұрыс-ақ еді, тағдыр оны жүзеге асыруға
мүмкіндік бермеді. [16.10] Дегенмен, Алаш қозғалысы, ХХ ғасырдағы қазақ
тарихында алтын әріппен жазылып қалды.
Ақын С. Торайғыровтың:
... Алаш туы астында,
Өлсек бірге өлдік біз.
Не жақсылық, не қайғы,
Көрсек бірге, көрдік біз...
... Жасасын, Алаш, жасасын!-
деп 1917 жылы Алаш ұранын жазғаны осы тұс.
Заманмен үндес Алаш ұраны сол кездегі қазақ интеллигенциясын дүр
сілкіндіріп, Алаш туы астында, Біз Алаштың баласы ұранын айтқызып
топтастырды...
Төртіншіден, Қазан төңкерісі – ХХ ғасырдың ең басты оқиғасы. Бұдан біз
аттап өте алмаймыз. Социалистік қоғам қазақ халқына көп нәрсе берді. Бірақ
көп нәрсемізді алды. Алғанының басты-бастылары: ділімізді, дінімізді, салт-
дәстүр, әдет-ғұрпымызды тұсап тастады. Онымен қоймай, кеңестік идеология
ана тілімізге тиісті, сөйтіп мәңгүрттікке итермеледі. 1928-1929 жылдары
жаппай кәмпескелеу, байларды озбырлықпен жазалау, Голощекиннің Кіші
Октябрі, сосын Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын қазақ халқын
қара жер құштырып кетті. [2.7] 1928 жылы Ұлы кәмпескеден басталған аштық
1932 жылға ұласты. Аспан ашық, бейбіт күндері екі млн. екі жүз мыңға жуық
бейкүнә адамдар аштан қырылды.
Бесіншіден, 1930-1937 жылдардағы қуғын-сүргін. Қазақ халқы – ақыл ойы,
миы болған өз зиялыларынан түгелге жуық айырылды. Бұл орны толмас, жүрексіз
жауыздықтан туған опат болды. Қайран қазақ топалаң тиген қойша қырылды.
Бұны әдейі жасалған ұлттық апат деуге толық негіз бар. [2.7]
Алтыншы, басты оқиға – Ұлы Отан соғысы. Мұны дәлелдеп жатудың еш қажеті
жоқ. Тарих бәрін дәлелдеп, нақтылап берді. Ең бастысы қазақ өзінің қандай
ұлт екенін осы соғыста айқын көрсетті. [2.7]
Жетінші басты оқиға – қазақ елінің тәуелсіздігі...
ХХ ғасырдағы ұлт мақтанышы болған қазақ зиялылары кімдер дегенді
айтқанда, ғасыр басында Оян, қазақ! деп жар салған Міржақып Дулатовтан
бастауымыз керек. Екінші – Ахмет Байтұрсынов.
... Қаз едік қатар ұшып, қаңқылдаған.
Сахара көлге қонып, салқындаған.
Бір өртке қаудан шықққан душар болдық.
Не қалды тәнімізде шарпылмаған...-
деп жырлаған Ахаң – шынайы ғұлама. Оның өз ұлтына сіңірген еңбегін
саусақпен санап есептеу қиынның қиыны. Үшіншіден – Алаш көсемі Әлихан
Бөкейханов, төртінші – ақын Мағжан Жұмабаев.
...Түркістан екі дүние есігі ғой,
Түркістан ер түріктің бесігі ғой.
Тамаша Түркістандай жерде туған,
Түріктің тәңірі берген несібі ғой...
деген ұлы өлең жолдарын Мағжаннан басқа кім жазды? Ешкім де жаза алмады.
Шындығына келгенде, Мағжан өз дәуірінен озып туған ұлы ақын. Бұлар –
қазақтың біртуар, ұлтжанды азаматтары. Біздерге биік-биік тау сілемдеріндей
көрінетін солардың арасында бір мұзарт асқақтайды. Ол – ел тарихының
бүтіндей бір кезеңінің ұранына тіл бітіріп, Оян, қазақ! деп жар салған
Міржақып Дулатов деген шың.
Ғасыр басында елдің тілі ұшындағы сөзін бірінші болып айтып үлгеріп,
жұрт көкейінен шығатын пікір қозғап, ұлт санасын оятқан Міржақып Дулатов
жігіт жасы – жиырманың бесеуінде-ақ елінің мәшһүр қайраткері болды. Өз
заманы оны Мағжандай дуалы ақын аузымен Ерік құсы деп атады. [2.13]
1.2. М. Дулатовтың қоғамдық қызметі, қайраткерлігі
Бұрынғы Торғай уезіне қарасты Сарықопа болысында 1885 жылы қараша
айының соңында шағын дәулетті шаруа отбасында туылған Міржақып, екі жасында
шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалады. Әкесі өз заманының оқыған,
сауатты адамы болған. Шешесі Торғай уезіне аты мәлім Қараман байдың қызы
болған. Көркіне сай келбетті, әсем даусымен өлең айтып, домбыра тартқан,
ақыл-парасатқа кенен ел анасы болыпты.
