Тематикалық парктер жайлы

1. 1Тематикалық парк анықтамасы мен типтері

Тематикалық парктер парк типологиясында ерекше орынды алады. Арнайы әдебиеттерде оларға әртүрлі жолмен анықтама берген. Олардың бірі кеңейтілген тәсіл, бұл тәсілде тематикалық парк ұғымынан аттракциондары, мейрамханалары, дүкендері, қонақ үйлері бар ірі демалыс бағын түсінеміз. Оған, аттракциондары бар парктерден бөлек басқа да заттай-бағдарланған парктер, мұхитаралдар, дельфинарийлар, зообақтардың барлық түрлері, қалың бұқара мен туристердің, балалар мен ересектердің көңіл көтеруіне арналған басқа да саябақтар жатады.

Тематикалық парктерді анықтаудың тағы бір тәсілі парктерді айырықша тұстары бойынша ғана емес, сонымен қатар бүкіл тынығу-көңіл көтеру объектілерінен ерекшелігін бөліп қарастыруға негізделген. Сонымен тематикалық парктер дегеніміз - құрылымдарының барлығы ортақ тақырыпта біріктірілген, жасанды құрылған танымдық-ойын-сауық парктері. Бір қарағанда олардың басқа парк түрлерімен ұқсас жақтары көп, алайда, құрамдық элементтері жағынан және ұйымдасу мен қызмет етуі жағынан ерекшеліктері айқын.

Мысалы зообақтар кез-келген тематикалық парктер сияқты белгілі-бір тақырыпты дамытады. Ол жануарларға арналған. Хайуанаттар бағы жануарлардың сан алуандылығын көрсетеді, олардың өкілдерін зерттеумен, жаратылыстану ғылымдық білімінің таралуымен айналысады, табиғат әлемін қорғауды насихаттайды. Зоопарктердің негізгі міндеттерінің бірі - табиғаттағы сирек кездесетін, жойылып бара жатқан немесе өліп кеткен жабайы жануарлар түрін сақтау және дамыту. Зоопарктер адам мен оның қажеттіліктерін емес, жануарларды басты назарға алып, Тематикалық парктердің белгісін қамтымайды, яғни тұтынушыға толық бағдарланбаған. Бәлкім, туризмді дамыту мен туристік лектерді қалыптастыруда заманауи тематикалық парктер секілді зообақтардың аса маңызды орын алмайтындығы сондықтан да болар.

Аквапарктер әлемде кеңінен таралған. Ол суда демалуға арналған тиісті инфрақұрылымдармен, су аттракциондарымен (су таулары, биіктігі бар бассейндер, су бұрқақтары) жабдықталған. Алайда суды әрбір аквапаркке арналған тақырып деп санауға болады ма? Олай емес болар сірә, өйткені олар суда тынығудың классикалық бақтарын білдіреді, тек осының арқасында ғана олар мысалы, кәдімгі «луна парктермен» салыстырғанда өздерінің тартымдылығын жоғалтқан жоқ. Осы жағдай оларды тематикалық парктерден бөлек қарастыруға мәжібүрлейді.

Әлемдегі тематикалық парктер мен еліміздегі дәстүрлі мәдениeт және демалыс парктерінің арасында айырмашылық бар. Тематикалық парктер алдыңғы қатарлы технологиялар мен жаңа ғылыми жетістіктердің негізінде құрылып жұмыс жасайды. Ғылым мен техника саласындағы соңғы әзірлемелерге, сонымен қатар жаңа технологиялық шешімдерге жоғары назар аудару тематикалық парктерді ірі университтертердің жанынан ашылып жатқан инновациялық орталықтар - технопарктермен соншылықты жақын етеді. Алайда аталған екеуінің де түптің-түбінде атқаратын қызметтері бойынша бір-бірінен айырмашылықтары бар [1] .

Бәрінен бұрын тематикалық парктер мен классикалық көңіл көтеру парктерінің ара-жігін ажырату қиын. Тематикалық парктер олардың қызметінің сан алуан болуымен ерекшеленеді, соған сәйкес, көп профильділікке де бейім. Тематикалық парктер бірмезгілде бірнеше бағыттар бойынша машықтанады, ең алдымен көңіл-көтеру, мәдени-танымдық және білім беру бойынша. Машықтану бағытының кеңеюіне парктік анимация ықпал етеді. Ол адамға қажетті бірқатар қызметтерді орындайды:

• Бейімдеу қызметі, күнделікті жағдайдан еркін, тынығуға жақын жағдайға өтуге мүмкіндік береді; Орын толтыру қызметі, адамды күнделәкті тіршіліктің физикалық және психикалық ауыртпашылықтарынан босатады; Тұрақтандырушы, оң эмоция қалыптастырып, психикалық тұрақтылыққа ықпал етеді; ақпараттық, ел, аймақтар, адамдар туралы жаңа ақпарат алуға мүмкіндік береді. ; білім беру, айқын сезімдердің нәтижесінде қоршаған орта туралы жаңа білімдер алуға мүмкіндік береді; жетілдіруші зияткерлік және физикалық жетілуге ықпал етеді; жарнамалық, туристі парктің анимациялық бағдарламаларының көмегімен сол елдің, аймақтың, туристік кешеннің, қонақүйдің, туристік компанияның жарнама тасымалдаушы етеді.

«Тематикалық парктер» пен «ойын-сауық паркі» ұғымдарын ажырату туралы мәселе алғашқы «Диснейлендтің» пайда бола салысымен туындады (американдық көрнекті мультипликатор У. Диснейдің тегімен аталған -Disneyland - Дисней елі) . Онда парк ісінің революциялық концепциясы толысты, соның нәтижесінде парктер индустриалдық сипатқа ие болды. Батыстық зерттеушілердің бірі анық байқағандай, тематикалық парктердің негізін қалаушы идеясы «мереке өндірісі» болды. Кәдімгі көңіл-көтеру парктері - демалыс аймақтарынан, аттракциондардың стандартты жиынтығынан тұратын (крусельдер, күлкі бөлмесі, тир, шолу доңғалағы), клоундар мен акрабаттар өнер көрсететін, жәрмеңкелер мен көрмелер болып тұратын ай бақтарымен салыстырғанда олардың айырмашылығы болды.

Әуел бастан-ақ тематикалық парктер дәстүрлі көңіл көтеру саябақтарымен салыстырғанда бәсекеге қабілеттіліктің жоғары дәрежесін көрсетті. Оған ұсынылатын қызметтер технологияны ұдайы жаңарту, өндірісті қазіргі заманға сай ұйымдастыру, ойластырылған нарықтық стратегия мен жақсы беделдің, парк қызметін тұтынушыларымен тығыз байланыста болудың арқасында қол жеткізді. Тематикалық парктердің бәсекелік артықшылықтарының арасынан туристік өнім өндірісінің алдыңғы қатарлы техникалық деңгейін, патенттелген технологияны, және кірістік төлем мен олардың формаларын ұдайы қарастырып отыруға негізделген сауатты баға саясатын атап өтуге болады [2] .

Тематикалық парктердің дамуы мен сан алуан қалыптасу деңгейіне байланысты оларды типтеудің қажеттілігі туындады. Типтеудің негізіне олардың әртүрлі белгілері қойылуы мүмкін. Негізінен келесі екі түрі жиі пайдаланылады: біріншісі - парктердің өлшемі, ол келушілердің санымен, парктің территориясының ауданымен немесе жұмысшылар санымен анықталады, ал екіншісі -ол келушілер контингенті. Осы белгілері бойынша тематикалық парктердің төрт түрі бөлініп алға шығады: курорттық типтегі парктер, аймақтық, қалалық және тар мамандандырылған парктер (кесте 1) .

Кесте 1

Тематикалық парктердің типтері [3]

Курорттық типтегі тематикалық парктер ол жерге келіп бірнеше күнге дейін уақыттарын өткізетін келушілерді қабылдауға есептелген. Мұндай парктердің инфрақұрылымы дамыған және көңіл көтеруді ғана емес, жайғастыру мен тамақтандыруды қамтитын қызметтер пакетін ұсынады. Курорттық типтегі парктердің едәуір ірі құрылысына салынатын инвестициялар 1 млрд еуродан жоғары. Бұл парктер басты аттракциондар орналасқан парк территориясында бөлінген әртүрлі аймақтарды біртұтастыққа біріктіретін тартымды тақырыптарды дамытып, сауда маркасының беделін нығайтуда. Олардың мақсаттық аудиториясы аса ауқымды. Курорттық типтегі ірі парктер жылына 5 млн-нан аса келушілерді қабылдайды. Олардың көпшілігі үшін парктерге келуді іссапарының негізгі мақсаты болып табылады, олар осы жерге келу үшін айтарлықтай қашықтықты артта қалдырады, сондықтан да, курорттық типтегі парктер тұрғындардың саяхатқа бейімділігін анықтайтын экономикалық, әлеуметтік және саяси факторлардың ықпалына өте сезімтал келеді. У. Диснейдің парктері мен «Юниверсал Студиос» компаниясының кейбір парктерін (Universal Studio - Студия «Универсал») курорттық типтегі тематикалық парктерге жатқызуға болады.

Аймақтық тематикалық парктердің көптеген келушілерді тартады және олардың парктерде өткізетін уақыттары бірінші типтегі тематикалық парктердегі уақыттан азырақ. Аймақтық парктерге келушілердің көпшілігі ол жерге жақын тұрады - 200 км, және саябақта күні бойы бірнеше сағаттарын ғана өткізеді. Испаниялық «Порт Авентура» ( Pori Aventura) сияқты, туристік аймақтарға жақын орналасқан және келушілерге бағдарланған кейбір аймақтық парктер өзіне туристерді көптеп тартады. Аймақтық тематикалық парктерге ең алдымен «Сикс Флэге» (Six Flags - Алты жалау) американдық тобының парктері жатады. АҚШ-тағы «Си Уорлд (Sea Уорлд -теңіздер әлемі), германиядағы «Еуропа паркі» (Europe Park) , Қытайдағы (Сангяндағы) «Оушен Парк» (Ocean Park -Мұхит паркі) да осы категориядағы парктердің қатарына жатады [4] .

Олар аттракциондарының сан алуандылғын және көңіл көтеретін іс-шаралардың тартымдылығын арттыру арқылы өздерінің нарықтағы алар орнын нығайтуға тырысады, алайда олардың тақырыбы курорт-парктерге қарағанда аса айшықты емес.

Қалалық парктердің келушілері негізінен тек жергілікті тұрғындар. Мұндай парктердің тақырыбы шектеулі және екінші типтегі парктерге жол береді, ал барлық назар аттракциондарға аударылады. Бұл оларды луна-парктері сияқты классикалық ойын сауық парктеріне жақындастырады. Көптеген қалалық тематикалық парктер «Сикс Флэгс» американдық тобына жатады. Испаниядағы «Исла Махика» (Isla Magica Сиқырлы арал), АҚШ-тағы «Элич Гардене»(Еliсh Gardens Элич саябақтары) және Филиппинадағы «Энчантед Кингдом» (Enchanted Kingdom - Сиқырланған королдік) осы сияқты парктердің қатарына жатқызылады.

Келушілерді тартып, олардың тематикалық парктерде біршама ұзақ уақытта болуы үшін ең алдымен курорттық және аймақтық типтегі парктер ұсыныстарын жан-жақты кеңейтуге және санын ұлғайтуға талпынады, атап айтқанда, оларды сан алуан түнгі ойын-сауықтармен толықтырады. Жаңа рекреациялық объектілердің (аквапарктердің, басқа тематикалық парктердің), қонақүйлердің, сауда орталықтарының шекараларын парктерге жақындастыру, жақын маңда орналасқан басқа да тынығу мекемелерімен (кинотеатрлармен, бүкіл отбасына арналған ойын сауық орталықтарымен, мейрамханалармен) бірлескен жобаларды іске асыру жақсы нәтиже береді. Заманауи тақырыптық саябақтардың ХІХ ғасырдың және ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы одардың арғы атасы классикалық ойын-сауық парктерінен айырықша ерекшелігі де осыда. Қазіргі таңда жабық парктердің сауда-ойын-сауық аймақтарына ұласуы сирек кездесетін құбылыс емес. Олардың арасындағы танымалдары Эдмонтондағы (Канада) «Вест Эдмонтон Молл»(Wesт Edmonton Mall), Сеулдегі (Корея Республикасы) «Лотте Уорлд» (Lotte World - Лотте әлемі), бар. Қала маңы аймақтарындағы ойын-сауық парктері бүкіл әлемде сауда кешендерінің құрамдас бөлігі ретінде жобаланады (мысалы, «Мадрид Канаду» - Madrid Xanadu) .

Тематикалық парктердің келесі түріне бірнеше жекежайлардан құралған тар мамандандырылған парктер жатады. Олар белгілі-бір тақырыпты дамытатын кішігірім рекреациялық аймақтарда орналасқан. Келушілердің, аттракциондардың саны мен инвестицияның көлемі аса қарапайым. Мамандандырылған парктер нарықтың тар сегменттеріне есептелген және келушілер контингентінің сан алуандылығымен, орналасқан орнымен (қалада және қаладан сыртта) ерекшеленеді. Мысалы, 2001 жылы Орландода (АҚШ) Иисус Христің өмірі пен Әулиелі жерге арналған «Холи Лэнд Эксгнриене»(Holy Land Experience - Әулие жер) саябағы ашылды. Осы категорияға жататын тағы бір саябақ - Калифорниядағы «Бонфанте Гарденс» (Bontante Gardens - Бояфанте бақтары) паркі бау-бақша тақырыбын дамытады және келушідерді біздің күнделікті өміріміздегі ағаштардың алар орнымен таныстырады. Филадельфиялық «Сезам Плэйс» (Сезате Place -Сезам орны) паркінде сүйікті кейіпкерлердің қатысуымен 2 ден 13 жасқа дейінгі балаларға арналған білім беру бағдарламалары жүзеге асырылады. Мамандандырылған парктер Солтүстік Америкада ғана кең таралмаған. Олардың көпшілігі Еуропада да орналасқан [5] .

1. 2 Тематикалық парктердің даму үрдісінің тарихы

Тематикалық парктердің индустриясы 1955 жылы Анахайм қаласында (Калифорния, АҚШ) «Диснейленд» ашылған кезден басталды деп санау қабылданған. Дегенмен, алғашқы тематикалық парктердің пайда болу тарихы ұзақта жатыр. Олардың тамыры ортағасырлық жәрмеңкелер мен бояуы қанық карнавалдардан, «ләззат бағынан» бастау алып тереңге кетеді. Англияда ХІІ ғасырдың басынан бері белгілі бола бастаған Ворфоломеу жәрмеңкесіне көптеген халықтар жиналды. Олар экономикалық қана емес, маңызды әлеуметтік мәдени қызметті де атқарды. Адамдар жәрмеңкеге сауда үшін ғана емес, көңіл көтеруге, әсерлерімен бөлісуге, керемет іс-шаралардың қатысушысы болуға баратын. Жәрмеңке ойындармен, карнавалдық шерулермен, жалпы көңіл көтерумен қатар жүретін.

Жалпы халықтық серуендер, театрландырылған қойылымдар ортағасырлық адамдар өмірінің ажырамас бөлігі еді. Жәрмеңке адамдардың екінші өмірі болды. Рим империясында карнавалдар алғаш рет IX - X ғасырларда пайда болып, содан кейін Францияда, германдық Нюрнберг және Кельн қалаларына ұласты. Оның гүлденуі XV-XVI ғасырларда болды. Сөйтіп еуропалықтардың көңіл көтеруінен пайда болған карнавалдық дәстүрлер көптеген құрлықтарға да таралды. Сөйтіп карнавалдар бразилиялық және венециялық ауқымды мерекелер деңгейіне дейін жетті.

Қазіргі таңда да тамыры тереңге бойлаған карнавалдық дәстүр өз маңызын жоғалтпай келеді. Карнавалдар бірнеше күндерге дейін ұласады. Карнавалдың басты заңы - барлығы көңіл көтеруі тиіс.

Сонымен карнавалдар жай ойын сияқты емес, шындық өмірдің бір формасы ретінде болған және солай болып қала береді. Адамдар сәл де болса еркіндіктің, теңдіктің, молшылықтың, жалпылықтың уптопиялық патшалығында болып қайтады.

Тематикалық парктердің тағы бір арғы тегі «ләззат бақшалар» болды. Бау-бақшалар баяғыдан-ақ жәй ғана ағаштар емес, одан да жоғары саналатын. Олар барлық уақытта мән-мағаналық жүктемені арқалып, мінсіз әлемнің моделі ретінде құрылған болатын. Бау-бақша өнерінің шеберлерінің арқасында табиғи ландшафтар символдарға қанағып, магияға толы орындарға айналды. Бақшаларда тынығып, адамдар рухани үйлесімге жетуге, ерекше күшті сезініп, өмірдің өзгеше дәмін тарттыруға мүмкіндік беретін атмосфераға шомып кететін. Жеміс-жидегі мол, сирек кездесетін ағаштары бар, сан алуан ән салатын құстар сайрайтын, су бұрқағының әуенінің дыбысы естілетін бау-бақшалар құдды бір жұмақпен теңестірілді.

Адамның бақыт пен қуанышқа ұдайы ұмтылысы «ләззат бау-бақшасының» көптеген керемет мысалдарын туындатты. Мысалы ғашығыңмен оңаша қалуға немесе у-шудан аулақ болуға арналған «махаббат бақтары» осыған жатады. Ол жерде адамдар музыкамен айналысты, әртүрлі оқиғаларды айтатын, кітап оқып, би билеп шахмат ойнайтын.

Ерте жаңа дәуірдің еуропалық бақтарының жасырын символикасы болды. Әйгілі Версаль бағының композициясы «үш» санына құрылған болатын; үш сәуле саябақты үш бөлікке бөледі. Бұл парктің ішкі түрін ашатын архитектуралық тәсіл ғана емес. Версаль паркі «Күн-королі» XIV Людовикті ұлықтауға шақыратын, және ондағы аллеялар күн сәулесін білдіреді. XIV Людовик Король өзінің паркін жақсы көргені соншалықты, оны қонақтарға көрсету дәстүрін ендіріп, серуенннің маршрутын өзі белгіледі.

XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап Еуропада демалуды ұйымдастыру мен өткізудің жаңа формасы пайда болды. Теңіз маңы емдеу курорттары пайда болып, көшенің театрландырылған қойылымдары арнайы ғимаратқа орналасып, заманауи театрдың келбетіне енеді, ал алаңда жүретін диюлар мен қортықтар қатысатын қызықты көріністер қаңғыбас цирктерге орын береді. XVIII ғасырдың соңында, әсіресе XIX ғасырдың басында театрлар, цирктар кеңінен таралады. XIX ғасырдың соңына қарай жәрмеңкелік мерекелердің орнын ойын-сауық парктері басады [6] .

Көңіл көтеру парктері өнеркәсіптік төңкерістер мен индустриялық қоғамның қалыптасу дәуірінде туындады. Электрлендіру, әртүрі машиналар мен механикаларды ендіру осы ойын-сауық орындарының бейнесін өзгертіп, ойын-сауықтың өзі басқа бейнеге енді. Жаппай көрініс-ойын-сауық қызметтерінің нарығы қалыптасып, ойын-сауық парктері адам саны үзілмейтін демалыс орнына айналды. Олардың тартымдылығы XX ғаысырдың басында одан әрі арта түсті, сол кезде адамдардың табыстары артып, бос уақыттары көбейді, көліктің жаңа түрлері жетілдірілді, адамдардың мобильдідігі артып, жаңадан пайда болған радио сияқты бұқаралық ақпарат құралдары парктердің танымалдылығының артуына белсенді ықпал етті.

АҚШ-та ойын-сауық парктерінің гүлденуі ХХ ғасырдың бірінші онжылдығына тұспа-тұс келді. Негізгі ойын-сауық орындары Кони-Айлендке шоғырландылды, ол жерде төрт парк болатын: «Си Лайон Парк» (Sea Lion Park -теңіз арыстанының паркі, 1895 ж, ), «Стинлчейз Парк» (Steeplechase Park - кедергілермен жүгіру, 1897 ж. ), «Ай-бақ» (Luna Park Ай саябағы, 1902 ж. ), ол өзінің атауы әлемдік барлық ай бақтары мен «Дринленд» (Dreamland - Ертегі елі. 1901 ж) паркі оған қарыздар. Кони-Айленд Нью-Йорктың жағалау маңында орналасуының арқасында елдің ойын-сауық Меккесіне бірден айналып кетті.