Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика туралы

Қысқартылған шартты атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1 Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9

1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.3 Бесік және этнопедагогика лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
1.4 Саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
1.5 Мал шаруашылығына қатысты лексика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60

2 Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78

2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата.тілек сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87

3 Діни ғұрыптар фольклорының лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96

3.1 Бәдік өлеңдерінің лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
3.2 Арбау өлеңдерінің лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
3.3 Бақсы сарындары лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
3.4 Мифтік наным.сенімдер лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .115

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...125
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..128

Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары көбірек көңіл бөліне бастаған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нәтижесі этностың байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен өткендегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік заттық және рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр.
Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық талдау жасау – «идиоэтникалық семантикасына барлау жасау» деген сөз. Себебі «...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана. Ал олардың екінші деңгейдегі «ауыс, туынды, келтірінді, идиомалық, фразеологиялық» мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік ортада қалыптасқан дәстүрлі «мағыналық символ» ретінде сөйлеу контексіне қарай қолданылғанымен, түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп салу, шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйкебас сияқты тіркестердің ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен, олардың тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да әр алуан лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты түрде этнолингвистикалық мағыналар деп атадық» [1, 21].
Идиоэтникалық семантиканың бастау ұғымдары алғаш А.П.Комаров, Ж.Вандриес, М.М.Копыленко, Н.Н.Кириллова, З.З.Чанышеваның еңбектерінде қалана бастады. Жалпы қай тілдің де идиоэтникалық семантикасын неғұрлым тереңірек танып білуге қазір солар мұрындық болып отыр. Идиоэтникалық семантиканың көрінісі К.Головинаның «Сопоставительный анализ идиоэтнических топонимов и антропонимов русского и казахского языков», Г.Әубәкірованың «Идиоэтническая семантика и лингвостилистические функции собственных имен в художественном тексте» еңбектерінде кездеседі.
Қазақ тіл білімінде идиоэтникалық семантика мәселесі арнайы нысанаға алынып зерттелмесе де, зат немесе құбылыс атауының шығу тегі, терминнің пайда болу уәжділігі туралы тілдік мәліметтер беретін еңбектер баршылық. Мысалы өткен ғасырдың 80-ші жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.М.Копыленко Е.Жанпейісов еңбектерінен бастау алған зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Сонымен бірге Т.Жанұзақов, Б.Қалиев, Б.Сағындықұлы, Г.Смағұлова, Б.Қалиев, Р.Шойбеков, Б.Момынова, С.Сәтенова, Г.Сағидолдақызы, А.Жылқыбаева, Қ.Ғабитханұлы, А.Ислам, Д.Керімбаев, Ә.Хазимова, Г.Әубәкірова, Б.Қарағұлова, Р.Иманалиева, А.Мұқатаева, Қ.Аронов, Н.Оңғарбаева, К.Күркебаев, Ш..Қарсыбекова, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева, Б.Ақбердиева, Б.Тілепин, К.Рысбаева, Б.Тілеубердиев, Б.Тоқтағұл, С.Жанпейісова, А.Ока, Т.Жаубасова, Ж.Жұмағұлова сынды басқа да лексиколог, этнолингвист ғалымдардың зерттеулерінен де этностың рухани және материалдық мәдениетінен орасан зор мәлімет беретін деректерді молынан кездестіреміз. Осы қатарда тілдің когнитивтік қызметі жайындағы К.Хұсайын, З.Ахметжанова, Б.Әбдіғалиева, Э.Сүлейменова, т.б. ғалымдар еңбектерінің де орны ерекше.

1 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
2 Абылқасымов Б. Телқоңыр. –Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993. – 160 б.
3 Гумбольдт В.фон. О различии строения человеческих языков и его влияния на духовное развитие человечества // Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию. Перевод с нем. яз. – М.: Прогресс, 1984. – 400 с.
4 Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б.
5 Копыленко М. М. Основы этнолингвистики. –Алматы: Евразия, 1995. – 176 с.
6 Гумбольдт В.фон. Язык и философия культуры. – М., 1985. – 451 с.
7 Қайдаров Ә.Т. Тарихи лексикология және этнолингвистика. // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы, 1988. – 285 б.
8 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
9 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 288 с.
10 Кайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1986. – 295 с.
11 Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті: филол. ғыл. док. ...дисс.: 10.02.20. – Алматы, 2004. – 242 б.
12 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалары. – Т.15. – Алматы, 1979. – 256 б.
13 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. – Алматы, 1993. – 77 с.
14 Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2004. – 138 б.
15 Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья мен неке. – Алматы, 1973. – 327 б.
16 Төтенай Б. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, 1998. – 308 б.
17 Шойбеков Р.Н. Қолөнер лексикасының кейбір қырлары // ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. – Тіл, әдебиет сериясы, 2006. – №3. – б. 15 –19.
18 Хинаятұлы Б. Қазақтардың төрт түлікке қатысты дәстүрлі ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. – Алматы: Ғылым, 2001. – 190 б.
19 Дыйканов К. Кыргыз тилинин тарихынан. – Фрунзе, 1980. – 196 с.
20 Орузбаева Б.О. Словообразование в киргизском языке. – Фрунзе, 1964. – 277 с.
21 Константинова О.А. Тунгусо-маньчжурская лексика связанная с жилищем // Очерки сравнительной лексикологии алтайских языков. – Л., 1972. – 86 с.
22 Жанпейісов Е. Н. М. Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 165 б.
23 Тұрышев А.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері: филол. ғыл. док. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2005. – 295 б.
24 Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 304 б.
25 Исқақов М. Ғылым және соқыр сенімдер. –Алматы, 1965. – 312 б.
26 Кун А.Л. Легенды и мифы древней Греции. –М., 1964. – 402 с.
27 Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. – Алматы: Арыс, 2006. – 168 б.
28 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. – Москва: Наука, 1976. – 353 с.
29 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
30 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 1 – 4 кітап. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004.
31 Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдерінің фольклордағы көрінісі. –Алматы: Жазушы, 2001. – 180 б.
32 Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. – Алматы: Арыс, 2005. – 328 б.
33 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. –Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
34 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІІ и начала ХІХ вв. – Алматы, 1971. – 634 с.
35 Гродеков Н.И. Үйленуге қажетті шарттар – құдалық, ұрынтой // Күйеу келтір, қыз ұзат. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 112 б.
36 Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Өнер, 1987. – 128 б.
37 Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. – Алматы: Өнер, 1996. – 192 б.
38 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 240 б.
39 Кайдаров А. Парные слова в современном уйгурском языке.–Алматы, 1958. – 176 с.
40 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. – 128 б.
41 Ока Ардақ. Қазақ-монғол тілдеріндегі киіз үйге қатысты лексиканы тарихи-салыстырмалы зерттеу // Нығмет Сауранбаев және қазақ тіл білімі. – Алматы, 2000. – б. 101-105.
42 Матыжанов Н. Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры: филол. ғыл. док. ...дисс. 10.01.09. – Алматы, 2000.
43 Махпиров В.У. О происхождении и развитии значений терминов «Tor» «почетное место» в тюркских языках // Мир языка – Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2002. – 63-67 б.
44 Нақысбеков О. Қазақ тілінің ауыспалы говоры. –Алматы, 1972. – 176 б.
45 Жүсіпов Б. Келіннің бетіне орамалды неге жабады? // Ақ жол Қазақстан. 2004, 5 наурыз. – 9-10 б.
46 Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. –Алматы: Ғылым, 1974. – 288 б.
47 Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б.
48 Алиев Ф.Р. Очерки по лексике языка турок Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1978. – 76 с.
49 Исқақов М. Халық календары. – Алматы: Қазақстан, 1980. – 318 б.
50 Бияров Б. Өр Алтайдың жер-су аттары. – Алматы, 2002. – 180 б.
51 Жанұзақов Т. Космонимдердің лексика-семантикалық ерекшеліктері // Қаз ССР ҒА Хабаршысы, 1978, – №6. – б. 51-55.
52 Немет Ю. Названия созвездий Плеяд в тюркских языках // Вопросы тюркологии. – Баку: ЭЛМ, 1971. – 23-28 б.
53 Аронов Қ. Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 1992. – 125 б.
54 Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. – Алматы: Ана тілі, 2001. – 136 б.
55 Мұқанов С. Халық мұрасы. Таңдамалы шығармалар. –15-т. –Алматы, 1979. – 235 б.
56 Тал бесіктен жер бесікке дейін (Қазақтың отбасылық ғұрып жырлары). – Алматы: Ана тілі, 1996. – 272 б.
57 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Құрастырған: Шәріпов Ә., Дәуітов С. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
58 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников в ҮІІ – ІХ вв. – Л., 1980. – 290 с.
59 Ахметьянов Р.Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков. – М., 1978. – 248 с.
60 Жанпейісов Е. Төрт түлік төңірегінде: жылқы (екінші мақала) // ҚР ҰҒА Хабарлары. – Тіл, әдебиет сериясы. 2006. – №1. – 9-14 б.
61 Малов С.Е. Памятники древнетюрксой письменности Монголии и Киргизии. – М.-Л.: Издательство АН СССР, 1959. – 111 с.
62 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы, 1996. – 345 с.
63 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. – Спб., 1883. – вып. 4. – 119 с.
64 Рүстемов Л. Сөз туралы сөз. – Алматы: Рауан, 1991. – 238 б.
65 Керімбаев А.Е. Қазақ тіліндегі сакральды атаулардың этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ...дисс. авторефераты.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 27 б.
66 Рысбаева Қ. Қазақ тілі культтік фразеологизмдері: филол. ғыл. канд. ...дисс. 10.02.06. –Алматы, 1995. – 135 б.
67 Айтпаева А. Бесік жырларының этнолингвистикалық сипаттамасы (қазақ, орыс, неміс тілдерінің материалдары бойынша): филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.20. – Алматы, 2006. – 150 б.
68 Шоқпарұлы Д. Бесікке бөлеу – бабалар дәстүрі //Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі мен бүгіні. – Алматы: Ғылым, 2001. – 428 б.
69 Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б.
70 Хайуанаттар туралы қазақ ертегілері (аңыздар, ертегілер, мысалдар). – Алматы: Ғылым, 1979. – 418 б.
71 Кәмәлашұлы Б. Монғолиядағы қазақтардың мал шаруашылығы: т.ғ.к. ...дисс.: 07.00.07. – Алматы, 1989 – 156 б.
72 Мансұров Н. ХІХ ғасыр поэзиясындағы араб, иран кірме сөздері (Дулат, Шортанбай, Мұрат шығармалары бойынша): филол. ғыл. канд. ...авторефераты.: 10.02.02.– Алматы, 2006. – 28 б.
73 Әміров Р. Фольклордағы кейбір персонаждар және олардың аттары // Қазақстан мектебі, 1973, – №12. – 82-86 б.
74 Семейно-обрядовая поэзия народов Северного Кавказа. – Махачкала, 1985. – 114 с.
75 Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюрксих памятниках // Тюркологический сборник. – М., 1981. – с. 125-130.
76 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. – Алматы: Қазақстан, 1993. – 190 б.
77 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 293 б.
78 Малов С.Е. Уйгурские наречия Синьцзяна. – М.: Издательство Военной литературы, 1961. – 227 с.
79 Боровков А.К. Бада`и`-ал-луғат. Словарь Али Имани Геротского к сочинениям Алишера Навои. – М., 1961. – 265 с.
80 Курышжанов А.К. Исследование по лексике старокыпчакского памятника ХІІІ века «тюркско-арабского» словаря. – Алма-Ата, 1980. – 234 с.
81 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІҮ века «Гулистан» С.Сараи и его язык. – Алма-Ата, 1975. – 129 с.
82 Жылқыбаева А.Ш. Тағам атауларының сөз тіркестері мен мақал-мәтелдерде көрінісі» // Академик Ә.Т.Қайдаров және тіл білімінің мәселелері. – Алматы, 2004. – б. 45-48.
83 Тымболова А.О. Тұрақты тіркестер құрамындағы мағынасы күңгірттенген компоненттер: филол. ғыл. канд. ...дисс. авторефераты.: 10.02.02. – Алматы, 1990. – 29 б.
84 Базылхан Б. Қазақ және монғол тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. – Алматы, 1999. – 165 б.
85 Байжанов Т. Қазақ тіліндегі әскери лексика. –Алматы: Рауан, 1991. – 103 б.
86 Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы: ҚазССР ҒА басп., 1951. – 112 б.
87 Нақысбеков О. Көкшетау экспедициясының материалдарынан // Қазақ тілі мен диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960, 2-шығуы.– б. 98-103.
88 Жанәбілов Ш. Қазақша мал атаулары. –Алматы, 1982. – 142 б.
89 Щербак А.М. Названия домашних и диких животных в тюрксих языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. – М.: Издательство АН СССР, 1961. – 320 с.
90 Ильминский. Материалы к изучению киргизского наречия с киргизско-русским словарем. – Казань 1861. – 166 с.
91 Қосбасаров Е. Бүркітшілік терминдері жайында // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1988. – 200 б.
92 Қошым-Ноғай Б.С. Тіл ұшындағы тарих. – Алматы: Жазушы, 2003. – 496 б.
93 Кайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1986. – 322 с.
94 Тоқтабай А. Қазақтардың аңшылыққа, құсбегілікке, балық аулауға байланысты жора-жосындары // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. – Алматы: Арыс, 2005. – 328 б.
95 Абрамзон С. Киргизы и их этнические и историко-культурные связи. – Л., 1971. – 128 с.
96 Рассадин В.И. Фонетика и лексика тофаларского языка. – Улан-Удэ, 1971. – 345 с.
97 Малов С.Е. Язык желтых уйгуров. – М.: Наука, 1957. – 210 с.
98 Жанпейісова С. Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасы (қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша): ф.ғ.к. дисс. – Алматы, 1996. – 167 б.
99 Юлдашев А.А. Глаголы чувственного восприятия // Историческое развитие лексики тюркских языков. – М., 1961. –364 с.
100 Кәмәлашұлы Б. Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері. – Өлгий, 1995. – 241 бет.
101 Бабалықұлы Ж., Тұрдыбаев А. Саят. – Алматы: Қайнар, 1989. – 144 б.
102 Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері: филол. ғыл. канд. ...дисс. авторефераты. – Алматы, 2002. – 25 б.
103 Жанпейісов Е. Төрт түлік төңірегінде // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2005. – №3; ...Төрт түлік төңірегінде: сиыр (үшінші мақала) // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2006. – №4. – б. 18-24.
104 Нұрмағамбетұлы Ә. Қазақ тіліндегі атаулар тарихы. –Алматы: Ғылым, 1998. – 201 б.
105 Кәмелханұлы М. Түлік атаулары тарихтың айғақтары. // Академик Р.Сыздық және қазақ тіл білімінің мәселелері.–Алматы: Арыс, 2004.–213-218 б.
106 Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тефсира ХІІ-ХІІІ вв. – М., 1963. – 263 с.
107 Жақыпов Ә. Ойсылқара ма, Қаусылқазы ма? // Төрт түлік төресі кім? / Құраст. Ө.Ақыпбеков. – Алматы: Ғылым, 1990. – 352 б.
108 Тілепин Б. Қой-ешкі атаулары мен тіркесімдерінің этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.02. –Алматы, 1997. – 138 б.
109 Липец Р.С. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. –М.: Наука, 1984. – 264 с.
110 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. – Алматы: Айкос, 2000. – 184 б.
111 Есекеев Б.Ж. Познавательное отношение к миру в контексте логики мифа // Философия. Ғылым. Қоғам. – Алматы: Ақыл кітабы, 1997. –177-180 б.
112 Мыңжанұлы Н. Қазақтың мифтік аңыздары. – Үрімжі, 1996. – 159 б.
113 Қарағұлова Б. Тарихи жырлар лексикасы: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.06.–Алматы, 2000. – 129 б.
114 Нұрмағамбетов Ә. Таныс сөздер төркіні // Көк Аспан – Қара Жер газеті. – №1, шілде, 1993. – б. 3-4.
115 Жақыпов Ә. Түйе өсірушінің түсіндірме сөздігі. – Алматы, 1989. – 176 б.
116 Бейсенова М. М.Қашқаридың «Диуану лұғат ит-түрк» деген еңбегіндегі төрт түлік мал атаулары: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.06. – Шымкент, 1997. – 170 б.
117 Панзарбекова Р.З. Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы: филол. ғыл. канд. дисс. ...авторефераты.: 10.02.06. – Алматы, 1998. – 27 б.
118 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата: Санат, 1997. – 608 б.
119 Атабаева М. Қазақ тілі диалектілік лексикасының этнолингвистикалық негізі. – Алматы: Білім, 2006. – 288 б.
120 Романова Т.В. «Культуроносные» пласты русской лексики и фразеологии. Аспекты изучения и приема анализа. – Киев, 1994. – 224 с.
121 Үмбеталина З. Қазақ ауыз әдебиетіндегі бата сөз жанры: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.01.09.– Алматы, 2001. – 132 б.
122 Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алма-Ата: Наука, 1982. – 82 с.
123 Тюхтенев Т.С. Алтайские народные песни.– Алма-Ата, 1970.– 103 с.
124 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы, 1984. – 272 б.
125 Жубанов Е., Ибатов А. Анализ этимона ТÄҢРІ всевышний: (Опыт ретроспективного подхода) // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – с. 314-317.
126 Бафин Б. Қазақ пен қытай тіліндегі ортақ сөздер // Вестник АН КазССР, І. – Алма-Ата, 1961. – б. 25-29.
127 Ақатаев С. Күн мен көлеңке. – Алматы: Жалын, 1990. – 412 б.
128 Мурад Аджи. Полынь половецкого поля. – М.: ТОО Пик-Контекст, 1994. – 325 б.
129 Мурад Аджи. Кипчаки. Древняя история тюрков и великой степи. – М.: Новости, 1999. – 401 с.
130 Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. – М.: Наука, 1986. –228 с.
131 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. – Алматы: Мектеп, 1988. – 115 б.
132 Сулейменов О. АЗиЯ. – Алма-Ата: Жазушы, 1975. – 239 б.
133 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.
134 Кеңесбаев І. Кейбір фразалардың төркіні. // Сөз өнері. – Алматы: Ғылым, 1978. – 184 б.
135 Уәли Н. Бір тәуліктегі шақ атаулары және олардың этимологиясы // Академик Ә.Қайдар және тіл білімінің мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 15-18 б.
136 Айдаров Ғ. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан, 1991. – 187 б.
137 Уәлиев Н. Бір күн, бір түн // Қазақ әдебиеті. 1984, 8 июнь. –б. 22-25.
138 Сейсенова А. Лингвистикалық мәдениеттану, этикет формаларына салыстырмалы талдау: филол. ғыл. канд. ... дисс. авторефераты. – Алматы, 1998. – 29 б.
139 Досқараев. Қазақ тіліндегі үй, там деген сөздер туралы // Қаз. ССР ҒА Хабарлары, филол. сер. 1959, 1-2. – б. 143-146.
140 Поливанов Е.Д. К этимологии слова yj, өj – дом, юрта.// Труды лингв. сект. Узб. нау.-иссл. инст. культ. строительства, т. 1. вып. 23. – Ташкент, 1934. – 85-89 б.
141 Золотницкий Н.И. Корневой чувашско-русский словарь, сравненный с языками и наречиями разных народов тюркского, финского и других племен. – Казань, 1875. – 176 с.
142 «Көк Аспан – Қара Жер» газеті. – №1, шілде, 1993. – 5-6 б.
143 «Зерде» журналы. №4, 1994. –6-8 б.
144 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. – Собр. соч., т ІІ. – М., 1963. – 225 б.
145 Ағабекова Ж.А. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.02.– Түркістан, 2005. – 131 б.
146 Советова З. “Қобыланды батыр” жырының лексикасы (тарихи-этнолингвистикалық зерттеу): филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.02. – Өскемен, 2006. – 133 б.
147 Баскаков Н. А. Каракалпакский язык. т. ІІ. – М., 1951. – 40 с.
148 Кейкін Ж. Қазақы атаулар мен байламдар. – Алматы: Өлке, 2000. – 256 б.
149 Баскаков Н.А. Диалект черневых татар. – М., 1966. –176 с.
150 Нұрмағамбетов Ә. Қос сөздердің құпиясы. – Алматы: Жалын, 1991. – 96 б.
151 Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 102 с.
152 Қыдырбекұлы Б. Түгел сөздің түбі бір. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 176 бет.
153 Ахметжан Қ. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағы, даму тарихы, құрылымы, этномәдени қызметі (тарихи-этнологиялық зерттеу): Т.ғ.к. ...дисс.: 07.00.07. – Алматы, 2002. – 180 б.
154 Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 302 б.
155 Қазақ тілінің сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999.
156 Жұбанов Е. Халық әдебиеті тілін зерттеудің лингвостилистикалық аспектілері: филол. ғыл. док. ...дисс.: 10.02.06.– Алматы, 1997. – 180 б.
157 Кайдар А. Тысяча метких и образных выражений. – Астана: Білге, 2003. – 368 с.
158 Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов.– Л., 1934.–341 с.
159 Уәлиев Н. Кейбір этнографизмдердің лексика-семантикалық аясы // ҚР БжҒМ-нің ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 2000. – №2. – 55-58 б.
160 Жаубасова Т.Б. Қазақ ұлттық музыка аспаптары атауларының этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2006. – 125 б.
161 Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям. Алма-Ата, 1966. – 226 б.
162 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. – Алма-Ата, 1984. – т. І. – 214 с.
163 Владимирцов Б.Я. Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхасского наречий. – Л., 1929. – 773 с.
164 Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: филол. ғыл. канд. ...дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2000. – 114 б.
165 Абылқасымов Б. Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры: филол. ғыл. канд. ...дисс. авторефераты.: 10.01.09. – Алматы, 1994. – 42 б.
166 Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі. – 20.01.1994. – 7-б.
167 Потебня А.А. Слово и миф. –М., 1989. – 275 с.
168 Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. – Казань, 1861. – 581 с.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 162 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ
ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ

ӘОЖ 811.512.122`37:39
Қолжазба құқығында

АЙТМҰҚАШОВА АИДА АЙТМҰҚАШҚЫЗЫ

Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық
семантика

10.02.02 – қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Ғылыми
жетекшісі: филология
ғылымдарының
докторы,
профессор
Е.Н.Жанпейісов

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

МАЗМҰНЫ

Қысқартылған шартты
атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1 Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9

1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...12
1.2 Өлік жөнелту ғұрыптары
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
1.3 Бесік және этнопедагогика
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
1.4 Саятшылық пен аңшылыққа қатысты
лексика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
1.5 Мал шаруашылығына қатысты
лексика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60

2 Маусымдық ғұрыптар фольклорының
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 78

2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 80
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .87

3 Діни ғұрыптар фольклорының
лексикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..96

3.1 Бәдік өлеңдерінің
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...98
3.2 Арбау өлеңдерінің
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...102
3.3 Бақсы сарындары
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .107
3.4 Мифтік наным-сенімдер
лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
5

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .125
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 128

ЖҰМЫСТА МЫНАДАЙ ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР ҚОЛДАНЫЛДЫ:

РСл – Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – Спб., 1893-1911. –
Т. І-ІҮ.

ЭСТЯ – Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М.,
1978, 1980, 1989.

БСл – Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. –
Спб., 1869, 1871. – Т.1, 2.

МҚ –Қашқари М. Түрік сөздігі. – Алматы: Хант, 1, 2, 3-т. 1997.
ДТС – Древнетюркский словарь. – Л., 1969. – 615 с.
РУС – Русско-узбекский словарь. – М., 1954. – 488 с.
ПҚжҚПС – Жеменей. Парсыша-қазақша және қазақша-парсыша сөздік. –
Алматы: Санат, 1994. – 317 б.
МҚ Див – Қашқари М. Дивону лұғат ит тюрік. – Тошкент, 1960. – Т.1. –
551 б.
ҚЖ: 1963 – Қыз Жібек. – Алматы, 1963. – 618 б.
КРС – Киргизско-русский словарь. – М., 1958. – 896 с.
Юсл – Юдахин К. Кыргызча-орусча сөздүк. –М., 1965. – 1182 с.
УйгРС – Уйгурско-русский словарь. –Алма-Ата, 1961. – 390 с.
МҚТ – Базылхан Б. Монгол-казах толь. – Өлгей, 1984. – 962 б.
АПС –Бекмұхаметов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. – Алматы:
Қазақстан, 1977. – 200 б.
ПРС – Персидско-русский словарь. – М., 1970. – 477 с.
АРС – Арабско-русский словарь. –М.: Госиздат, 1958. – 369 с.
АТС – Абай тілі сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1968. – 340 б.
Мукад - Монгольский словарь Мухаддимат ал-адаб, ч. І-ІІ. М.-Л., 1938.
ОРС – Ойратско-русский словарь. – М., 1947.- 218 с.
ҚТҚЭС – Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі.– Алматы: Ғылым,
1966. – 240 с.
РТувС – Русско-тувинский словарь. – М., 1980. – 304 с.
РКС – Русско-калмыцкий словарь. – М., 1964. – 383 с.
ЯРС – Якутско-русский словарь. – М., 1972. –422 с.
ССТМЯ – Сравнительный словарь тунгусо-манчжурских языков. – Спб., 1869-
1871. – т.1-2.
ҚМС – Қазақша-монғолша сөздік. – Алматы, 1977. – 491 б.
ПҚТС – Оңдасынов Н. Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы:
Қазақстан, 1974. – 384 б.
ТатРС – Татарско-русский словарь. – Казань, 1950. – 430 с.
БРС – Башкирско-русский словарь. – М., 1958. – 265 с.
МРС – Монгольско-русский словарь. – М., 1957. – 392 с.
ПСл – Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. – Л., 1907-1930.
ДСЧЯ – Диалектологический словарь чувашского языка. – М., 1968. – 186
с.
РКС – Русско-калмыцкий словарь. – М., 1964. – 468 с.
РБС – Русско-башкирский словарь. – М., 1948. – 299 с.
КҚЖС –Құрышжанов А.Қ., Жұбанов А.Қ., Белботаев А.Б. Куманша-қазақша
жиілік сөздік. – Алматы: Ғылым, 1978. – 277 б.

ҚТДС – Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. – Алматы, 1969. – 412 с.
ХРС – Хакасско-русский словарь. – М., 1953. – 515 с.
ТувРС – Тувинско-русский словарь. – М., 1955. – 286 с.
КумРС – Кумыкско-русский словарь. – М., 1969. – 579 с.
РПРС – Рубинчик Ю.А. Персидско-русский словарь.– М., 1983. – т. 2. –
468 с.
РЯС – Русско-якутский словарь. – М., 1968. – 339 с.
ЧРС – Чувашско-русский словарь. –М., 1961. – 256 с.
РТуркС – Русско-туркменский словарь. – М., 1956. – 295 с.
БАРС – Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. – М., 1970. – т. 1. – 207
с.
ФОТС –Фарт Девл. Османша-Түрікше Энциклопедиялық сөздік. – Анкара,
1986. – 392 с.
АҚТС – Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: Қазақстан, 1969. –
266 б.
УРС – Уйгурско-русский словарь. – Алма-Ата, 1961. – 296 с.
ТРС – Туркменско-русский словарь. – М., 1956. – 368 с.
КалРС – Калмыцко-русский словарь. – М., 1982. – 194 с.
АҚС –Оңдасынов Н. Арабша-қазақша сөздік. –Алматы: Мектеп, 1984. – 1-
том. – 202 б.
ТурРС – Турецко-русский словарь. – М., 1977. – 308 с.
МПРС – Миллер Б.В. Персидско-русский словарь. – М., 1953. – 358 с.
ТадРС – Таджикско-русский словарь. – М., 1954. – 298 с.
КазРС – Казахско-русский словарь. – Алма-Ата, 1989. – 404 с.
СРС – Пахалина Т. Н. Сарыкольско-русский словарь. – М., 1971. – 215 с.
ҚТС – Қазақша-түрікше сөздік. – Түркістан: Тұран, 2003. – 360 с.

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары
көбірек көңіл бөліне бастаған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің
нәтижесі этностың байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен
өткендегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік заттық
және рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен
фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық
құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр.
Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық
талдау жасау – идиоэтникалық семантикасына барлау жасау деген сөз. Себебі
...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның
толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде
өзара қарым-қатынас жасауға қажетті үстіңгі қабаттағы лексикалық
мағыналары ғана. Ал олардың екінші деңгейдегі ауыс, туынды, келтірінді,
идиомалық, фразеологиялық мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік
ортада қалыптасқан дәстүрлі мағыналық символ ретінде сөйлеу контексіне
қарай қолданылғанымен, түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп
салу, шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйкебас
сияқты тіркестердің ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен,
олардың тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені
олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да әр
алуан лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты
түрде этнолингвистикалық мағыналар деп атадық [1, 21].
Идиоэтникалық семантиканың бастау ұғымдары алғаш А.П.Комаров,
Ж.Вандриес, М.М.Копыленко, Н.Н.Кириллова, З.З.Чанышеваның еңбектерінде
қалана бастады. Жалпы қай тілдің де идиоэтникалық семантикасын неғұрлым
тереңірек танып білуге қазір солар мұрындық болып отыр. Идиоэтникалық
семантиканың көрінісі К.Головинаның Сопоставительный анализ идиоэтнических
топонимов и антропонимов русского и казахского языков, Г.Әубәкірованың
Идиоэтническая семантика и лингвостилистические функции собственных имен в
художественном тексте еңбектерінде кездеседі.
Қазақ тіл білімінде идиоэтникалық семантика мәселесі арнайы нысанаға
алынып зерттелмесе де, зат немесе құбылыс атауының шығу тегі, терминнің
пайда болу уәжділігі туралы тілдік мәліметтер беретін еңбектер баршылық.
Мысалы өткен ғасырдың 80-ші жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.М.Копыленко
Е.Жанпейісов еңбектерінен бастау алған зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева
т.б. ғалымдардың зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Сонымен бірге
Т.Жанұзақов, Б.Қалиев, Б.Сағындықұлы, Г.Смағұлова, Б.Қалиев, Р.Шойбеков,
Б.Момынова, С.Сәтенова, Г.Сағидолдақызы, А.Жылқыбаева, Қ.Ғабитханұлы,
А.Ислам, Д.Керімбаев, Ә.Хазимова, Г.Әубәкірова, Б.Қарағұлова,
Р.Иманалиева, А.Мұқатаева, Қ.Аронов, Н.Оңғарбаева, К.Күркебаев,
Ш..Қарсыбекова, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева, Б.Ақбердиева, Б.Тілепин,
К.Рысбаева, Б.Тілеубердиев, Б.Тоқтағұл, С.Жанпейісова, А.Ока, Т.Жаубасова,
Ж.Жұмағұлова сынды басқа да лексиколог, этнолингвист ғалымдардың
зерттеулерінен де этностың рухани және материалдық мәдениетінен орасан зор
мәлімет беретін деректерді молынан кездестіреміз. Осы қатарда тілдің
когнитивтік қызметі жайындағы К.Хұсайын, З.Ахметжанова, Б.Әбдіғалиева,
Э.Сүлейменова, т.б. ғалымдар еңбектерінің де орны ерекше.
Осы зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып, идиоэтникалық семантика
ұғымын тілде сақталған этнолингвистикалық деректердің, қалтарыста жатқан
тілдік фактілердің сөйлеуі деп түсінуге болады. Себебі идиоэтника сөзі
(гректің идио – өзіндік, ерекше және этнос – тайпа, халық
сөздерінің бірігуінен жасалған) ұлттық ерекшелік дегенді айқындайды.
Демек идиоэтникалық семантика ұлттық-мәдени ерекшелікті, этникалық
өзгешелікті, этнос болмысын танытатын семантика дегенді білдіреді.
Осындай ұлттық немесе идиоэтникалық болмыс лексикалық бірліктер мен
тілдік құбылыстардың таңбалық ерекшелігі ретінде тілдің көптеген салаларын
жан-жақты қамтиды. Идиоэтника мәселесі этнология, мәдениеттану, философия,
психология, әдебиеттану, тіл білімі т.б. салаларда негізгі мәселелердің
бірі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулердегі антропоцентристік бағыт тіл мен
сөйлеудегі этномәдени ерекшелікті зерттеуге жаңа мүмкіндіктер ашып отыр.
Осы орайда этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып,
мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің
дерек көздеріне ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор шығармалары
жатады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың ерте заманғы
тұрмыс-тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза көркемдік
қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы. Әсіресе
идиоэтникалық сипаты айқын және көрнекті құбылыстардың бірі – ғұрыптық
фольклор үлгілері. Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық
семантикасын ашу – қазақ этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның
табиғатын ашудың бір маңызды жолы. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың
өзектілігі даусыз. Сондықтан осы бағытты этнолингвистикалық ізденулердің
кейінгі жылдары ерекше назар аударуы да зерттеу нысанымыздың зәрулігін
көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғұрыптық фольклор лексикасы идиоэтникалық
семантика тұрғысынан арнайы алғаш рет қарастырылып отыр. Идиоэтникалық
семантика мәселесі орыс тілінде де әлі арнайы зерттеліп, жүйелі түрде
қарастырылған емес. Бұған дейін фольклорлық лексиканың жеке мәселелері,
фразеологизмдік қолданыстар этнолингвистикалық сипатта әредік айтылған.
Бірақ біртұтас жеке мәселе ретінде, монографиялық зерттеу деңгейінде әзір
онша сөз бола қойған жоқ. Сондықтан да ғұрыптық фольклор лексикасына жан-
жақты ғылыми талдау жасай отырып, тілдің идиоэтникалық семантикасына,
дүниетанымдық қызмет аясына неғұрлым тереңірек бойлау, солай етіп барып
этностың өзін жете тани түсу әсіресе қазіргі егемендік жағдайда айрықша мән-
мазмұн алып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ фольклоры мазмұнындағы
ұлттық ғұрыптың этномәдени болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат еткен
аталмыш жұмыста идиоэтникалық семантика мәселесінің теориялық және
практикалық мәнін ашуға талпыныс жасалды.

Зерттеу нысаны – ғұрыптық фольклор лексикасындағы идиоэтникалық
бірліктер.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның мақсаты – ғұрыптық
фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу, тілдің дүниетанымдық
қызметін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын
сипаттау;
- қазақ фольклорындағы этномәдени сипаттағы тілдік бірліктерді
зерттеу;
- идиоэтникалық семантиканы қалыптастыратын негізгі
алғышарттарды белгілеу;
- ғұрыптық фольклордың идиоэтникалық семантикасын әлемнің
тілдік бейнесі тұрғысында алып сипаттау;
- ғұрыптық фольклор лексикасындағы көне тіл құбылыстарын
этнолингвистикалық астарлары арқылы анықтау;
- ғұрыптық фольклор туындыларының жалпытүркілік қабатына тән
көптеген идиоэтникалық бірліктерді талдау арқылы олардың
басқа туыс тілді этностармен ұқсас, ортақ жерлерін, олардан
бөлек кейбір өзіндік ерекшеліктерін көрсету;
- этнолингвистикалық, этимологиялық зерттеулер нәтижесінде
бірқатар түркі-моңғол тілдеріне ортақ тұлғалар мен араб-
парсы тілдерінен енген сөздерді анықтап түсіндіру.
Зерттеудің негізгі дереккөздері – тілдік және этномәдени мазмұнды-
ақпараттық құрылымдағы қазақтың бай ғұрыптық фольклоры. Қосымша деректік
материалдар Б.Уахатовтың Қазақтың халық өлеңдері (Алматы, 1974), Оразақын
Асқардың жинап, құрастырумен шыққан қазақ халқының Қара өлеңдерінен
(Алматы, 1989), Б.Абылқасымовтың Телқоңыр (Алматы, 1993), Наным-сенімдер
ғұрпының фольклоры (Алматы, 2004) атты кітаптарынан, өзге де түрлі ауыз
әдебиеті мәтіндерінен алынды.
Жұмыстың теориялық маңызы және практикалық құндылығы. Еңбектің
теориялық маңызы – ғұрыптық фольклор лексикасындағы ұлттық нақышы бар
тілдік бірліктер негізінде ғұрыптық мәдениеттің идиоэтникалық семантикасын
тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет сабақтастығында түсіндіруде. Зерттеу
жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары этнолингвистика, когнитивті
лингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика сияқты ғылым салаларына
қатысты өзекті мәселелерді айқындауға, осы бағытта зерттеулер жүргізуге
септігін тигізеді. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарында
Этнолингвистика, Лингвомәдениеттану, Этнопедагогика, Елтану
пәндерін оқытуда, фольклор мен этимология, тарихи лексикология бойынша
арнайы курс пен арнайы семинарларда, түсіндірме, этимологиялық сөздіктер
түзу тәжірибесінде пайдалануға болады
Зерттеудің әдістері. Диссертацияда сипаттамалы, этнолингвистикалық,
семасиологиялық, тарихи-салыстырмалы және этимологиялық зерттеу әдістері
қолданылды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- ұлттық мәдени ерекшеліктер немесе идиоэтникалық семантика
этностың заттық және рухани өмірін көрсететін ғұрыптық
фольклор лексикасынан айқын көрінеді;
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасы
әлемнің көркем-тілдік бейнесін тануда маңызды роль атқарады;
- ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасының
алғышарттарын этномәдени, географиялық, тарихи,
эстетикалық, психологиялық т.б. экстралингвистикалық
факторлар белгілейді;
- отбасылық, маусымдық, діни ғұрыптарға қатысты халық өлеңдері
– ұлттық тұрмыс пен ұлттық дүниетанымға, сан түрлі салт-
дәстүрге, этнопедагогикалық дағдыларға, құқықтық және
қоғамдық нормаларға қатысты құнды деректері болып табылады;
- қазақ халқының фольклорында көрініс тапқан ғұрыптар
жүйесінің этномәдени мазмұны белгілі дәрежеде қазақ
этносының ең көне халықтар қатарына жататынын көрсетеді.
Жұмыстың талқылануы мен жарияланымы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен материалдары бойынша Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің
Шоқан тағылымы – 6 атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында
(Көкшетау, 2001), С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
университетінде жыл сайын өткізілетін С.Аманжолов оқулары атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда (Өскемен, 2003, 2004, 2005,
2006), Қазақстан-Американ еркін университетінің Халықаралық байланыс: тіл,
білім, ғылым, мәдениет атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Өскемен, 2005) баяндамалар жасалды. Республикалық ғылыми
басылымдар мен ғылыми жинақтарда 10 мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ОТБАСЫЛЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ ЛЕКСИКАСЫ

Ғұрыптық фольклор үлгілері – қазақ халқының рухани және әлеуметтік
өмірінде үлкен роль атқарады. Олар жанры жағынан да, түрі жағынан да аса
бай мұра, қазақи салтқа қатысты ұшан-теңіз өлең-жырларының бір түрі,
отбасының айнымас серігі. Ғұрыптық фольклор үлгілерінің алуан түрлі қасиеті
оның көркемдік-эстетикалық бітімінде ғана емес, халықтың тұрмыс-
тіршілігімен, түсінігімен белгілі бір әдет-ғұрыпты атқару әрекетімен де
етене жақын болуында. Оларды орындаудағы негізгі мақсат түрлі әдет-ғұрып,
салт-кәдені атқару барысында осы оқиғаға қатысушылардың көзқарасын білдіру.
Мысалы, ұзатылу тойында Жар-жар жыры арқылы қалыңдық өз сезімін, ойын
білдіре алады. Ғұрыптық фольклор үлгілерінде халық өмірімен байланысты
этнографиялық аспектілер де тиісті дәрежеде ескеріледі. Адамдардың
отбасылық қарым-қатынасынан, киім кию формасынан, ойын түрлерінен, салт-
дәстүрлерден, жасаған тағам түрлерінен ұлттық психикалық құрылымдар
ерекшелігі байқалады. Мысалы, Бөбек жыры, Жар-жар, Беташар,
Боздағым т.б. өлең-жырлар, негізінен, отбасылық ғұрып фольклорының ішкі
жанрлық түрлеріне арналған. Бұдан туу-ержету-өлу желісін құрайтын бірлік
қана емес, халықтың түрлі түсінігінің тұтас дүниетанымының көрінісі екенін
байқаймыз.
Қазақ фольклорының жанрлық құрамының сан тарау, көп тоғысты алып арна
екендігі белігілі. Сол ұлы арнаның бір саласы – отбасылық ғұрып фольклоры.
Отбасылық ғұрып жырларын фольклордың басқа жанрларынан ерекшелейтін ең
басты сипат – отбасылық тіршілікпен тікелей байланысты болып келуінде, яғни
адамның дүниеге келуінен бастап, ер жетіп, қоғамның белді мүшесіне айналу,
ақыр соңы өмірмен қоштасар сәттегі соңғы сапарына дейінгі аралықты өлеңмен
өрнектеп, әнмен әрлеп, өмір мен өнерді астастырып тірлік сәніне
айналдыруында.
Отбасылық ғұрып фольклорының жүйелі зерттеле бастауы өткен ғасыр
деңгейіне дөп келеді. ХҮІІІ ғасырдан бастап, ХІХ ғасырдың соңына дейінгі
аралықта хатқа түскен П.И.Рычков, П.С.Паллас, И.Г.Георги, И.Г.Андреев,
А.И.Левшин еңбектеріндегі материалдар, негізінен, этнографиялық сипатта
болды. Ал фольклорлық мәтіннің хатқа түсіп жарық көре бастаған уақыты ХІХ
ғасырдың 2-жартысынан басталады. Олардың басында Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, М.Ж.Көпеев, А.Е.Алекторов, А.П.Харузин,
Н.И.Гродеков, Я.Я.Лютш т.б. зерттеушілер тұрады. Жинақтарда ғұрыптық
фольклор үлгілеріне ат қойып, айдар тағып қарастырылмағанымен, жекелеген
жанрлық түрлері жайында құнды пікірлер жетерлік. Ал ХХ ғасырдың басында
ғылым көгіне келген А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Х.Досмұхамедұлы бастаған алаш арыстары қазақ фольклортануын жаңа сатыға
көтерді.
Кеңес өкіметі дәуірінде М.Ғабдуллин, М.Әуезов, Б.Уахатов, С.Сейфуллин,
М.Сильченко еңбектерінде бірсыдырғы зерттелді. Сонымен қоса Ә.Марғұланның,
Ә.Қоңыратбаевтың, Е.Тұрсыновтың, Б.Абылқасымовтың, Ш.Ыбыраев сияқты
фольклортанушылардың еңбегінде, Н.Матыжанов, Н.Төреқұлов, Г.Болатова сияқты
ғалымдардың диссертацияларында фольклор теориясына, отбасылық ғұрып
фольклорына қатысты қадау-қадау ойлар баршылық. Аталған ғалымдар фольклор
жанрының жалпытипологиялық заңдылықтарын ескере отырып, ғұрыптық фольклор
шығармаларын әр тұрғыда топтастырған. Тілдік тұрғыда қазақ фольклорлық
мәтіндердің жалпы лексикасына этнолингвистикалық, тарихи-этимологиялық,
лексика-семантикалық аспектілеріне академик Ә.Т.Қайдаровтың, Е.Жұбанов пен
А.Ибатовтың, Б.Қарағұлова, А.Мұқатаеваның еңбектері арналды.
Фольклор жанрлары көркем фольклор (художественный фольклор), ғұрып
фольклоры (обрядовый фольклор) деп екі салаға бөлінетіні белгілі. Ғұрыптық
фольклорды арнайы қарастырған Б.Абылқасымов былай дейді: Қалыптасқан
фольклортанушылық ғылыми жүйе бойынша ғұрып фольклоры мынадай үш саладан
тұрады: 1) Отбасының ғұрып фольклоры (семейно-обрядовый фольклор). 2)
Маусымдық ғұрып фольклоры (Календарно-обрядовый фольклор). 3) Наным-
сенімдер ғұрпының фольклоры (Заклинательный фольклор) [2, 11]. Біз осы
классификацияны басшылыққа ала отырып, ғұрыптық фольклор лексикасын
идиоэтникалық тұрғыдан қарастыруға тырыстық. Себебі этнотілдік деректер сан
ұрпақ танитын ана тіліміздің қорында мәңгілікке сақталатын сарқылмайтын
қазына. Осы байлықтың кені қазақ ауыз әдебиетінің ғұрыптық фольклор
үлгілерінде сақталған. Өйткені бұл шығармаларда ата-бабаларымыздың елдік
салты, мәдени, рухани ғұрпы, тағдыры ерекше жырланған. Ғұрыптық фольклорды
қазақ мәдениеті мен дүниетанымының энциклопедиясы деуге болады.
Ұлттық ерекшелік, халықтық рух, этнос болмысы ұғымдары ежелгі
антикалық дәуірдегі еңбектерде-ақ бой көтеріп, еуропа және шығыс
ғалымдарының еңбектерінде сөз етіле бастады. ХІХ ғасырда В. фон Гумбольдт
ұлттық дүниетаным мен ұлттық болмыс ұғымдарының тілде көрініс табатынын
жазған еді. Ол былай дейді: Среди всех проявлений, посредством которых
познается дух и характер народа, только язык и способен выразить самые
своеобразные черты народного духа и характера и проникнуть в их сокравенные
тайны [3, 47]. В. фон Гумбольдттың тілдің ұлттық рухы идеясы
Л.Вайсбергер, Э.Уорф, Э.Сепир және т.б. еңбектерінде жалғасын тапты және
тіл біліміндегі жаңа бағыттар: этнолингвистика, когнитивті лингвистика,
лингвомәдениеттану, психолингвистика, т.б. салаларының қалыптасып, дамуына
зор әсер етті. Ұлттық тілді халықтың мәдениетімен, жан ілімімен, ой
танымымен, тарихымен біріктіре қарау мәселесіне ХХ ғасырдың 20-30
жылдарынан кейін англиялық Л.Р.Пальмер, Швециялық Ф.де Соссюр, польшалық
В.Малиновский, американдық Ф.Боас, Б.Уорф т.б. ғалымдардың үлкен үлес
қосуының нәтижесінде этнолингвистика ғылымы дербес ғылымға айналды. Бұл
саланың орыс тіл білімінде қалыптасуы А.А.Потебня еңбектерімен тығыз
байланысты. Ресейдің этнолингвист ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров,
В.В.Ивановтардың еңбектеріндегі тұжырымдар бойынша этнолингвистика – көне
тілді зерттеуші байырғы халық тілі мен жергілікті халық тілінен негіздеуді
дәстүрге айналдырған.
Этнолингвистика – халықтың этногенезін, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын,
мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті
тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің
саласы [4, 5]. Профессор М.М.Копыленко қазақ тіл біліміндегі академик
Ә.Қайдар бастаған этнолингвистикалық мектептің даму бағытына тоқтала келе,
Этнолингвистика негіздері атты еңбегінде былай дейді: Это направление
изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык
представляется главным и непосредственным предметом анализа; этнология,
история, культурология и прочие нелингвистические дисциплины привлекаются
как вспомагательные [5, 17]. Осы тұрғыдан қазақ топырағында
этнолингвистика ғылымының қалыптасуында зор маңызы бар, осы саланың зерттеу
нысаны мен бағыт-бағдарларын айқындаған академик Ә.Т.Қайдардың Қазақ
тілінің өзекті мәселелері еңбегі, өзінің теориялық және бай этнографиялық
материалымен, этимологиялық талдауларымен ерекшеленетін профессор
Е.Жанпейісовтің еңбектерінің, қазіргі қолданыста жоқ, мағынасын жете түсіне
бермейтін эпостар немесе ақын-жыраулар тілінде қолданылған ескіліктерді
сөйлеткен академик Р.Сыздықтың Сөздер сөйлейді еңбегінің, Ж.Манкееваның
ана тіліміздің заттық мәдениетке қатысты ұшан-теңіз қазынасының тілдік
табиғатын танытқан Мәдени лексиканың ұлттық сипаты атты еңбегінің қазақ
этнолингвистика ғылымында орны ерекше.
Этнолингвистиканың зерттеу барысы тіл тарихы, диалектология,
фольклортану, этнология, мәдениеттану, мифология сияқты ғылым салаларымен
тығыз байланысты. Себебі бұлардың қай-қайсысы да этнос табиғатын ашады және
олардың зерттеу нысаналары да ортақ. Әр ұлттың тілі сол ұлттың болмысын,
дүниетанымын, мәдениетін т.б білдіріп, болашаққа аманатталатыны сияқты
астарлы ой-пікірлердің туындау төркіні тереңде жатыр. Айтылған ой жайында
В. фон Гумбольдттің Тіл – халық рухы, халық рухы тіл арқылы көрініс
табады деген тұжырымы – этнолингвистикалық ұстанымының, идиоэтникалық
семантика мәселесінің алғашқы нысаны немесе қағидасы деп атап өтуге болады
[6, 32].
Ұлттық лексиканың шынайы болмысын тілдің сүбелі де құнарлы саласы ауыз
әдебиеті танытады. Осы орайда академик Ә.Т.Қайдардың төмендегі пікірін
келтірейік: Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-
бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар
арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар арқылы жетуі мүмкін.
Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын
мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір
дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен
ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге,
ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б.
тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері,
фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін. Әсіресе,
жазу-сызу болмаған халықтарда осынша мол дүниені тіл мен ауыз әдебиетінен
басқа жадында сақтайтын тәсіл жоқ, - деп көрсетеді [7, 34]. Сонымен, этнос
туралы небір құнды дерек-мағлұматпен толықтырып, мазмұн, тақырып ауқымын
кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің дерек көздеріне ауыз
әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор шығармалары жатады.
Біз отбасылық ғұрыпқа байланысты өлеңдерді келін түсіру, қыз ұзату
ғұрыптары лексикасы, өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы, бесік және
этнопедагогика лексикасы, саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика, мал
шаруашылығына қатысты лексика деп топтастырып, олардың құрамындағы тілдік-
мәдени ақпаратты тіл бірліктерін семантикалық жағынан қарастырдық.

1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы

Адам баласының өмірінде болатын әртүрлі оқиғалар – жас нәрестенің
дүниеге келуі, кәмелетке толған қыз бен жігіттің бас қосып, отау тігіп
үйленуі, өлім-қаза сияқты толып жатқан елеулі оқиғалардың бәрі де белгілі
бір әдет-ғұрыптың, ру болып, ел болып сақтайтын әртүрлі кәделердің, жөн-
жоралғылардың негізінде өтетін болған. Отбасылық, үй-ішілік тұрмыста
әртүрлі әдет-ғұрыпқа, маусымдық салт-дәстүрге байланысты, діни наным-
сенімдерге қатысты айтылатын өлең-жыр түрлері өте көп. Солардың қатарында
мысалы, қыз ұзатып, келін түсірумен байланыстылары да аса мол ұшырасады.
Бұл салаға тойбастар, тойтарқар, жар-жар, сыңсу, беташар өлеңдері жатады.
Адам өміріндегі ең жауапты кезең – өзіне ғұмырлық жар тауып, жеке
шаңырақ көтеру. Қазақ халқында үйлену тойына байланысты орындалатын
көптеген жөн-жосықтар, өзіндік әдет-ғұрыптар бар. Үйлену салтына байланысты
туған ән-өлеңдер мазмұн, түр жағынан әр алуан. Себебі ежелден келе жатқан
қазақ ұлтының да бұрыннан қалыптасқан көне мәдениеті, салт дәстүрі мен әдет-
ғұрпы, тұрмыс-тіршілігінің бізге жеткен үлгілері сан түрлі.
Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы әдетте ана тілімен тығыз
байланысты. Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру тағы басқа
толып жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып үлгілерінің атаулары тілде
сақталмаған болса, онда рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны да кеми бермек
[8, 162].
Тіл мен сөйлеуді адам баласының рухани дамуынан, оның ақыл-ойы мен
парасатынан бөліп алып қарау мүмкін емес. Өйткені тілде өмір шындығы,
адамның өзін айнала қоршаған дүние туралы сан ғасырлар бойындағы таным-
түсінігі, бай тәжірибесі жинақталған. Ал олай болса, тілді адам танымының
тарихи қабаттарымен сабақтастыра қараудың маңызы өте зор.
Әдет-ғұрыпты, салт-сананы айтсақ, олар туралы халықтың көрнекті де,
көрікті ойлары тілімізге оралады. Сөйтіп, не мәселе туралы сөйлессек те,
соның кілті, шешімі ретінде тілге қайта-қайта жүгінеміз. Сөз мәні, сөз сыры
ішкі-сыртқы мағыналары салтпен, дәстүрмен астарлас жатқандығын байқаймыз.
Ол, мағыналар, мәндер, сырлар астарында небір тарихи ұғым жатуы мүмкін
немесе салт-дәстүрлерге сай түсініктер жасырынып тұруы мүмкін.
Мысалы, ұрын бару дәстүрі, сөздің өзі де бұл күнде қолданылмайды. Күйеу
жігіттің қалыңдығымен алғаш кездесуге баруын ұрын бару, осыған орай
ұйымдастырылған той-думан ұрын той деп аталады. Тойдың мақсаты – екі
жастың оңаша кездесуіне, еркін сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге
мүмкіндік туғызу. Бұны ұзатылатын қызына жасаған ата-ананың қамқорлығы
десе де болады. Себебі қыз балаға өз шаңырағынан кетіп, басқа отбасының
мүшесіне айналу қай жағынан да оңай емес. Жаңа ортаға келгенде қызының
басына түсетін іс-әрекеттерді, ұрын барғанда және қыз алуға келгенде,
жігіттің де басынан кешіріп, келген құда-құдағилардың да жауапкершіліктерін
арттыратын тәлім мен тәрбие деп түсінген жөн. Қайын жұртына келгенде
бірінші болып, әдет пен тәртіптің түрлерін күйеу жігіттің басынан кешіруі,
ертең қалыңдығы өз шаңырағына келгенде оған түсіністікпен көмек көрсетудің
сабағы тәрізді.
Бұл туралы профессор Е.Жанпейісов: Ұрын бару ұрын келу деген
тіркестердегі ұрын сөзі түркологияда, негізінен, ұрлану, ұрланып бару
мағынасымен байланыстырылатынын, бірақ ұрын сөзінің ұрланып келу мағынасы
Б.Базылхан сөздігінде қарастырылмағанын, ал қырғыз тілінде баш урун
тіркесіндегі урун сөзі бас ию, қалыңдықтың ата-анасының алдында тағзым
ету (қалыңдық үйіне құда түсіп келгеннен кейін) мағынасын беретінін атап
көрсетеді [ЮСЛ: 807]. Е.Жанпейісовтың пікірінше, осы урун бару мен баш урун
тіркестеріндегі урун сөзі омонимдес, урум сөзінің мағынасы ұрпақ және
Абай жолы эпопеясы негізінде ұрын келу (ұрын бару ұрын кету ұрын
жіберу) ғұрпы күйеудің қыз аулына ұрланып емес, керісінше, жұрттың көзінше,
салтанатты түрде келуін білдіреді [9, 86-87]. М.Рясянен, Г.Вамбери, В.Банг
еңбектеріне сүйеніп, Э.В.Севортян уркачы ұрғашы, әйел, урлуқ ұрық,
ұрпақ уру туыс, ру, урым-путақ ұрпақ, урууғ тайпа, ру, буын, урғуқ
күшік, uraγ ұрық, uruk өскін ағаштың түбірі, оруқ вĕр сал
күйеуге беру дегендердегі ур ~ үр түбірі тұқым, ұрық, туу, ұрпақ әкелу,
тұқым беру, өнім, ұрпақ дегенді білдіретінін айтады [ЭСТЯ: 603-606].
Академик Ә.Қайдар ур ~ үр ~ өр түбірінен тараған ұран, ұрағат, ұру, ұрпақ,
ұрық, үрім, өрен сөздерінің жасалғанын көрсеткен [10, 294-296]. Біздіңше,
урун сөзінің шығу төркіні ру мағынасын білдіретін урук ~ уру ~ ру деген
сөз. Яғни ұрын бару деген тіркес ру, туыс болу деген мағынаны білдіреді
деп жорамалдаймыз. н дегеннен шыққан деушілер де бар.
Ұрын бару сияқты құдалық, қыз айттыруға байланысты қазақтың қазақтығын
танытатын халқымыздың тәлім мен тәрбиеге толы дәстүрлері толып жатыр.
Мысалы, Құйрық-бауыр жесу құда түсіп, белгілі бір келісімге келген соң,
күйеу жақ пен қалыңдық жақ туысқандық қатынастарын бір-біріне осы орайға
арнайы сойылған малдың құйрық-бауырын жегізіп бекіту рәсімі болады. Бұл
тұста бауырдың ең жақын туысқандық қатынасты, ал құйрық, оның майлылығы –
мал, байлықты білдірер символ. Қазақтар өзінің інісін бауырым деуінде де
үлкен символдық мән жатыр: бауырым жарып шыққан – туған бала, бауырына басу
– жақын тұту; бауырына салу – асырап алу, бауыр еті – туғаны, бауыр тұтты –
туғанындай санады. Миф пен символды зерттеуші А.Голанның пікірінше,
бауырдың қанның жиналатын ағза мүшесі ретінде сакральдық мағынаға ие болуы
ықылым заманнан бастау алады [11, 80]. Ақ бата беріп, қызыл қан шығарып,
құйрық-бауыр жесіскеннен кейін құдалар торқалы той, топырақты өлімде
бастары ажырамай, бірге тойлап, бірге көтеретін ең жақын жегжаттар болып
саналады.
Құйрық-бауыр асатудың қазақ дәстүріндегі мәні туралы С.Мұқанов былай
дейді: Мұның мәнісі қазақтың бауыр етіндей деп ең жақын інісін бауырым деп
айтатындай бауыр жеу арқылы бауырдай тату-тәтті болуы, құйрық майдың
мәнісі – молшылық, тоқшылықта болуды ырымдап, құдай дескен, құйрық-бауыр
жескен деп жақындасуды білдіреді [12, 113].
Осы тағамдағы бауыр мен құйрық майдың қатаң алмасуы назар аудартады.
Н.Ж.Шаханованың көрсетуінде ол еркек-әйел, жоғары-төмен қарсы
қойылуларын белгілесе, Ж.К.Каракузова, М.Ш.Хасанов тұжырымдарында өмір мен
өлімнің бірлігін белгілейді [13, 69]. Яғни бұның негізінде құдалықтың
мәңгілік болуы негізге алынады. Сондықтан күйеу – жүз жылдық, құда – мың
жылдық дейді. Бұл күйеу жігіттен гөрі құданы ерекше қастерлеуді көрсетеді.
Өйткені халық ұғымында құданы құдай қосады деген пайым қалыптасқан.
Сонымен қатар бауыр – адамзат үшін де жануарлар үшін де ең қасиетті мүше
саналады. Бір бауырды бөліп жеу – туысқандық, бауырластық белгісі болып
табылса, құйрық – ұрпақ жалғастығының белгісі болып есептеледі [14, 51-52].

Ит ырылдатар. Ұрын барған күйеуге ит ырылдатар салты жасалады.
Қалыңдыққа келе жатқан күйеу үйге таянғанда алдынан шыққан бір әйел
жүресінен отыра қап ит боп ырылдап, кәде алады. Халық театрының бір
көрінісіне айналған бұл салттың арғы тегінде көне наным-сенім жатқандығында
шүбә жоқ. Түркі-моңғол халықтары итке тотем-баба ретінде табынған. Дәстүрлі
дүниетанымда ит символы екі әлемді жалғастырушы дәнекер қызметін атқарған.
Бел құда (ежеғабыл құда) – аманат құда салты бойынша екі дос немесе
ауқатты адамдар, тамыр-таныстар т.б. адамдар сәбилер дүниеге келмей жатып-
ақ құда болайық деп, уәделесетін болған. Мұны халық арасында бел құда деп
атаған. Оның себебі балалар белде жатқан кезден құдаласуынан туындаған.
Алайда екеуінен де бірыңғай ұл не қыз туатын болса, бел құдалық уәде
бұзылатын болған.
Төс қағысқан құда. Сойған қойдың төсінен төстік алады. Оны тұздап
отқа қақтайды да, құда қонаққа өзге еттерден бұрын тарттырады. Мұны қазақ
аса ұнатқан. Құдаға беретін себебі төске төс тақасқан жақын болдық деген
ұғымды білдіргендіктен. Піскен еттен үй иесіне немесе құдаға алдымен
асататыны – бір тілім құйрық пен бауыр. Сондықтан құдаларды құдай (уәде)
дескен, құйрық-бауыр жескен деп жақындастырады. Ұзатылған қызға сүрленген
төс жіберу де міндетті болып есептелген. Сондай-ақ табақ тартқан кезде
күйеу табаққа – асықты жілік пен төс, келін табаққа – төс, ұлтабар және
жүрек салынған. Маңырар жетім қозы телінбеген, Күйеуге төс тартылар
келінменен. Кісі деп кей жаманға ісің түссе, Асаудай тыпырлайды жегілмеген
– деген қазақтың қара өлеңіндегі шумақтар осы дәстүрдің көрінісінен хабар
береді.
Бауыздау құдалық – қазақтың үйлену салт-дәстүрі құрамындағы басты
компонент – құда түсумен байланысты орындалатын ритуалдардың бірі. Дәстүр
бойынша, қызын айттыра келгендерге құдаласуға келісімін беріп, шеге
шапандарын (жағалы киім) жауып аттандырған соң, қыз әкесі бастаған ауыл
адамдары ендігі жерде жігіт жағынан құдалыққа келген топты қарсы алады.
Құдалық берік болу үшін арнайы мал сойылады. Оның бауыздау қаны құйылған
бата аяққа (бата оқылатын зат құйылатын ағаш ыдыс) екі жақтың сөзін
сөйлейтін бас құдалар найзаларының ұштарын батырып, қаннан дәм татысады.
Мал бауыздарда бата берген құда бауыздау құда аталынады. Бауыздау құйылған
бата аяққа арнап, дәулетіне қарай күйеу жігіттің әкесі бір жылқы немесе бір
тоғызға толтырып ұсақ мал атайды. Бауыздау қаннан ауыз тию – құдаласудың
заңды болғандығын білдіретін құжат болып табылады [15, 187]. Қанға қол
батыру болсын, найза ұштарын батырысу болсын, ақ батаны бұзбауға серт
бергендік болып табылады. Тіліміздегі ақ бата, қызыл қан деген сөз
оралымында осы салттың жаңғырығы сақталған. Сондай-ақ, екі құда арасында
реніш, кикілжің туса, не уәде бұзылса, Сендерге не болды? Ақ бата, қызыл
қан шығарған құда емессіңдер ме? деп басу айту да көнеден келе жатқан
сөйлеу үлгісі.
Бақан ұстатар немесе түндік ашар. Есікті ашып, күйеуді үйге кіргізгенде
бақан ұстатар немесе түндік ашар дәстүрі басталады. Бұл дәстүрлі ойынның
негізгі мазмұны, міне, отау болдың, өз түндігіңді өзің ашып, отыңды жақ,
отбасыңды жылытасың деген ұғымды білдіреді. Бұл дәстүр Кеңес өкіметі
орнағанға дейін жер-жерде қолданылып келді. Мысалы, күйеу үйге кірген бетте
қолына бақан ұстатып, түннің жарымында отаудың жабулы тұрған түндігін
ашқызған. Егер күйеу жігіт үйдің түндігін аша алмайтын болса, ертеңінде
жеңгелеріне күлкі болған. Бұл да бүгінгі таңда ұмыт болып қалған
дәстүрлердің бірі. Осылайша, түндік ашылып, шаңырақтан түскен ай жарығы
бұлар үшін күн шыққандай әсер етеді [16, 305].
Қазақта Бақан аттаған байымайды, балта басқан жарымайды деген мақал,
бақаннан аттама деген тыйым сөз бар. Сонымен бірге ауа райы жақсы болса,
түндікті бақанмен тіреп қоюға болмайтын ырым да бар. Этностық таным
бойынша, мал әбзелдері, құрал-саймандар, кейбір тұрмыстық бұйымдар киелі
саналады [17, 17].
Бақан – ғарыштың тұрмыстағы үлгісі – киіз үйдің басты, қасиетті
атрибуты. Ол – әлем ағашының символы. Бақан әлем ағашының доминанты орнында
көшпелілердің хан сайлау (мемлекеттік салтанат) дәстүрінен бастап,
отбасылық, жауынгерлік, мал емдеу ғұрпында да феномендік қызмет атқарған
[18, 180]. Бақан халықтың қара өлеңдерінде де тұрақты формула ретінде
қолданылады: Ағашы қия беттің бақан болмас, Өзіңмен бірге тумай апаң
болмас. Бұрынғы, соңғылардың жолы тоғыз Баратын тойға киіп шапан болмас.
Айт-айт, жаным, айт-айт, жаным, өлең білсең, Тірлікте не көрмейсің
өлмей жүрсең, Өлеңмен есігін аш, төрін толтыр, Бауы – жез, түңлігі алтын
үйге кірсең (тойбастар).
Түндік. Шаңырақты жауып тұратын киізді түңлік немесе түндік дейді.
Түндік төрт бұрышты ақ киізден жасалып, шаңырақ үстіне жабылады. Түндіктің
төрт бұрышына бау тағылып, сол баулармен үйдің белдеуіне байлап қойылады.
Түндікті түнде жабады да, күндіз үйдің іші жарық болуы үшін оны ашып қояды,
ал жауынды күні түтін шығу үшін бақанмен түндіктің бір жағын көтереді.
Түндік көтеру, ашу деген сөз осыған байланысты шыққан. Түндік –ғұрыптық
фольклор лексикасында символдық мәні бар лексемалардың бірі, қазақтың халық
өлеңдерінде, қара өлеңде түндік сөзі кейде қасиетті қара шаңырақ ұғымымен
жапсарлас, мәндес қолданылса, кейде (жоқтау өлеңдерінде) қорғаныш,
сүйеніш, пана мағыналарында да қолданылады.
Түндік сөзі көптеген түркі тілдерінде және олардың жазба
ескерткіштерінде кездеседі: tűŋlűk – отверствие, проем (для освещения, для
дыма) (МҚ), tunluqlarї taqї kűműstűn – окна его из серебра [ДТС: 586,
597]. Түндүк түркі тілдерінде мынадай фонетикалық тұлғаларда кездеседі:
tűŋlűk, tunluq, тÿнглÿк, тÿндÿк, тÿннÿк, тÿндÿк, тÿңлÿк, тÿнöк. Бұлардың
барлығы мынадай үш мағынада қолданылады: 1) деревянный круг остова юрты, 2)
отверствие проем, окно, 3) покрышка [9, 28-29].
В.В.Радлов [РСл ІІІ:1545, 1555] түңнік тÿндÿк және Л.Будагов [БСл І:
409] тÿнöк сөздерін тÿтÿн+lyk, тÿдÿн+ lyk, түтүн+ lyk сөздерінен шыққан
дейді. Осы пікірді түркологтар В.Егоров, Г.И.Рамстедт те қолдайды. Қырғыз
ғалымы К.Дыйканов түндүк дериватының негізі түн деп көрсетеді: Түндүк
верх остова юрты түн ночь+-дук (-лык мучо) [19, 91]. Бірақ бұл
этимологияға түркологтар келіспейді. Б.Орузбаева былай дейді:
Несостоятельно возведение якутского түүнүк окно, окошко к корневому түүн
ночь со словообразовательным –нык-нүк [20, 90]. Профессор
Е.Жанпейісов қарастырылып отырған дериватты түтүн сөзімен байланыстыру да
көңіл толтырмайтынын айтады. Ғалымның пікірінше, түндік сөзінің түп-төркіні
– моңғол тілі. Ол мынадай дәлелдер келтіреді: моңғ. тооно киіз үйдің
түтін шығатын саңылауы, киіз үйдің түтін шығатын саңылауындағы шеңбер,
бур. тооно киіз үйдің түтін шығатын саңылауын жабатын қақпақ, манчж. доно
~ тоно (мо) киіз үйдің түтін шығатын саңылауы [21, 237], моңғ. тооно-тон
киіз үйдің жоғарғы саңылауындағы шеңбер, тоонч киіз үйдің жоғарғы
саңылауындағы шеңберді жасайтын адам [МРС: 409]. Ғалым сондай-ақ
қарастырылып отырған түннүктүңнүктүңлүк лексемасына мағынасы мен дыбыстық
көрінісі жағынан моңғ. тэнхлег ось [МРС: 441] және ұйғ. төңгэ төңгäк
үлкен темір сақина сөздерінің жақын келетінін айтады. Ол түркілік киіз
үйдің жоғарғы саңылауын жабатын төртбұрышты киіз мағынасын беретін
түннүктүндүктүңлүк лексемасы моңғол тілінің киіз үй қаңқасының жоғарғы
ағаш шеңбері деген мағына беретін моңғолдың тоонотоно сөздерінен шыққан
деген болжам айтады [9, 31]. Автор М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының
тілі атты еңбегінде былай дейді: Түңлүк – түң-лүк. Түң – мүмкін түн
болар. Қасындағы сонор –л дыбысының әсерімен –н айтыла келе, -ң-ға
айналмады ма екен деген ой келеді [22, 126].
Ертедегі түркі тайпаларында тұңлуқ сөзі қазіргі түсінігіміздегі
терезе мағынасында қолданылған [ДТС: 586]. Осы мағына якут тілінде түннүк
тұлғасымен беріледі [ПСл ІІІ: 2894]. Осылардың қайсысы болмасын туынды
мағыналар деп қарауға тура келеді. Өйткені ескі, көне түркі тілдері
саналатын чуваштарда теени сөзі тесік, саңылау мағыналарында қолданылады
[ДСЧЯ: 70].
Қазақ тіліндегі түңілу (күдер үзу), түнек мағынасы жағынан жуық келеді.
Түңтүн [23, 41]. Біздің тілімізде тесік мағынасын беретін моңғолдың
тоонотоно тұлғасына тиісті жұрнақ қосылуы нәтижесінде киіз үйге әрі жарық
беретін, әрі түтін шығатын түндік атауы пайда болған. Ол тесікті қажетті
кезде жауып тұратын киіз де осы атауға ие болған [24, 280].
Құнан қойын шайлатып сойдырған үй, Табақ-табақ ет тартып тойдырған үй,
Сәтті күн сәрсенбіде той қылыпсыз, Құтты болсын тойыңыз той қылған үй
(Тойбастар).
Осы тойбастар өлеңіндегі сәрсенбі күн сәтті күн немесе сәрсенбінің
сәтінде тіркесінің тегі өте арыда жатыр. Жұлдыз, құдайға табынуға
байланысты пайда болып, араб, парсылар арқылы бізге ауысқан. Сәрсенбі –
Вавилонда-набу, гректерде – гермес, Римде – Меркурий Құдайдың күні
болған. Сол себепті сәрсенбі күні француз, латын, испан, итальян, румын
тілдерінде Меркурий планетасымен, яғни Рим құдайының атымен аталған [25,
61].
Сәрсенбі күні грекше Гермес құдайының күні солай болса, Гермес –
жолаушылар құдайы [26, 47]. Парсы тілінен енген сәрсенбі сөзі жоғарыдағы
діни сенімге қатысы жоқ болғанымен, оның арғы тегі, яғни, қазіргі халық
жадында бар сәрсенбі сәтті күн деген сөздің мәні, түп негізі біздің жыл
санауымыздан екі-үш мың жыл бұрынғы Вавилон құдайларымен, Гомер дәуіріндегі
грек мифологиясымен, одан бері Рим пантеондарымен ұштасады. Атап айтсақ,
Меркурий құдайдың күні (сәрсенбіде) жол жүрген, сапарға шыққан адам оның
қорғауына, қолдауына ие болады деген көне дүниетанымнан сәрсенбі күн
сәтті күн, сәрсенбінің сәтінде дегендей тіркестер қалыптасып, халық
санасына әбден сіңген. Қазірге дейін халық ішінде алыс сапарға шығар күн
мен той-томалағы, т.б. үлкен жұмыстарын сәрсенбі күнге туралайды [27, 58].
Неғып тұрсың, келіншек, Май салып отқа табынып? Жай болды ма көңілің,
Іздегенің табылып. (Беташар)
Отқа май құю немесе отқа құяр. Халқымыздың түсінігі бойынша, қасиетті
от отбасының символы болып есептелеген. Отты үйдің, қазандағы ырыстың
қамқоршысы санаған, оттың орнын басуға, отқа түкіруге, әсіресе, отты
сабауға, отты аттауға қатты тыйым салған. Қалыңдық күйеудің үйінің
табалдырығын аттағанда отқа май құю арқылы істелетін ырым От ана, май ана,
жарылқа! дейтін тілек те отқа табынумен тікелей байланысты. Бұл дәстүр
бойынша келіншек табалдырықтан аттаған бойдан, ошаққа жеткенше тізесін
бүгіп, үш рет сәлем етеді. Содан кейін үй ортасында жанып тұрған отқа бір
бақыраш май құяды. Бұл майды әйелдердің бірі дайындап тұрып, сол жерде
келіншекке бере қояды. Лапылдап жанған майдың жанына кемпірлер қолдарын
тосып: От әулие, май әулие, жарылқа! деп беттерін сипайды. Бұл ырым сол
үйдің оты сөнбесін деген мағынада орындалады [27, 67].
Отқа май салынып, келіннің беті ашылғаннан кейін сол жақтағы келінді
енесі шақырып оң жаққа отырғызады. Сонан соң ортаға ақ бұл тастайды. Оны
отырғандар бөліп алады. Мұндағы мән: бірінші, келінді өзінің қызындай
көретіндігін, оның өз қызы отырған қадірлі орынға лайық екенін білдіреді;
екінші, ортаға ақ бұл тастау – түтін басынан молшылық, жақсылық үзілмесін
дегені.
Бұл жөнінде Ш.Уәлиханов: Барлық шамандық салттың ішінде отқа табыну
қазақтарда әлі күшінде. Қазақтар отты әулие деп санайды. Аса жоғары
құрметтеудің белгісі ретінде, қазақтар моңғолдар сияқты отты ана деп
атайды. Отта тазартушы қасиет бар деп түсінеді, екі оттың арасынан өткізіп
тазартады. Оны аластау дейді. Қыстаудан көшкенде көшті екі оттың арасынан
өткізеді, - деп жазған.
Көне түркі мифологиясында Тәңір (Тәңірі) аталық аспан ретінде танылып,
ал Ұмай – оның жердегі әйелі болып саналады. Аспан-әке мен жер-ана бейнесі
туралы Е.М.Мелетинский былай деп жазады: Ерлі зайыпты баба құдайлардың ең
көне түрі – аспан-әке мен жер-ана. Бұл образдарда бір жағынан рулардың
бабалары болып саналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал екінші жағынан
неке мен отбасылық қатынастардың табиғат дүниелеріне көшірілгенін көруге
болады [28, 193]. Қазақ мәдениетінде көне түркі мифологиялық дәстүрлер мен
Ұмай және Тәңір туралы түсініктер сабақтастығы байқалады.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаушылардың бірі Қ.Жұбанов: Мұсылман
діні қазақтарда Ұмайға табынуға орын қалдырмады. Бірақ Ұмайға сыйыну сонда
да болса қалып қойған жоқ. Әйелдер босанар кезде отқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.