Ата-анасынан ерте айырылған Міржақып ағасы Асқардың тәрбиесінде өсіп,
әуелі ауыл молдасынан тіл сындырып, сосын Мұқан атты мұғалімнен орысша хат
таниды. 1897 жылы Торғайдың екі кластық орыс-қазақ мектебіне қабылданып,
онда бес жыл білім алады да, біршама уақыт бала оқытып, кәсіп етеді.
1904 жылы Омбы шаһарына аттанып, сол жерде өзінен аттай бір мүшел
үлкен, кемеңгер ұстазы Ахмет Байтұрсынұлымен, Қарқаралыға келіп, Әлихан
Бөкейхановпен танысып, біржола табысады. [3. 4] Осы кезден бастап белсенді
саяси күреске араласады. Қарқаралы оқиғасынан соң Ресей орталығында
шыңдалуды көздейді. Ресейдегі конституциялық-демократиялық партияның мүшесі
ретінде 1906 жылы Петерборға аттанады. Осында мұсылман фракциясының және
Еділ, Кавказ қайраткерлері ұйымдастырған жиындардың жұмысына қатысады. 1907
жылы Петербордағы татар газеті Улфаттың жанынан (қосымша ретінде) тұңғыш
ұлттық рухтағы Серке газетін шығарады. Сол жылы Серке газеті Ресей
тарапынан әділетсіздікті ашық айтамын деп, цензорлар тарапынан жабылып
қалады.
Міржақып 1909 жылы Қазанның Шарқ баспасынан Оян, қазақ! атты
өлеңдер жинағын жариялатады. Замандастары бұл кітабын Ұлттық манифест деп
атады. Жинақта халықтың нашар халі, бұл ахуалға қалай түскендігі, одан
құтылудың жолы поэтикалық тілмен жеткізілген. Оян, қазақ! үшін авторы көп
қуғындалады. Себебі Оян, қазақ! кітапшасы мазмұны жағынан панисламизм
идеясын тарату міндетін атқарады және қазақ арасында Ресей үкіметінің
саясатына наразылақ туғызуға арналған деген архив қорынан алынған дерек
бар. [10.12]
1909-1911 жылдары қайраткер Қызылжарда сот кеңесінде қызмет жасап,
мұғалімдік жұмысын жалғастырады. Жаңа ашылған қысқа мерзімді мұғалімдер
курсында Мағжанмен қатар сабақ береді.
1910 жылы қайраткер-қаламгердің Бақытсыз Жамал романы Қазандағы
Каримовтар баспасынан жарық көреді. Бұл – қазақтың тұңғыш романы еді.
Романға отаршылдық жүйе тудырған әйел теңсіздігі мәселесі, салт-сананың
құлдырауы жайы арқау болған.
Міржақыптың азаматтық және қаламгерлік күресінен қаймыққан патша
жандармериясы 1911 жылы Семейге келген сапарында тұтқындап, біржарым жыл
абақтыда ұстайды. Бұл кезде М. Дулатұлын қазақ жұрты кітаптары арқылы және
Айқапта шыққан өткір мақалалары арқылы танитын.
Қапастан шыққан соң 1912 жылы Орынборға келіп, А. Байтұрсынұлымен бірге
елдің саяси әлеуметтік ақуалын көтеру жолындағы күреске белсене араласады.
1913 жылы Орынборда бағыты айырықша Қазақ газетін шығарысуға ат салысады.
Газет 1918 жылдың аяғына дейін шығып тұрды. Міржақып бұл басылымда да ойлы,
қайратты көсемсөзші ретінде көрінеді.
1913 жылы Орынборда қаламгердің Азамат атты өлеңдер жинағы жарыққа
шығады.
Қайраткер М. Дулатұлы 1916 жылғы оқиғадан да шет қалмады. Әлихан,
Міржақыптар қазақ баласы әскерге барып шынықсын, кейін жауына қарсы қару
ұстай алады деген пікірде еді. Өздері майдан шебінде болып, қандастарына
бас-көз болды.
1917-1918 жылдары Міржақып Алаш қозғалысын жандандырып, Ресей халі
ауырлағанда ел тәуелсіздігін алу мәселесімен шұғылданды.
1917 жылғы маусым мен желтоқсанда шақырылған жалпы қазақ съездерінің
жұмысына қатысып, өтпелі кезең және ел болашағы туралы құнды пікірлер
айтты.
Кеңес үкіметі орнаған соң, Міржақып біраз уақыт Орынбордағы газет-
журналдарда қызмет жасады. 1920 жылдың басында Ташкенттегі Ақжол
газетінде, Семей сот мекемесінде жұмыс істеді.
1922 жылы жалған жала жабылып, абақтыға жабылды. Жанашырлары жаланы
әшкерелегеннен кейін тез босатылды. Қайраткер 1922-1926 жылдары Орынборда
1920 жылы ашылған Қазақтың халыққа білім беру институтында (КИНО) ұстаздық
етеді. Осыған қосымша Қазақстан мемлекеттік баспасында, Еңбекші қазақта
қызмет атқарады. Әр түрлі тақырыпта мақалалар жазады. Екі бөлімді Есеп
құралын (математика) әзірлеп, Ташкенттен басып шығарады. Осы қаладан
Балқия атты пьесасы жарық көрді.
1926-1928 жылдары Міржақыптың екі бөлімнен тұратын 1920 жылдары шыққан
кітаптардың аты мен заты туралы библиографиялық көрсеткіші жарияланды.
Міржақыпты кеңестік тоталитарлық жүйе 1928 жылы тұтқындады. Оған көп
айып тағылды. Ең басты айып ретінде ұлтшылдығы, кеңес үкіметіне
қарсылығы айтылды. Қаламгерді екі жылдай Алматы түрмесінде қинап-тергеп,
1930 жылы Ақтеңіз-Балтық каналының жұмысына Сосновец стансасына жер
аударды.
Жалпы, Міржақып 1928 жылға дейін де және айдауда жүргенде де шет елге
қашу мүмкіндігі болғанымен, ол эмиграциядан саналы түрде бас тартқан. Ол
елінде әділдіктің орнайтынына сенген.
М. Дулатұлы 1935 жылы 5 қазанда Сосновец лазаретінде ауыр науқастан
дүние салған. [12.77]
Екінші тарау
2.1. Оян, қазақ! кітабына енген өлеңдерінің тақырыбы, көтерген
проблемалары
Кіріспе бөлімінде атап көрсеткеніміздей, ХХ ғасырдың басында қазақ
халқы саяси аренаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа
шақырған ірі қоғам қайраткерлерін көптеп шығарды. Олар өздерінің табиғи
дарынымен, асқан білімімен, рухани парасатымен суырылып шығып, ұлт болашағы
үшін жан аямай тер төкті. Бостандық пен бақытты өмір жолындағы нағыз әрі
тұңғыш қарлығаштарына айналды. Осы жолда өздерінің бастарын құрбандыққа
шалды.
Алаш арыстарының арасында, сөз жоқ, М. Дулатовтың орны айырықша. Оян,
қазақ! деп жар салған, ұйқыдағы қалың қазақты оятып, дүр сілкіндірген оны
Алаш рухының азаншысы, ұлттық рухтың ұраншысы деп бүгін де, ертең де бар
дауыспен мақтаныш етеміз. Өзінің отты өлеңдерімен, терең ойлы мақала,
көркемсөздерімен, бүкіл жан-тәнімен ұлтқа қызмет еткен, көркем шығармалары
мен мақалаларында қазақ халқының экономикасына, қоғамдық саяси барлау
жасаған, оған жетудің нақты жолдарын ұсынған М. Дулатовтың ұсыныстары, ой-
пікірлері қазіргі уақытта да аса өткір. Мұның жарқын дәлелі - Оян, қазақ!
(1909,1911), Азамат (1913,1914), Терме (1915), Балқия (1922), Оқу
құралы (1924) шығармалары мен баспасөзде жарияланған жүздеген мақалалары
мен көсемсөздері. Бұл орайда оның Тургайский, М.Д, Түрік баласы,
Азамат, Мадияр, М-яр, Байқаушы, Азамат Алашұлы, Алашбайұғлы,
Таймінер, Тайбағар, Алакөз, Қолғанат, Арғын деген сияқты көптеген
бүркеншік аттармен патша үкіметінің отаршылдық саясатын, сондай-ақ қазақ
қоғамындағы жағымсыз әдеттерді әшкерелегенін айтқан жөн.
М. Дулатұлының бүкіл шығармалары азаттық рухына толы. Оның Оян,
қазақ! атты публицистикалық өлеңдер жинағының тек қазақ әдебиеті тарихында
ғана емес, бүкіл рухани дүниемізде орны ерекше. Ол – қазақтың азатшыл
әдебиетінің қарлығашы. Ұлт теңдігін тілеу, мәдениет биігіне көтерілу, ар-
ұжданды асқақтату, ел бірлігі мен тұтастығын аңсау сияқты асыл қасиеттерді
төңкерісшіл-революциялық рухта жырлау Абайдан кейінгі үрдістің ең жетекші
саласы еді, - деп жазды профессор Тұрсынбек Кәкішұлы – Ол ақындық қиялдан
туған дүние емес, заманның өзі ұсынған идея және түсінуді, түсіндіруді
талап ететін өмір шындығы. Осыны елден ерек сезінген Ахмет Байтұрсынов,
әсіресе Міржақып Дулатов болғандығын айтып, бұрынғы қияс пікірлерді
талқандау шарт. Осындай кесек те өр ойларды қисындырып насихаттаған Оян,
қазақтың қуғындалуы тегін емес. [11.3] Шынында да, қазақтың мұңын мұңдап,
жоғын жоқтаған бұл өлеңдер жинағы қазақ арасында үлкен сілкініс туғызып,
рухани серпіліс алып келді. Тарихи деректерге қарағанда кітаптың алғашқы
басылымы 1000 данамен шыққаны аңғарылады. Мәселен, баспа істері жөніндегі
Қазандағы уақытша комитет 1911 жылы 28 желтоқсанда Каримов-Хусейновтың
Уфадағы Шарқ баспаханасына жолдаған сауалына Брошюра Уян, казак на
киргизском языке сочинение Мир-Якуб Дулатова, печаталась в нашей типографии
в 1913 году месяце количеством 1000 экз... Заведующий типографии Восточная
печать товарищество Каримов-Хусейнов. Уфа, Б. З. Максютов деп жазып
қайтарылыпты. [17.137] Кітаптың екінші басылымы да ел арасына тез тарап
кетеді. Бүкіл империяны дүрліктірген авторына зор абырой атақпен қатар,
азап пен бейнет ала келеген Оян, қазақ! жинағының тағдыры өте ауыр болды.
Отаршыл бұғауы болған патша үкіметі де, кедейлердің қамқоры болған Кеңес
үкіметі де азаттық рухынан қатты қаймықты. Заманынан озық туған алаш
арыстарының бірегейі М. Дулатовтың Қызыл империяның қармағына ілініп,
Карелия жеріндегі Сосновец стансасында, түрме лазаретінде ауыр науқастан
қаза болғандығынан көзі қарақты оқырман жақсы хабардар.
М. Дулатов шығармаларын сөз еткенде оның Оян, қазағына тоқталмай кету
мүмкін емес. Былайша айтсақ, бұл кітап оның бүкіл шығармашылығының алтын
діңгегі тәрізді. Оян, қазақ! деп жар салғанда не бары жиырма бес жаста
екен. Жас та болса бас болып, ә дегеннен ел назарына ілігеді. Міржақыпты,
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов сияқты қазақ данышпандарының қатты
құрметтеп, жақсы дос болуы, ал, Мағжандай ұлы ақынның бір емес үш өлең
арнауы тегінен тегін болмаса керек.
Мағжан Жауға түскен жанға (М.Д-қа хат) деген өлеңінде:
Оян!-дедің жұртыңа,-
Бас көтеріп, тірлік қыл!
Ақыл айтттың ұлтыңа:
Таста, талас, тірлік қыл!
Бір шешпедің беліңді,
Жұрт үшін уайым-қайғы жеп...-десе, С. Торайғыров былай
деп жырлайды.
Басында ол қарағым тұр ғой дайын,
Тек ұзақ өмір берсін бір құдайым.
Дулатов, Бөкейханов, Байтұрсынов,
Білемін бұл үш ердің айтпай жайын.
Кешегі қара күнде болмап па еді,
Бірі-Күн, бірі-Шолпан, бірі-Айым!
Солардан басқа кеше кім бар еді?
Қазақ үшін шам қылған жүрек майын... [4.320]
Қалың елі қазағын тірлік пен бірлікке шақырып, ұлтына ақыл айтқан
кемеңгер Дулатов. Қазақ үшін жүрегінің майын шам қылған Дулатов... Дулатов
туралы замандастары осылай дейді.
Алты алаш жұртына ғана емес, түркі әлеміне кеңінен белгілі А.
Байтұрсынов та Ақын ініме деп өлең арнайды. Өз кезегінде Міржақып та
қазақтан кімді пір тұтатынын жасырмайды. Бұл ретте ол Сөз ақыры деген
өлеңінде:
Қазақта бұлар теңдес бар ғой шешен,
Халықтан мойны озып болған көсем.
Семейден шыққан Абай Құнанбаев,
Сөзінде хата бар ма сынап көрсең,- деп Абайды, сосын:
Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей,
Сөзі алтын мағынасы меруерттей.
Оқыған ғибрат алып жас жігіттер,
Хәммәсі өз халқына қызмет еткей,-деп Ахмет
Байтұрсыновты атайды. Рухани әрі саяси ұстазы А. Байтұрсынов:
Ызыңдап ұшқан мынау біздің маса,
Сап-сары, аяқтары ұзын маса,
Өзіне біткен түсі өзгерілмес,
Дегенмен қара яки қызыл маса.
Үстінен ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп, қанаттары бұзылғанша,
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?,-деп жалқау
қазақты сынға алады. Астарлы, аллеогриялық бұл өлең, әрине патша үкіметінің
саясатына қарсы. [18.142]. А. Байтұрсынов Маса жинағындағы өлеңдеріндегі
оқшау, азаттық идеясы үшін түрмеге жабылады. Алаш арыстары тұрғанда азаттық
идеясы өлмек емес. Міржақыптың Оян, қазағы бұл идеяны одан әрі тереңдете
түсті. Ол реформатор, саяси күрескер ретінде танылды.
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты,
Жер кетті, дін нашарлап, хал хараб боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты,-деп, жалпақ әлемге жар
салды. Кітап ашық күні түскен найзағай секілді болды. Оян, қазақ! тек
қазақтардың ғана емес татар, башқұрт, өзбек, қырғыз тағы басқа халықтардың
қолынан түспейтін құралға айналды. С. Мұқанов: Оян, қазақ! мазмұнына
келгенде, бұл сол кездегі пүгірамма болды деуге болады деді. Расында да,
Оян, қазақ! кітабына көз жүгіртсеңіз әу дегеннен-ақ саясат қайраткеріне
жолығасыз,-деп жазды мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, аса көрнекті
ғалымдардың бірі Шериаздан Елеукенов.
Ол автордың өз бейнесі. Бірден әлеуметтік, ұлт азаттығы идеяларының
жаршысына айналып, тұлғасы биіктей береді. Өлең ұлттық сананың мұң-мұқтажын
толғайды. Мұндай өлең ХХ ғасыр басындағы поэзияның ағыны қатты арнасын
құрайды. Саясаты басым поэзияның жанрлық сипаты, екпін лебі тақырыбына
дейін ерекше. [7.14].
Оян, қазақ! өлеңдер жинағына ақынның 1905-1909 жылдар аралығында
жазылған өлеңдері енгенін айту керек. Онда он жеті өлең Исмағил
Гаспринскийдің айтқан сөзі деген мақала бар. (М. Дулатұлы 1том. Мектеп.
Алматы. 2002.ж). Жинаққа енген шығармалардың саны аз болғанымен айтар ойы
ауқымды, мазмұны терең көркемдігі жоғары. Өткен өмір елестері тізбектеліп,
көз алдыңа келгендей болады. Халқымыздың ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік хал-
ахуалымен, тыныс-тіршілігімен жан-жақты таныса аламыз. Сондай-ақ, Елді, ел
азаматтарын не күтіп тұр? Бодандықтан шығып, дамыған елдердің қатарына
жетудің жолы қайсы? деген сауалдарға жауап қандай және жауапты кім
береді? Қазақ қауымының тағдыры қандай болмақ?
Негізінен, кітаптың тақырыбы мен мазмұны да осыған саяды.
Жинаққа енген шығармаларды тақырыба мен мазмұнына қарай шартты түрде
үш топқа бөлуге болады:
1. Қазақ халқының өткен тарихынан елестер;
2. Қазақ қауымының ғасыр басындағы әлеуметтік хал-ахуалы;
3. Елдің болашақ тағдырына байланысты көтерілген адамгершілік оқу
ағарту мәселелері. [4.328]
Өткен тарихты қозғаған шығармалардан жас жігіттің бұрынғы замандардағы
халық өмірінен тәп-тәуір хабардарлығы аңғарылады. Көшпелі тұрмыстың
ерекшеліктері, осыған орайлас қалыптасқан салт-дәстүрлер, халық өмірінің
күнгейі мен көлеңкелі жақтары жаңа ашылып келе жатқан ақын дарынының
мүмкіндіктері аясында бірқатар тартымды жеткізілген.
Ақын жинақтың Сөз басында атап көрсеткендей заман өзгеріп, өмір алға
жылжиды. Сайын далада көшіп қонған халқымыздың дүниежүзілік өркениеттен
шеткері қалғаны қынжылтады, елдің елдігін, тұтастығын, тағы да басқа
иеліктерін қорғау үшін халыққа өнер – білім керектігін, алға талпынып,
жемісті қарекет жасау керектігін айтады. Қазақ халқының бұрынғы һәм
бүгінгі халі, Қазақ халқының мағишаты, Үйренген халықпыз ғой
кемшілікке, Қазақ жерлері тағы да басқа бірқатар өлеңдерінде қазақ
халқының өткен тарихынан нақты деректер береді. 1905 жылы жазылған Қазақ
халқының бұрынғы һәм бүгінгі халі деген өлеңінде бір кезде емін-еркін
далада көшіп жүрген, бейбіт өмір сүрген халықтың ішкі бірлігін жоғалтып
алғанына, патшаға бодан болғанын, оның қазіргі мүшкіл халін баяндай отырып,
көзі ашық зиялыларды халықтың қамын ойлауға шақырады. Қазақ халының
мағишаты өлеңінде халықтың басында билік, арасында бірлік болғанын,
заманды, ондағы қамсыз қайғысыз тіршілікті жырлайды. Халық соның барлығынан
айырылып қалды. Бұл жағдай жастарды ойландыруға тиіс. Қазақ жерлері
ерекше жан күйзелісімен жазылған шығарма және көкейтесті тақырыпты
қозғайды. Қазақ жерлерін мемлекет жерлері деп жариялаған 1868 жылғы патша
заңынан басталған халықтың жерге байланысты қасіреті жырланады.
Ақын:
Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер,
Мұжыққа, қош аман бол, барасың ба?
Қасиетті бабамыздың зияраты,
Қалды ғой көшесінің арасында...
Зеңгір тау, аққан бұлақ, шалқар көлдер,
Кетті ғой бетегелі биік белдер.
Қысқарып жер кеткен соң өрісіміз,
Қалды ғой жатақ болып қайран ерлер-деп қазақтың
жүрегіне патшалық құрылысқа деген өшпенділік сезімін орнатады. Ақын
шығармаларының тақырыбы мен мазмұнына қарай екінші топқа жататын бұл өлеңде
Ресей патшалығының қазақ даласын отарлау саясаты шырқау шыңына шығып,
өмірдің барлық салаларында асқынып тұрған кезеңі көрініс табады. Осы және
Сайлау хақында, Мәсжід медресе хақында, Һүнермен хасыл болған
нәрселер, деген өлеңдерінде халықтың ХХ ғасыр басындағы ауыр экономикасы,
қаусаған елдің бұрынғы көшпенді өмір рахатынан айырылып, азып-тозып,
мешеуленіп марғау тартқаны, оның бәрін былай қойып, индустриалды елдердің
өркениет жетістіктерін қияли ертегісіндей қабылдайтын күлкілі де, аянышты
халі, өр мінезі намысқой, отаншыл сезіммен баяндалады. [7.16] Ақынның
жанайқайы айқын естіледі.
Ақынның үшінші топтағы өлеңдеріне елдің болашақ тағдырына байланысты
адамгершілік, оқыту мәселелерін қамтыған шығармаларын жатқызуға болады.
Ақын жастарға, оқығандарға, кедейлерге, халықтың басқа да топтарына
білген мәслихатын айтады, қиянаттан құтылып, қой үстіне бозторғай
жұмыртқалайтын заман туар ма? деп армандайды (Өнерін халық пайдасына
жұмсап жүрген оқырмандарымызға, Таршылық халіміз хақында аз мінәжат).
Сонымен қатар, бұл өлеңдерде қазақ ішін мерездей жайлаған алауыздық,
пайдалы іске біреу бастап шықса, көре алмай жан-жаққа тартуы мінелген.
Көріп отырғанымыздай, Міржақып жалпы қазақ арасын әлеуметтік топқа жіктеп
айтуға төселген. Солардың бәрі де халықтың мүшкіл халі үшін жауапты. Ол
үстем таптың жазасын береді.
Бай, мырза, халық білген ұлығымыз,
Пайдасы жемісі жоқ қу ағаштай,-дейді.
Міржақып Дулатұлы өзінің анау-мынау саяси программадан кем түспейтін
жинағында жанұя құру, бас бостандығы мәселелеріне де назар аударады.
Бесікте жатқан нәрестеге құда түсу, әмеңгерлік, көп әйел алу, тағы да басқа
кеселдер қазақ ішін әбден титықтатып, дау-шардан көз аштырмайтын халге
жеткізген. Мысалы, оған ақынның Жесір даулары хақында деген өлеңін
атауымызға болады. Бұл жөнінде қыз айттыруға асықпайтын, кәмелетке жеткенше
оқу оқытып, адам қылатын татар ағайындардан үлгі алуға шақырады. Ұзақ өлең
тек сүйген жүректердің қосылуын мадақтайтын жолдармен аяқталады. Осы ойын
ақын Жігіттерге деген өлеңінде де қайталайды.
Тең болып екі зайып қосылса егер,
Арман не, ол уақытта, о дариға-ай.
Жігіттің алуан шарты бар. Тәні басқа, жаны бір жар табу оңайлықпен
келмейді. Ұнатудың жөні өзге.
Және де құр сұлу деп қарамалық,
Сыр-сипатын көрелік көз жіберіп.
Сырты алтын, іші фальш болып шығып,
Сан соғып құрбыларым өкінбелік.
Насихат ғумумия атты ұзақ өлеңінде ол ғибрат өлең жазуын өзінше
түсіндіреді. Қасымнан ұран салып шауып өткенде, шын жүйрік болсаң кермедегі
жараулы тұрған арғымақтай желікпей қалмассың дейді. Ақын адамгершілік, ар-
инабатқа жетелейтін көп кеңес айтады.
М. Дулатов қанат байлаған мына бір тіркестерге назар аударып қаралық:
Білімді мыңды, білекті бірді жығар, Іс істе, татулықпен басыңды қос,
Пайда жоқ құр шулаған ерегісте, Жақсымен өткен мәжіліс, бір сағаты бейне
жыл, Жеті өлім жоқ, біреуден құтылу жоқ, Ағайын барды күндеп көре
алмайды, Жоқ болса жомарттық қып бере алмайды, Тұрғанда бойда қуат жүрген
жақсы, Аяғың бір күн қылдан кетер тайып, Басыңды тауға да соқ, тасқа да
соқ, Отырма бір орныңда құр мұңайып, Шығады асыл тастан, өнер жастан,
Тәрбие тәуір болса әуел бастан.
Міржақып кеңес насихатының қоғамдық маңызы әлі де зор. Өйткені, оның
бәрі халық, ел қамын ойлаудан туған.
Ақынның Мешіт медресе хақында, Қазақ халқына діни бір уағыз атты
өлеңдерінде бір жағы сәбилерді азапқа салатын медреселер, надан молдалар
сыналса, екінші жағынан қазақ ішінде мешіт, медресе салу жөнінде мәслихат
беріледі. Тіпті оларды ұйымдастырудың бірқатар нақты жолы сөз етіледі.
Қазақты шоқындыруды көздеген миссионерлер сыналады. Дулатовтың екі тіл
игеру мәселесін алға тарқаны ерекше көңіл бөлерлік жайт. Атап айтқанда ол
мынадай ұсыныс енгізеді.
Медресеге сайланса екі молда,
Бірі оқытса мұсылманша, бірі орысша,
Педагогика тәртібімен оқытса олар,
Қазағым, кетер едің сонда алға.
Орысша оқып өнерлі болайық,-дейді Дулатов. Яғни, ол ұлттық
оқшаулануды көздеп отырған жоқ. Ресей мемлекетін мекендейтін жүз қырық
миллионнан аса халық жүз тоғыз тілде сөйлейді екен. Солардың ішінде үстемі
орыс тілі. Ол қазаққа күнкөріс үшін керек. Орыс тілін білмеу жалпы халықтың
рухани өрісіне залал тигізуі мүмкін деп сақтандырады.
Сонымен Оян, қазақ! кітабына енген өлеңдерді тақырыбына, мазмұнына
қарай үш топқа бөліп, оларды мүмкіндігінше ашуға тырыстық. Ал, оларда
көтерген мәселелерге келетін болсақ, ХХ ғасырдағы қазақ қоғамының
болмысына, өткені мен болашағына қатысты зәруліктердің бәрі де көтеріледі.
Атап айтатын болсақ, негізгілері:
-жер мәселесі;
-ұлт мәселесі;
-отаншылдық мәселесі;
-еңбексүйгіштік мәселесі;
-тіл мәселесі;
-оқу-тәрбие мәселесі,
-дәстүр, әдет-ғұрып, мәдениет мәселесі;
-дін мәселесі;
-өркениет (прогресс) мәселесі басты орын алады.
Жер мәселесі деп аталатын (1911 жыл) мақаласында: Ішкі Россияда
бұлттай қаптап көшіп келе жатқан мұжық алдағыға көз салуды үйреніс қылмаған
қазақ халқын да ойға қалдырды, - дейді де, - мұның себебі не? Халықтың
өсіп, жердің өспеуі, һәм тозуы – қазақ жері патша мүлкі саналып, сол
себепті миллиондаған жерсіз мұжықты үкіметтің қазақ жеріне қондыруы. Бұл
тілеусіз қонақтар келе бастағаннан бері жер тарылып, атамекеннен ірге
қозғалып, қазақтың шаруасының күйзелуі, 15-20 жылдан бері бұл көшпелі
мұжықтардың келіп бітуінің ұшы-қиыры көрінбей, бұлай болғанда, енді аз
жылда қазақ халқы ең жаман жерге сорлап қалып, ақырындап пақырлыққа жетуі
ықтимал... деп, басына төніп келе жатқан үлкен апатты алдын-ала болжайды.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсыновтармен бірігіп жазған Алаштың азаматына
(1916 жыл), А. Байтұрсынов, М. Тұнғаншин, С. Қадырбаевтармен бірігіп жазған
Торғай һәм Ырғыз уезінің халқына (1916 жыл) деген мақалаларында бірінші
жаһан соғысының өртіне шалдыққан Ресейдің қол астындағы мұсылман
халықтарынан, оның ішінде қазақтардан да майданның қара жұмысына адам алу
туралы патша жарлығымен байланысты толқыған бұқара халықтың арандап,
қырғынға ұшырап қалмауын ойлап шырылдаған перзенттік үні, сабырға,
төзімділікке шақырады. Алғашқысында бұл жарлыққа көнгенде – шаруаға
кемшілік те келер, барған жігіт бейнетке де, қазаға да ұшырар, бірақ елдің
іргесі бұзылмас. Ал көнбегенде көретін ауырлық – қазақ шын қарсылық қылатын
болса, ел-елге отряд шығады. Елдің берекесі кетеді, бас пен малға әлегі
бірдей тиеді, елдің іргесі бұзылады... Военное положение иғлан етілген
жерде түймедей жазыққа, түйедей жаза болады... деп, таразының екі басын
салыстырып, түбін ойлап іс қылуды, ел іргесі бұзылмауын, үлкен үркіншілікке
душар болмауды салиқалы салмақпен ескертсе, екіншісінде: Бізді қазақ
баласы, қанына тартады, жаны ашиды десеңдер, тіл алыңдар: қан төкпеңдер,
қарсылық қылмаңдар! Алынатын жастар басын қорғаймын деп, үйдегі кемпір-шал,
қатын-баланың обалына қалмасын! Бізді орысша оқып, орыс арасында жүр,
біздің пайдамызды айтпас деп ойлайтындарың бізді құдай мен аруаққа
тапсырыңдар... Түбінде іс өткен соң өкінгеннен пайда жоқ. Өлген тірілмейді,
өшкен келмейді... деп, 25 июнь жарлығына қарсылық қылған Жизаһ шаһарының
жиырма мың халқы қырылып, тірі қалғандары босып кеткенін, мал-мүлкінің
таланып, жетім-жесірлерінің шулап қалғанын, Жетісу өлкесіндегі қырғыз
халқының да тау-тасқа, сай-салаға паналап қашып, ақырында олардың да
бүліншілікке ұшырап, қырғын тауып, мойынсұнуға мәжбүр болғанын, мұндай
оқиғалардың Ақмола, Семей облыстарының кейбір уездерінде болып басылғанын
мысал етіп, жанұшыра тоқтау айтады. [3, 5]
Ал келер жылы жазылған Оян, қазақ! атты мақаласында: Жауыз үкіметтің
жауыздығы мен былтырғы 25 июнь жарлығынан қазақ халқы қан жылады,
бәрімізден артығырақ қырғыз бауырларымыз қырғынға ұшырады деп, өзінің
тәркілеуден жасырып, аман алып қалған мың дана Оян, қазақ! кітабынан
түсетін 500 сом шамалы ақшаны көп пұл болмаса да, ел-жұрт, жер-су, мал-
мүлкінен айырылған, бір тілім нанға зар болып тұрған сорлыларға аз да болса
қорек болар еді,-деп соларға көмекке ұсынатынын түсіндіріп айтады. Бұл
бейшара бауырларымызды ескеру, өлімнен, қуғыннан құтқару-алаш азаматының
борышы,- деп жазады. Газеттің келесі бір нөмірінде: 237 нөмірлі Қазақта
жазып едік, Қытай жерінен босқан қырғыз-қазақтың саны 164 мың, қырылғаны 84
мың, жеріне шұбырып қайтқаны 69 мың, Қытай жерінде қайтпай қалғаны 12 мың
деп. Мұны көре тұра, ести тұра басы аман, малы түгел алаштың азаматы
қалайша қараспайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz