Негізгі құралдардың теориялық негіздері
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, пайдалану
1.2 Негізгі құралдар есебінің мәні
1.3 Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу
1.4 «Талдықорған акционерлік электржүйелерін тасымалдау компаниясы»
АҚ.ның қаржылық.экономикалық сипаттамасы
ІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1Незігі құралдар қозғалысының есебі
2.2 Негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі
2.3 Негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары
ІІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақпарат
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, пайдалану
1.2 Негізгі құралдар есебінің мәні
1.3 Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу
1.4 «Талдықорған акционерлік электржүйелерін тасымалдау компаниясы»
АҚ.ның қаржылық.экономикалық сипаттамасы
ІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1Незігі құралдар қозғалысының есебі
2.2 Негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі
2.3 Негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары
ІІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақпарат
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес»- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
1. "Бухгалтерлік есеп және крржылык, есеп беру туралы" 2002 жылгы 24 маусымдагы Қазақстан Республикасының №309-1/ заңы.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республи-
касындагы аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылгы 20 қараиш-
дагы №20 заң күші бар жарлыгы (2001 жылгы 15 қарашадагы
өзгертулер жоне толықтырулармен).
3. "Салық жонв бюджеткв төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы " 2001 жылгы 12 маусымдагы №209-11 Қазақстан Респуб-
ликасының салық кодексі.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Акционерлік қогамдар
туралы " 1998 жылғы 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлыгы.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясы. — Алматы, 1996-2003 ж.
6. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары. (аудармашы
Тарусина В.И.), - М., 1998.
7. Халықаралық бухгалтерлік есеп жоне аудит стандарттары.
(қүрастырушы Рапопорт М.М.), — М., 1992.
8. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігінің 2002 жылгы 18 қыркүйектегі
№438 буйрыгымен бекітілген.
9. Андреев В.Д. Практтескші аудит. — М.: Экономика, 2006.
10. Андросов А.М. Бухгалтерскии учет. — М.: Финансы и статис-
тика, 1996.
11. Әбдіманопов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы жоне принциптері.
- Алматы: АЙАН, 2007.
12. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. — М., 1996.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республи-
касындагы аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылгы 20 қараиш-
дагы №20 заң күші бар жарлыгы (2001 жылгы 15 қарашадагы
өзгертулер жоне толықтырулармен).
3. "Салық жонв бюджеткв төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы " 2001 жылгы 12 маусымдагы №209-11 Қазақстан Респуб-
ликасының салық кодексі.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Акционерлік қогамдар
туралы " 1998 жылғы 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлыгы.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясы. — Алматы, 1996-2003 ж.
6. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары. (аудармашы
Тарусина В.И.), - М., 1998.
7. Халықаралық бухгалтерлік есеп жоне аудит стандарттары.
(қүрастырушы Рапопорт М.М.), — М., 1992.
8. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігінің 2002 жылгы 18 қыркүйектегі
№438 буйрыгымен бекітілген.
9. Андреев В.Д. Практтескші аудит. — М.: Экономика, 2006.
10. Андросов А.М. Бухгалтерскии учет. — М.: Финансы и статис-
тика, 1996.
11. Әбдіманопов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы жоне принциптері.
- Алматы: АЙАН, 2007.
12. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. — М., 1996.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, пайдалану
1.2 Негізгі құралдар есебінің мәні
1.3 Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу,
түгендеу және тозуын есептеу
1.4 Талдықорған акционерлік электржүйелерін тасымалдау компаниясы
АҚ-ның қаржылық-экономикалық сипаттамасы
ІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1Незігі құралдар қозғалысының есебі
2.2 Негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі
2.3 Негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары
ІІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақпарат
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы
басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына
сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен
оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым
туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық
бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның
қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей
алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге
болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,
бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері,
капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы
ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның
табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық
(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп
өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға —
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен
құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54
бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына
байланысты мынадай міндеттер туындады:
- негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;
- негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;
- негізгі құралдарды пайдалануды жетілдіру жолдарын анықтау;
- негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Негізгі құралдарын пайдалануды талдау және
оны жетілдіру жолдары дипломдық жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қалған. Кіріспе
жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу көрсетілген. Бірінші
тарауда негізгі құралдардың теориялық негіздері көрсетілген.Екінші тарауда
негізгі құралдардың есебі сипатталған. Үшінші тарауда негізгі құралдарды
пайдаланудың жағдайы және талдауы көрсетілген.
I БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, пайдалану
Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі кұралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құн ан артқан сома.
Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да
олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті,
оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы
жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу
жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз
табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек
қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.
Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл
қазынаға түсетін иайданы арттырады, ал бұл болса олардың жалақысын өсіреді.
1.2 Негізгі құралдар есебінің мәні
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіледі.
Олардың талдамалық есебі әрбір тұгендеме объектісі бойынша бөлек
жүргізіледі. Түгендеме (инвентарълық) объектісі деп өзінің құрамына
кіретін, яғни өзіне тиісті керекті жабдықтармен, саймандармен сатылып
алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке
құрылыстарды (үйлері мен ғимараттарды), өздерінің құрылымы (конструкциясы)
бойынша жекеленген немесе бірімен-бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни
қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды
айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету ушін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нөмірі ұйымның жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына
берілмейді. Түгендеме нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе
құралдардың өзіне бояумен жазылады. Түгендеме объектілерді (заттарды)
реттік сериялық жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мұндай жағдайда әрбір жіктеу
тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек сериялық реттік нөмірлер
белгіленеді, ол сериялық реттік нөмірді негізгі құралдардың қандай жікгелу
тобына жататындығын көрсететіндей етіп тағайындаған дұрыс. Негізгі
құралдарға бастапқыда берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме
карточкасында және бір жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылатын
алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындардың бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объектісіне
типтік ведомостволық түгендеу карточка ашылады. Егер жеке бірінсіз-бірі
қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар және тағы
басқалары қосылып бір түгендеме объектіні құрайтын болса, онда оның
түгендеу карточкасына сол объектінің құрамына кіретін барлық бұйымдардың
тізімі жазылады. Егер ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың),
аспаптың немесе басқа да негізгі құралдардың бір түрінің (аты, техникалық
сипаттамасы, бағасы бірдей болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске
алынса, онда олар түгендеу карточкаларында тобы бойынша есептеледі. Бірақ
бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негізгі құралдардың әрқайсысына
бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі құралдардың барлық түрлерін,
сондай-ақ ұйымға күнтізбелік (календарлық) бір ай ішінде пайдалануға
берілген біртектес өндірістік-шаруашылық қызметінің бір түрін орындауға
арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі құралдарды
есептеуде үлгілі түрі НҚ-6 ведомоствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалар ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі НҚ-11
санды түгендеу кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі құралдардың
есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі құралдар жоғарыда
айтылған топтары бойынша бөлек есептелінеді. Негізгі құралдарды түгендеу
кітапшада есептеген жағдайда түгендеу тізімі жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар қабылдау-
тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқа да негізгі
құралдарды сатып алу, сату, салу, орнату, бір жерден екінші жерге ауыстыру,
есептен шығару актілері және тағы басқа осылар сияқты құжаттар негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жекелік немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктелген топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалар негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимараттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер және тағы да басқалар) орналастырылады.
Кәсіпорындарда шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымының ішінде бір
жерден екінші жерге орны ауыстырылған негізгі құралдардың түгендеу
карточкалары есепті айдың соңына дейін картотекада бөлек сақталады. Сондай-
ақ, келешекте пайдалану үшін сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы
артық тоқталып қойылган негізгі құралдардың да түгендеу карточкалары бұлек
қойылуы қажет.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар талдамалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері,
зауыттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарылуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (айы, күні, жылы) және тағы да
басқа шартгы белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған
түгендеу карточкаларының үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомствоаралық негізгі
құралдарды есептейтін түгендеу карточка тізімдемесіне тіркеліп жазылып
отырылады. Бұл тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу
карточкаларының түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі
құралдарды жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға
қарағанда бұл тізімдеме келіп-түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек
қана қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны,
инвентарьлық нөмірі, түгендеу карточка немесе түгендеу кітапшаға жазылған
нөмірі, басқа да мәліметтері жазылады. Ай сайын алғашқы құжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 түгендеу тізіміне кіріске алынған және шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып, бухгалтерлік есептің
ақпараттарымен салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне
көрсетілген объектілер мен олардың құны бухгалтерлік есептің мәліметтеріне
сәйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде аралық шоттар бойынша
негізгі құралдардың қозғалысын, яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі
түрі НҚ-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка ұйымдарда негізгі
құралдардың тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің
негізінде толтырылады. Бұл карточкада негізгі кұралдардың жіктелу топтары
мен түрлері есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың
кірісі мен шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі түрінің
мәліметтері негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланады. Ұйым бойынша
негізгі құралдардың кірісі мен шығыс етілуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12
санды карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріліп отырады.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар және түгендеу кітапшалармен қатар
ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы техникалық
төлқұжат толтырылады. Мұндай төлқұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері және тағы да басқа деректер
жазылуы тиіс.
3. Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:
түгендеу, жөндеу және тозуын есептеу
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен,
табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың
екі түрі болады: табиғи және моральдық.
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық қүбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреске, өндіріс
әдістерін жетілдіруге және жаңғыртуға байланысты болып келеді. Техника мен
технологияны жетілдіру жүмыс істеп түрған негізгі күралдардың үқсас
өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланудағы негізгі
құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуын мынадай факторлар арқылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар,
технологиялық процесті жетілдіру - жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды, шығарылатын өнімнің
номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда, жүмысшы күшінің еңбекке
қамтылуындағы, жүмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру
географиясындағы өзгерістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен
жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін, өндірістің өңдеуші
салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат
құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің
қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықтар обьектілері жаңасына, эрі неғүрлым пайдалы түріне
ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар
обьектілерін қайта құрып, жаңарту жүмыстарын жүргізеді. Мүражай және көркем
туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер
көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа барлық
негізгі құралдар моральдық тозуға үшырайды.
Амортизация - тозудың құндық көрінісін білдіреді.
№ 6 Негізгі құралдардың есебі БЕС [5] сәйкес, амортизация - активтің
қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар эрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі кұралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын
айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер,
өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш
архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын көлік жолдары.
Негізгі кұралдардың тозуын есептеу үшін 13 Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 Үйлер мен ғимараттардың
тозуы, 132 Машиналар мен жабдықтардың тозуы, 133 Көлік кұралдарының
тозуы, 134 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің эртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің БЕС сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп
саясатында амортизацияны есептеудің тэсілі бойынша жасалынады, олар:
- Құнын бірқалыпты (түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
- Құнын орындалғын жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару
(өндірістік әдіс);
- Жеделдетіп есептен шығару;
- Қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- Құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизация есептеуддің эрқилы
әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір
ғана тэсілі пайдаланылады.
Таңдап алынған амортизацияны есептеу әдісі субьектінің есеп саясатымен
анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі
мүмкін.
Түзу сызықты әдіс, яғни обьектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
- қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
обьектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да
байланысты болып келеді.
- ҚР салық заңдарының белгіленген амортизациялық нормасынъщ
шегінде. Шаруашылық жүргізуші субьектісіндегі белгіленген нормалар салық
заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Бұл әдіс мына формуламен есептелінеді:
Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол обьектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
Өндірістік тәсіл негізгі құралдардың тозуы тек олардың
пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт
кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын
орсндалған жүмыстың көлеміне немесе пайдалануга тікелей байланысты өсіп
отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жүмыстың бір өлшем
бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.
Ол оның алғашқы жылдарында өндірілген өнімнің өзіндік құнын негізсіз
күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен
де теоретиктер оның екі түрін үсынады: кумулятивтік және азайып отыратын
қалдық әдісі.
Кумулятивтік әдіс-латын тілінен аударғанда- өсу, жиналу деген мағынаны
білдіреді, яғни обьектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы
анықталады.
Азайып отыратын қалдық әдісінде де кумулятивтік әдістің принциптері-не
негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы
азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды.
Қалдық құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды
қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп
саналады.
Радостовец В.К. [15] зерттеуінше, халықаралық практикада баяу
амортизация деп аталатын әдіс бар, мысалға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ
оны тек қана арнайы жагдайда ғана пайдаланады. Бұл әдістің мәні мына
жағдайдан түрады: онда негізгі құралды пайдаланудың бірінші жылында тозу
сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта
бастайды. Амортизациялық әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы
есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.
Негізгі құралдар обьектілері субьектінің бухгалтерлак балансынан:
- физикалық және моральды тозғанда;
- шаруашылық қызметте пайдаланылмаған обьектілер сатылғанда;
- жарғылық капиталға салым ретінде басқа субьектілерге берілгенде;
- басқа заңды және жеке тұлғаларға өтеусіз берілгенде;
- қалдықтарды ұзақ мерзімді жалға бергенде;
- кемшіліктерге, табиғи апаттарға және басқа себептерге байланысты есептен
шығарылады.
Шаруашылық субьектісі заңға [1] сәйкес өзіне тиесілі үйлерді,
ғимараттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын және инвентарьларды басқа
субьектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға
немесе қарызға беруге, егер заңдарда және субьектінің жарғысында өзгедей
көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы.
Кәсіпорындардың, цехтар мен басқа обьектілердің құрылысына, кеңейтілуіне
және техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы
бойынша таратылған кезде, шаруашылық аралық және басқа кәсіпорындар ортақ
кәсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде, сыйлағанда, табыс
еткенде, өткізгенде және айырбастағанда негізгі құралдар шығарылады.
Тарату толық немесе ішінара болады. Ғимараттар, жабдықтар және басқа да
тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен кейін,
физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бұл
обьектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін
емес болса және оларды басқа шаруашылық субьектілеріне өткізу немесе сату
мүмкін болса, олар тарату тәртібімен субьект балансынан есептен шығарылады.
Негізгі құралдар жарамсыздығынан, оларды қалпына келтірудің мүмкін
еместігін немесе тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдар
есептен шығаруға қажетті қүжаттарды рэсімдеу үшін субьект басшысының
бүйрығы бойынша құрамында:
- бас инженер немесе субьект басшысының орынбасары;
- бас бухгалтер немесе оның орынбасары;
- негізгі құралдар үшін жауапкершілік артылған материалды жауапты түлға;
- меншік иесінің немесе өкілетті мемлекеттік органның өкілі болады.
- МАИ өкілі бар түрақты қызмет ететін комиссия құрылады.
Бұл комиссия:
- есептен шығарылатын обьектіге тікелей байқау жүргізеді және оны қалпына
келтіруді және одан эрі пайдалануға жарамсыздығың анықтайды;
- Обьектіні есептен шығарудың нақты себептерін анықтайды;
- Негізгі құралдар пайдаланудан ерте шығып қалуына кінэлі адамдарды
анықтайды және оларды жауапқа тартуға үсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын обьектінің жекелеген тетіктерін, бөлшектерін,
материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды және оларды бағалайды;
- Есептен шығарылғанның пайдалануға жарамды бөлшектерін алуға бақылау
жасайды, олардың саны мен салмағын анықтайды және олардың қоймаға
өткізілуін бақылайды;
- Негізгі кұралдар обьектілерін есептен шығаруды НҚ №3 нысанындағы
Негізгі кұралдарды есептен шығару актісімен және НҚ №4 нысанындағы
Автокөлік қү-ралдарын есептен шығару актісімен рэсімделеді. Оның
біріншісі бухгалтерияға беріледі, екіншісі материалдық жауапты адамда
қалып, қалған тауарлы-материалдық құндылықтарды есептен шығаруға
негіздеме болып табылады.
НҚ №3 және НҚ №4 нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған
жылы, кәсіпорыйға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты,
обьектінің бастапқы құны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің саны
көрсетіледі. Акт кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана обьектіні
таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында обьектіні тарату жөніндегі
шығындар мен негізгі құралдар таратудан алынған материалдық құндылықтардың
түсімі көрсетіледі. Матералдық құндылықтарды қоймаға өткізу жүкқүжатпен
рэсімделеді.
Осы актілердің негізінде инвентарлық карточкаларда, инвентарлық
карточкалардың тізімдемесінде және олардың түрған жері бойынша негізгі
күралдар инвентарлық тізімдерінде негізгі құралдар шығарылғандығы туралы
белгілер қойылады. Бұл субьектінің екіншісіне негізгі күралдардың табыс
етуі НҚ №1 санды қабылдау - тапсыру актісімен рэсімделеді. Актінің
негізінде инвентарлық карточкаларда және инвентарлық тізімдерде негізгі
құралдардың шығарылғандығы туралы белгілер қрйылады. Негізгі құралдар
сүбьект ішіндегі бір цехтан екінші цехқа ауысуы НҚ №1 санды қабылдау -
тапсыру нысанындағы актпен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі күралдар
орналасқан жері бойынша инвентарлық карточкалар мен инвентарлық тізімдерде
құралдардың қозғалысы туралы белгілер қойылады.
¥йымдардағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық
жағынан тозатындағы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни
табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз
болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып,
соның себебінен негізгі құрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды
болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру
қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза
бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның
қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кәсіпорындар
өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бүрын тозып, істен
шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі
құралдарға жүргізілетін жөндеу жүмыстары өзінің ұйымдастырылуына қарай
ағымдағы және күрделі болып екі түрге бөлінеді.
Ағымдағы жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан
бөлшегін жүмыс үдерісінде барысында ауыстырады немесе оны қалпына келтіру
болып табылады.
Негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бүндай жөндеуге
жүмсалынған шығындар тек обьектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін,
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі құралдардың бастапқы құнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып,
активтің болашақта табыс экелуі көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жүмсалған шығындармен негізгі құралдардың бастапқы
құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы ұйымның
ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл шаруашылық
тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса, бұл жөндеудің
мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің негізгі
құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт
жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның
камтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жүмысының күны, есеп
айырысу тәртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізгі құралдарды кәсіпорындарды тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Ондай негізгі құралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ 2 Жөнделген, қайта құрылған және
жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқүжаттарына және олардың түгендеу
карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер жазылуы тиіс. Бұл толтырылатын актілермен басқа да қүжаттар
ұйымның бухгалтериясында сақталады. Егер негізгі құралдарды жөндеу
мердігерлік әдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі
күралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгілі түрі НҚ 2
Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру
актісі екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі күралдарға
жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі.
- Негізгі құралдарды жөндеу үшін құралдар
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімді жалға алу немесе қысқа
мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға алынған немесе
жалға берілген негізгі құралдарды айтады. Халықаралық стандартта бұны
Рейтинг немесе Чартер деп те атайды. Негізгі құралдардың бір жылмен
үш жыл мерзімі аралығында жалға алынуы немесе жалға берілуі орта мерзімді
жал түріне жатқызылады. Халықаралық стандартта жалдың бұл түрін Хайринг
деп атайды. Жалдың бұл түрлері бойынша негізгі құралдарды жалға алғанда
немесе жалға бергенде жалға алушы ұйым сол негізгі құралдарды жалдық
мерзімі аяқталғаннан кейін олардың иесіне қайтарып береді. Кәсіпорындарда
орта және қысқа мерзімдерге жалға алынған негізгі құралдар Жалға алынған
негізгі құралдар деп аталатын баланс сыртындағы шоттың дебетінде
есептелінеді. Ал бұл негізгі құралдар өз иесіне, яғни жалға берушіге
қайтарылған уақытында бұл жоғарыда аталған Жалға алынған негізгі құралдар
деп аталатын баланс сыртындағы шоты кредиттеледі.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды үш жылдан артық уақытқа жалға алу
немесе жалға беру ұзақ мерзімді жал түріне жатады. Жалдың бұл түрі
халықаралық стандартта Лизинг деп те аталады. Негізгі құралдарды ұзақ
мерзімге жалға алудың немесе жалға берудің өзі жай және қаржыландырылған
болып екіге бөлінеді. Егер жалға алынған немесе жалға берілген негізгі
құралдар өзінің жал туралы келісімшарттарында көрсетілген мерзімі
аяқталғаннан соң, міндетті түрде иесіне қайтарылатын болса, онда бұл ұзақ
мерзімді жалдың жай түріне жатқызылады. Ал ұзақ мерзімге жалға алу немесе
жалға берудің қаржыландырылған түрі бойынша келісімшартта көрсетілген
мерзім аяқталған соң, негізгі құралдарды жалға алушының сатып алуына құқығы
бар болып табылады.
¥йымдар негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алғанда Негізгі
құралдар деп аталатын шоттардың тиістісі дебиттелініп, Жалдық міндеттеме
шоты кредиттелінеді.Осы ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдар үшін ұйым жал төлемін төлегенде Жалдық міндеттеме шоты
дебиттеліп, Ақшалар бөлімі шоттарының тиістілері кредиттеледі.
Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға бергенде Негізгі құралдарды
есептен шығару бойынша шығындар деп аталатын шот дебиттеліп, Негізгі
құралдар деп аталатын есептелген тозу сомасына Негізгі құралдардың тозуы
деп аталатын шоттың тиістілері дебиттеліп, Негізгі құралдар-деп аталатын
шоттардың тиістісі кредиттелінеді.
Ұйымдардың ұзақ мерзімге жалға алған негізгі құралдарына жасалған
келісімшарттағы көрсетілген уақыт аяқталып, ол құрал ұйымның өз меншігіне
айналған уақытта, Негізгі құралдар деп аталатын шоттардың тиістісі
дебеттелініп, Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын
шоттардың тиісті аралық шоттары кредиттелінеді.
Кәсіпорындарда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарды
аналитикалық есебі олардың түрлері бойынша және эрбір түгендеме обьектілері
бойынша бөлек жүргізіледі.
Негізгі кұралдардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субьек жүйелі түрде түгендеу жұмысын жүргізіп
отыруды белгілейді.
Негізгі кұралдарды мүліктік түгендеу жылдық қаржылық есеп беру мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде бір рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын обьектілерді үш
жылда бір рет жылдық есепті жасау алдында түгендеу жүргізіледі.
Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі құралдардың нақты барлығы,
техникалық жағдайы туралы дәл, толық мәліметтерді алумен қатар бухгалтерлік
есепке алу, мәліметтермен салыстыру шаралары да жатады. Негізгі
құралдардың нақты бар-жоғы және техникалық жағдайы туралы
мәліметтер Негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік түгендеу тізіміне жазылып,
мүліктік түгендеу біткеннен кейін субьектінің бухгалтериясына өткізіледі.
Тізімдемеде обьектілердің толық аты көрсетіліп, олардың техникалық
сипаттамалары берілуі тиіс. Жалға берілген немесе алынған, сақтауға немесе
уақытша пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша келісімдердің, басқа
құжаттардың нақты бар-жоғы және заңдылығы тексеріледі.
Мүліктік түгендеу тізімдерін жасамастан бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар-жоғын және олардың қандай күйде екенін, техникалық
паспорттары мен басқа техникалық қүжаттардың бар-жоғын және оларда қандай
күйде екендігін, жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған негізгі
құралдардың қүжаттарын тексеру қажет. Егерде қүжаттары жоқ болса, оларды
алдыртуды және дайындауды қолға алған жөн. Бухгалтерлік есепке алу үшін
регистрлердің және техникалық қүжаттардың бір-бірімен сәйкестігін
тексереді.
Негізгі құралдарды мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде
обьектілерді тексеріп, олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу
тізімін, ретін және негізгі техникалық және пайдалану көрсеткіштерін
мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс. Үйлерді, ғимараттарды және басқа да
жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу кезінде, көрсетілген обьектілердің
субьектіге тиісті екендігін растайтын қүжаттарды бар-жоғын тексереді.
Сондай-ақ, субьектінің пайдалануындағы жер телімдерін, су тоғандарьш
және басқа табиғи ресурстарды иелену қүқын растайтын қүжаттардың да бар-
жоғы тексеріледі.
Есепке алынбаған обьектілер, сондай-ақ бухгалтерлік есептің
регистрлеріне алынған мәліметтердің дүрыс еместігі айқындалса, комиссия
мүліктік түгендеу тізіміне және мүліктік түгендеу карточкаларына осы
обьектілер жөніндегі жеткіліксіз болған, сондай-ақ дүрыс мәліметтер мен
техникалық көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша - олардың
қандай материалдардан салынғанын және сол материалдардың көлемін, көлемі,
қабаттар саны салынған жылы; каналдардың үзындығы, тереңдігі және ені,
жасанды құрылыстар, түбі мен еңісін бекіту материалдары; көпірдің түрған
жерін, негізгі материалдардың түрі мен мөлшері; жолдар бойынша -жолдардың
түрлері, қашықтығы, төселген материалдар, жолдың ені, т. б. көрсетіледі.
Есепке алынбаған объектілерді мүліктік түгелдеу кезінде бағалау эрекет
етіп түрған баға мен үдайы өңдіріс жағдайларын ескеріп есепке алынуы тиіс.
Есепке алынбаған объектілердің қашан салынғанын немесе алынғанын ,
жасалған шығындардың қаржыландырылған көзін мүліктік түгелдеу комиссиясы
белгілеп, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі құралдар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгелдеу
тізімдеріне тіркеледі. Егер объект қайта жаңғыртылып, өзгертілсе,
кеңейтілсе немесе қайта жарақтандырылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, онда
ол жаңадан белгіленген мақсатына сай тізімге тіркеледі.
Егер де комиссия күрделі сипаттағы жүмыстар немесе ішінара құрылыстар
мен құрылымдардың жойылуы бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін байқаса, онда
оларды арнайы қүжаттар арқылы объектінің баланстық құнының өсуі немесе кему
сомасын анықтап, тізімге өзгерістерді енгізуі тиіс.Сонымен қатар, комиссия
кейбір объектілердің күрделі өзгертілгенін анықтап, олардың себептері мен
кінэлі түлғаларын тауып және бухгалтерлік есептің регистірлерінде
көрсетілуін қамтамассыз етуі керек.
Машиналар, құрал-жабдықтар мен көлік құралдары мүліктік түгелдеу
тізімінде заводтардың, дайындаушы кәсіпорындардың мүліктік нөмірі,
шығарылған мерзімі, арналымы, қуаты және т.б. көрсеткіштері жеке
көрсетіледі.
Бір тектес шаруашылық заттарының , саймандардың, станоктардың құндары
бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның күрылымдық бөліміне бір уақытта
түссе, мүлікті түгелдеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны бойынша
көрсетіледі.
Негізгі күралдардың мүліктік объектілеріне берілген реттік сандары
ешқашан өзгермеуі тиіс. Нөмірлерді өзгерту объектілерді байқамай негізгі
құралдардың басқа тобына, яғни техникалық-өндірістік мақсатына сай емес
топқа жазған немесе реттеу дүрыс болмағаны анықталғанда ғана жүзеге
асырылады.
Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорьгннан тыс жерде түрған немесе негізгі
құралдар кәсіпорыннан уақытша сырт жерге шығар алдында мүліктік тізімдеуден
өтеді.
Пайдалануға жарамайтын және жөндеуге келмейтін негізгі құрал жабдықтар
мүліктік түгендеу тізімдеріне енгізілмейді. Мүліктік түгендеу комиссиясы
бұл обьектілердің пайдалануға қосылған мерзімімен мардымсыз болып қалуының
себептерін көрсетіп, арнайы тізім жасайды.
Өз меншігіндегі негізгі құралдардарды мүліктік түгендеу кезінде жалған
немесе жауапты сақтауға алынған негізгі құралдар да тексеріледі. Бұл
обьектілердің жалған немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын
қүжаттарға сілтеме жасалады. Ол тізімдерде расталған мәліметтерден басқа
кәсіпорынның аты; жалдау немесе сақтау мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік
тізімнің бір данасы кәсіпорынға жіберіледі.
Мүліктік түгендеу кезінде есепке алынбаған обьектілердің бағасы
сараптау жолымен анықталады. Бұл обьектілердің тозуын нақты техникалық
жағдайына қарап белгілейді.
Мүліктік түгендеу нәтижелері сол мүліктік түгендеу аяқталған айдың
есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған негізгі күралдарға жаңа мүліктік
түгендеу карточкалары толтырылады, кем шыққан негізгі құралдар баланстан
есептен шығарылады, ал оның карточкасы архив бөліміне орналастырылады.
Мүліктік түгендеу мәліметтері Негізгі күралдардың мүліктік түгендеу
нәтижелерінің салыстыру тізімдемелеріне енгізіледі, бірақ тек есепке
алынған мәліметтерде алшақтықтар болған кезде.
Кем немесе артық шыққандардың кінәлілері және себептер туралы
мәліметтері жан-жақты келтірілген, сондай-ақ болашақта жағымсыз
қүбылыстарды алдын алу және кінэлілерге қатысты қолданатын шаралар бойынша
көрсетілген мүліктік түгендеу комиссиясының жасаған хаттамасы -ең басты
қүжат болып табылады.
6 БЕС сәйкес, негізгі құралдың бастапқы құнын белгілі бір күнге эрекет
етіп түрған бағасымен сәйкес келтіру үшін обьектілерге қайта бағалау
жүргізіледі, содан соң ол есепте және есеп беруде көрініс табады. Әрекет
етіп түрған нормативтік актілерге сәйкес, шаруашылық жүргізуші субьектілер
заңмен үштастырылған негізгі құралдардың индексациялауының ережесі мен
тәртібі туралы дербес шешім қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында
негізгі құралдардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты ағымдағы құны
мен тозу дәрежесі туралы дәл және толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды
қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін
анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық
қатынастар жағдайында өте маңызды роль атқарады. Және ол негізгі құралдарды
белсенді түрде жаңартуға қажетті инвестициялық ресурстарды тартуға
мүмкіндік береді. Негізгі күралдарды қайта бағалау техникалық прогресстің
дамуын есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола
алады, қазіргі заман талабына сай үдайы өндірісті жетілдіруге қажетті
жағдайларды жасап, негізгі құралдарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол
ашады.
Негізгі құралды қайта бағалауды жүргізу үшін түгендеу комиссиясы сияқты
комиссия құрады және кәсіптенген бағалаушыларды шақырады, ал олар сол
бағалау күніне сәйкес келетін бағасын шығарады. Қайта бағаламастан бүрын,
сол негізгі құралдардың белгіленген тәртіпте түгендеуін жүргізеді. Негізгі
құралдарды қайта бағалау үшін, олардың бастапқы құны, қызмет ету мерзімі,
техникалық жағдайы қайта бағалаудың ең негізгі мәліметі болып табылады,
яғни қайта бағалау кезінде оларды негізге алады.
Шаруашылық жүргізуші субьекті қалауы бойынша өз меншігіне жататын
негізгі құралдарын; қоймада түрған қондыруға арналған құрал-жабдықтарын;
аяқталмаған күрделі құрылыстарын қайта бағалауы мүмкін.
Осымен қатар, есептелген тозу сомасына да түзетулер жасалады.
Егер негізгі құралдардың бастапқы құны өсетін болса, онда сонымен бірге
тозу сомасы да өседі, ал керіснше болған жағдайда, олардың баланстық құны
шамадан тыс артып кетеді.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қайта бағалау, негізгі
құралдардың бағасын және де өнімнің, жүмыстың және қызметтің өзіндік
күнындағы амортизациясының үлесін реттеуді көздейді.
Егер бүрындары қайта бағалауға қатыспаған негізгі құралдардың құны
арзандаса, онда төмендеген құнының сомасы шығыс ретінде танылады, ал
түзетулер жасалған тозу сомасы жай табыс ретінде танылады.
Егер бүрындары қайта бағалауға қатысқан негізгі құралдардың құны
арзандаса, онда бұрындары арзандатылған соманы шегінде
қосымша төленбеген капиталдың есебінен есептеп шығарылады, ал егер ол сома
бүрындары қайта багаланган сомасынан асып түссе, онда ол шығын ретінде
танылады, ал түзетілген тозу сомасы жай табыс ретінде танылады.
Егер негізгі құралды қайта бағалау нәтижесінде оның құны азайса, ал
содан соң өссе, онда негізгі құралдың алдыңғы азайған құнының сомасын
орнына келтіруге тура келеді.
Орнына келтіруге жататын, яғни негізгі құралдың қайта бағалаудан
алынған сомасы табыс ретінде танылады.
Обьектіні пайдалану барысында қайта бағалаған сомасына амортизация
есептеу әдісімен анықталған сомасын тартылмаған табысқа жатқызылады.
Негізгі құралды есептеп шығарған кезде, қайта бағалаудан қалған сомасы
түгелдей таратылмаған табысқа жатқызылады.
Түзетілген тозу сомасын ескере отырып, алынған қайта бағалаудың
нәтижесі бухгалтерлік есепте актив құнының өсімін береді, ал ол кезегінде
қосымша төленбеген капиталды өсіреді.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық есеп беруінде келесі
ақпараттардың мәні ашылуы тиіс: негізгі құралдың эрбір түрі бойынша
бастапқы құны; пайдалануға берілген және есептен шыққан кезі; бастапқы
құнының өзгеру себептері; амортизацияны есептеу үшін пайдаланатын тэсілі;
есепті кезеңнің басына және соңына жинақталған амортизация сомасы; егерде
бөлек қайта бағалау жүргізілсе: эрбір негізгі құралдардың ағымдағы құны;
бағалауды жүргізудің кезеңі және күні, әдісі, сондай-ақ эксперттік
бағалауды кімнің жүргізгені, т.б.
Сондай-ақ, қаржылық есеп беруді пайдаланатындар үшін уақытша
пайдаланбай түрған негізгі құралдың бастапқы немесе ағымдағы құны,
міндеттемесі үшін кепілдікке берілген неізгі құралдар, аяқталмаған
құрылыстың есептік кезең соңына қалған құны, т.б.
1.4 Талдықорған акционерлік электржүйелерін тасымалдау компаниясы АҚ-
ның қаржылық-экономикалық сипаттамасы.
Талдықорған акционерлік электр жүйелерін талдау компаниясы Акционерлік
қоғамы 1998 жылы құрылған. Бірақ оның түбірі 40 жыл артқа кетеді. Сонымен
29.07.1965 ж №165 РУ бұйрығы бойынша Алматыэнерго 8.08.1969 ж Панфилов ,
Талдықорған, Текелі энергокомбинатының құрамынан шығарылды. Сарыөзек
учаскесі Алматы электрожүйелер басқармасы құрамынан және олардың негізінде
Талдықорған электрожүйелері құрылды. 40 жыл ішінде компанияның атауы
бірнеше марте өзгерілді. ТЭЖК, ТОЭЖК, ТЭТС ААҚ.
ТАЭТҚ АҚ компанияға қарасты тарату желілеріне электроэнергиясын
тасымалдауды Алматы облысының Талдықорған аймағында сегіз аудан екі
қалаға қамтамасыз етеді. Қызмет көрсету алаңы 118,5 мың км2 қамтиды. ЭЖТ
(электр желісін тарату) ұзындығы.
Қосалқы бөкет мөлшері: Барлығы 2431 дана соның ішінде: Қосалқы бөкет
110 кВ-30 дана, 3,5 кВ-68 дана 6-100, 4 кВ-23333 дене.
Жылдық өз желілері бойынша электроэнергиясын тарату 607 миллионнан аса
кВт- сағатты құрайды, әң көп үстемдігі 144,1 МВт, жыл сайынғы 3% жоғарғы
өсіммен.
Алматы облысының орталығы Талдықорған қаласының электроқуатының
сенімділігін жоғарылыту үшін 11010кВ-№72 Заря тарату пункті қайта
жанартылды.
№5,12 және 1,10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, пайдалану
1.2 Негізгі құралдар есебінің мәні
1.3 Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу,
түгендеу және тозуын есептеу
1.4 Талдықорған акционерлік электржүйелерін тасымалдау компаниясы
АҚ-ның қаржылық-экономикалық сипаттамасы
ІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ
2.1Незігі құралдар қозғалысының есебі
2.2 Негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі
2.3 Негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары
ІІІ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақпарат
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы
басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына
сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен
оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым
туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық
бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның
қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей
алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге
болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,
бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері,
капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы
ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның
табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық
(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп
өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға —
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен
құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54
бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына
байланысты мынадай міндеттер туындады:
- негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;
- негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;
- негізгі құралдарды пайдалануды жетілдіру жолдарын анықтау;
- негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Негізгі құралдарын пайдалануды талдау және
оны жетілдіру жолдары дипломдық жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен қалған. Кіріспе
жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу көрсетілген. Бірінші
тарауда негізгі құралдардың теориялық негіздері көрсетілген.Екінші тарауда
негізгі құралдардың есебі сипатталған. Үшінші тарауда негізгі құралдарды
пайдаланудың жағдайы және талдауы көрсетілген.
I БӨЛІМ. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, пайдалану
Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі кұралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құн ан артқан сома.
Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да
олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті,
оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы
жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу
жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз
табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек
қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.
Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл
қазынаға түсетін иайданы арттырады, ал бұл болса олардың жалақысын өсіреді.
1.2 Негізгі құралдар есебінің мәні
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіледі.
Олардың талдамалық есебі әрбір тұгендеме объектісі бойынша бөлек
жүргізіледі. Түгендеме (инвентарълық) объектісі деп өзінің құрамына
кіретін, яғни өзіне тиісті керекті жабдықтармен, саймандармен сатылып
алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке
құрылыстарды (үйлері мен ғимараттарды), өздерінің құрылымы (конструкциясы)
бойынша жекеленген немесе бірімен-бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни
қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды
айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету ушін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нөмірі ұйымның жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына
берілмейді. Түгендеме нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе
құралдардың өзіне бояумен жазылады. Түгендеме объектілерді (заттарды)
реттік сериялық жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мұндай жағдайда әрбір жіктеу
тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек сериялық реттік нөмірлер
белгіленеді, ол сериялық реттік нөмірді негізгі құралдардың қандай жікгелу
тобына жататындығын көрсететіндей етіп тағайындаған дұрыс. Негізгі
құралдарға бастапқыда берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме
карточкасында және бір жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылатын
алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындардың бухгалтериясында негізгі құралдардың әрбір объектісіне
типтік ведомостволық түгендеу карточка ашылады. Егер жеке бірінсіз-бірі
қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар және тағы
басқалары қосылып бір түгендеме объектіні құрайтын болса, онда оның
түгендеу карточкасына сол объектінің құрамына кіретін барлық бұйымдардың
тізімі жазылады. Егер ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың),
аспаптың немесе басқа да негізгі құралдардың бір түрінің (аты, техникалық
сипаттамасы, бағасы бірдей болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске
алынса, онда олар түгендеу карточкаларында тобы бойынша есептеледі. Бірақ
бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негізгі құралдардың әрқайсысына
бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі құралдардың барлық түрлерін,
сондай-ақ ұйымға күнтізбелік (календарлық) бір ай ішінде пайдалануға
берілген біртектес өндірістік-шаруашылық қызметінің бір түрін орындауға
арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі құралдарды
есептеуде үлгілі түрі НҚ-6 ведомоствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалар ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі НҚ-11
санды түгендеу кітапшасын пайдалана алады. Бұл кітапша негізгі құралдардың
есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі құралдар жоғарыда
айтылған топтары бойынша бөлек есептелінеді. Негізгі құралдарды түгендеу
кітапшада есептеген жағдайда түгендеу тізімі жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар қабылдау-
тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқа да негізгі
құралдарды сатып алу, сату, салу, орнату, бір жерден екінші жерге ауыстыру,
есептен шығару актілері және тағы басқа осылар сияқты құжаттар негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жекелік немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктелген топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалар негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне және түрлеріне қарай (үйлер мен ғимараттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер және тағы да басқалар) орналастырылады.
Кәсіпорындарда шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымының ішінде бір
жерден екінші жерге орны ауыстырылған негізгі құралдардың түгендеу
карточкалары есепті айдың соңына дейін картотекада бөлек сақталады. Сондай-
ақ, келешекте пайдалану үшін сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы
артық тоқталып қойылган негізгі құралдардың да түгендеу карточкалары бұлек
қойылуы қажет.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар талдамалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері,
зауыттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарылуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (айы, күні, жылы) және тағы да
басқа шартгы белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған
түгендеу карточкаларының үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомствоаралық негізгі
құралдарды есептейтін түгендеу карточка тізімдемесіне тіркеліп жазылып
отырылады. Бұл тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу
карточкаларының түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі
құралдарды жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға
қарағанда бұл тізімдеме келіп-түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек
қана қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны,
инвентарьлық нөмірі, түгендеу карточка немесе түгендеу кітапшаға жазылған
нөмірі, басқа да мәліметтері жазылады. Ай сайын алғашқы құжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 түгендеу тізіміне кіріске алынған және шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып, бухгалтерлік есептің
ақпараттарымен салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне
көрсетілген объектілер мен олардың құны бухгалтерлік есептің мәліметтеріне
сәйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде аралық шоттар бойынша
негізгі құралдардың қозғалысын, яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі
түрі НҚ-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка ұйымдарда негізгі
құралдардың тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің
негізінде толтырылады. Бұл карточкада негізгі кұралдардың жіктелу топтары
мен түрлері есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың
кірісі мен шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі түрінің
мәліметтері негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланады. Ұйым бойынша
негізгі құралдардың кірісі мен шығыс етілуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12
санды карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріліп отырады.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар және түгендеу кітапшалармен қатар
ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы техникалық
төлқұжат толтырылады. Мұндай төлқұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері және тағы да басқа деректер
жазылуы тиіс.
3. Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:
түгендеу, жөндеу және тозуын есептеу
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен,
табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың
екі түрі болады: табиғи және моральдық.
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық қүбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуы техникалық прогреске, өндіріс
әдістерін жетілдіруге және жаңғыртуға байланысты болып келеді. Техника мен
технологияны жетілдіру жүмыс істеп түрған негізгі күралдардың үқсас
өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланудағы негізгі
құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Негізгі құралдардың моральдық тозуын мынадай факторлар арқылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар,
технологиялық процесті жетілдіру - жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды, шығарылатын өнімнің
номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда, жүмысшы күшінің еңбекке
қамтылуындағы, жүмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру
географиясындағы өзгерістер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен
жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін, өндірістің өңдеуші
салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат
құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің
қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықтар обьектілері жаңасына, эрі неғүрлым пайдалы түріне
ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар
обьектілерін қайта құрып, жаңарту жүмыстарын жүргізеді. Мүражай және көркем
туынды құндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер
көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар және басқа барлық
негізгі құралдар моральдық тозуға үшырайды.
Амортизация - тозудың құндық көрінісін білдіреді.
№ 6 Негізгі құралдардың есебі БЕС [5] сәйкес, амортизация - активтің
қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар эрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі кұралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын
айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер,
өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш
архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын көлік жолдары.
Негізгі кұралдардың тозуын есептеу үшін 13 Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 Үйлер мен ғимараттардың
тозуы, 132 Машиналар мен жабдықтардың тозуы, 133 Көлік кұралдарының
тозуы, 134 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің эртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің БЕС сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп
саясатында амортизацияны есептеудің тэсілі бойынша жасалынады, олар:
- Құнын бірқалыпты (түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
- Құнын орындалғын жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару
(өндірістік әдіс);
- Жеделдетіп есептен шығару;
- Қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- Құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизация есептеуддің эрқилы
әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір
ғана тэсілі пайдаланылады.
Таңдап алынған амортизацияны есептеу әдісі субьектінің есеп саясатымен
анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі
мүмкін.
Түзу сызықты әдіс, яғни обьектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
- қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
обьектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да
байланысты болып келеді.
- ҚР салық заңдарының белгіленген амортизациялық нормасынъщ
шегінде. Шаруашылық жүргізуші субьектісіндегі белгіленген нормалар салық
заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Бұл әдіс мына формуламен есептелінеді:
Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол обьектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
Өндірістік тәсіл негізгі құралдардың тозуы тек олардың
пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт
кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын
орсндалған жүмыстың көлеміне немесе пайдалануга тікелей байланысты өсіп
отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жүмыстың бір өлшем
бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.
Ол оның алғашқы жылдарында өндірілген өнімнің өзіндік құнын негізсіз
күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен
де теоретиктер оның екі түрін үсынады: кумулятивтік және азайып отыратын
қалдық әдісі.
Кумулятивтік әдіс-латын тілінен аударғанда- өсу, жиналу деген мағынаны
білдіреді, яғни обьектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы
анықталады.
Азайып отыратын қалдық әдісінде де кумулятивтік әдістің принциптері-не
негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы
азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды.
Қалдық құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды
қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп
саналады.
Радостовец В.К. [15] зерттеуінше, халықаралық практикада баяу
амортизация деп аталатын әдіс бар, мысалға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ
оны тек қана арнайы жагдайда ғана пайдаланады. Бұл әдістің мәні мына
жағдайдан түрады: онда негізгі құралды пайдаланудың бірінші жылында тозу
сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта
бастайды. Амортизациялық әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы
есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.
Негізгі құралдар обьектілері субьектінің бухгалтерлак балансынан:
- физикалық және моральды тозғанда;
- шаруашылық қызметте пайдаланылмаған обьектілер сатылғанда;
- жарғылық капиталға салым ретінде басқа субьектілерге берілгенде;
- басқа заңды және жеке тұлғаларға өтеусіз берілгенде;
- қалдықтарды ұзақ мерзімді жалға бергенде;
- кемшіліктерге, табиғи апаттарға және басқа себептерге байланысты есептен
шығарылады.
Шаруашылық субьектісі заңға [1] сәйкес өзіне тиесілі үйлерді,
ғимараттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын және инвентарьларды басқа
субьектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға
немесе қарызға беруге, егер заңдарда және субьектінің жарғысында өзгедей
көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы.
Кәсіпорындардың, цехтар мен басқа обьектілердің құрылысына, кеңейтілуіне
және техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы
бойынша таратылған кезде, шаруашылық аралық және басқа кәсіпорындар ортақ
кәсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде, сыйлағанда, табыс
еткенде, өткізгенде және айырбастағанда негізгі құралдар шығарылады.
Тарату толық немесе ішінара болады. Ғимараттар, жабдықтар және басқа да
тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен кейін,
физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бұл
обьектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін
емес болса және оларды басқа шаруашылық субьектілеріне өткізу немесе сату
мүмкін болса, олар тарату тәртібімен субьект балансынан есептен шығарылады.
Негізгі құралдар жарамсыздығынан, оларды қалпына келтірудің мүмкін
еместігін немесе тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдар
есептен шығаруға қажетті қүжаттарды рэсімдеу үшін субьект басшысының
бүйрығы бойынша құрамында:
- бас инженер немесе субьект басшысының орынбасары;
- бас бухгалтер немесе оның орынбасары;
- негізгі құралдар үшін жауапкершілік артылған материалды жауапты түлға;
- меншік иесінің немесе өкілетті мемлекеттік органның өкілі болады.
- МАИ өкілі бар түрақты қызмет ететін комиссия құрылады.
Бұл комиссия:
- есептен шығарылатын обьектіге тікелей байқау жүргізеді және оны қалпына
келтіруді және одан эрі пайдалануға жарамсыздығың анықтайды;
- Обьектіні есептен шығарудың нақты себептерін анықтайды;
- Негізгі құралдар пайдаланудан ерте шығып қалуына кінэлі адамдарды
анықтайды және оларды жауапқа тартуға үсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын обьектінің жекелеген тетіктерін, бөлшектерін,
материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды және оларды бағалайды;
- Есептен шығарылғанның пайдалануға жарамды бөлшектерін алуға бақылау
жасайды, олардың саны мен салмағын анықтайды және олардың қоймаға
өткізілуін бақылайды;
- Негізгі кұралдар обьектілерін есептен шығаруды НҚ №3 нысанындағы
Негізгі кұралдарды есептен шығару актісімен және НҚ №4 нысанындағы
Автокөлік қү-ралдарын есептен шығару актісімен рэсімделеді. Оның
біріншісі бухгалтерияға беріледі, екіншісі материалдық жауапты адамда
қалып, қалған тауарлы-материалдық құндылықтарды есептен шығаруға
негіздеме болып табылады.
НҚ №3 және НҚ №4 нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған
жылы, кәсіпорыйға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты,
обьектінің бастапқы құны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің саны
көрсетіледі. Акт кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана обьектіні
таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында обьектіні тарату жөніндегі
шығындар мен негізгі құралдар таратудан алынған материалдық құндылықтардың
түсімі көрсетіледі. Матералдық құндылықтарды қоймаға өткізу жүкқүжатпен
рэсімделеді.
Осы актілердің негізінде инвентарлық карточкаларда, инвентарлық
карточкалардың тізімдемесінде және олардың түрған жері бойынша негізгі
күралдар инвентарлық тізімдерінде негізгі құралдар шығарылғандығы туралы
белгілер қойылады. Бұл субьектінің екіншісіне негізгі күралдардың табыс
етуі НҚ №1 санды қабылдау - тапсыру актісімен рэсімделеді. Актінің
негізінде инвентарлық карточкаларда және инвентарлық тізімдерде негізгі
құралдардың шығарылғандығы туралы белгілер қрйылады. Негізгі құралдар
сүбьект ішіндегі бір цехтан екінші цехқа ауысуы НҚ №1 санды қабылдау -
тапсыру нысанындағы актпен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі күралдар
орналасқан жері бойынша инвентарлық карточкалар мен инвентарлық тізімдерде
құралдардың қозғалысы туралы белгілер қойылады.
¥йымдардағы негізгі құралдардың пайдалану барысында табиғи және сапалық
жағынан тозатындағы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни
табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз
болып қалмағанымен, негізгі құралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып,
соның себебінен негізгі құрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды
болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының әсерінен өнім өндіру
қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза
бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кәсіпорынның
қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кәсіпорындар
өздерінің негізгі құралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бүрын тозып, істен
шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі
құралдарға жүргізілетін жөндеу жүмыстары өзінің ұйымдастырылуына қарай
ағымдағы және күрделі болып екі түрге бөлінеді.
Ағымдағы жөндеу дегеніміз негізгі құралдардың тозып, істен шыққан
бөлшегін жүмыс үдерісінде барысында ауыстырады немесе оны қалпына келтіру
болып табылады.
Негізгі құралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі құралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бүндай жөндеуге
жүмсалынған шығындар тек обьектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін,
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі құралдардың бастапқы құнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі құралдардың бастапқы құнына қосылып,
активтің болашақта табыс экелуі көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жүмсалған шығындармен негізгі құралдардың бастапқы
құнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы ұйымның
ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі құралдарды ұйым өз күшімен жөндейтін болса, бұл шаруашылық
тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кәсіпорындар өзінің негізгі құралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осындай мақсатқа арналған ұйымдарды қарастыратын болса, бұл жөндеудің
мердігерлік әдісі болып есептеледі. Басқа ұйымдарға өзінің негізгі
құралдарын жөндету барысында кәсіпорындар мердігерлік ұйыммен келісімшарт
жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай ұйымның
камтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жүмысының күны, есеп
айырысу тәртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізгі құралдарды кәсіпорындарды тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Ондай негізгі құралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ 2 Жөнделген, қайта құрылған және
жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдардың төлқүжаттарына және олардың түгендеу
карточкаларына негізгі құралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер жазылуы тиіс. Бұл толтырылатын актілермен басқа да қүжаттар
ұйымның бухгалтериясында сақталады. Егер негізгі құралдарды жөндеу
мердігерлік әдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі
күралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгілі түрі НҚ 2
Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру
актісі екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі күралдарға
жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі.
- Негізгі құралдарды жөндеу үшін құралдар
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімді жалға алу немесе қысқа
мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға алынған немесе
жалға берілген негізгі құралдарды айтады. Халықаралық стандартта бұны
Рейтинг немесе Чартер деп те атайды. Негізгі құралдардың бір жылмен
үш жыл мерзімі аралығында жалға алынуы немесе жалға берілуі орта мерзімді
жал түріне жатқызылады. Халықаралық стандартта жалдың бұл түрін Хайринг
деп атайды. Жалдың бұл түрлері бойынша негізгі құралдарды жалға алғанда
немесе жалға бергенде жалға алушы ұйым сол негізгі құралдарды жалдық
мерзімі аяқталғаннан кейін олардың иесіне қайтарып береді. Кәсіпорындарда
орта және қысқа мерзімдерге жалға алынған негізгі құралдар Жалға алынған
негізгі құралдар деп аталатын баланс сыртындағы шоттың дебетінде
есептелінеді. Ал бұл негізгі құралдар өз иесіне, яғни жалға берушіге
қайтарылған уақытында бұл жоғарыда аталған Жалға алынған негізгі құралдар
деп аталатын баланс сыртындағы шоты кредиттеледі.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды үш жылдан артық уақытқа жалға алу
немесе жалға беру ұзақ мерзімді жал түріне жатады. Жалдың бұл түрі
халықаралық стандартта Лизинг деп те аталады. Негізгі құралдарды ұзақ
мерзімге жалға алудың немесе жалға берудің өзі жай және қаржыландырылған
болып екіге бөлінеді. Егер жалға алынған немесе жалға берілген негізгі
құралдар өзінің жал туралы келісімшарттарында көрсетілген мерзімі
аяқталғаннан соң, міндетті түрде иесіне қайтарылатын болса, онда бұл ұзақ
мерзімді жалдың жай түріне жатқызылады. Ал ұзақ мерзімге жалға алу немесе
жалға берудің қаржыландырылған түрі бойынша келісімшартта көрсетілген
мерзім аяқталған соң, негізгі құралдарды жалға алушының сатып алуына құқығы
бар болып табылады.
¥йымдар негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алғанда Негізгі
құралдар деп аталатын шоттардың тиістісі дебиттелініп, Жалдық міндеттеме
шоты кредиттелінеді.Осы ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдар үшін ұйым жал төлемін төлегенде Жалдық міндеттеме шоты
дебиттеліп, Ақшалар бөлімі шоттарының тиістілері кредиттеледі.
Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға бергенде Негізгі құралдарды
есептен шығару бойынша шығындар деп аталатын шот дебиттеліп, Негізгі
құралдар деп аталатын есептелген тозу сомасына Негізгі құралдардың тозуы
деп аталатын шоттың тиістілері дебиттеліп, Негізгі құралдар-деп аталатын
шоттардың тиістісі кредиттелінеді.
Ұйымдардың ұзақ мерзімге жалға алған негізгі құралдарына жасалған
келісімшарттағы көрсетілген уақыт аяқталып, ол құрал ұйымның өз меншігіне
айналған уақытта, Негізгі құралдар деп аталатын шоттардың тиістісі
дебеттелініп, Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар деп аталатын
шоттардың тиісті аралық шоттары кредиттелінеді.
Кәсіпорындарда ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарды
аналитикалық есебі олардың түрлері бойынша және эрбір түгендеме обьектілері
бойынша бөлек жүргізіледі.
Негізгі кұралдардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субьек жүйелі түрде түгендеу жұмысын жүргізіп
отыруды белгілейді.
Негізгі кұралдарды мүліктік түгендеу жылдық қаржылық есеп беру мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде бір рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын обьектілерді үш
жылда бір рет жылдық есепті жасау алдында түгендеу жүргізіледі.
Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі құралдардың нақты барлығы,
техникалық жағдайы туралы дәл, толық мәліметтерді алумен қатар бухгалтерлік
есепке алу, мәліметтермен салыстыру шаралары да жатады. Негізгі
құралдардың нақты бар-жоғы және техникалық жағдайы туралы
мәліметтер Негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік түгендеу тізіміне жазылып,
мүліктік түгендеу біткеннен кейін субьектінің бухгалтериясына өткізіледі.
Тізімдемеде обьектілердің толық аты көрсетіліп, олардың техникалық
сипаттамалары берілуі тиіс. Жалға берілген немесе алынған, сақтауға немесе
уақытша пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша келісімдердің, басқа
құжаттардың нақты бар-жоғы және заңдылығы тексеріледі.
Мүліктік түгендеу тізімдерін жасамастан бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар-жоғын және олардың қандай күйде екенін, техникалық
паспорттары мен басқа техникалық қүжаттардың бар-жоғын және оларда қандай
күйде екендігін, жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған негізгі
құралдардың қүжаттарын тексеру қажет. Егерде қүжаттары жоқ болса, оларды
алдыртуды және дайындауды қолға алған жөн. Бухгалтерлік есепке алу үшін
регистрлердің және техникалық қүжаттардың бір-бірімен сәйкестігін
тексереді.
Негізгі құралдарды мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде
обьектілерді тексеріп, олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу
тізімін, ретін және негізгі техникалық және пайдалану көрсеткіштерін
мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс. Үйлерді, ғимараттарды және басқа да
жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу кезінде, көрсетілген обьектілердің
субьектіге тиісті екендігін растайтын қүжаттарды бар-жоғын тексереді.
Сондай-ақ, субьектінің пайдалануындағы жер телімдерін, су тоғандарьш
және басқа табиғи ресурстарды иелену қүқын растайтын қүжаттардың да бар-
жоғы тексеріледі.
Есепке алынбаған обьектілер, сондай-ақ бухгалтерлік есептің
регистрлеріне алынған мәліметтердің дүрыс еместігі айқындалса, комиссия
мүліктік түгендеу тізіміне және мүліктік түгендеу карточкаларына осы
обьектілер жөніндегі жеткіліксіз болған, сондай-ақ дүрыс мәліметтер мен
техникалық көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша - олардың
қандай материалдардан салынғанын және сол материалдардың көлемін, көлемі,
қабаттар саны салынған жылы; каналдардың үзындығы, тереңдігі және ені,
жасанды құрылыстар, түбі мен еңісін бекіту материалдары; көпірдің түрған
жерін, негізгі материалдардың түрі мен мөлшері; жолдар бойынша -жолдардың
түрлері, қашықтығы, төселген материалдар, жолдың ені, т. б. көрсетіледі.
Есепке алынбаған объектілерді мүліктік түгелдеу кезінде бағалау эрекет
етіп түрған баға мен үдайы өңдіріс жағдайларын ескеріп есепке алынуы тиіс.
Есепке алынбаған объектілердің қашан салынғанын немесе алынғанын ,
жасалған шығындардың қаржыландырылған көзін мүліктік түгелдеу комиссиясы
белгілеп, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі құралдар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгелдеу
тізімдеріне тіркеледі. Егер объект қайта жаңғыртылып, өзгертілсе,
кеңейтілсе немесе қайта жарақтандырылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, онда
ол жаңадан белгіленген мақсатына сай тізімге тіркеледі.
Егер де комиссия күрделі сипаттағы жүмыстар немесе ішінара құрылыстар
мен құрылымдардың жойылуы бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін байқаса, онда
оларды арнайы қүжаттар арқылы объектінің баланстық құнының өсуі немесе кему
сомасын анықтап, тізімге өзгерістерді енгізуі тиіс.Сонымен қатар, комиссия
кейбір объектілердің күрделі өзгертілгенін анықтап, олардың себептері мен
кінэлі түлғаларын тауып және бухгалтерлік есептің регистірлерінде
көрсетілуін қамтамассыз етуі керек.
Машиналар, құрал-жабдықтар мен көлік құралдары мүліктік түгелдеу
тізімінде заводтардың, дайындаушы кәсіпорындардың мүліктік нөмірі,
шығарылған мерзімі, арналымы, қуаты және т.б. көрсеткіштері жеке
көрсетіледі.
Бір тектес шаруашылық заттарының , саймандардың, станоктардың құндары
бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның күрылымдық бөліміне бір уақытта
түссе, мүлікті түгелдеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны бойынша
көрсетіледі.
Негізгі күралдардың мүліктік объектілеріне берілген реттік сандары
ешқашан өзгермеуі тиіс. Нөмірлерді өзгерту объектілерді байқамай негізгі
құралдардың басқа тобына, яғни техникалық-өндірістік мақсатына сай емес
топқа жазған немесе реттеу дүрыс болмағаны анықталғанда ғана жүзеге
асырылады.
Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорьгннан тыс жерде түрған немесе негізгі
құралдар кәсіпорыннан уақытша сырт жерге шығар алдында мүліктік тізімдеуден
өтеді.
Пайдалануға жарамайтын және жөндеуге келмейтін негізгі құрал жабдықтар
мүліктік түгендеу тізімдеріне енгізілмейді. Мүліктік түгендеу комиссиясы
бұл обьектілердің пайдалануға қосылған мерзімімен мардымсыз болып қалуының
себептерін көрсетіп, арнайы тізім жасайды.
Өз меншігіндегі негізгі құралдардарды мүліктік түгендеу кезінде жалған
немесе жауапты сақтауға алынған негізгі құралдар да тексеріледі. Бұл
обьектілердің жалған немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын
қүжаттарға сілтеме жасалады. Ол тізімдерде расталған мәліметтерден басқа
кәсіпорынның аты; жалдау немесе сақтау мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік
тізімнің бір данасы кәсіпорынға жіберіледі.
Мүліктік түгендеу кезінде есепке алынбаған обьектілердің бағасы
сараптау жолымен анықталады. Бұл обьектілердің тозуын нақты техникалық
жағдайына қарап белгілейді.
Мүліктік түгендеу нәтижелері сол мүліктік түгендеу аяқталған айдың
есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған негізгі күралдарға жаңа мүліктік
түгендеу карточкалары толтырылады, кем шыққан негізгі құралдар баланстан
есептен шығарылады, ал оның карточкасы архив бөліміне орналастырылады.
Мүліктік түгендеу мәліметтері Негізгі күралдардың мүліктік түгендеу
нәтижелерінің салыстыру тізімдемелеріне енгізіледі, бірақ тек есепке
алынған мәліметтерде алшақтықтар болған кезде.
Кем немесе артық шыққандардың кінәлілері және себептер туралы
мәліметтері жан-жақты келтірілген, сондай-ақ болашақта жағымсыз
қүбылыстарды алдын алу және кінэлілерге қатысты қолданатын шаралар бойынша
көрсетілген мүліктік түгендеу комиссиясының жасаған хаттамасы -ең басты
қүжат болып табылады.
6 БЕС сәйкес, негізгі құралдың бастапқы құнын белгілі бір күнге эрекет
етіп түрған бағасымен сәйкес келтіру үшін обьектілерге қайта бағалау
жүргізіледі, содан соң ол есепте және есеп беруде көрініс табады. Әрекет
етіп түрған нормативтік актілерге сәйкес, шаруашылық жүргізуші субьектілер
заңмен үштастырылған негізгі құралдардың индексациялауының ережесі мен
тәртібі туралы дербес шешім қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында
негізгі құралдардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты ағымдағы құны
мен тозу дәрежесі туралы дәл және толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды
қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін
анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық
қатынастар жағдайында өте маңызды роль атқарады. Және ол негізгі құралдарды
белсенді түрде жаңартуға қажетті инвестициялық ресурстарды тартуға
мүмкіндік береді. Негізгі күралдарды қайта бағалау техникалық прогресстің
дамуын есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола
алады, қазіргі заман талабына сай үдайы өндірісті жетілдіруге қажетті
жағдайларды жасап, негізгі құралдарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол
ашады.
Негізгі құралды қайта бағалауды жүргізу үшін түгендеу комиссиясы сияқты
комиссия құрады және кәсіптенген бағалаушыларды шақырады, ал олар сол
бағалау күніне сәйкес келетін бағасын шығарады. Қайта бағаламастан бүрын,
сол негізгі құралдардың белгіленген тәртіпте түгендеуін жүргізеді. Негізгі
құралдарды қайта бағалау үшін, олардың бастапқы құны, қызмет ету мерзімі,
техникалық жағдайы қайта бағалаудың ең негізгі мәліметі болып табылады,
яғни қайта бағалау кезінде оларды негізге алады.
Шаруашылық жүргізуші субьекті қалауы бойынша өз меншігіне жататын
негізгі құралдарын; қоймада түрған қондыруға арналған құрал-жабдықтарын;
аяқталмаған күрделі құрылыстарын қайта бағалауы мүмкін.
Осымен қатар, есептелген тозу сомасына да түзетулер жасалады.
Егер негізгі құралдардың бастапқы құны өсетін болса, онда сонымен бірге
тозу сомасы да өседі, ал керіснше болған жағдайда, олардың баланстық құны
шамадан тыс артып кетеді.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қайта бағалау, негізгі
құралдардың бағасын және де өнімнің, жүмыстың және қызметтің өзіндік
күнындағы амортизациясының үлесін реттеуді көздейді.
Егер бүрындары қайта бағалауға қатыспаған негізгі құралдардың құны
арзандаса, онда төмендеген құнының сомасы шығыс ретінде танылады, ал
түзетулер жасалған тозу сомасы жай табыс ретінде танылады.
Егер бүрындары қайта бағалауға қатысқан негізгі құралдардың құны
арзандаса, онда бұрындары арзандатылған соманы шегінде
қосымша төленбеген капиталдың есебінен есептеп шығарылады, ал егер ол сома
бүрындары қайта багаланган сомасынан асып түссе, онда ол шығын ретінде
танылады, ал түзетілген тозу сомасы жай табыс ретінде танылады.
Егер негізгі құралды қайта бағалау нәтижесінде оның құны азайса, ал
содан соң өссе, онда негізгі құралдың алдыңғы азайған құнының сомасын
орнына келтіруге тура келеді.
Орнына келтіруге жататын, яғни негізгі құралдың қайта бағалаудан
алынған сомасы табыс ретінде танылады.
Обьектіні пайдалану барысында қайта бағалаған сомасына амортизация
есептеу әдісімен анықталған сомасын тартылмаған табысқа жатқызылады.
Негізгі құралды есептеп шығарған кезде, қайта бағалаудан қалған сомасы
түгелдей таратылмаған табысқа жатқызылады.
Түзетілген тозу сомасын ескере отырып, алынған қайта бағалаудың
нәтижесі бухгалтерлік есепте актив құнының өсімін береді, ал ол кезегінде
қосымша төленбеген капиталды өсіреді.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық есеп беруінде келесі
ақпараттардың мәні ашылуы тиіс: негізгі құралдың эрбір түрі бойынша
бастапқы құны; пайдалануға берілген және есептен шыққан кезі; бастапқы
құнының өзгеру себептері; амортизацияны есептеу үшін пайдаланатын тэсілі;
есепті кезеңнің басына және соңына жинақталған амортизация сомасы; егерде
бөлек қайта бағалау жүргізілсе: эрбір негізгі құралдардың ағымдағы құны;
бағалауды жүргізудің кезеңі және күні, әдісі, сондай-ақ эксперттік
бағалауды кімнің жүргізгені, т.б.
Сондай-ақ, қаржылық есеп беруді пайдаланатындар үшін уақытша
пайдаланбай түрған негізгі құралдың бастапқы немесе ағымдағы құны,
міндеттемесі үшін кепілдікке берілген неізгі құралдар, аяқталмаған
құрылыстың есептік кезең соңына қалған құны, т.б.
1.4 Талдықорған акционерлік электржүйелерін тасымалдау компаниясы АҚ-
ның қаржылық-экономикалық сипаттамасы.
Талдықорған акционерлік электр жүйелерін талдау компаниясы Акционерлік
қоғамы 1998 жылы құрылған. Бірақ оның түбірі 40 жыл артқа кетеді. Сонымен
29.07.1965 ж №165 РУ бұйрығы бойынша Алматыэнерго 8.08.1969 ж Панфилов ,
Талдықорған, Текелі энергокомбинатының құрамынан шығарылды. Сарыөзек
учаскесі Алматы электрожүйелер басқармасы құрамынан және олардың негізінде
Талдықорған электрожүйелері құрылды. 40 жыл ішінде компанияның атауы
бірнеше марте өзгерілді. ТЭЖК, ТОЭЖК, ТЭТС ААҚ.
ТАЭТҚ АҚ компанияға қарасты тарату желілеріне электроэнергиясын
тасымалдауды Алматы облысының Талдықорған аймағында сегіз аудан екі
қалаға қамтамасыз етеді. Қызмет көрсету алаңы 118,5 мың км2 қамтиды. ЭЖТ
(электр желісін тарату) ұзындығы.
Қосалқы бөкет мөлшері: Барлығы 2431 дана соның ішінде: Қосалқы бөкет
110 кВ-30 дана, 3,5 кВ-68 дана 6-100, 4 кВ-23333 дене.
Жылдық өз желілері бойынша электроэнергиясын тарату 607 миллионнан аса
кВт- сағатты құрайды, әң көп үстемдігі 144,1 МВт, жыл сайынғы 3% жоғарғы
өсіммен.
Алматы облысының орталығы Талдықорған қаласының электроқуатының
сенімділігін жоғарылыту үшін 11010кВ-№72 Заря тарату пункті қайта
жанартылды.
№5,12 және 1,10 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz