Каспий орыс бекіресінің көбею жүйесі мен бауырының гисто – функциональды жағдайы
КІРІСПЕ 4
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1. Каспий теңізінің қысқаша физика.географиялық сипаттамасы 5
1.1.2. Гидролого.гидрохимиялық режимі 6
1.1.3. Судағы токсиканттардың құрамы және кеңістіктегі таралуы 7
1.2.Орыс бекіресінің систематикасы, биологиясы және сандық
көрсеткішінің қазіргі жағдайы 8
1.3. Балықтардың гонада және гаметогенезі 12
1.4. Бауыр гистологиясы 15
II.МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 16 III.ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 17
3.1. Орыс бекіресінің жыныс бездерінің гистологиялық құрылысы 17
3.2. Орыс бекіресінің бауыр гистологиясы 22
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 5
1.1. Каспий теңізінің қысқаша физика.географиялық сипаттамасы 5
1.1.2. Гидролого.гидрохимиялық режимі 6
1.1.3. Судағы токсиканттардың құрамы және кеңістіктегі таралуы 7
1.2.Орыс бекіресінің систематикасы, биологиясы және сандық
көрсеткішінің қазіргі жағдайы 8
1.3. Балықтардың гонада және гаметогенезі 12
1.4. Бауыр гистологиясы 15
II.МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 16 III.ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 17
3.1. Орыс бекіресінің жыныс бездерінің гистологиялық құрылысы 17
3.2. Орыс бекіресінің бауыр гистологиясы 22
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 29
Каспий теңізі дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны. Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре тұқымдасы, майшабақ, табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық өндіретін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде.
Қазіргі уақытта Каспий теңізінің экологиялық жағдайы нашарлап бара жатыр. Ол Каспий теңізіндегі мұнай-газ өндірісінің дамуына байланысты. Сонымен байланысты теңіз суының ең ауыр ластаушылары-ыдырамайтын ауыр металдар(мыс, мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкг/л (рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі-50 мкг/л (бұл 5 есе артық) [1].
Осыған байланысты бекіре балықтары тіршілік ететін барлық акваторияда балықшаруашылығы суқоймаларына рұқсат етілген концентрациясы шектеуші мөлшерін жоғарылататын токсикалық заттарды анықтайды [2].
Каспий бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің төмендеуі антропогенді және табиғи факторлар себебінен болған [3].
Каспий теңізінің ластанған теңіз суының әсері бекіре балықтарының морфо – функциональды жағдайына және репродуктивті потенциасына әкеледі. Сондықтан осы жұмыстың максаты - орыс бекіресінің көбею жүйесінің және бауырының дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу және Каспий эко - токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Міндеттері:
- орыс бекіресінің систематикасымен, биологиясымен, экологиясымен, казіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат жасау;
- прапараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерді эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Қазіргі уақытта Каспий теңізінің экологиялық жағдайы нашарлап бара жатыр. Ол Каспий теңізіндегі мұнай-газ өндірісінің дамуына байланысты. Сонымен байланысты теңіз суының ең ауыр ластаушылары-ыдырамайтын ауыр металдар(мыс, мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкг/л (рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі-50 мкг/л (бұл 5 есе артық) [1].
Осыған байланысты бекіре балықтары тіршілік ететін барлық акваторияда балықшаруашылығы суқоймаларына рұқсат етілген концентрациясы шектеуші мөлшерін жоғарылататын токсикалық заттарды анықтайды [2].
Каспий бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің төмендеуі антропогенді және табиғи факторлар себебінен болған [3].
Каспий теңізінің ластанған теңіз суының әсері бекіре балықтарының морфо – функциональды жағдайына және репродуктивті потенциасына әкеледі. Сондықтан осы жұмыстың максаты - орыс бекіресінің көбею жүйесінің және бауырының дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу және Каспий эко - токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Міндеттері:
- орыс бекіресінің систематикасымен, биологиясымен, экологиясымен, казіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат жасау;
- прапараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерді эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
1 Қазақстан Ұлттық энциклопедия. /Бас ред. Ә.Нысанбаев. – Алматы; Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы, 2002.-Б. 428-432.
2 Гераскин П.П., Металлов Г.Ф., Журавлева Г.Ф. Аксенов В.П., Дубовская А.В. и др. Особенности физиологического состояния осетровых, сельдевых и карповых рыб в современных условиях загрязненности Каспийского моря /Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005. – С. 305-323.
3 Мажник А.Ю., Власенко А.Д., Ходоревская Р.П., Зыкова Г.Ф. и др. Разработка подходов к оценке запасов и ОДУ осетровых Каспийского моря /Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005. -С. 255-267.
4 Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. «Қазақстан» баспасы, Алматы.-1975.-Б. 33-36.
5 Сыдыков Ж.С., Голубцев В.В., Куандыков Б.М. и др. Каспийское море и его прибрежная зона. Алматы-1995.-С. 10-15.
6 Омаров Т., Филонец П., Филонец Ю. Қазақстан көлдері. Алматы; Қазақстан. 1987.-Б. 13-16.
7 Аманниязов К.Н. Каспийское море. Алматы: Қазақ университеті, 1999.-С. 10-13.
8 Олжабекова К.Б., Есжанов Б.Е. Омыртқалылар зоологиясы. 2-бөлім. Қазақ университеті, Алматы; 2007. -Б. 49-51.
9 Жизнь животных /под редакцией проф. Т.С.Расса. М.; Просвещение. 1971. т. 4, часть 1. - 656 с.
10 Никольский Г.В. Частная ихтиология. Изд. М.; Высшая школа, 1971.-С. 92-94.
11 Аманниязов К.Н., Джанмурзаев А.З. Рыбы Каспийского моря. Алматы; Қазақ университеті, 1999. -С. 26-24.
12 Рыбы Казахстана. том 1. Алма-Ата; Наука, 1986. -С. 142-146.
13 Рыбохозяйственные исследования в Республике Казахстан: История и современное состояние. Алматы: Бастау, 2005. -С. 140-143.
14 Молодцова А.И., Полянинова А.А. Питание осетровых рыб в Каспийском море в 2004 г. ./Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005. -С.186-193.
15 Власенко Д.А., Распопов В.М., Лагунова В.С., Красиков Е.Б. и др. Оценка состояния запасов осетра в Каспийском море и прогноз его вылова на 2003 г./Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2002 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2002. -С. 157-120.
16 Романов А.А., Левин А.В., Журавлева О.Л., Ходоревская Р.П., Зыкова Г.Ф. и др. Распределение, качественная структура и численность осетровых рыб в Каспийском море и предварительный прогноз их прилова при промысле частиковых рыб на 2006 г. /Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005.-С. 244-253.
17 Иванков В.Н. Строение яицеклеток и систематика рыб. Владивосток, 1987.-С. 130-141.
18 Макеева А.П. Эмбриология рыб.М.; МГУ. 1992. -216 с.
19 Сакун О.Ф., Буцкая Н.А. Определение стадий зрелости и изучение половых цыклов рыб. Мурманск, 1968. -С. 145-175.
20 Хем А., Кормак Д. Гистология.-Т. 4. М.; Мир, 1982. -С. 166-190.
21 Халилов Ф.Х. Материалы по морфологии и гистохимии пищеварительной системы рыб. Изд. Мектеп. Алматы; 1969. -С. 84-113.
22 Шалгымбаева С.М., Көбегенова С.С., Нұршин Қ.А. Микротехника негіздері. Қазақ Университеті, Алматы; 2007.–Б. 27-30
23 Персов Г.М. Дифференцировка пола и становление индивидуальной плодовитости у рыб. /Автореф. дис. докт. биол. наук. Ленинград, 1969. -50 с.
24 Фадеева Т.А. Состояние половых желез и размерно-возрастной состав самцов севрюги Acipenser stellstus Pallas Каспийского моря в морской период жизни /Вопр. ихтиол. 1980. Т. 20. Вып. 6(125). – С. 833-843.
25 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоёмов трансграничных бассейнов раздел׃ Урало-Каспийский бассейн отчет о научно – исследовательской работе НПЦ РХ МСХ, 2005.
2 Гераскин П.П., Металлов Г.Ф., Журавлева Г.Ф. Аксенов В.П., Дубовская А.В. и др. Особенности физиологического состояния осетровых, сельдевых и карповых рыб в современных условиях загрязненности Каспийского моря /Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005. – С. 305-323.
3 Мажник А.Ю., Власенко А.Д., Ходоревская Р.П., Зыкова Г.Ф. и др. Разработка подходов к оценке запасов и ОДУ осетровых Каспийского моря /Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005. -С. 255-267.
4 Омаров Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. «Қазақстан» баспасы, Алматы.-1975.-Б. 33-36.
5 Сыдыков Ж.С., Голубцев В.В., Куандыков Б.М. и др. Каспийское море и его прибрежная зона. Алматы-1995.-С. 10-15.
6 Омаров Т., Филонец П., Филонец Ю. Қазақстан көлдері. Алматы; Қазақстан. 1987.-Б. 13-16.
7 Аманниязов К.Н. Каспийское море. Алматы: Қазақ университеті, 1999.-С. 10-13.
8 Олжабекова К.Б., Есжанов Б.Е. Омыртқалылар зоологиясы. 2-бөлім. Қазақ университеті, Алматы; 2007. -Б. 49-51.
9 Жизнь животных /под редакцией проф. Т.С.Расса. М.; Просвещение. 1971. т. 4, часть 1. - 656 с.
10 Никольский Г.В. Частная ихтиология. Изд. М.; Высшая школа, 1971.-С. 92-94.
11 Аманниязов К.Н., Джанмурзаев А.З. Рыбы Каспийского моря. Алматы; Қазақ университеті, 1999. -С. 26-24.
12 Рыбы Казахстана. том 1. Алма-Ата; Наука, 1986. -С. 142-146.
13 Рыбохозяйственные исследования в Республике Казахстан: История и современное состояние. Алматы: Бастау, 2005. -С. 140-143.
14 Молодцова А.И., Полянинова А.А. Питание осетровых рыб в Каспийском море в 2004 г. ./Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005. -С.186-193.
15 Власенко Д.А., Распопов В.М., Лагунова В.С., Красиков Е.Б. и др. Оценка состояния запасов осетра в Каспийском море и прогноз его вылова на 2003 г./Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2002 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2002. -С. 157-120.
16 Романов А.А., Левин А.В., Журавлева О.Л., Ходоревская Р.П., Зыкова Г.Ф. и др. Распределение, качественная структура и численность осетровых рыб в Каспийском море и предварительный прогноз их прилова при промысле частиковых рыб на 2006 г. /Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за 2004 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИРХа, 2005.-С. 244-253.
17 Иванков В.Н. Строение яицеклеток и систематика рыб. Владивосток, 1987.-С. 130-141.
18 Макеева А.П. Эмбриология рыб.М.; МГУ. 1992. -216 с.
19 Сакун О.Ф., Буцкая Н.А. Определение стадий зрелости и изучение половых цыклов рыб. Мурманск, 1968. -С. 145-175.
20 Хем А., Кормак Д. Гистология.-Т. 4. М.; Мир, 1982. -С. 166-190.
21 Халилов Ф.Х. Материалы по морфологии и гистохимии пищеварительной системы рыб. Изд. Мектеп. Алматы; 1969. -С. 84-113.
22 Шалгымбаева С.М., Көбегенова С.С., Нұршин Қ.А. Микротехника негіздері. Қазақ Университеті, Алматы; 2007.–Б. 27-30
23 Персов Г.М. Дифференцировка пола и становление индивидуальной плодовитости у рыб. /Автореф. дис. докт. биол. наук. Ленинград, 1969. -50 с.
24 Фадеева Т.А. Состояние половых желез и размерно-возрастной состав самцов севрюги Acipenser stellstus Pallas Каспийского моря в морской период жизни /Вопр. ихтиол. 1980. Т. 20. Вып. 6(125). – С. 833-843.
25 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоёмов трансграничных бассейнов раздел׃ Урало-Каспийский бассейн отчет о научно – исследовательской работе НПЦ РХ МСХ, 2005.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ КАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЗООЛОГИЯ ЖӘНЕ ГИСТОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
КАСПИЙ ОРЫС БЕКІРЕСІНІҢ (ACIPENSER GULDENSTEDTI BRANDT) КӨБЕЮ ЖҮЙЕСІ МЕН
БАУЫРЫНЫҢ ГИСТО – ФУНКЦИОНАЛЬДЫ ЖАҒДАЙЫ
Орындаған:
БШ мамандығының 4 курс студенті
Найманханова Р.
Норма бақылаушысы -------------------------------- Қожабаева Э.
"-----------"---------------2008 ж.
Ғылыми жетекшісі б.ғ.к., доцент ----------------------Көбегенова С.С.
"-----------"---------------2008 ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор------------------------Нұ ртазин С.Т
"-----------"---------------2008 ж.
АЛМАТЫ, 2008 ж.
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмыстың тақырыбы: Каспий орыс бекіресінің (Acipenser
guldenstedti Brandt) көбею жүйесінің және бауырының гисто-функциональды
жағдайы.
Бітіру жұмыс 30 беттен, 3 кестеден, 10 суреттен, 25 әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: орыс бекіресі, тұқымдылық, аналық без,
сперматогониялар, сперматоциттер, оогониялар, ооциттер, бауыр,
гепатоциттер, Каспий экологиясы, токсиканттар, көбею жүйесіне және бауырына
әсері.
Жұмыстың мақсаты: орыс бекіресінің көбею жүйесінің және бауырының
гистологиялық құрылысын Каспий эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыра
отырып зерттеу.
Міндеттері:
- орыс бекіресінің систематикасымен, биологиясымен, экологиясымен,
казіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен және
бауырынан препарат жасау;
- прапараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерді эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Бітіру жұмыста гистологиялық әдістемелерді қолдана отырып орыс
бекіресінің көбею жүйесі мен бауыры қарастырылды. Аналық және аталық
бездерінін гистологиялық құрлысында әр түрлі бұзылыстар байқалған. Алынған
зерттеу нәтижелерін әдебиеттегі мәліметтермен және Каспий экологиялық және
токсикологиялық жағдайымен салыстыра отырып талқыладық.
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
4
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
5
1.1. Каспий теңізінің қысқаша физика-географиялық сипаттамасы 5
1.1.2. Гидролого-гидрохимиялық режимі
6
1.1.3. Судағы токсиканттардың құрамы және кеңістіктегі таралуы
7
1.2.Орыс бекіресінің систематикасы, биологиясы және сандық
көрсеткішінің қазіргі жағдайы
8
1.3. Балықтардың гонада және гаметогенезі
12
1.4. Бауыр гистологиясы
15
II.МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР
16 III.ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 17
3.1. Орыс бекіресінің жыныс бездерінің гистологиялық құрылысы 17
3.2. Орыс бекіресінің бауыр гистологиясы
22
ҚОРЫТЫНДЫ
28
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
29
КІРІСПЕ
Каспий теңізі дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны. Каспий теңізінде
балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре тұқымдасы, майшабақ,
табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий теңізі қара
уылдырық өндіретін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы
орындардың бірінде.
Қазіргі уақытта Каспий теңізінің экологиялық жағдайы нашарлап бара
жатыр. Ол Каспий теңізіндегі мұнай-газ өндірісінің дамуына байланысты.
Сонымен байланысты теңіз суының ең ауыр ластаушылары-ыдырамайтын ауыр
металдар(мыс, мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкгл
(рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі-50 мкгл (бұл 5 есе
артық) [1].
Осыған байланысты бекіре балықтары тіршілік ететін барлық акваторияда
балықшаруашылығы суқоймаларына рұқсат етілген концентрациясы шектеуші
мөлшерін жоғарылататын токсикалық заттарды анықтайды [2].
Каспий бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің төмендеуі антропогенді
және табиғи факторлар себебінен болған [3].
Каспий теңізінің ластанған теңіз суының әсері бекіре балықтарының
морфо – функциональды жағдайына және репродуктивті потенциасына әкеледі.
Сондықтан осы жұмыстың максаты - орыс бекіресінің көбею жүйесінің және
бауырының дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу және Каспий эко -
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Міндеттері:
- орыс бекіресінің систематикасымен, биологиясымен, экологиясымен,
казіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- прапараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерді эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1. Каспий теңізінің қысқаша физика-географиялық сипаттамасы
Каспий теңізі (ескі тарихи атаулары: Гиркан, Хвалын, Хазар т,б)-
Еуразия орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние
жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды [1].
Каспий алабының солтүстігінде, жалпы сырт шоқыларының шығысында
Мұғаджар тауы мен Ембі үстірті орналасқан. Сондықтан жерінің ылдилығына
байланысты мұндағы өзендер сулары солтүстіктен оңтүстікке қарай ағады [4].
Каспий теңізінің қалыптасуы ұзақ мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз
суы бірде жағалауды басты, бірде суы кейін қайтып отырды.
Каспий теңізінің ауданы 376000 км. Меридиан бағытында 1200 км-ге
созылған, орташа ені 300 км. Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км
(Солтүстік жағалауының басым бөлігі және Шығыс жағалауының Солтүстік
жартысыы). Беті мұхит деңгеиінен 28 м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м,
орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл,
т.б. 50-ге тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем,т.б.). Ірі
түбектері Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс
жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғарғы тұрған кезеңін
дәлелдейтін теңіз террасалары көп [5].
Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26°С, оңтүстігінде
27-28°С-ға дейін жылынады. Қыста Солтүстік тайыз бөлігі қатады,
Оңтүстігінде судың температурасы 10°С-ға жуық болады [1].
Каспий теңізі – жер шарындағы ең ірі тұзды көл. Кспий теңізі
өсімдіктер дүниесіне онша бай емес. Мұнда өсімдіктердің 500 түрі кездеседі.
өсімдіктері негізінен көк жасыл және диатомды балдырлар түрлері болып
келеді. Каспий теңізінде балық пен жануарлардың 854 түрі кездеседі. Мұнда
негізінен бекіре тұқымдас балықтар, майшабақ және моллюскалар тіршілік
етеді. Мұнда Арктика теңіздерінен (Каспий ит балығы), Жерорта теңізі
алабынан қоныс аударған жануарлар мен балықтың 15 түрі мекендейді. Теңіз
фаунасының негізін эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-і,
моллюскалардың 80%-і, балықтардың 50%-і) құрайды. Каспий теңізінің балық
қоры 2,9 млн. т болса, оның 40%-і Солтүстік Каспий бөлігінің үлесіне тиеді.
Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған, ол ежелден балық
ауланатын маңызды су айдыны. Теңізден бекіре тұқымдасы, майшабақ, табан,
торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Бекіре тәрізділердің
дүниежүзілік өнімінің 90%-і осында ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық
өндіретін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың
бірінде. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне кедергі
келтіретін өзендерге салынған бөгеттер, судың радиациялық және химиялық
жолмен ластануы және браконерліктің етек алуы бекіренің қорын азайтуда.
Қазіргі заманның балық шаруашылығы – балык аулауды реттеу, бағалы балық
түрлерін табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген [6].
1.1.1. Гидролого - гидрохимиялық режимі
Қазіргі кезде Каспий теңізінің деңгейінің өзгеруіне климаттық және
антропогендік факторлар әсер етеді. Соңғы кездері ең жоғарғы деңгейі 19 ғ-
дың басында(+22,5 м), ең төменгі деңгейі (-29,0 м) 1977 жылы байқалған.
1978 жылдан (20 ғ-дың соңына қарай) теңіз деңгейі 2-2,7 м-ге көтерілді
[7].
Каспийдің шекарасы тереңдігі және түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке
бөлінеді. Құрлықтық қайраңда орналасқан Солтүстік бөлігі тайыз(10-20 м).
Орта тұсындағы ойпаңда тереңдігі 788 м. Оңтүстік бөлігі терең ойпаң (1025
м). Каспий теңізіне 130-дай өзен құяды. Ағынсу көлемінің 80%-ін Еділ, 5%-ке
жуығын Жайық өзендері берсе, Терек, Сулак, Самур өзендері 5%-тен астам,
Кура өзені 6%-ін береді. Жалпы жер беті суының теңізге келіп құятын ең көп
және ең аз жылдың айырмасы 100 жыл ішінде 260 км-ді құрады. Теңіз суы
бетіне шаққанда өзен ағынының мұндай өзгеруі Каспий теңізі деңгеиін 67 см-
ге өзгертеді. Басқаша айтқанда Каспий теңізінің деңгейінің жыларалық
өзгеруі құбылысында өзен ағыны ғана жарты метрді құрайды. Теңізге түсетін
атмосфералық жауын-шашын мөлшері тым аз. Ол теңіз суының деңгейін 1 см-ге
ғана көтереді. Каспий теңізінде Қарабұғазкөл шығанағының маңызы зор.
Әсіресе, оның суының деңгейі мен тұздылығын сақтауға ықпал етеді. Теңізден
келген әрбір км су шығанаққа 13-15 млн. т әр түрлі минералды тұздар алып
келеді. Қарабұғазкөл теңіздің буландырғышы рөлін атқарады. Каспий теңізінің
тұздылығы Еділ мен Жайық өзендері сағасына жақын маңында 0,1-0,3‰,
оңтүстік – шығыста 13‰- ге дейін көтеріледі.
Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің
дамуына байланысты Қазақстанның Батыс өңірінде қалыптасқан табиғи,
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық жағдай. Жыл бойына Каспий теңізінің
деңгейі желқума – желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5-1 м-ге дейін
ауытқып отырады. 1837-1990 жылдары жүргізілген бақылау жұмыстарының
нәтижесінде, Каспий теңізінің су деңгейі мөлшерінің өзгеруі 1930 және 1980-
1990 жылдар аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929-1941 жылдары су
деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 жылы бұл көрсеткіш ең төменгі абсолюттік
мөлшеріне (29,01 м) жетті. 1978-1995 жылдары су деңгеиі 2,35 м-ге
көтеріліп, 1995 жылы бұл көрсеткіш -26,66 м болды. Су деңгеиінің
тұрақсыздығы климаттың өзгеруі мен теңіз суының молаюына байланысты болып
табылады. Судың тұздылығы 0-12‰. Каспий теңізінің морфологиялық жағдайына
байланысты Солтүстік Каспий, Орталық Каспий, Оңтүстік Каспий болып
бөлінеді. Теңіздің Қазақстандық бөлігі – Солтүстік-Шығыс жағалауы Атырау
және Маңғыстау облыстарының аумағында. Солтүстік Каспий теңіздің басқа
бөліктерінен өзінің алып жатқан географиялық орны, теңіз түбінің құрылымы,
тұздылық және температуралық режимі, су теңгермесі және тағы басқалар
бойынша ерекшеленеді. Оңтүстік және Орталық Каспийге қарағанда таяз болатын
Солтүстік Каспий аумағы-80мың км. Оған келіп құятын өзендердің жылдық су
ағымының жиынтығы жалпы Каспий теңізіне құятын барлық өзендердің ағымының
88%-ін құрайды.
Теңіз суының ең ауыр ластаушысы-ыдырамайтын ауыр металдар(мыс, мырыш,
барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкгл (рұқсат етілген шектен 2
есе артық), ал барийдікі-50 мкгл (бұл 5 есе артық).
1.1.2. Судағы токсиканттардың құрамы және кеңістіктегі таралуы
Солтүстік Каспийде негізгі ластаушы заттар болып мұнай көмірсутектері
(НУ), фенолдар, ауыр металдар (ТМ), хлорорганикалық пестицидтер (ХОП) және
синтетикалық үстіңгі автивті заттар (СПАВ) саналады. Осылардың ішіндегі
бастапқысы – мұнай көмірсутектері (НУ), олардың деңгейі Солтүстік Каспий
акваториясының үлкен бөлігінде 1 ден 6 ға дейінгі ПДК-ны құрайды .
Солтүстік Каспий суындағы мұнай және оның өнімдерінің маңыздылығы өзен
суының деңгейін 2 есеге жоғарылатады.
Жалпы Солтүстіктен төмен Орталық Каспийдің ластануы полютанттардың
кеңістіктегі таралуының біркелкі болмауымен сипатталады. Орталық Каспийдің
батыс бөлігіндегі негізгі ластаушылар болып (60-80%) фенол саналады, содан
кейін (20% дейін) мұнай көмірсутектері болып табылады, сонымен қатар ауыр
металдар мен пестицидтер жатады. Орталық Каспийдің шығыс бөлігінде
негізінен мұнай көмірсутектері мен ауыр металлдар кездеседі.
Оңтүстік Каспийдің ластануы суда мұнайдың ерітілген фракциясы және
мұнай өнімдерінің болуымен білінеді. Теңіздің бұл бөлігінде таксиканттардың
басқа түрлері де кездеседі, мысалы, ауыр металдар, хлорорганикалық
пестицидтер, синтетикалық үстіңгі активті заттар. Оңтүстік Каспий суындағы
мұнай өнімдерінің жоғары болуы, біріншіден бұл жерден көмірсутекті шикізат
алынуымен түсіндіріледі.
Осыған байланысты бекіре балықтары тіршілік ететін барлық акваторияда
балықшаруашылығы суқоймаларына рұқсат етілген концентрациясы шектеуші
мөлшерін жоғарылататын токсикалық заттарды анықтайды [2].
1.2. Орыс бекіресінің систематикасы, биологиясы және сандық
көрсеткішінің қазіргі жағдайы
Орыс бекіресінің систематикасы
Тип: Chordata – Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata – Омыртқалылар
Бөлім: Gnathostomata – Жақтылар
Класс үсті: Pisces – Балықтар
Класс: Chondrichthyes – Шеміршекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii – Сәулеқанатты балықтар
Отряд үсті: Ganoidomorpha – Ганойдтылар
Тобы: Chondrostei – Шеміршекті ганойдтылар
Отряд: Acipenseriformes – Бекіретәрізділер
Тұқымдас: Acipenseridae – Бекірелер
Түр: Acipenser guldenstedti Brandt – Орыс бекіресі [8].
Биологиясы. Орыс бекіресі (Acipenser guldenstadti Brandt)
шеміршекті гонойдтылар немесе бекіретәрізділер (Acipenseriformes) отрядына
жататын, бекірелер (Acipenseridae) тұқымдасына жатады. Шеміршекті
ганойдтылар ежелгі, өз құрылысында бірқатар ежелгі белгілерді сақтап қалған
топ [9].
Каспий бекірелері, сүйріктен басқалары анадромды түрге жатады. Олардың
тіршілік ету арелалы, өмірінің үлкен бөлігін өткізетін Каспий теңізі
акваториясы болып табылады. Жыныстық жасына жеткенде олар көбею үшін
өзендерге ұзақ өрістеу миграциясына шығады (Еділ, Жайық, Терек, Кура, және
т.б.). Бекірелердің өзенде тіршілік ету кезеңі ұзақ емес, бірақ түр сақтап
қалуда және қайта өндіруде маңызды орын алады. Қазіргі кезде негізгі
өрістеу орны және шабақтардың скаты мен жайылуы үшін оптимальды жағдай Еділ
мен Жайықта сақталған, осыған байланысты қазір Волжск және Жайық
популяциялары тек салыстырмалы түрде алуан түрлі. Жазғы кезеңде бекіре
балықтарының басты бөлігі Солтүстік Каспийде, Орталық Каспийдің батыс
аймағында және Оңтүстік Каспийдің шығыс бөлігінде тіршілік етеді. Көктемге
қарай, жағалау суының ақырындап суытуымен байланысты, бекірелерде өздері
қыстайтын орнына, теңіздің үлкен тереңдіктеріне, Оңтүстікке миграциясы
басталады. Қыс жылы болған жағдайда бекірелер популяциясының едәуір бір
бөлігі Сотүстік және Орталық Каспийдің шекаралық ауданында қалады. Көктемгі
кезеңде балықтардың керісінше. Сотүстік Каспийге ауысуы байқалады, ол жерде
ерсек особьтар өрістеу үшін өзенге кіреді [3].
Орыс бекіресі Каспий, Қара және Азов теңізінің бассейндерін
мекендейді. Каспий теңізінде ол өткінші түрі, бірақ Жайық өзенінде тұрақты
түрлеріде болған (үнемі өзенде мекендеушілер) (жж 1971). Уылдырық шашу
орнына байланысты Волжск, Куринск, Жайық, бекірелерін ажыратады [10].
Орыс бекіресі теңізде негізінен белгілі бір орындарда немесе қыстау
орнында көптеп кездеседі. Орыс бекіресінің негізгі массасы Еділге
өрістейді. Төменгі Еділде өрістеу мамырдан тамызға дейін жүреді, ортаңғы
Еділде мамыр – маусым аяғынан тамызға дейін жүреді. Жайықта сәуір аяғында –
мамырда жүреді. Уылдырықтарын өзеннің қатты ағысы бар жеріне, тығыз
грунтқа 4-10 м тереңдікте салады.
Еділ мен Жайықта 2 рет кіретіні анықталған: көктемде неғұрлым азырақ
(сәуірден бастап) және күзде неғұрлым көбірек (тамызда) [11].
Орыс бекіресі уылдырық шашу үшін Каспийден Едіге кіреді, Жайыққа аз
кіреді. Волжск бекіресінің жыныстық жетілуі 10 жасында болады,
аналықтарында 13 жасында жыныстық жетіледі. Куринск бекіресінің жыныстық
жетілуі бұдан да кешірек жүреді, аталықтарында 13-14 аналықтарында 19-30
жасында жыныстық жетіледі. Азов бекіресі жынстық жасына: аталықтары 8-9
жасында, аналықтары 10-14 жасында жетіледі.
Орыс бекіресінің ең ұзақ жасы – 48 жас, ең ұзын ұзындығы 230 см,
салмағы 80 кг нан 120 кг ға дейін жетуі мүмкін.
Соңғы жылдары жас қатары қысқаруы мен бекірелердің популяциясының
өрістеудегі аналықтар үлесі қысқаруы байқалған. Мысалы, орыс бекіресінің
максимальды жасы 33 тен 20 жасқа дейін қысқарған. Сонымен қатар өрістеу
популяциясының жыныстық құрамы өзгерген. Мысалы, орыс бекіресінің Жайықтық
өрістеу популяциясының құрамы 1997-2002 жыл аралығындағы зерттеулер
нәтижелері бойынша аталықтар көбейгені анықталған; өрістеуші популяция
бөлігіндегі аналықтар үлесі 2001 жылы барлығы 19,2%, 2002 жылы - 24,8 %,
құраған, бұл жағдайда 1 аналыққа 8 аталықтан келіп отырған. Аталықтардың
аналықтардан 2 есе артықшылығы өрістеу кезінде жыныстық оптимальды ара
қатынасы ретінде көрсетіледі [12].
Орыс бекіресінің тұқымдылығы 84 тен 837 мың уылдырық, орташа 250-350
мың уылдырықты құрайды.
Көп жылғы мәліметтер бойынша орыс бекіресінің аталықтарының санының
жоғарылағаны анықталады. Бұл балықтың аналықтары әдетте аз болады, және
олардың саны 23,5 тен 51,1% ауытқыған(аналықтардың көбеюі тек 1988-1989
жылдары анықталған). 2004 жылғы көрсеткіштер аналықтардың ең төменгі санын
көрсеткен.
Каспий теңізінде қазіргі интенсивті өндіріс жағдайына байланысты соңғы
жылдары бекірелер өзінің шеткі жасына дейін өмір сүрмейді. Егер бұрынғы
жылдары Каспийде орыс бекіресі 50-ге жуық жыл өмір сүрсе, ал қазіргі кезде
оның максимальды жасы 38-40 жасқа төмендеген.
Жүргізілген бақылауларға қарағанда Жайық бекіресінің өрістеуші бөлігін
соңғы жылдары 8-34 жас аралығындағы даралар құраған. Аналық жасы 10-35 жас
аралығында, аталықтарының жасы 8-32 жас аралығында ауытқып отырады [13].
Каспий теңізінде бекіре ерте жасында омыртқасыздармен (гаммаридтермен,
мизидалармен, нерейспен және т.б.) қоректенеді, жасына байланысты
маллюскамен (жж, 1971) қоректенуге көшеді. Соңғы жылдары теңіз акваториясы
бойынша бекірелердің жайылым жағдайының нашарлағаны анықталған. 2004 жылы
Орталық Каспийде бекіренің қоректенуі аса жоғары емес қарнының толысу
индексі 16,7% мен сипатталады. Оңтүстік Каспийде бекіренің негізгі рационы
маллюска (Mytilaster lineatus) мен балықтан тұрған. Бұл аймақта бекіренің
қоректенуі жоғары деңгейде 39,3 % сипатталған, және Орталық Каспий мен
Солтүстік Каспийге қарағанда 2 есеге жуық жоғары болған. Айтып кететін
жайт, Солтүстік Каспийдегі жайылым жағдайы бекірелердің барлық түріне
шиеленіскен болған, севрюгада қарынның толық индексі 4,0% құралған, ол
2003жылға қарағанда 1,5 есе төмен, ал қорытпада - 14,0% [14].
Сандық көрсеткіші. Сонғы жылдары барлық бекірелердің сандық көрсеткіші
мен кәсіптік аулау қоры, оларды аулау кезінде дәл сипатталған (таблица 1).
Кесте 1
Каспий бассейнінде бекірелерді аулау (Мажник, Власенко және т.б.
бойынша, 2005)
Аулау аймағы Жылдар
1990 1995 2001 2003 2004
Солтүстік Батыс Каспий 11,66 2,8 0,42 0,258 0,165
(ресейлік регион) мың т мың т мың т мың т мың т
Каспий бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің төмендеуі антропогенді
және табиғи факторлар себебінен болған; кәсіптік өлшемдегі балықтарды
броконьерлік кәсіпте алып тастау; мұнай зерттеу жұмыстарынан қалған
көмірсутектермен теңіздің ластануының жоғарлауынан қоректік базаның
өзгеруі, сонымен қатар өзендермен келген ластаушы заттар әсерінен; теңіз
деңгейінің өзгеруімен. 2-ші таблицада көп жылғы кезең бойынша Каспий
бекірелерінің сандық көрсеткішінің төмендеуінің мәліметтері көрсетілген.
Кесте 2
Каспий теңізіндегі бекірелердің абсолютті сандық көрсеткіші, млн.
дана. (Мажник, Власенко және т.б. 2005 бойынша).
Жылдар Қорытпа Бекіре Шоқыр Жалпы
1978 12,06 60,05 69,7 142,26
1983 15,02 46,6 53,1 114,72
1987 13,8 42,2 44,9 100,9
1988 13,4 42,7 41,8 97,9
1990 10,9 38,1 39,3 88,3
1991 10,9 38,1 37,9 86,9
1994 8,9 21,2 13,6 43,7
1998 7,6 23,0 11,6 42,2
1999 9,3 29,2 13,8 52,3
2000 5,0 23,0 10,1 38,1
2001 9,3 24,4 14,8 48,5
2002 11,6 33,43 15,8 60,83
2003 8,5 34,8 8,72 52,02
2004 5,3 35,9 7,3 48,5
Бұл таблицадан бекіре балықтарының қорының құрамы төмендегенін көруге
болады, 2003-2004 жылдары теңізде балықтардың сандық көрсеткіші күрт
төмендегенін байқаймыз, ол негізінен қорытпа мен шоқыр есебінен.
2001-2005 жылдары тралмен аулауда түрдің сандық көрсеткіші бойынша
басым болғаны орыс бекіресі. 2001 жылы Солтүстік Каспийде оның сандық
көрсеткіші барлық басқа бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің 56-76% ін
құраған. Ірі особьтар (аулау ұзындығындағы) үлесінің жоғарылағаны
белгіленеді [15].
2004 жылы барлық бекірелердің сандық көрсеткішінің 91,1% орыс бекіресі
құраған, бұл уақытта теңізде 7,7 % шоқыр үлесіне тиген, ол қорытпа 1,5%
ғана құраған. 2004 жылы жазда теңізде жайылымдағы популяциялардың 87,0%-н
шабақтар құраған. Қысқы зерттеулерде кәсіптік өлшемдегі емес даралардың
(95,8%) болатынын көрсеткен [16].
Бекіренің абсалютті ұзындығы мен дене салмағының орташа көрсеткіші
төмендейді, мысалы, Солтүстік Каспийдің таяз сулы акваториясында даралар
ұзындығы (2003 ж. салыстырғанда) - 9,0 см-ге, ал дене салмағы - 1,07 кг-ға
азайған. Ол Каспий теңізінің Солтүстік таяз сулы аймағында азайған,
қоректік бентостық организмдер биомассасының өзгеруімен байланысты [17].
2004 жылы тралмен аулауда орыс бекіресінің жастық құрамы 1 жылдықтан
бастап 32 жасқа дейінгі 25 ұрпақтағы балықтармен көрсетілген. Балықтардың
негізгі саны (56,5%) 1996-2001 жылдары ұрпақ дараларынан тұрған. Бекіренің
орташа жасы 8,5 жас, ал 2003 жылы - 12,6 жасқа қарағанда едәуір азайған.
Теңіздің барлық ауданында кәсіптік өлшемдегі балықтар үлесі төмендеген, ол
популяцияның кәсіптік бөлігінің әлсірегенін айқындайды [16].
1.3. Балықтардың гонадо - және гаметогенезі
Балықтардың жыныс бездеріне гистологиялық сиспаттама беру үшін олардың
даму стыларың білу қажет.
Аналық бездін дамуы немесе оогенез. Балықтар оогенезінде басқа да
омыртқалы жануарлардағыдай 4 кезеңді ажыратады: I – көбею немесе
оогониальды, II – превителлогенез (цитоплазмалық, протоплазматикалық немесе
қысқа бойлы), ІІІ – вителлогенез (трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық
немесе ұзын бойлы), IV – пісіп жетілуі кезеңі. Әр кезең өзіндік
ерекшелігімен сипатталады.
І. Көбею кезеңі. Бұл кезеңде жыныс клеткалары, гонадада орналасқан,
алғашқы жыныс клеткаларының ұрпағы болып табылатын, оогониялармен
сипатталады. Бірнеше рет митотиналық бөлінудің арқасында жыныс клеткасының
қорын қалыптастыратын оогониялар саны көбейеді. Оогонии – аналық қатардың
ең майда клеткасы, әдетте оның диаметрі 10-20 мкм. Ядросы салыстырмалы
түрде ірі, диаметрі 5-7 мкм. Жұмыртқа қабықшасы, гонада стромасы жекленген
клеткалары жабысып тұратын мембраалармен сипатталады. Балықтар гонадасында
жыныс безінің анатомиялық дифференциясы кезінде тек оогония ерте жасында
болады. Жұмыртқа салгыш пластикалары әлі жоқ, және оогонилері гонада
қалындығында орналасады.
ІІ. Превителлогенез кезеңі. Бұл кезеңнің жыныс клеткаларының негізгі
белгілері сарыуыз қосылуының болмауы болып табылады. Бұл кезеңде
цитоплазманың, ядро өлшемінің, ядроның және клеткалық органеллалар санының
мөлшерінің маңызды көбеюі жүреді. Превителлогенез кезеңінде және одан
кейінгі кезеңдерде жетілуінің бірінші бөлінуіне дейінгі жыныс клеткалары 1-
ші реттік ооциттер деп аталады. Превителлогенез кезеңі бойында клетканы
вителлогенезге дайындайтын, цитоплазма мен ядро құрылысында маңызды
өзгерістер жүреді.
ІІІ. Вителлогенез кезеңі. Бұл кезеңде ооцитте трофикалық, сонымен
қатар болашақ ұрыққа қажетті нәрлі (сарыуыз,май) заттар жиналады, оның
нәтижесінде ооцит өлшемі қатты жоғарылайды. Бұл кезең бойында ооциттің
барлық компоненттерінде өзгерістер жүреді.
Вителлогенез кезеңінде ооциттердің дамуының бірнеше фазасын ажыратады:
(D1 – D2) Цитоплазма вакуолизациясының басталуы. 1-2 қатар вакуоль
құрылуы. Кейбір түрлерде өте ұсақ сарыуыз түйіршіктерінің пайда болуы
мүмкін.
(D3) Вакуолизацияның жалғасы. Бірнеше қатар вакуоль құрылуы.
Вакуольдар арасында ұсақ сарыуыз түйіршіктері пайда болуы мүмкін.
(D4-D6) Сарыуыздың интенсивті жиналуы. Түйіршіктер вакуольдер арасында
да және одан бос аймақтарда да орналасады.
(Е) Сарыуызбен толтырылған ооцит.
Осыған орай, вителлогенез кезеңінің басталуы цитоплазма аймағының
шеткі немесе ядроайналасында вауольдердің пайда болуымен сипатталады.
Біріншісінде - мукополисахаридтер, екіншісінде – липидтер болады. Кезең
сарыуызға толтырылған дефинитивті өлшемдегі ооциттердің қалыптасуымен
аяқталады [17].
IV. Пісіп жетілу кезеңі. Пісіп жетілу кезеңінде превителлогенез және
вителлогенез кезеңінде 1-ші бөліну профазасында жабылған ооциттің
храмасомды аппаратының ары қарайғы мейотикалық қалыптасуы жүреді. Осымен
бірге ооциттің барлық компоненттерінің белгілі өзгерістері жүреді.
Пісіп жетілуі кезеңінде ядро ооцит центрінен микропиле аймағына
анимальды полюсіне жылжиды. Миграция басталғанда оның ядросы жоғалады, ол
көпшілік ядрошықтар оның центрінде жиналады. Храмасома спирализациясы
басталады. Көп ұзамай прометафаза І кезеңінде ұршық қалыптасады. Мейоздың
бірінші бөлінуі овуляцияға дейінгі бірнеше сағат бұрын жүреді. Ол бірінші
бағыттаушы денешіктің бөлінуіне алып келеді. І –ші реттік ооцит мейоздың 1-
ші бөлінуінен кейін ІІ-ші реттік ооцит болады. Көп ұзамай 1-ші мейотикалық
бөлінуден кейін храмасома мейоздың 2-ші бөлінуінің метафазалық пластинкасын
құрады. ІІ метафазада овуляция жүреді, сонымен бірге ІІ реттік ооциттің
фолликулярлы және дәнекер ұлпа қабықшасынан босауы жүреді.
Пісіп жетілу кезеңінде ооциттің анимальді полюсінде цитоплазма
концентрациясы жүреді.Сарыуыз түйіршіктері суланады және кристалдық
құрылымын жоғалтады.
Фолликулярлы клеткалар ұзынырақ болады, олардың макротүкшелері сәулелі
қабықша каналдарынан созылады, микропиленің тұйықтаушы клеткаларынан
босайды. Фолликулярлы қабықшаның ажырауы жүреді және жұмыртқаның дене
немесе гонада қуысына түсуі жүреді. Пісіп жетілген жұмыртқа болып табылатын
овулирленген жыныс клеткасы негізінен ІІ реттік ооцит болып табылады.
Мейоздың 2-ші бөлінуі тек ооцитке спермия кіргенде ғана аяқталады.
Пісіп жетілу кезеңінде ооцит дамуының 2 фазасын бөліп көрсетеді.
(Е) Ооцит поляризациясына алып келетін анимальды полюстегі ядро
миграциясы. Ядролы мембрананың дезинтеграциясы, кариосфера және оның
капсуласының қалыптасуы. Мейоздың бірінші бөлінуі және метафаза ІІ
бөлінуінің қалыптасуы.
(F) овуляция [18].
Аталық бездің дамуы немесе сперматогенез. Сперматогенез
процессінде ІІ кезеңді ажыратады: І – көбею, ІІ - өсу, ІІІ – пісіп жетілу,
IV – спермия немесе спермиогенез қалыптасуы.
Көбею кезеңінде сперматогониидің митотикалық бөлінуі жүреді, осының
арқасында оның саны едәуір өседі. Алғашқы сперматогонии мен
сперматогориилерді ажыратады.
Алғашқы сперматогониилерді сонымен қатар ұрықтанған, резервті, стволды
немесе Ас (с-стволды) типтегі сперматогония деп те атайды. Бұл тұқымдық
ұрықтағы ең ірі жыныс клеткалары.
Ас типтегі 1 сперматогония бөлінуінің нәтижесінде пайда болатын циста
деп аталатын тобымен орналасады, олар дәнекер – ұлпа клеткасының қабатын
қоршайды. Бір цистадағы жыныс клеткаларының дамуы сперматогенездің барлық
кезеңінде синхронды жүреді. Ол бір циста клеткалары өзара клеткалық
көпіршемен жалғасуымен және өздеріне тән синцитий түзуімен түсіндіріледі.
Сперматогониидің соңғы миграциясы Б типіне қатысты.
Өсу кезеңі. Б типтегі сперматогониилер бөлінуі І реттік сперматоциттер
– мейоз профазасына кіретін, жыныс клеткаларының қалыптасуына алып келеді.
Мейотикалық профаза кезінде І реттегі сперматоциттер көлемінің жоғарылауы
жүреді, ол сперматогенезде өсу кезеңін ажыратуды анықтайды.
Пісіп жетілу кезеңі. Бұл кезеңде мейоздың екі бөлінуі жүреді. Оның
біріншісі І реттік сперматоциттің қалыптасуына алып келеді. ІІ реттік
сперматоциттер гаплойдты және олардың көлемі І реттік сперматоцитке
қарағанда 2 есеге кіші. Пісіп жетілудің бірінші бөлінуінен кейін екіншісі
жүреді, осының нәтижесінде осыдан да майда сперматид клеткасы қалыптасады.
Олардың көлемі ІІ реттік сперматоциттен 2 есеге кіші.
Спермия (спермиогенез) қалыптасу кезеңі. Бұл кезеңде әрбір
сперматидтен бір сперматозойд қалыптасады. Басында сперматид поляризациясы
жүреді, ол клеткалық органеллалардың өзгеруі себебінен болады. Центриольдер
ядроға ауысады, ол ядроның артқы бөлігін көрсетеді. Ядро негізінде
орналасқан немесе ядроның арнайы тереңдігінен созылған алдыңғы центриоль,
проксимальді деп аталады. Біріншіге тік бұрыш астында орналасқан екінші
центриаль, дистальді немесе бозальді денешік деп аталады.
Гонаданың пісіп жетілген кезеңін (аналық без және тұқымдық) пісіп
жетілудің 6 балдық шкаласымен анықтайды [19].
1.4. Бауыр гистологиясы
Балықтардың бауыр гистологиясы нашар зерттелген. Омыртқалы
жануарлардың барлығында бауыр асқорыту түтіктін сыртында орналасатын үлкен
без. Бауыр біруақытта экзокринді де эндокринді де без болады. Оның
экзокринді секреті өт деп аталады, ол өт ағымы жүйесінде ашішекке ашылады.
Эндокринді секрет қанға бөлінеді. Бауыр паренхима мен стромадан тұрады.
Паренхима гепатоцит деп аталатын эпителиальді клеткалармен сипатталған, ол
барлық бауыр клеткаларының 60%-ға жуығын құрайды. Строма дәнекер ұлпадан
тұрады және қан тамырлары мен лимфа тамырларының қабығын қалыптастырады,
синусоид және бауыр бөліктерінің қолқасын қалыптастырады, сонымен қатар
бауырдың сыртқы глиссонды қабықшасын қалыптастырады. Дәнекер ұлпаның
гепатоцитке арақатынасы өте аз [20].
Бауыр паренхимасы бауыр бөліктеріне бөлінеді. Классикалық бауыр
бөліктері полиэдрикалық пішінде болады, ол бөлікаралық қолқа деп аталатын,
жұмсақ дәнекер ұлпа қабаттарымен бір-бірінен бөлінген. Бауыр - ас қорыту
жолының безі, ол организімнің ішкі ортасының тұрақтылығын ұстауға
бағытталған ас қорыту, зат алмасу, кан айналу және қорғанышты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЗООЛОГИЯ ЖӘНЕ ГИСТОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
КАСПИЙ ОРЫС БЕКІРЕСІНІҢ (ACIPENSER GULDENSTEDTI BRANDT) КӨБЕЮ ЖҮЙЕСІ МЕН
БАУЫРЫНЫҢ ГИСТО – ФУНКЦИОНАЛЬДЫ ЖАҒДАЙЫ
Орындаған:
БШ мамандығының 4 курс студенті
Найманханова Р.
Норма бақылаушысы -------------------------------- Қожабаева Э.
"-----------"---------------2008 ж.
Ғылыми жетекшісі б.ғ.к., доцент ----------------------Көбегенова С.С.
"-----------"---------------2008 ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор------------------------Нұ ртазин С.Т
"-----------"---------------2008 ж.
АЛМАТЫ, 2008 ж.
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмыстың тақырыбы: Каспий орыс бекіресінің (Acipenser
guldenstedti Brandt) көбею жүйесінің және бауырының гисто-функциональды
жағдайы.
Бітіру жұмыс 30 беттен, 3 кестеден, 10 суреттен, 25 әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: орыс бекіресі, тұқымдылық, аналық без,
сперматогониялар, сперматоциттер, оогониялар, ооциттер, бауыр,
гепатоциттер, Каспий экологиясы, токсиканттар, көбею жүйесіне және бауырына
әсері.
Жұмыстың мақсаты: орыс бекіресінің көбею жүйесінің және бауырының
гистологиялық құрылысын Каспий эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыра
отырып зерттеу.
Міндеттері:
- орыс бекіресінің систематикасымен, биологиясымен, экологиясымен,
казіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен және
бауырынан препарат жасау;
- прапараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерді эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Бітіру жұмыста гистологиялық әдістемелерді қолдана отырып орыс
бекіресінің көбею жүйесі мен бауыры қарастырылды. Аналық және аталық
бездерінін гистологиялық құрлысында әр түрлі бұзылыстар байқалған. Алынған
зерттеу нәтижелерін әдебиеттегі мәліметтермен және Каспий экологиялық және
токсикологиялық жағдайымен салыстыра отырып талқыладық.
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
4
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
5
1.1. Каспий теңізінің қысқаша физика-географиялық сипаттамасы 5
1.1.2. Гидролого-гидрохимиялық режимі
6
1.1.3. Судағы токсиканттардың құрамы және кеңістіктегі таралуы
7
1.2.Орыс бекіресінің систематикасы, биологиясы және сандық
көрсеткішінің қазіргі жағдайы
8
1.3. Балықтардың гонада және гаметогенезі
12
1.4. Бауыр гистологиясы
15
II.МАТЕРИАЛДАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР
16 III.ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛҚЫЛАУ 17
3.1. Орыс бекіресінің жыныс бездерінің гистологиялық құрылысы 17
3.2. Орыс бекіресінің бауыр гистологиясы
22
ҚОРЫТЫНДЫ
28
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
29
КІРІСПЕ
Каспий теңізі дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны. Каспий теңізінде
балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре тұқымдасы, майшабақ,
табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий теңізі қара
уылдырық өндіретін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы
орындардың бірінде.
Қазіргі уақытта Каспий теңізінің экологиялық жағдайы нашарлап бара
жатыр. Ол Каспий теңізіндегі мұнай-газ өндірісінің дамуына байланысты.
Сонымен байланысты теңіз суының ең ауыр ластаушылары-ыдырамайтын ауыр
металдар(мыс, мырыш, барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкгл
(рұқсат етілген шектен 2 есе артық), ал барийдікі-50 мкгл (бұл 5 есе
артық) [1].
Осыған байланысты бекіре балықтары тіршілік ететін барлық акваторияда
балықшаруашылығы суқоймаларына рұқсат етілген концентрациясы шектеуші
мөлшерін жоғарылататын токсикалық заттарды анықтайды [2].
Каспий бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің төмендеуі антропогенді
және табиғи факторлар себебінен болған [3].
Каспий теңізінің ластанған теңіз суының әсері бекіре балықтарының
морфо – функциональды жағдайына және репродуктивті потенциасына әкеледі.
Сондықтан осы жұмыстың максаты - орыс бекіресінің көбею жүйесінің және
бауырының дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу және Каспий эко -
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Міндеттері:
- орыс бекіресінің систематикасымен, биологиясымен, экологиясымен,
казіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- прапараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерді эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
I. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1. Каспий теңізінің қысқаша физика-географиялық сипаттамасы
Каспий теңізі (ескі тарихи атаулары: Гиркан, Хвалын, Хазар т,б)-
Еуразия орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние
жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды [1].
Каспий алабының солтүстігінде, жалпы сырт шоқыларының шығысында
Мұғаджар тауы мен Ембі үстірті орналасқан. Сондықтан жерінің ылдилығына
байланысты мұндағы өзендер сулары солтүстіктен оңтүстікке қарай ағады [4].
Каспий теңізінің қалыптасуы ұзақ мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз
суы бірде жағалауды басты, бірде суы кейін қайтып отырды.
Каспий теңізінің ауданы 376000 км. Меридиан бағытында 1200 км-ге
созылған, орташа ені 300 км. Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км
(Солтүстік жағалауының басым бөлігі және Шығыс жағалауының Солтүстік
жартысыы). Беті мұхит деңгеиінен 28 м төменде жатыр. Ең терең жері 1025 м,
орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл,
т.б. 50-ге тарта аралдар бар (ірілері: Құлалы, Шешен, Артем,т.б.). Ірі
түбектері Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс
жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрыңғы жоғарғы тұрған кезеңін
дәлелдейтін теңіз террасалары көп [5].
Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26°С, оңтүстігінде
27-28°С-ға дейін жылынады. Қыста Солтүстік тайыз бөлігі қатады,
Оңтүстігінде судың температурасы 10°С-ға жуық болады [1].
Каспий теңізі – жер шарындағы ең ірі тұзды көл. Кспий теңізі
өсімдіктер дүниесіне онша бай емес. Мұнда өсімдіктердің 500 түрі кездеседі.
өсімдіктері негізінен көк жасыл және диатомды балдырлар түрлері болып
келеді. Каспий теңізінде балық пен жануарлардың 854 түрі кездеседі. Мұнда
негізінен бекіре тұқымдас балықтар, майшабақ және моллюскалар тіршілік
етеді. Мұнда Арктика теңіздерінен (Каспий ит балығы), Жерорта теңізі
алабынан қоныс аударған жануарлар мен балықтың 15 түрі мекендейді. Теңіз
фаунасының негізін эндемик жануарлар (шаянтәрізділердің 60%-і,
моллюскалардың 80%-і, балықтардың 50%-і) құрайды. Каспий теңізінің балық
қоры 2,9 млн. т болса, оның 40%-і Солтүстік Каспий бөлігінің үлесіне тиеді.
Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған, ол ежелден балық
ауланатын маңызды су айдыны. Теңізден бекіре тұқымдасы, майшабақ, табан,
торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Бекіре тәрізділердің
дүниежүзілік өнімінің 90%-і осында ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық
өндіретін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың
бірінде. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне кедергі
келтіретін өзендерге салынған бөгеттер, судың радиациялық және химиялық
жолмен ластануы және браконерліктің етек алуы бекіренің қорын азайтуда.
Қазіргі заманның балық шаруашылығы – балык аулауды реттеу, бағалы балық
түрлерін табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген [6].
1.1.1. Гидролого - гидрохимиялық режимі
Қазіргі кезде Каспий теңізінің деңгейінің өзгеруіне климаттық және
антропогендік факторлар әсер етеді. Соңғы кездері ең жоғарғы деңгейі 19 ғ-
дың басында(+22,5 м), ең төменгі деңгейі (-29,0 м) 1977 жылы байқалған.
1978 жылдан (20 ғ-дың соңына қарай) теңіз деңгейі 2-2,7 м-ге көтерілді
[7].
Каспийдің шекарасы тереңдігі және түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке
бөлінеді. Құрлықтық қайраңда орналасқан Солтүстік бөлігі тайыз(10-20 м).
Орта тұсындағы ойпаңда тереңдігі 788 м. Оңтүстік бөлігі терең ойпаң (1025
м). Каспий теңізіне 130-дай өзен құяды. Ағынсу көлемінің 80%-ін Еділ, 5%-ке
жуығын Жайық өзендері берсе, Терек, Сулак, Самур өзендері 5%-тен астам,
Кура өзені 6%-ін береді. Жалпы жер беті суының теңізге келіп құятын ең көп
және ең аз жылдың айырмасы 100 жыл ішінде 260 км-ді құрады. Теңіз суы
бетіне шаққанда өзен ағынының мұндай өзгеруі Каспий теңізі деңгеиін 67 см-
ге өзгертеді. Басқаша айтқанда Каспий теңізінің деңгейінің жыларалық
өзгеруі құбылысында өзен ағыны ғана жарты метрді құрайды. Теңізге түсетін
атмосфералық жауын-шашын мөлшері тым аз. Ол теңіз суының деңгейін 1 см-ге
ғана көтереді. Каспий теңізінде Қарабұғазкөл шығанағының маңызы зор.
Әсіресе, оның суының деңгейі мен тұздылығын сақтауға ықпал етеді. Теңізден
келген әрбір км су шығанаққа 13-15 млн. т әр түрлі минералды тұздар алып
келеді. Қарабұғазкөл теңіздің буландырғышы рөлін атқарады. Каспий теңізінің
тұздылығы Еділ мен Жайық өзендері сағасына жақын маңында 0,1-0,3‰,
оңтүстік – шығыста 13‰- ге дейін көтеріледі.
Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің
дамуына байланысты Қазақстанның Батыс өңірінде қалыптасқан табиғи,
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық жағдай. Жыл бойына Каспий теңізінің
деңгейі желқума – желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5-1 м-ге дейін
ауытқып отырады. 1837-1990 жылдары жүргізілген бақылау жұмыстарының
нәтижесінде, Каспий теңізінің су деңгейі мөлшерінің өзгеруі 1930 және 1980-
1990 жылдар аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929-1941 жылдары су
деңгейі 2 м-ге төмендесе, 1977 жылы бұл көрсеткіш ең төменгі абсолюттік
мөлшеріне (29,01 м) жетті. 1978-1995 жылдары су деңгеиі 2,35 м-ге
көтеріліп, 1995 жылы бұл көрсеткіш -26,66 м болды. Су деңгеиінің
тұрақсыздығы климаттың өзгеруі мен теңіз суының молаюына байланысты болып
табылады. Судың тұздылығы 0-12‰. Каспий теңізінің морфологиялық жағдайына
байланысты Солтүстік Каспий, Орталық Каспий, Оңтүстік Каспий болып
бөлінеді. Теңіздің Қазақстандық бөлігі – Солтүстік-Шығыс жағалауы Атырау
және Маңғыстау облыстарының аумағында. Солтүстік Каспий теңіздің басқа
бөліктерінен өзінің алып жатқан географиялық орны, теңіз түбінің құрылымы,
тұздылық және температуралық режимі, су теңгермесі және тағы басқалар
бойынша ерекшеленеді. Оңтүстік және Орталық Каспийге қарағанда таяз болатын
Солтүстік Каспий аумағы-80мың км. Оған келіп құятын өзендердің жылдық су
ағымының жиынтығы жалпы Каспий теңізіне құятын барлық өзендердің ағымының
88%-ін құрайды.
Теңіз суының ең ауыр ластаушысы-ыдырамайтын ауыр металдар(мыс, мырыш,
барий). Судағы мыс пен мырыштың мөлшері 20 мкгл (рұқсат етілген шектен 2
есе артық), ал барийдікі-50 мкгл (бұл 5 есе артық).
1.1.2. Судағы токсиканттардың құрамы және кеңістіктегі таралуы
Солтүстік Каспийде негізгі ластаушы заттар болып мұнай көмірсутектері
(НУ), фенолдар, ауыр металдар (ТМ), хлорорганикалық пестицидтер (ХОП) және
синтетикалық үстіңгі автивті заттар (СПАВ) саналады. Осылардың ішіндегі
бастапқысы – мұнай көмірсутектері (НУ), олардың деңгейі Солтүстік Каспий
акваториясының үлкен бөлігінде 1 ден 6 ға дейінгі ПДК-ны құрайды .
Солтүстік Каспий суындағы мұнай және оның өнімдерінің маңыздылығы өзен
суының деңгейін 2 есеге жоғарылатады.
Жалпы Солтүстіктен төмен Орталық Каспийдің ластануы полютанттардың
кеңістіктегі таралуының біркелкі болмауымен сипатталады. Орталық Каспийдің
батыс бөлігіндегі негізгі ластаушылар болып (60-80%) фенол саналады, содан
кейін (20% дейін) мұнай көмірсутектері болып табылады, сонымен қатар ауыр
металдар мен пестицидтер жатады. Орталық Каспийдің шығыс бөлігінде
негізінен мұнай көмірсутектері мен ауыр металлдар кездеседі.
Оңтүстік Каспийдің ластануы суда мұнайдың ерітілген фракциясы және
мұнай өнімдерінің болуымен білінеді. Теңіздің бұл бөлігінде таксиканттардың
басқа түрлері де кездеседі, мысалы, ауыр металдар, хлорорганикалық
пестицидтер, синтетикалық үстіңгі активті заттар. Оңтүстік Каспий суындағы
мұнай өнімдерінің жоғары болуы, біріншіден бұл жерден көмірсутекті шикізат
алынуымен түсіндіріледі.
Осыған байланысты бекіре балықтары тіршілік ететін барлық акваторияда
балықшаруашылығы суқоймаларына рұқсат етілген концентрациясы шектеуші
мөлшерін жоғарылататын токсикалық заттарды анықтайды [2].
1.2. Орыс бекіресінің систематикасы, биологиясы және сандық
көрсеткішінің қазіргі жағдайы
Орыс бекіресінің систематикасы
Тип: Chordata – Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata – Омыртқалылар
Бөлім: Gnathostomata – Жақтылар
Класс үсті: Pisces – Балықтар
Класс: Chondrichthyes – Шеміршекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii – Сәулеқанатты балықтар
Отряд үсті: Ganoidomorpha – Ганойдтылар
Тобы: Chondrostei – Шеміршекті ганойдтылар
Отряд: Acipenseriformes – Бекіретәрізділер
Тұқымдас: Acipenseridae – Бекірелер
Түр: Acipenser guldenstedti Brandt – Орыс бекіресі [8].
Биологиясы. Орыс бекіресі (Acipenser guldenstadti Brandt)
шеміршекті гонойдтылар немесе бекіретәрізділер (Acipenseriformes) отрядына
жататын, бекірелер (Acipenseridae) тұқымдасына жатады. Шеміршекті
ганойдтылар ежелгі, өз құрылысында бірқатар ежелгі белгілерді сақтап қалған
топ [9].
Каспий бекірелері, сүйріктен басқалары анадромды түрге жатады. Олардың
тіршілік ету арелалы, өмірінің үлкен бөлігін өткізетін Каспий теңізі
акваториясы болып табылады. Жыныстық жасына жеткенде олар көбею үшін
өзендерге ұзақ өрістеу миграциясына шығады (Еділ, Жайық, Терек, Кура, және
т.б.). Бекірелердің өзенде тіршілік ету кезеңі ұзақ емес, бірақ түр сақтап
қалуда және қайта өндіруде маңызды орын алады. Қазіргі кезде негізгі
өрістеу орны және шабақтардың скаты мен жайылуы үшін оптимальды жағдай Еділ
мен Жайықта сақталған, осыған байланысты қазір Волжск және Жайық
популяциялары тек салыстырмалы түрде алуан түрлі. Жазғы кезеңде бекіре
балықтарының басты бөлігі Солтүстік Каспийде, Орталық Каспийдің батыс
аймағында және Оңтүстік Каспийдің шығыс бөлігінде тіршілік етеді. Көктемге
қарай, жағалау суының ақырындап суытуымен байланысты, бекірелерде өздері
қыстайтын орнына, теңіздің үлкен тереңдіктеріне, Оңтүстікке миграциясы
басталады. Қыс жылы болған жағдайда бекірелер популяциясының едәуір бір
бөлігі Сотүстік және Орталық Каспийдің шекаралық ауданында қалады. Көктемгі
кезеңде балықтардың керісінше. Сотүстік Каспийге ауысуы байқалады, ол жерде
ерсек особьтар өрістеу үшін өзенге кіреді [3].
Орыс бекіресі Каспий, Қара және Азов теңізінің бассейндерін
мекендейді. Каспий теңізінде ол өткінші түрі, бірақ Жайық өзенінде тұрақты
түрлеріде болған (үнемі өзенде мекендеушілер) (жж 1971). Уылдырық шашу
орнына байланысты Волжск, Куринск, Жайық, бекірелерін ажыратады [10].
Орыс бекіресі теңізде негізінен белгілі бір орындарда немесе қыстау
орнында көптеп кездеседі. Орыс бекіресінің негізгі массасы Еділге
өрістейді. Төменгі Еділде өрістеу мамырдан тамызға дейін жүреді, ортаңғы
Еділде мамыр – маусым аяғынан тамызға дейін жүреді. Жайықта сәуір аяғында –
мамырда жүреді. Уылдырықтарын өзеннің қатты ағысы бар жеріне, тығыз
грунтқа 4-10 м тереңдікте салады.
Еділ мен Жайықта 2 рет кіретіні анықталған: көктемде неғұрлым азырақ
(сәуірден бастап) және күзде неғұрлым көбірек (тамызда) [11].
Орыс бекіресі уылдырық шашу үшін Каспийден Едіге кіреді, Жайыққа аз
кіреді. Волжск бекіресінің жыныстық жетілуі 10 жасында болады,
аналықтарында 13 жасында жыныстық жетіледі. Куринск бекіресінің жыныстық
жетілуі бұдан да кешірек жүреді, аталықтарында 13-14 аналықтарында 19-30
жасында жыныстық жетіледі. Азов бекіресі жынстық жасына: аталықтары 8-9
жасында, аналықтары 10-14 жасында жетіледі.
Орыс бекіресінің ең ұзақ жасы – 48 жас, ең ұзын ұзындығы 230 см,
салмағы 80 кг нан 120 кг ға дейін жетуі мүмкін.
Соңғы жылдары жас қатары қысқаруы мен бекірелердің популяциясының
өрістеудегі аналықтар үлесі қысқаруы байқалған. Мысалы, орыс бекіресінің
максимальды жасы 33 тен 20 жасқа дейін қысқарған. Сонымен қатар өрістеу
популяциясының жыныстық құрамы өзгерген. Мысалы, орыс бекіресінің Жайықтық
өрістеу популяциясының құрамы 1997-2002 жыл аралығындағы зерттеулер
нәтижелері бойынша аталықтар көбейгені анықталған; өрістеуші популяция
бөлігіндегі аналықтар үлесі 2001 жылы барлығы 19,2%, 2002 жылы - 24,8 %,
құраған, бұл жағдайда 1 аналыққа 8 аталықтан келіп отырған. Аталықтардың
аналықтардан 2 есе артықшылығы өрістеу кезінде жыныстық оптимальды ара
қатынасы ретінде көрсетіледі [12].
Орыс бекіресінің тұқымдылығы 84 тен 837 мың уылдырық, орташа 250-350
мың уылдырықты құрайды.
Көп жылғы мәліметтер бойынша орыс бекіресінің аталықтарының санының
жоғарылағаны анықталады. Бұл балықтың аналықтары әдетте аз болады, және
олардың саны 23,5 тен 51,1% ауытқыған(аналықтардың көбеюі тек 1988-1989
жылдары анықталған). 2004 жылғы көрсеткіштер аналықтардың ең төменгі санын
көрсеткен.
Каспий теңізінде қазіргі интенсивті өндіріс жағдайына байланысты соңғы
жылдары бекірелер өзінің шеткі жасына дейін өмір сүрмейді. Егер бұрынғы
жылдары Каспийде орыс бекіресі 50-ге жуық жыл өмір сүрсе, ал қазіргі кезде
оның максимальды жасы 38-40 жасқа төмендеген.
Жүргізілген бақылауларға қарағанда Жайық бекіресінің өрістеуші бөлігін
соңғы жылдары 8-34 жас аралығындағы даралар құраған. Аналық жасы 10-35 жас
аралығында, аталықтарының жасы 8-32 жас аралығында ауытқып отырады [13].
Каспий теңізінде бекіре ерте жасында омыртқасыздармен (гаммаридтермен,
мизидалармен, нерейспен және т.б.) қоректенеді, жасына байланысты
маллюскамен (жж, 1971) қоректенуге көшеді. Соңғы жылдары теңіз акваториясы
бойынша бекірелердің жайылым жағдайының нашарлағаны анықталған. 2004 жылы
Орталық Каспийде бекіренің қоректенуі аса жоғары емес қарнының толысу
индексі 16,7% мен сипатталады. Оңтүстік Каспийде бекіренің негізгі рационы
маллюска (Mytilaster lineatus) мен балықтан тұрған. Бұл аймақта бекіренің
қоректенуі жоғары деңгейде 39,3 % сипатталған, және Орталық Каспий мен
Солтүстік Каспийге қарағанда 2 есеге жуық жоғары болған. Айтып кететін
жайт, Солтүстік Каспийдегі жайылым жағдайы бекірелердің барлық түріне
шиеленіскен болған, севрюгада қарынның толық индексі 4,0% құралған, ол
2003жылға қарағанда 1,5 есе төмен, ал қорытпада - 14,0% [14].
Сандық көрсеткіші. Сонғы жылдары барлық бекірелердің сандық көрсеткіші
мен кәсіптік аулау қоры, оларды аулау кезінде дәл сипатталған (таблица 1).
Кесте 1
Каспий бассейнінде бекірелерді аулау (Мажник, Власенко және т.б.
бойынша, 2005)
Аулау аймағы Жылдар
1990 1995 2001 2003 2004
Солтүстік Батыс Каспий 11,66 2,8 0,42 0,258 0,165
(ресейлік регион) мың т мың т мың т мың т мың т
Каспий бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің төмендеуі антропогенді
және табиғи факторлар себебінен болған; кәсіптік өлшемдегі балықтарды
броконьерлік кәсіпте алып тастау; мұнай зерттеу жұмыстарынан қалған
көмірсутектермен теңіздің ластануының жоғарлауынан қоректік базаның
өзгеруі, сонымен қатар өзендермен келген ластаушы заттар әсерінен; теңіз
деңгейінің өзгеруімен. 2-ші таблицада көп жылғы кезең бойынша Каспий
бекірелерінің сандық көрсеткішінің төмендеуінің мәліметтері көрсетілген.
Кесте 2
Каспий теңізіндегі бекірелердің абсолютті сандық көрсеткіші, млн.
дана. (Мажник, Власенко және т.б. 2005 бойынша).
Жылдар Қорытпа Бекіре Шоқыр Жалпы
1978 12,06 60,05 69,7 142,26
1983 15,02 46,6 53,1 114,72
1987 13,8 42,2 44,9 100,9
1988 13,4 42,7 41,8 97,9
1990 10,9 38,1 39,3 88,3
1991 10,9 38,1 37,9 86,9
1994 8,9 21,2 13,6 43,7
1998 7,6 23,0 11,6 42,2
1999 9,3 29,2 13,8 52,3
2000 5,0 23,0 10,1 38,1
2001 9,3 24,4 14,8 48,5
2002 11,6 33,43 15,8 60,83
2003 8,5 34,8 8,72 52,02
2004 5,3 35,9 7,3 48,5
Бұл таблицадан бекіре балықтарының қорының құрамы төмендегенін көруге
болады, 2003-2004 жылдары теңізде балықтардың сандық көрсеткіші күрт
төмендегенін байқаймыз, ол негізінен қорытпа мен шоқыр есебінен.
2001-2005 жылдары тралмен аулауда түрдің сандық көрсеткіші бойынша
басым болғаны орыс бекіресі. 2001 жылы Солтүстік Каспийде оның сандық
көрсеткіші барлық басқа бекіре балықтарының сандық көрсеткішінің 56-76% ін
құраған. Ірі особьтар (аулау ұзындығындағы) үлесінің жоғарылағаны
белгіленеді [15].
2004 жылы барлық бекірелердің сандық көрсеткішінің 91,1% орыс бекіресі
құраған, бұл уақытта теңізде 7,7 % шоқыр үлесіне тиген, ол қорытпа 1,5%
ғана құраған. 2004 жылы жазда теңізде жайылымдағы популяциялардың 87,0%-н
шабақтар құраған. Қысқы зерттеулерде кәсіптік өлшемдегі емес даралардың
(95,8%) болатынын көрсеткен [16].
Бекіренің абсалютті ұзындығы мен дене салмағының орташа көрсеткіші
төмендейді, мысалы, Солтүстік Каспийдің таяз сулы акваториясында даралар
ұзындығы (2003 ж. салыстырғанда) - 9,0 см-ге, ал дене салмағы - 1,07 кг-ға
азайған. Ол Каспий теңізінің Солтүстік таяз сулы аймағында азайған,
қоректік бентостық организмдер биомассасының өзгеруімен байланысты [17].
2004 жылы тралмен аулауда орыс бекіресінің жастық құрамы 1 жылдықтан
бастап 32 жасқа дейінгі 25 ұрпақтағы балықтармен көрсетілген. Балықтардың
негізгі саны (56,5%) 1996-2001 жылдары ұрпақ дараларынан тұрған. Бекіренің
орташа жасы 8,5 жас, ал 2003 жылы - 12,6 жасқа қарағанда едәуір азайған.
Теңіздің барлық ауданында кәсіптік өлшемдегі балықтар үлесі төмендеген, ол
популяцияның кәсіптік бөлігінің әлсірегенін айқындайды [16].
1.3. Балықтардың гонадо - және гаметогенезі
Балықтардың жыныс бездеріне гистологиялық сиспаттама беру үшін олардың
даму стыларың білу қажет.
Аналық бездін дамуы немесе оогенез. Балықтар оогенезінде басқа да
омыртқалы жануарлардағыдай 4 кезеңді ажыратады: I – көбею немесе
оогониальды, II – превителлогенез (цитоплазмалық, протоплазматикалық немесе
қысқа бойлы), ІІІ – вителлогенез (трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық
немесе ұзын бойлы), IV – пісіп жетілуі кезеңі. Әр кезең өзіндік
ерекшелігімен сипатталады.
І. Көбею кезеңі. Бұл кезеңде жыныс клеткалары, гонадада орналасқан,
алғашқы жыныс клеткаларының ұрпағы болып табылатын, оогониялармен
сипатталады. Бірнеше рет митотиналық бөлінудің арқасында жыныс клеткасының
қорын қалыптастыратын оогониялар саны көбейеді. Оогонии – аналық қатардың
ең майда клеткасы, әдетте оның диаметрі 10-20 мкм. Ядросы салыстырмалы
түрде ірі, диаметрі 5-7 мкм. Жұмыртқа қабықшасы, гонада стромасы жекленген
клеткалары жабысып тұратын мембраалармен сипатталады. Балықтар гонадасында
жыныс безінің анатомиялық дифференциясы кезінде тек оогония ерте жасында
болады. Жұмыртқа салгыш пластикалары әлі жоқ, және оогонилері гонада
қалындығында орналасады.
ІІ. Превителлогенез кезеңі. Бұл кезеңнің жыныс клеткаларының негізгі
белгілері сарыуыз қосылуының болмауы болып табылады. Бұл кезеңде
цитоплазманың, ядро өлшемінің, ядроның және клеткалық органеллалар санының
мөлшерінің маңызды көбеюі жүреді. Превителлогенез кезеңінде және одан
кейінгі кезеңдерде жетілуінің бірінші бөлінуіне дейінгі жыныс клеткалары 1-
ші реттік ооциттер деп аталады. Превителлогенез кезеңі бойында клетканы
вителлогенезге дайындайтын, цитоплазма мен ядро құрылысында маңызды
өзгерістер жүреді.
ІІІ. Вителлогенез кезеңі. Бұл кезеңде ооцитте трофикалық, сонымен
қатар болашақ ұрыққа қажетті нәрлі (сарыуыз,май) заттар жиналады, оның
нәтижесінде ооцит өлшемі қатты жоғарылайды. Бұл кезең бойында ооциттің
барлық компоненттерінде өзгерістер жүреді.
Вителлогенез кезеңінде ооциттердің дамуының бірнеше фазасын ажыратады:
(D1 – D2) Цитоплазма вакуолизациясының басталуы. 1-2 қатар вакуоль
құрылуы. Кейбір түрлерде өте ұсақ сарыуыз түйіршіктерінің пайда болуы
мүмкін.
(D3) Вакуолизацияның жалғасы. Бірнеше қатар вакуоль құрылуы.
Вакуольдар арасында ұсақ сарыуыз түйіршіктері пайда болуы мүмкін.
(D4-D6) Сарыуыздың интенсивті жиналуы. Түйіршіктер вакуольдер арасында
да және одан бос аймақтарда да орналасады.
(Е) Сарыуызбен толтырылған ооцит.
Осыған орай, вителлогенез кезеңінің басталуы цитоплазма аймағының
шеткі немесе ядроайналасында вауольдердің пайда болуымен сипатталады.
Біріншісінде - мукополисахаридтер, екіншісінде – липидтер болады. Кезең
сарыуызға толтырылған дефинитивті өлшемдегі ооциттердің қалыптасуымен
аяқталады [17].
IV. Пісіп жетілу кезеңі. Пісіп жетілу кезеңінде превителлогенез және
вителлогенез кезеңінде 1-ші бөліну профазасында жабылған ооциттің
храмасомды аппаратының ары қарайғы мейотикалық қалыптасуы жүреді. Осымен
бірге ооциттің барлық компоненттерінің белгілі өзгерістері жүреді.
Пісіп жетілуі кезеңінде ядро ооцит центрінен микропиле аймағына
анимальды полюсіне жылжиды. Миграция басталғанда оның ядросы жоғалады, ол
көпшілік ядрошықтар оның центрінде жиналады. Храмасома спирализациясы
басталады. Көп ұзамай прометафаза І кезеңінде ұршық қалыптасады. Мейоздың
бірінші бөлінуі овуляцияға дейінгі бірнеше сағат бұрын жүреді. Ол бірінші
бағыттаушы денешіктің бөлінуіне алып келеді. І –ші реттік ооцит мейоздың 1-
ші бөлінуінен кейін ІІ-ші реттік ооцит болады. Көп ұзамай 1-ші мейотикалық
бөлінуден кейін храмасома мейоздың 2-ші бөлінуінің метафазалық пластинкасын
құрады. ІІ метафазада овуляция жүреді, сонымен бірге ІІ реттік ооциттің
фолликулярлы және дәнекер ұлпа қабықшасынан босауы жүреді.
Пісіп жетілу кезеңінде ооциттің анимальді полюсінде цитоплазма
концентрациясы жүреді.Сарыуыз түйіршіктері суланады және кристалдық
құрылымын жоғалтады.
Фолликулярлы клеткалар ұзынырақ болады, олардың макротүкшелері сәулелі
қабықша каналдарынан созылады, микропиленің тұйықтаушы клеткаларынан
босайды. Фолликулярлы қабықшаның ажырауы жүреді және жұмыртқаның дене
немесе гонада қуысына түсуі жүреді. Пісіп жетілген жұмыртқа болып табылатын
овулирленген жыныс клеткасы негізінен ІІ реттік ооцит болып табылады.
Мейоздың 2-ші бөлінуі тек ооцитке спермия кіргенде ғана аяқталады.
Пісіп жетілу кезеңінде ооцит дамуының 2 фазасын бөліп көрсетеді.
(Е) Ооцит поляризациясына алып келетін анимальды полюстегі ядро
миграциясы. Ядролы мембрананың дезинтеграциясы, кариосфера және оның
капсуласының қалыптасуы. Мейоздың бірінші бөлінуі және метафаза ІІ
бөлінуінің қалыптасуы.
(F) овуляция [18].
Аталық бездің дамуы немесе сперматогенез. Сперматогенез
процессінде ІІ кезеңді ажыратады: І – көбею, ІІ - өсу, ІІІ – пісіп жетілу,
IV – спермия немесе спермиогенез қалыптасуы.
Көбею кезеңінде сперматогониидің митотикалық бөлінуі жүреді, осының
арқасында оның саны едәуір өседі. Алғашқы сперматогонии мен
сперматогориилерді ажыратады.
Алғашқы сперматогониилерді сонымен қатар ұрықтанған, резервті, стволды
немесе Ас (с-стволды) типтегі сперматогония деп те атайды. Бұл тұқымдық
ұрықтағы ең ірі жыныс клеткалары.
Ас типтегі 1 сперматогония бөлінуінің нәтижесінде пайда болатын циста
деп аталатын тобымен орналасады, олар дәнекер – ұлпа клеткасының қабатын
қоршайды. Бір цистадағы жыныс клеткаларының дамуы сперматогенездің барлық
кезеңінде синхронды жүреді. Ол бір циста клеткалары өзара клеткалық
көпіршемен жалғасуымен және өздеріне тән синцитий түзуімен түсіндіріледі.
Сперматогониидің соңғы миграциясы Б типіне қатысты.
Өсу кезеңі. Б типтегі сперматогониилер бөлінуі І реттік сперматоциттер
– мейоз профазасына кіретін, жыныс клеткаларының қалыптасуына алып келеді.
Мейотикалық профаза кезінде І реттегі сперматоциттер көлемінің жоғарылауы
жүреді, ол сперматогенезде өсу кезеңін ажыратуды анықтайды.
Пісіп жетілу кезеңі. Бұл кезеңде мейоздың екі бөлінуі жүреді. Оның
біріншісі І реттік сперматоциттің қалыптасуына алып келеді. ІІ реттік
сперматоциттер гаплойдты және олардың көлемі І реттік сперматоцитке
қарағанда 2 есеге кіші. Пісіп жетілудің бірінші бөлінуінен кейін екіншісі
жүреді, осының нәтижесінде осыдан да майда сперматид клеткасы қалыптасады.
Олардың көлемі ІІ реттік сперматоциттен 2 есеге кіші.
Спермия (спермиогенез) қалыптасу кезеңі. Бұл кезеңде әрбір
сперматидтен бір сперматозойд қалыптасады. Басында сперматид поляризациясы
жүреді, ол клеткалық органеллалардың өзгеруі себебінен болады. Центриольдер
ядроға ауысады, ол ядроның артқы бөлігін көрсетеді. Ядро негізінде
орналасқан немесе ядроның арнайы тереңдігінен созылған алдыңғы центриоль,
проксимальді деп аталады. Біріншіге тік бұрыш астында орналасқан екінші
центриаль, дистальді немесе бозальді денешік деп аталады.
Гонаданың пісіп жетілген кезеңін (аналық без және тұқымдық) пісіп
жетілудің 6 балдық шкаласымен анықтайды [19].
1.4. Бауыр гистологиясы
Балықтардың бауыр гистологиясы нашар зерттелген. Омыртқалы
жануарлардың барлығында бауыр асқорыту түтіктін сыртында орналасатын үлкен
без. Бауыр біруақытта экзокринді де эндокринді де без болады. Оның
экзокринді секреті өт деп аталады, ол өт ағымы жүйесінде ашішекке ашылады.
Эндокринді секрет қанға бөлінеді. Бауыр паренхима мен стромадан тұрады.
Паренхима гепатоцит деп аталатын эпителиальді клеткалармен сипатталған, ол
барлық бауыр клеткаларының 60%-ға жуығын құрайды. Строма дәнекер ұлпадан
тұрады және қан тамырлары мен лимфа тамырларының қабығын қалыптастырады,
синусоид және бауыр бөліктерінің қолқасын қалыптастырады, сонымен қатар
бауырдың сыртқы глиссонды қабықшасын қалыптастырады. Дәнекер ұлпаның
гепатоцитке арақатынасы өте аз [20].
Бауыр паренхимасы бауыр бөліктеріне бөлінеді. Классикалық бауыр
бөліктері полиэдрикалық пішінде болады, ол бөлікаралық қолқа деп аталатын,
жұмсақ дәнекер ұлпа қабаттарымен бір-бірінен бөлінген. Бауыр - ас қорыту
жолының безі, ол организімнің ішкі ортасының тұрақтылығын ұстауға
бағытталған ас қорыту, зат алмасу, кан айналу және қорғанышты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz