Интернет журналистиканың ақпараттық және коммуникациялық маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I тарау
Интернет журналистиканың даму сипаты және Қазақстанның
ақпараттық кеңістігі
1.1.Интернет бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде ... ... ... ... ... ... ...12
1.2.Интернеттің даму кезеңдері мен ғаламдық заманауи сипаты ... ... ... ... ... .26
II тарау
Ақпарат таратудың жедел түрі ретіндегі Интернет.журналистиканың ерекшеліктері
2.1.Ақпараттың Интернет арқылы тарауының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..38
2.2.Қазақ Блогосферасының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
IIІ тарау
Интернеттің коммуникациялық қырлары және оның ақпараттық ортадағы маңызы
3.1.Жаңа қарым.қатынастардағы технологияның ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.2.Ақпарат алмасудың жаңа заманғы тәсілдері: видео, аудио және басқалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
3.3.Ақпарат еркіндігі мен ақпараттық қауіпсіздіктің мәселелері ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
I тарау
Интернет журналистиканың даму сипаты және Қазақстанның
ақпараттық кеңістігі
1.1.Интернет бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде ... ... ... ... ... ... ...12
1.2.Интернеттің даму кезеңдері мен ғаламдық заманауи сипаты ... ... ... ... ... .26
II тарау
Ақпарат таратудың жедел түрі ретіндегі Интернет.журналистиканың ерекшеліктері
2.1.Ақпараттың Интернет арқылы тарауының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..38
2.2.Қазақ Блогосферасының өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
IIІ тарау
Интернеттің коммуникациялық қырлары және оның ақпараттық ортадағы маңызы
3.1.Жаңа қарым.қатынастардағы технологияның ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.2.Ақпарат алмасудың жаңа заманғы тәсілдері: видео, аудио және басқалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
3.3.Ақпарат еркіндігі мен ақпараттық қауіпсіздіктің мәселелері ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .109
Журналистика – өмір айнасы. Ол өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттер жөнінде ой тастайды, қоғамға жол сілтейді, бағыт-бағдар алуға көмек етеді. Осылайша журналистика маңызды қоғамдық-саяси рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді. Журналистік қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың жолдарын жариялап отырады. Журналист бұл салада қоғамдық-саяси қызмет жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен белсене араласады.
Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика – халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып, халықтық позиция ұстайды.
Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы – бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Интернеттің бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-журналистика дүниеге келді. Оның дәстүрлі БАҚ-тан айырмашылығы бірден байқалды. Ол – интернеттің ақпаратты тарату оперативтілігі мен интерактивтілігі еді. Сондықтан көптеген елдердің ғалымдары жаңа бұқаралық ақпарат құралын зерттеу нысаны ретінде таңдауда. Интернет-БАҚ-тың алғашқы нұсқасы 1987 жылы АҚШ-та пайда болған. «The San Jose Mercury News» газеті тұңғыш рет көпшілік қауымға электронды нұсқасын ұсынған болатын. Қазіргі таңда АҚШ-тағы күнделікті басылымдардың таралымы жарты жылда, 2009 жылғы қазан айынан бастап, 2010 жылғы наурыз айына дейінгі аралықта 2,5%, ал апталық (жексенбілік) газеттердің таралымы 3,1% азайған. Керісінше, онлайн БАҚ күннен-күнге қарқынды түрде даму үстінде. Сауалнаманы Американың газет қауымдастығы (Newspaper Association of America, NAA) 770 күнделікті, 610 апталық газеттер бойынша жүргізген болатын. Қауымдастық мәліметтеріне сүйенсек, АҚШ-та газет сайттарын пайдаланушылар аталмыш мерзім ішінде 56 миллионға жетіп, интернетке кіретін адамдардың 37 пайызын құраған.
Ал Қазақстанда әзірге 3 мыңға таяу интернет сайттары тіркеліп үлгерді. Оның 20-25 пайызы БАҚ құралдарының меншігі болса, қалғаны – әр түрлі бағытта. Оның ішінде банк те бар, сауда нүктелері де бар, ішінара жекелеген адамдардың сайттары да кездеседі. Ал қазақ тіліндегі сайттар кенжелеп дамып келе жатыр десек те, кей сәттері әжептәуір үміт күттіріп қояды [1].
Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика – халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып, халықтық позиция ұстайды.
Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы – бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Интернеттің бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-журналистика дүниеге келді. Оның дәстүрлі БАҚ-тан айырмашылығы бірден байқалды. Ол – интернеттің ақпаратты тарату оперативтілігі мен интерактивтілігі еді. Сондықтан көптеген елдердің ғалымдары жаңа бұқаралық ақпарат құралын зерттеу нысаны ретінде таңдауда. Интернет-БАҚ-тың алғашқы нұсқасы 1987 жылы АҚШ-та пайда болған. «The San Jose Mercury News» газеті тұңғыш рет көпшілік қауымға электронды нұсқасын ұсынған болатын. Қазіргі таңда АҚШ-тағы күнделікті басылымдардың таралымы жарты жылда, 2009 жылғы қазан айынан бастап, 2010 жылғы наурыз айына дейінгі аралықта 2,5%, ал апталық (жексенбілік) газеттердің таралымы 3,1% азайған. Керісінше, онлайн БАҚ күннен-күнге қарқынды түрде даму үстінде. Сауалнаманы Американың газет қауымдастығы (Newspaper Association of America, NAA) 770 күнделікті, 610 апталық газеттер бойынша жүргізген болатын. Қауымдастық мәліметтеріне сүйенсек, АҚШ-та газет сайттарын пайдаланушылар аталмыш мерзім ішінде 56 миллионға жетіп, интернетке кіретін адамдардың 37 пайызын құраған.
Ал Қазақстанда әзірге 3 мыңға таяу интернет сайттары тіркеліп үлгерді. Оның 20-25 пайызы БАҚ құралдарының меншігі болса, қалғаны – әр түрлі бағытта. Оның ішінде банк те бар, сауда нүктелері де бар, ішінара жекелеген адамдардың сайттары да кездеседі. Ал қазақ тіліндегі сайттар кенжелеп дамып келе жатыр десек те, кей сәттері әжептәуір үміт күттіріп қояды [1].
1) Омашев Н. «Ақпарат әлемі», 1-том, Алматы, Қазығұрт – 2006ж.
2) Көпбаев Т. «Интернеттегі ақпарат алмасу еркіндігі хақында» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 1999ж., №7, 82-84 бет.
3) . Михайлов С.А. «Современная зарубежная журналистика», Санк-Петербург – 2005.
4) Барлыбаева С.Х. «Развитие информационного общества в мире и в Казахстане», Алматы, Қазақ университеті - 2006 г.
5) Омашұлы Н. «Жол үстінде журналист», Алматы, Атамұра – 1999ж.
6) Бекниязов Т. «Халықаралық журналистиканың дамуы», Алматы, Қазақ университеті - 2003 ж.
7) Ахметова Г. «Тегін веб-сайттың заманы келмеске кетер» // «Журналист». 2006 ж.
8) Сақ Қ. «Интернет – кітаптың жаңа өрісі» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2007ж.
9) Сапунов В.И. «Зарубежные информационные агенства», Санк-Петербург – 2006г.
10) Думанұлы Р. «БАҚ – саяси коммуникацияның басты құралы» // «Журналист», 2005 ж.
11) Жәпек М, Оразбай Г. «Интернет журналистикасының дамуы» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2005ж., №1.
12) Қамзина Ә. «Ақпараттық қауіпсіздік мәдениеті» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2006ж., №2.
13) Ошанова О. «Радиожурналистиканың бейнелеуші құралдары» //ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2005ж.
14) Бейсенқұлов А. «Отандық телеарналарды өзгертетін кез жетті» // «Журналист», 2006 ж.
15) Омашев Н. «Ақпарат әлемі» 2-том. – Алматы, Қазығұрт - 2006 ж.
16) Тұрсын Қ. «Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары» Алматы, Білім - 2006 ж.
17) Қабылғазы К. «Аудиотехника және радиохабарлар технологиясы». Алматы - 1999 ж.
18) Сәрсенов Ж. «www және kz – бұл қандай қызмет?» // «Айқын», 2005ж., 26 тамыз.
19) Омарұлы Б. «Менің пірім – Интернет...» // «Айқын», 2006ж., 30 тамыз.
20) Г. Почепцов «Коммуникативные технологии двадцатого века», Москва - 1999.
21) Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Алматы – 2002ж.
22) Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», Қазақстан халқына жолдауы, 2010.
23) Қаппасова Қ. «Нығмет Нұрмақов – аса ірі мемлекет және қоғам қайраткері» оқу құралы, Қарағанды – 2005ж.
23) «Информационная технология», электронное издание. СТ РК. Алматы – 2004.
24) «Информатика и образование», 2004, №12
25. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030», Алматы – 1998ж.
26) Жарнама туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19 желтоқсанындағы №508 Заңы.
27) Д.С. Баялиева «Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселелері», Қарағанды – 1999ж.
28) Қ.Жұмалиев «Стиль өнер ерекшелігі», Алматы – 1966ж.
29) Б.Момынова «Газет лексикасы», Алматы – 2003ж.
30) Ғ. Солтанбекова «Язык, перевод и современные технологии обучения языкам», Алматы – 2002.
31) Русско-казахский словарь. I-том. А: 2007.
32) Жәпек М. «Интернет – журналистиканың жаңа мүмкіндіктері: блогтар, олардың сипаттамасы, мақмұны мен түрлері» // ҚарМУ хабаршысы, филология сериясы, 2009ж.
2) Көпбаев Т. «Интернеттегі ақпарат алмасу еркіндігі хақында» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 1999ж., №7, 82-84 бет.
3) . Михайлов С.А. «Современная зарубежная журналистика», Санк-Петербург – 2005.
4) Барлыбаева С.Х. «Развитие информационного общества в мире и в Казахстане», Алматы, Қазақ университеті - 2006 г.
5) Омашұлы Н. «Жол үстінде журналист», Алматы, Атамұра – 1999ж.
6) Бекниязов Т. «Халықаралық журналистиканың дамуы», Алматы, Қазақ университеті - 2003 ж.
7) Ахметова Г. «Тегін веб-сайттың заманы келмеске кетер» // «Журналист». 2006 ж.
8) Сақ Қ. «Интернет – кітаптың жаңа өрісі» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2007ж.
9) Сапунов В.И. «Зарубежные информационные агенства», Санк-Петербург – 2006г.
10) Думанұлы Р. «БАҚ – саяси коммуникацияның басты құралы» // «Журналист», 2005 ж.
11) Жәпек М, Оразбай Г. «Интернет журналистикасының дамуы» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2005ж., №1.
12) Қамзина Ә. «Ақпараттық қауіпсіздік мәдениеті» // ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2006ж., №2.
13) Ошанова О. «Радиожурналистиканың бейнелеуші құралдары» //ҚазҰУ хабаршысы, журналистика сериясы, 2005ж.
14) Бейсенқұлов А. «Отандық телеарналарды өзгертетін кез жетті» // «Журналист», 2006 ж.
15) Омашев Н. «Ақпарат әлемі» 2-том. – Алматы, Қазығұрт - 2006 ж.
16) Тұрсын Қ. «Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары» Алматы, Білім - 2006 ж.
17) Қабылғазы К. «Аудиотехника және радиохабарлар технологиясы». Алматы - 1999 ж.
18) Сәрсенов Ж. «www және kz – бұл қандай қызмет?» // «Айқын», 2005ж., 26 тамыз.
19) Омарұлы Б. «Менің пірім – Интернет...» // «Айқын», 2006ж., 30 тамыз.
20) Г. Почепцов «Коммуникативные технологии двадцатого века», Москва - 1999.
21) Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, Алматы – 2002ж.
22) Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», Қазақстан халқына жолдауы, 2010.
23) Қаппасова Қ. «Нығмет Нұрмақов – аса ірі мемлекет және қоғам қайраткері» оқу құралы, Қарағанды – 2005ж.
23) «Информационная технология», электронное издание. СТ РК. Алматы – 2004.
24) «Информатика и образование», 2004, №12
25. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030», Алматы – 1998ж.
26) Жарнама туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19 желтоқсанындағы №508 Заңы.
27) Д.С. Баялиева «Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселелері», Қарағанды – 1999ж.
28) Қ.Жұмалиев «Стиль өнер ерекшелігі», Алматы – 1966ж.
29) Б.Момынова «Газет лексикасы», Алматы – 2003ж.
30) Ғ. Солтанбекова «Язык, перевод и современные технологии обучения языкам», Алматы – 2002.
31) Русско-казахский словарь. I-том. А: 2007.
32) Жәпек М. «Интернет – журналистиканың жаңа мүмкіндіктері: блогтар, олардың сипаттамасы, мақмұны мен түрлері» // ҚарМУ хабаршысы, филология сериясы, 2009ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
Телерадиожурналистика кафедрасы
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Интернет журналистиканың ақпараттық және коммуникациялық маңызы
Орындаған: ________________
Н.Аманжолов
Ғылыми жетекші: ________________
А.Бейсенқұлов
Норма бақылаушы: ________________
М.Майлықұтова
Телерадиожурналистика
кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді _________________ А.Бейсенқұлов
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
I тарау
Интернет журналистиканың даму сипаты және Қазақстанның
ақпараттық кеңістігі
1.1.Интернет бұқаралық ақпарат құралдарының бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ...1 2
1.2.Интернеттің даму кезеңдері мен ғаламдық заманауи
сипаты ... ... ... ... ... .26
II тарау
Ақпарат таратудың жедел түрі ретіндегі Интернет-журналистиканың
ерекшеліктері
2.1.Ақпараттың Интернет арқылы тарауының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 38
2.2.Қазақ Блогосферасының өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..46
IIІ тарау
Интернеттің коммуникациялық қырлары және оның ақпараттық ортадағы маңызы
3.1.Жаңа қарым-қатынастардағы технологияның
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ...64
3.2.Ақпарат алмасудың жаңа заманғы тәсілдері: видео, аудио және
басқалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
3.3.Ақпарат еркіндігі мен ақпараттық қауіпсіздіктің
мәселелері ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...109
КІРІСПЕ
Журналистика – өмір айнасы. Ол өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып
жатқан іс-әрекеттер жөнінде ой тастайды, қоғамға жол сілтейді, бағыт-бағдар
алуға көмек етеді. Осылайша журналистика маңызды қоғамдық-саяси рөл
атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді.
Журналистік қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Журналист бұл салада қоғамдық-саяси қызмет
жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен белсене
араласады.
Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика –
халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай мәселені
көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың
сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып, халықтық позиция
ұстайды.
Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы –
бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты
түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы
көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы
көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация
құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Интернеттің бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне
байланысты жаңа бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе
интернет-журналистика дүниеге келді. Оның дәстүрлі БАҚ-тан айырмашылығы
бірден байқалды. Ол – интернеттің ақпаратты тарату оперативтілігі мен
интерактивтілігі еді. Сондықтан көптеген елдердің ғалымдары жаңа бұқаралық
ақпарат құралын зерттеу нысаны ретінде таңдауда. Интернет-БАҚ-тың алғашқы
нұсқасы 1987 жылы АҚШ-та пайда болған. The San Jose Mercury News газеті
тұңғыш рет көпшілік қауымға электронды нұсқасын ұсынған болатын. Қазіргі
таңда АҚШ-тағы күнделікті басылымдардың таралымы жарты жылда, 2009 жылғы
қазан айынан бастап, 2010 жылғы наурыз айына дейінгі аралықта 2,5%, ал
апталық (жексенбілік) газеттердің таралымы 3,1% азайған. Керісінше, онлайн
БАҚ күннен-күнге қарқынды түрде даму үстінде. Сауалнаманы Американың газет
қауымдастығы (Newspaper Association of America, NAA) 770 күнделікті, 610
апталық газеттер бойынша жүргізген болатын. Қауымдастық мәліметтеріне
сүйенсек, АҚШ-та газет сайттарын пайдаланушылар аталмыш мерзім ішінде 56
миллионға жетіп, интернетке кіретін адамдардың 37 пайызын құраған.
Ал Қазақстанда әзірге 3 мыңға таяу интернет сайттары тіркеліп үлгерді.
Оның 20-25 пайызы БАҚ құралдарының меншігі болса, қалғаны – әр түрлі
бағытта. Оның ішінде банк те бар, сауда нүктелері де бар, ішінара жекелеген
адамдардың сайттары да кездеседі. Ал қазақ тіліндегі сайттар кенжелеп дамып
келе жатыр десек те, кей сәттері әжептәуір үміт күттіріп қояды [1].
Диссертациялық жұмыстың мақсаты – бүкіләлемдік желідегі түрлі сайттар
тарапынан аудитория назарына ұсынылып отырған ақпараттарды жаңа бұқаралық
ақпарат құралының түрі интернет–БАҚ-қа қандай белгілері бойынша жатқызуға
болатындығын теориялық тұрғыдан қарастыру болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі – 2006-2009 жылдарға есептелген Қазақстан
Республикасының ақпарат нарығының бәсекеге қабілеттілігін дамыту жөніндегі
тұжырымдамада отандық БАҚ-тардың бәсекеге қабілеттілігін дамытудың бірден-
бір тетігі желідегі БАҚ сапасын арттыру деп көрсетілген. Сондықтан, отандық
интернет–БАҚ-тың санымен қатар сапасын арттыру кезек күттірмейтін мәселе.
Зерттеу барысында интернет–БАҚ-ты теориялық тұрғыдан зерттеген Ресей
мен Қытай ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Сондай-ақ, отандық
журналистердің мерзімді басылымдарда жарияланған мақалаларын пайдаландық.
Магистрлік диссертация жұмысының құрылымы – алдымен интернет тарихына
тоқталамыз. Интернеттегі сайттарды БАҚ деп қандай белгілерге сәйкес
есептеуге болатындығы қарастырылып, тиісінше интернет-журналистика
ерекшеліктері талданады.
Қазақстанда интернеттің даму барысы мен болашағы туралы сөз қозғамас
бұрын, әуелі өткен ғасыр соңының ғаламат жаңалығы туралы мағлұмат бере
кеткен жөн. Интернет дегеніміз, – дейді осы сала мамандары, – компьютерлік
желілердің бүкіл әлемдік топтастырылымының кооперативтік басқару жүйесі.
Әрине, мұндай терминдік сөйлем құрылымын ә дегеннен кез келгеннің түсіне
қоюы қиын. Ойды қарапайымдау етіп таратсақ, өз компьютерімен біртұтас
интернет желісіне қосылған адам әлемнің кез келген нүктесінде тұрған келесі
компьютерде сақтаулы тұрған ақпаратқа оңай қол жеткізе алмақ. Бұл жүйеде
ақпарат алмасу бірыңғай тәртіпке негізделген. Әрбір пайдаланушы интернетке
қол жеткізу үшін бірлескен желілердің бірінің пайдаланушысы болса
жеткілікті. Мемлекеттік, өңірлік, корпоративтік және басқа да компьютерлік
желілердің мұндай жиынтығы бір-бірімен түрлі мәлімет тарату арналары арқылы
байланыстырылған. Дәлірек айтсақ, интернетке кіруде телефон байланысы
немесе технология тілінде шлюз, гейт деп аталып жүрген трансмұхиттық
талшықты-оптикалық желілер мен ғарыштық арналар пайдаланылады. Қызметтері
дербес жүргізілетін мұндай жүйелер арқылы бүкіл Жер шарын қамтитын біртұтас
жаһандық желі құрылады. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, қазіргі таңда
интернет әлемнің барлық елдерін түгел қамтып, оның қызметін 500 миллионнан
астам адам пайдалануда. Бұл көрсеткіш ай сайын 7-10 пайызға өсіп отыр.
Жаңа ақпараттық қоғамның негізін қалаушы сипаттамаларының бірі оның
ғаламдық сипаты болып табылады. Жаңа ақпараттық қоғамды қалыптастыру
үдерісінде біртіндеп ақпарат тарату және алмасу тәсілдері мен әдістері
жаңартылады, уақыт үнемделеді, ұлттық шекаралар мен кедергілер бұзылады,
әлемдік ақпараттық кеңістігінің, экономика, сауда, қаржы, адамзат өмірінің
басқа салаларының құрылымы түбірімен өзгереді, адамдардың көзқарасы мен
адамзат құндылықтарының интенсивті гомогенизациясы, мәдениет пен мәдени
моделдердің әмбебаптығы (ықшамдау) байқалынады, динамизмі жылдамдатылады,
бәсекелестік күшейе түседі [2].
Қазіргі әлемдік даму кезеңінде ғаламдық ақпараттық интернет желісі
бүкіл әлемдік ақпараттық кеңістігінің ең көлемді және жаппай жайылған
сегменті болып табылады. Сонымен бірге, уақыт өте, ғаламдық ақпараттық
интернет желісі ақпарат алу және алмасудың, сондай-ақ жаппай
пайдаланушылардың коммуникациясы үшін ең қол жетерлік құралы болғаны айдан
анық.
Қазіргі уақытта Интернеттің ақпараттық кеңестігінің жұмыс істеуіне сай
келетін халықаралық ұйымдарға мыналар жатады:
1) The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (бұдан әрі
- ICANN) - IP-адрестерін, протоколдардың параметрлерін бөлу, домендік
атаулардың жүйесін әкімшілеу (Domain Name System, DNS), түбірлік серверлер
(Root Server System) деп аталатын жүйенің жұмыс істеуін әкімшілеу және
қолдау үшін құрылған коммерциялық емес ұйым;
2) Интернет желісінде нөмірлеуді бөлу жөніндегі уәкілетті ұйым (бұдан
әрі - IANA, The Internet Assigned Numbers Authority);
3) Еуропалық желілік үйлестіру орталығы (бұдан әрі - RIPE NCC) -
тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлуді және тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлу мен тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC қызмет көрсету аймағында Интернеттің ғаламдық ресурстарын әділетті
бөлуге кепілдеме бере отырып, Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка және
Азияның бөлігінің тіркеушілеріне қызмет көрсетеді;
4) The Internet Engineering Task Force (бұдан әрі - IETF) - Интернет
сәулетін дамыту және қолданыстағы инфрақұрылымның үздіксіз қызмет етуінің
біріктірілген міндеттерін дамытуға жұмыс жасайтын желілік хаттамаларын
дайындаушылар, операторлар, өндірушілер және зерттеушілердің халықаралық
ашық бірлестігі болып табылады;
5) Дүниежүзілік зияткерлік жеке меншік ұйымы (бұдан әрі - ДЗЖҰ).
Жоғарғы деңгейдегі домендер (бұдан әрі - TLD, Top Level Domain) екі үлкен
бөлікке бөлінеді: Біріншісі - жалпы пайдаланатын домендер (generic TLD
немесе gTLD) және екіншісі - ұлттық екі әріпті домендер (country code TLD
немесе ccTLD). Жалпы пайдаланатын домендерге COM, NET, ORG, INFO, BIZ,
MUSEUM, NAME, AERO, COOP, PRO, INT, GOV және басқа да домендер жатады.
Қазіргі сәтте ISO 3166-1 халықаралық стандартқа сәйкес елдер мен
аумақтардың екі әріпті кодтар саны бойынша ұлттық домендер - 250 (RU -
Ресей үшін, DE - Германия үшін, UK - Ұлыбритания үшін) Ұлттық домендерді
басқару бойынша өкілеттік елдердің интернет-қауымдастықтарының келісімдері
бойынша IANA ұйымымен беріледі.
Ұлттық домендерді дамытудың жалпы үрдістері мынадай: біріншіден,
академиялық желілерден ұлттық домендердің операторлар (провайдерлер)
бірлестігіне өтуі, сондай-ақ қатар тіркеу ережелерін дайындауға елдің
интернет-қауымдастығының қатысуы: нарықтың кәсіби қатысушылары,
тұтынушылар, қоғамдық (кейде үкіметтік) ұйымдар; екіншіден, домендік
атауларды тіркеуде операторлар қатысуының коммерциялық кестелерін дайындау;
үшіншіден, домендерді тіркеудің ашық ережелеріне біртіндеп өтуі,
шектеулердің алынуы.
Кез-келген субъектінің Интернеттегі қызметі құқықтық проблемалардың
тұтас сериясын қалыптастырады. Олар пайдаланушының қызметін, сайттың
мәртебесін және оның мазмұнын реттеуге (рұқсат етілген, реттелмеген,
заңсыз); авторлық және аралас құқықтардың орындалуына; киберэкономиканы
қалыптастыру (электрондық ақшалар, төлемдік жүйелер, құнды қағаздар,
электрондық банктер, жарнама, маркетинг, электрондық контрактілер,
салықтар); жеке және мемлекеттік мүдделердің ақпараттық қауіпсіздігіне
бөлінеді.
Интернет желісін құру және нормативтік негіздерінің ұтымдылығы бойынша
үдеріс 80 жылдардың басынан бастап Еуропа және АҚШ-та (және бірқатар басқа
да шет елдерде) басталған.
Қазіргі уақытта Интернет желісі қарым-қатынастарын құқықтық реттеудің
бірнеше деңгейі қалыптасты:
1) халықаралық;
2) өңірлік (Еуропалық одақ және ТМД шеңберінде);
3) ұлттық.
Осы деңгейлердің әрқайсысында өкілетті заң шығарушы қарастырып отырған
құқықтық қарым-қатынастар саласын реттеуге ұмтылады.
Интернет желісінің трансшекаралылығы Интернет желісіндегі құқықтық
қарым-қатынастарды халықаралық құқықтық реттеу, қолданыстағы ережелер мен
әдеттегіліктерді біріздендіру қажеттілігін құрайды.
Біріздендірудің нормалары ЕО шеңберінде, сондай-ақ БҰҰ шеңберіндегі
(УНИДРУА жеке құқықты біріздендіру институты) халықаралық деңгейде,
Дүниежүзілік Зияткерлік Жеке меншік Ұйымы (ДЗЖҰ), Халықаралық сауда
палатасы (ХСП), БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясы, сауда және
электрондық бизнеске ықпал ету БҰҰ Орталығымен жүргізіледі.
ТСРІР желі хаттамаларының ыңғайсыз цифрлық адрестерінің жеңіл есте
қалатын әріптік сөз тіркестеріне ауыстыруға мүмкіндік берген домен атаулары
жүйесінің пайда болуы, интернеттің белсенді түрде коммерциализациялануы мен
әйгілі болуы соңғы жылдары домен өздерінің белгілері бойынша олардың
қолданыстағы түрлеріне ұқсас - тауар белгілері, фирманың атаулары бойынша
материалдық емес актив белгілерін иеленді. Мазмұнында домендік атауы ғана
берілген жарнамалық тақталар жиі кездеседі. Қымбат тұратын интернет-жобалар
жүзеге асырылып жатыр, олар үшін домен олардың коммерциялық табыстарының
едәуір бөлігін құрайды, өйткені тұтынушылар доменді электрондық бизнес
субъектісінің қандай да бір тауар, жұмыс немесе қызмет көрсетулерімен
байланыстырады.
Қазнет ақпараттық ресурстар желісінің, ақпараттық-телекоммуникациялар
жүйесі мен желісінің, ұйым мен азаматтардың ақпаратпен қарым-қатынасын
қамтамасыз ететін бірыңғай қағидаттар мен жалпы ережелер негізінде жұмыс
істейтін, оларды жүргізу және пайдалану технологияларының, сондай-ақ
олардың ақпараттық қажеттілігін қанағаттандыру жиынтығынан тұрады.
Осылайша, Қазнет бірыңғай ақпараттық кеңістігі мынадай басты құрамдас
бөліктерден тұрады:
1) Қазнеттегі ақпаратты, деректерді, мәліметтерді және білім беруді
құрайтын ақпараттық желілік ресурстар;
2) бірыңғай ақпараттық кеңістіктің (ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау,
тарату, іздеу және беру бөлігінде) жұмыс істеуі мен дамытуды қамтамасыз
ететін ұйымдық құрылымдардан тұратын және тиісті технологиялар мен
бағдарламалық-техникалық құралдарды пайдаланумен, олардың ақпараттық
ресурстарға қол жеткізуін қамтамасыз ететін азаматтар мен ұйымдардың өзара
ақпараттық іс-қимылының құралдарынан тұратын ақпараттық инфрақұрылым;
3) Қазнетті қалыптастыруға және дамытуға қатысушылар арасындағы өзара
қарым-қатынасы мен қызметін реттейтін құқықтық, ұйымдастырушылық,
нормативтік және ақпарат құжаттары.
Қазнетті дамыту және реттеу объектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) сақтау және меншік түріне тәуелсіз ақпараттық ресурстар,
коммерциялық құпияны құрайтын мәліметтер, құпиялы ақпараттар сияқты және
ашық қолжетімді ақпараттық ресурстар;
2) жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік ақпараттарды алу, тарату
және пайдалану құқығы, құпия ақпарат пен зияткерлік меншікті қорғау;
3) Интернет ғаламдық желіде таратылатын ақпаратқа негізделген қоғамдық
сананы (көзқарастар, саяси көзқарастар, моральдық және этикалық құндылықтар
және басқалар) қалыптастыру жүйесі;
4) көп жағдайда ақпаратпен қамтамасыз ету мен сапасына тәуелді болып
келетін саяси шешімдерді қабылдау үдерісіне әсер ету жүйесі;
5) мемлекеттік органдардың халықты елдің қоғамдық-саяси және
әлеуметтік-экономикалық аспектілерімен ақпараттау жүйесі;
6) Интернет желісінде орналасқан бұқаралық ақпарат құралдарына өзінің
көзқарастарын насихаттайтын қоғамдық ұйымдардың қатысу жүйесі;
7) мәлімет беру желісінің жалпы ұлттық, өңірлік және жергілікті
ақпараттық-телекоммуникациялық жүйе, оның ішінде арнайы мақсаттағы, сондай-
ақ спутниктік байланыс жүйесі;
8) электрондық сауда жүйесі - Интернет арқылы тауарлармен және
қызметтермен сауда-саттық.
Желілік ақпарат ресурстар – веб-сайттары Қазнеттің негізгі бөлігі
болып табылады. Қазнеттің ресми тарихы 1994 жылғы 19 қыркүйектен басталады.
Бұл күні IANA дерекқорында жоғарғы деңгейдегі KZ домені тіркелді. Ал 1995
жылы маусым айында бірінші қазақстандық веб-сайттардың - Kazakh Internet
Yellow & White Pages (қазір жұмыс істемейтін) каталогы шықты. 1997 жылы
желтоқсан айында қазіргі уақытта ең танымал қазақстандық веб-ресурстар
рубрикаторы каталогының - "Весь WWW Казахстан" (Catalog.Site.KZ) жобасы
шықты.
Қазнет кеңістігі ресурстардың мынадай түрлерін:
1) KZ домен аймағындағы дербес интернет-ресурстарды;
2) қазақстандық провайдерлердің алаңында орналасқан басқа домен
аймақтарының желілік ресурстарын;
3) Қазақстан аудиториясына бағытталған шетелдік ресурстарды;
4) басқа домен аймағында орналасқан қазақстандық компаниялардың
ресурстарын біріктіреді.
Қазіргі уақытта КZ аймағында домен атауларды әкімшілендіру, Қазақстан
Республикасының Ақпараттандыру және байланыс агенттігінің төрағасы міндетін
атқарушының 2005 жылғы 5 сәуірдегі № 88-б бұйрығымен бекітілген Интернет
желісі қазақстан сегментінің домен кеңістігін бөлу ережесіне сәйкес
жүргізіледі.
Қазақстанда үш деңгейдегі - Тіркеу орны, тіркеуші және тіркеленуші -
домендер тіркелімін бөлу жүйесі (Shared Registry System - SRS) қолданылады.
KZ доменін басқару және реттеумен екі ұйым айналысады: іс-жүзінде -
доменнің техникалық жағынан жұмыс істеуіне жауапты Қазақ желілік ақпарат
орталығы және де-юре - құрамында ұлттық доменді тіркеу және дамыту
идеологиясы әзірлеумен айналысатын Қазақстандық ІТ-компаниясының
қауымдастығы. Қазіргі уақытта домендерді тіркеу нарығында KZ аймағында
"Жұмыс істеп тұрған тіркеуші" мәртебесі бар 9 компания тіркелді.
SPS-ті пайдалана отырып, домен атауларын тіркеу мүмкіндігі бар шексіз
тіркеушілердің санын көрсететін моделіне қарамастан, тұтынушыларға тұрақты
және үздіксіз қызметтерді ұсыну аккредитацияның жеткілікті қатаң
талаптарымен қамтамасыз етіледі. Тіркеушілерді аккредитациялау рәсімі домен
атауларын тұтынушыларға тіркеу және қолдау бойынша қызметтерді ұсыну
ретінде қажетті сенімділікті алуға мүмкіндік береді.
Электрондық ақпараттық ресурстар туралы мәліметтерді жүйелеу, сондай-
ақ жеке және заңды тұлғаларды мәліметтермен хабардар ету және мемлекеттік
органдарды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2007 жылғы 21 қарашадағы № 1124 қаулысымен Электрондық
ақпараттық ресурстар мен ақпараттық жүйелердің мемлекеттік тіркелімін және
депозитарийді жүргізу ережесі бекітілді.
Қазнет желісі ресурстарын контентпен толықтыру бірінші кезектегі және
басым роль атқарады. Кез келген ресурстың ақпараттылығы, оған қол жеткізу,
ашықтығы негізінен оны құрушылар мен иелері қамтамасыз етеді. Интернеттегі
желілік ресурс Интернет ғаламдық желісінің пайдаланушылары үшін
құрылатынын, өмір сүретінін түсіну маңызды сәт. Қазнет те жүйелік құрылым
құру үдерісі оған келіп-кетушілер, яғни еркін қолжетім ақпаратын
ізденушілерге нақты бағытталуы керек. Қазақстандық контентті бүгінгі
ресурстарын "дамымаған" және "әлсіз" деп сипаттауға болады. Контенттің
"дамымағаны" ресурсты контентті құру және қалыптастыруға қажет білім мен
ережелердің жоқтығымен, ал контенттің "әлсіздігі" ресурстағы ақпаратқа
релеванттықты елемеу және контентті уақтылы жаңартпаумен негізделген.
Ресурс контенті және оның маңыздылығы Google, Yahoo, MSN және кириллица
әрпіндегі Yandex, Rambler және т.б. ғаламдық ізденіс жүйесіне қол
жетімділік және көріну қабілеттілігімен анықталатынын түсіну қажет.
Қазақстандық ресурстардың мазмұнды бөлігі стихиялық түрде қалыптасады,
ақпаратты таратушылардың мүдделері мен торабына сәйкес құқықтық, моральды-
этикалық және басқа нормалар мен ұлттық мүддені ескермейді.
Қазақстандық контенттерді дамыту маңыздылығы оның көп тілділігі. 2006
ж. Miniwatts Marketing Group компаниясы жүйеде нүкте қолданатын тілдердің
рейтингін жариялады, онда орыс тілі 10 орын алды. 2006 жылғы 30 маусымдағы
мәліметтер бойынша орыс тілді пайдаланушылар әлемдік интернет-
аудиториясының 2,3 % құрайды. Жүйе ресурстарындағы орыс тілінің өсу
динамикасы оның жетекшілік орындарын көрсетеді - тілдер арасында веб-
аудиторияның өсуі бойынша (664,5%). Miniwatts Marketing орыс тілді веб-
пайдаланушыларға 23,7 млн., ал орыс тілді ортаға Интернеттің өту деңгейі
16,5 % деп бағаланды. Пайдалану бойынша рейтингте ағылшын тілі (30 %, 1,12
млрд. пайдаланушылар), екінші орында - қытай тілі (13,8 %, 1,34 млрд.
пайдаланушылар) үшінші орында - жапон тілі (8,3 %, 128 млн.
пайдаланушылар). Көптеген интернетті пайдаланушылар екі немесе одан да көп
тілдерді меңгергенін атап өткен жөн. Қазнеттегі кириллица контентінің дамуы
болашақта перспективті және дамуы үшін жоғарғы әлеуетке ие.
Қазнетте мемлекеттік тілін пайдалану өте төмен деңгейде қалып отыр.
Олар бұрын қазақ тілін кодтау және тану проблемасы болса, қазір ондай
проблема жоқ. Қазнетте кітапхана жоқ, білім мен ғылым жүйесінің ресурстары
әлсіз дамыған, Қазнеттің мультимедиялық контенті оны тек мобильді пайдалану
бөлігінде пайдаланады. Осы уақытқа дейін мемлекеттік тілдің билік
органдарына, күнделікті тұрмыста пайдалануға арналған сөздік, және глосарий
терминдердің ресми жүйелік ресурсы жоқ. 2002 жылы құрылған Мемлекеттік
тілді жеделдете оқыту республикалық орталығы сайты (www.kazakhtili.kz)
бүгінгі күні жоқ. Қазнет тарихын дамытудың және сақтаудың жалғыз ақпараттық
ағартушы портал "Lyakhov.KZ - Қазнеттің үлкен энциклопедиясы - Александр
Ляховтың жеке жобасы (www.lyakhov.kz)" болып отыр.
Халықтың көпшілік топтары арасында ақпараттық сұраныс қалыптаспаған
немесе дәстүрлі сұраныстарды қанағаттандыруда ақпарат ролі білінбей отыр.
Қазнеттің ақпараттық кеңістігі Қазақстан халқының көпшілігі үшін күнделікті
өмірдің бөлігі болмай отыр. Қазнеттің контентті дамыту қолданушылар
сұранысына ғана сәйкестенбей, потенциалды қолданушыларға арналуы керек,
олардың өмірін жеңілдету және табысы үшін ақпараттық ресурстың қажеттілігін
түсінуі керек. Контентті қалыптастырудағы мақсатты бағыт стратегиясы
Қазнеттің ірі порталдар шеңберінде басталып отыр. Ол қолданушылар немесе
потенциалды қолданушылар қалыптасқан сұранысқа сәйкес құрылмай, ақпаратқа
маңызды ресурс ретінде қарау көзқарасын қалыптастырумен байланысты.
Қазақстанның ақпараттық-коммуникациялық нарығы қосалқы және бірінші
провайдерлерді ұсынады. Бүгінгі күн қызметтің осы түріне 391 компанияның
лицензиясы бар, оның ішінде 2007 жылы 34 лицензия берілді.
Интернеттің қазақстандық бөлігінің аудиториясы жылдан жылға өсуде,
бұған елдегі компьютерлер паркінің қарқынды өсуі және күнделікті өмірде
Интернетті қолдану қажеттілігін түсіну себепкер болып отыр.
2006 жылғы жүргізген зерттеулеріне сәйкес Қазақстан Республикасында
Интернет жүйесіне қолжетімдік арасында ең танымалы 8 арқылы (Интернет
зонасы) телефон желісіне (dial-up) қосылу, бұл туралы ҚР тұрғындарының
33,2 % хабардар. Екінші орында тасымалдығы жөнінен аванстық Интернет-
карталар арқылы телефон желісі бойынша қосылу тұр. Интернеттің осындай
қолжетімдігі туралы ҚР тұрғындарының 25,6 % хабардар. Ұялы телефон арқылы
интернетке қосылу туралы хабардарлық ересек халықтың 18,7% үлесін құрайды.
Қазақстан халқының жартысы (53,1%) Интернетке кірудің жоғарғы аталған
түрлерін білмейтіндігін атап өткен жөн. 2007 жылдың қорытындысы бойынша
Интернет желісіне Қазақстандық мектептердің 7405 немесе 95% (барлық
мектептер саны - 7724) қосылған, оның ішінде ауылдық мектеп - 5785 немесе
94% (барлық ауылдық мектептер саны - 6095). Алынған мәліметтер бойынша ҚР
қалаларының 1 095 403 ересек тұрғындары немесе 6% ғана Интернет желісіне
қолжетімділік қызметін пайдаланады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 7 маусымдағы № 519
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласын
дамытудың 2006 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасында Интернет желісіне
жаппай, кең жолақты қол жетімділікті дамыту, Интернеттің қазақстандық
контентін дамыту, сондай-ақ Интернет қызметтеріне Қазақтелеком АҚ
тарифтерін төмендету көзделген. Қазақтелеком АҚ Интернет желісіне
коммутирланған қол жеткізу қызметтерінің және Интернет желісінің кеңжолақты
қол жетімділігі қызметтерінің (бір жалғы телемдерді қоспағанда) тарифтерді
төмендету жөнінде біршама іс-шаралар жүргізілді.
Ағымдағы жылға ресурстардың хостингі қызметтеріне тарифтерді
төмендету, сондай-ақ Қазақтелеком АҚ ұсынатын тарифтік жоспарлардың
құрылымын, яғни Қазнетті дамытуға және танымал етуге ықпал ететін
қызметтерді кеңейту және қайта қарау жоспарланған.
Nursat АҚ Интернет желісінің ресурстарына сапалы қолжеткізуді
қамтамасыз ету үшін Европа және Мәскеуге жоғарғы жылдамдықты спутник
арналарын пайдаланады. Жетекші ресейлік сервис-провайдерлері мен өзара
алмасу трафигінің нүктесіне қосылу интернет желісіндегі ресейлік
ресурстарға тез жетуге мүмкіндік береді. Коммутацияланатын қолжетімдіге
электрондық почта, түнде және демалыс күндері шексіз қолжетімділік, қол
жеткізудің жылдамдығы 56 кбитс (протокол V.90), Қазақстан бойынша роуминг
кіреді.
Kazakhstan-Online деректерін берудің ұлттық желісі Қазақстан
Республикасының 96 елді мекенін және 162 торапты қамтиды. Желінің жалпы
өткізу қабілеттігі - секундына 698 мбит. Kazakhstan-Online желісіне кең
жолақты АТМ - желісі болып табылады және АТМ - форумының әлемдік
стандарттарына сәйкес. 1999 жылы қыркүйекте Kazakhstan-Online желісі
базасында Интернет - аймағы жобасы коммерциялық пайдалануға берілді. Бұл
қызмет түрі Қазақстанның, барлық аумағында Интернетке коммутациялық
қолжетім мүмкіндігін ұсынады және ұтқыр және үйде пайдаланушыларға, сондай-
ақ ұйымдардағы жеке пайдаланушыларға арналған. Интернет желісіне қол
жеткізу қалалық телефон желісінің арналары бойынша Kazakhstan-Online
торабына нүкте-нүкте қосуын орнату арқылы жүзеге асырылады. Интернет-
аймағы жобасымен бірге 2000 жылы маусымда жалпы білім беру оқу орындарына
бағытталған жаңа жоба енгізілді. Бұл жоба Қазақстандық интернет деп
аталады және Қазақстандық интернет-ресурстарына коммутациялық қол жеткізу
мүмкіндігін береді.
Қазіргі уақытта Интернеттің ғаламдық ақпараттық желісінде Қазнеттің
саны жағынан да (операторлар мен пайдаланушылар саны) сапасы жағынан да
(көрсетілетін қызметтер спектрінің кеңеюі) белсенді өсуі байқалады.
Интернет саласындағы қазақстандық заңнама өз дамуының бастапқы кезеңінде
тұр [3].
I тарау
Интернет журналистиканың даму сипаты және Қазақстанның ақпараттық
кеңістігі
Интернетті масс-медиа ретінде қарастыруға бола ма? Зерттеу
жұмысымыздың бұл бөлімін осы сауалға жауап іздеумен бастайық. Бұқаралық
ақпарат құралдары – көпшілік аудиторияға бағытталған, жалпыға ортақ,
ақпаратты өндіру мен таратудағы ұжымдық еңбекпен ақпаратты тарату
құралдары.
Бұқаралық ақпарат құралдарына:
– баспасөз, радио, телевидение;
– кинематограф, дыбыс және бейнежазбалар;
– бейнемәтін, жарнамалық роликтер мен хабарламалар;
– телевизия, компьютер, телефон және өзге де байланыс құралдарын
қамтитын үй бейнеорталықтары жатады.
Мерриам-Вебстер сөздігінде масс-медиа ұғымына былайша анықтама
берілген: Бұқаралық ақпарат құралдары – бұл газет, радио, телевидение
сияқты көпшілік бұқараны қамту мақсатын көздейтін коммуникация құралдары.
Қоғамды мазасыздандырмай тұра алмайтын тағы бір құбылыс – ол ақпарат
тасқынындағы қарама-қайшылық, ішкі ақпараттық потенциалдың сырттан келетін
тасқынның тасасында қалып қоюы. Сырттың ақпараттық экспанциясы Қазақстан
нарығынан анық көрінеді, серіктік телерадиохабарлар мен Интернетті
айтпағанның өзінде, жергілікті басылымдарымыздағы технологиялық
жабдықтардың үлес салмағы өте аз.
Жаңа технологиядлардың пайда болуына орай бүгінгі БАҚ дамуының
алғышарттары мен белгілері қалыптасты:
– баспа, техника мен технологиялар, шикізат, құралдар нарығы
қалыптасты;
– жаңа мамандар: журналистермен қатар менеджерлер, баспагерлер,
режиссерлер, жарнама және басқа да БАҚ-қа қызмет ететін мамандар
қалыптасты;
– инновация сапалық көрсеткіштерге алып келді: ақпараттардың ұшқырлығы
артты, газет-журналдардың ұшқырлығымен қоса полиграфиялық сапасы жақсарды,
жаңаша дизайн қалыптасты, суреттер көп қолданыла бастады, жаңа типті
фотоколлаждар дүниеге келді, безендіру элементтері байытылып, көркемдеу
стилі мен бағыттарының сан түрі қолданысқа енді;
– телерадиохабарларын даярлауда да жаңа технологиялар кең шығармашылық
мүмкіндіктерге жол ашты;
– жұмысты ұйымдастырудың жаңа формалары мен әдіс-тәсілдері өмірге
жолдама алды;
– интернет пен электрондық почта кең қолданысқа еніп, БАҚ-тың
шекарасын кеңітуге ықпал етті, ақпараттық желілік веб-сайттар дүниеге
келді.
Ғалым А.Сәрсенбаев қазақстандық БАҚ-та қалыптасқан жағдайға талдау
жасай келіп, ақпараттық нарықта үш субъект қалыптасатындығын баса
көрсетеді: оқырман – редакциялық ұжымдар – меншік иелері (шығарушылар).
Міне, осы үшеуінің арақатынасы біркелкі деп айту қиын, плюрализм басым.
Нарық заңдылығына сәйкес ол қатынастардың тұрақтануы әр түрлі мерзімге
созылуы мүмкін және ұдайы ұйып тұруы да міндетті емес. Қазақстанның
ақпараттық нарығында динамикалық үрдістер, нарықтық құндылықтар берік
орнықты. Осының өзі БАҚ-тың даму үстінде екендігін көрсетеді.
Қазақстанның БАҚ болашағы да әлемдік факторларға байланысты.
Керісінше, ашық саясат ол арақашықтықты жақындата түсті, кедергілерді
жойды. Сонымен бірге біздің БАҚ та өркениет болашағы үшін жауапкершіліктен
сырт қала алмайды. Яғни елімізде орын алып отырған қиындықтарды тез жеңуге,
экономиканы көтеруге, экологияны, басқа да әлеуметтік проблемаларды шешуге,
халықтың білімі мен мәдениетін көтеруге, басқа да рухани сұраныстарын
қанағаттандыруға, ғылыми-техникалық жаңалықтарды өмірге енгізуге ықпал
етіп, қоғамдық күш ретінде жауапкершілікті өзіне алғанда БАҚ-тың да беделі
өсіп, танымалдығы арта түседі.
Қазақстанда жарық телекоммуникациялар туралы кәсіби Информационные и
телекоммуникационные сети журналы 2000 жылдың желтоқсанында мынандай
ақпарат таратты: Барлығы 1017 БАҚ жұмыс жасаса, соның 851-і мерзімді
басылымдар: 695 газет, 156 журнал, қазақ тілінде 143 газет, 31 журнал
шығады, 257 электронды БАҚ бар: 37 телерадиокомпания, 84 телекомпания мен
студиялар, 36 радиокомпания мен студиялар және 9 ақпараттық агенттіктер
еңбек етеді [4].
Қазақстан нарығында шетелдік, соның ішінде ресейлік кез келген
басылымды алуға кедергі жоқ, оның сыртында радиотолқын, теледидар,
кабельдік және серіктік жүйе бар. Ал Интернеттік технологиялар тіпті де
революциялық өзгерістер әкелуде. Дүниежүзілік компьютерлік желі ақпарат
алмасудағы кедергілердің бәрін жойып, ашық кеңістік құрды. Қазақстанда
байланыс сапасының жүйесі қанағаттанғысыз әрі қымбат екеніне қарамастан
ересек қала тұрғындарының 9,5 пайызы Интернет жүйесінен хабардар.
Қазақстандық Интернет и Я журналында жарияланған мәліметтерге қарағанда,
2001 жылдың мамырына дейін 394000 адам ең кемі Интернет әлемін шарлап,
танысқан. Интернеттің тұрақты аудиториясы 2000 жылғы қарашадағы 200,9
мыңнан 6 айдан кейін 300,9 мыңға өскен. Әсіресе, оны жиі қолданатындардың
өсу үрдісі қуантады. 6 айда аптасына 1 рет Интернетті шарлайтындардың
қатары 72 мыңнан 140,3 мыңға өскен, ал аптасына 3 сағатқа дейін, болмаса
күн сайын әлемдік желіні пайдадланушылар саны 30,3 мыңнана 60,7 мың адамға
дейін ұлғайған. Бұл Қазақстандағы ересек қала тұрғындарының 1,6 пайызын
құрайды.
Ақпараттық тәуелсіздіктің тағы бір қыры – журналисттің еркін ақпарат
алуынан көрінеді және неғұрлым жан-жақты көздерді пайдаланып, әр түрлі
көзқарастарды салыстыра білген қаламгер ғана объективті тұжырым жасай
алады. Оған көмекші құралдар қатары газет-журналдар мен телерадиоарналар
ғана емес, Интернет пен қатар соңғы кезде жаңа тұрпаттағы мультимедия
өнімдерімен толықты.
Жаңа технологиялар ақпаратты жеткізудегі ұшқындыққа алып келді.
Мысалы, Ресейдің НТВ телеарнасы спутинктік цифрлы байланыс арқылы күніне
біренше рет әлемнің кез келген түкпірінен тікелей эфирге шығып, соңғы
жаңалықтардан хабардар етуде. Ақпарат беруде телефон, ұялы байланыс,
электрондық почта, факс сенімді құралға айналды. Ал, Интернет өзінің он-
лайн, яғни нақты уақытпен байланысу режимімен оны жаңа сапалық деңгейге
көтерді.
Интернеттің ақпараттық ортада төңкеріс жасауының себептері ретінде
мына факторлар қарастырылады:
1) супероперативтілік, ақпарат серверге орналастырылған сәттен
дүниежүзінің кез келген нүктесінде оқылады;
2) ақпараттың сан алуандығы, тақырыбы да, тереңдігі де, сапалығы да әр
түрлі мағлұматтар екендігі;
3) ақпаратты өзін іріктеп алатындығын;
4) он-лайн, яғни нақты уақытта сөйлесу, көру, ақпарат алмасу, не
пікірлесу мүмкіндігі;
5) мультимедиялық тасқын, яғни мәтін, сурет, бейне, саз бен дауыстың
бір мезгілде таралуы;
6) интерактивтілік;
7) аудиториясын зерттеуі мен рейтингі;
8) адресті ақпарат тарату мүмкіндігі;
9) өте қолайлы іздеу мен табу жүйесінің болуы және басқалар.
Интернет дәстүрлі ақпарат құралдарына жедел дерек алу мен таратудың
кең мүмкіндіктерін ашып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзі де жаңа ортаны
құрады – желілік медиа дүниеге келді. Қазіргі уақытта біз бұқаралық
ақпарат құралдарының жаңа түрі – желілік медианың дүниеге келгендігінің
куәсі болып отырмыз, оның таралу аймағы дүниежүзілік Интернет компьютерлік
желісі болып табылады. Жыл сайын әлемдегі желілік басылымдардың қатары өсіп
келеді, олардың ішінде бұрыннан қалыптасқан газет-журналдардың электронды
нұсқаларымен бірге, қағаз жүзінде жарық көрмейтін тек желіге ғана
бейімделген мерзімді басылымдар бар. Телевизиялық және радиостанцияларда
Интернет беттерін ашып, Интернет арқылы хабарларын таратуда, желілік
ақпараттық және жарнама агенттіктері пайда болуда, – дейді американдық
Рэнди Рэддик, Эллииот Кинг.
БАҚ эволюциясын озық үлгідегі технологиялық құралдармен бірлестіріп
қарастырған жөн. Себебі технология арқасында ақпараттыаң қуаты бұрынғыдан
да арта түскен.
Әлемдік өркениет өрісі осындай – ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктері адамзат мүддесіне қызмет етуі тиіс. Қазіргі заманғы
журналистиканың адамзат болашағы үшін күресетін прогресшіл күшке, алға
сүйрейтін доңғалаққа, қоғамдық күштерді біріктіретін ортаға, ізгілікті
тарататын құралға айналуы үшін ақпараттық технологияның маңызы өте зор
екені даусыз.
Интернет-БАҚ – аудиторияға бағышталған қоғамдық көтеретін жүгі бар
ақпаратты жариялап отыру мақсатымен, тәулік бойы бірнеше рет жаңарып
отыратын журналист еңбегінің өнімі (жаңалықтар, мақалалар т.б.) болып
табылатын ірі сайттар. Осындай талаптарға жауап беретін сайттарды
интернеттегі БАҚ деп қарастырылуы тиіс. Кез келген сайт БАҚ деген ұғым
қалыптастыруы әбден мүмкін.
Шығарылым жиілігінің орнына ақпаратты жаңарту жиілігін есептеу қажет.
Сонымен қатар, сайтты БАҚ-тың бірі деп санау үшін сайтты жаңарту деген не
және жаңарту жиілігін анықтау қажет. Тираж деген ұғымның орнына бірлікті
енгізген қолайлы. Интернеттегі бірлік – күнделікті сайттағы ақпараттарды
пайдаланатын адамдардың орташа саны. Тұрақты атау – сайттың мекен-жайы.
Мәселен, Айқын деп газет-журнал сататын дүңгіршектен басылымды сатып алу
үшін басылым атауын айтамыз. Ал электронды БАҚ үшін оның желідегі мекенін
білуіміз шарт. Браузер жолында теретініміз де сайт атауы емес пе? Сондай-
ақ, ақпараттың қоғам үшін маңызын, журналист еңбегінің өнімі ме соған назар
аудару керек. Әйтпесе, желідегі кез келген қызметтік сайттар автоматты
түрде жаңартылып отыратындықтан БАҚ деп саналуы да ықтимал. Интернет-
сайттарды БАҚ деп санау үшін БАҚ туралы заңға тираж, жиілік деген
ұғымдарға интернет табиғатына сәйкес баламалар табу қажет. Желі – толығымен
БАҚ емес. Желі – түрлі БАҚ өкілдері өмір сүретін орта. Интернет – ақпаратты
тарату арнасы, яғни интернет – бұқаралық коммуникация ортасы.
Қазақстан ақпараттық технология саласының дамуы жөнінен ТМД елдерінде
алда келеді. Ресей мамандарының іс қағаздарын электронды түрде жүргізу
бағдарламасын бірінші кезекте Қазақстан Үкіметіне ұсынуы – осыдан. Бір
қызығы, отандық мамандар компьютер бағдарламаларын қазақыландыруды
кешеуілдетіп жатқанда, ресейлік ІТ мамандар бағдарламаларын қазақ тіліне
аударып қойыпты.
Халықаралық IDC-тің (Халықаралық мәлімет корпорациясы) зерттеулері
бойынша, Қазақстан Орта Азия елдері ішінде компьютерді пайдаланушылардың
саны жөнінен алда келеді. 2005 жылы ғана қазақтың ІТ (Ақпараттық
технология) нарығы 36,1 пайыз өсті. 2000 жылдан бастап экономикалық
өрлеумен бірге дамып келе жатқан ақпараттық технология саласына билік
тарапынан да үлкен назар аударылған. Өз өнімдерін қазақтың электронды
нарығына саудаға алып келген шетелдік мамандар жақын арада бұл саланың
дамуында кедергілер болады деп ойламайды. Қазақстанның ТМД кеңістігінде
алғашқылардың бірі болып электронды үкімет жобасын енгізуді қолға алуы да
программалаушылардың үмітін үкілеп отыр. Кеңес Одағы тұсында компьютерлік
бағдарлау жөнінен ірі-ірі жаңалықтар ашқан орыс программалаушыларын азуын
айға білеген АҚШ бірден-бір бәсекелес деп танитын. Ресей Федерация атанғалы
компьютердің құлағында ойнайтын орыс программалаушыларының жаңа буыны өсіп
шықты. Ресейдегі ақпараттық технология нарығының кенже дамуынан ресейлік
компаниялар алыс-жақын шетелге жорыққа шықты. Қазір орыс бағдарламалары
әлемге кеңінен танымал. Қазақстанда ақпараттық технология саласындағы
бағдарламаларға электронды үкімет жобасын басым бағыт деп танитын билік
қана емес, жекелеген қаржылық топтар: мұнай компаниялары, банк саласы үлкен
қызығушылық танытуда. Себебі, қаржы секторындағы кәсіпкерлер мұхиттың арғы
жағындағы әріптестерімен терезесі теңесуі үшін, жаңа заман менеджментіне
бейімделуге мәжбүр. Бұл күнде ресейлік компьютер бағдарламалары лизинг
саласында, ақпаратты жинақтап, сараптама жасауда, бухгалтериялық есеп-
қисаптар және салық төлеу жүйесіне сәтті енгізілді. Ғарышқа KazSat
серігін ұшырған Қазақстанда енді Интернетті пайдаланушылардың да легі
артады деп күтілуде. Бұның барлығы – ақпараттандырудағы жаңашылдықтармен
әрбір қазақ бетпе-бет кездеседі деген сөз. Осы орайда қазақ
программалаушылардың алдын орап кеткен ресейліктер қазақ электронды
нарығында өз экспансиясын бастап кетті деуге толық негіз бар. Алматыда
тұңғыш рет электронды құжат айналымы және ақпараттық басқаруға арналған
Docflow 2007 деген атпен көрме-конференция өткізуге де аталған компания
мұрындық болды. Көрмеде отандық ақпараттандыру саласындағы компаниялардың
өнімдерінен гөрі, ресейлік өнімнің көп екендігі стендтердің көптігінен-ақ
байқалды. Шетелдіктерге ұсынар төл өнімдеріміз аз болса, ІТ нарық тек қағаз
жүзінде дамып жатқан болар деген ой қылаң береді.
БАҚ–тың желідегі нұсқаларын, дәлірек айтсақ, интернет – БАҚ-ты
қарастырдық, онда радиожурналистика және тележурналистика сынды
журналистиканың тағы бір саласы ретінде интернет-журналистика ұғымы пайда
болады. Жалпы журналистика – қоғамдағы өзекті мәселелер жөніндегі
ақпараттарды жинау, сараптау және бұқаралық коммуникация құралдары арқылы
(баспасөз, радио, телевидение, кино т.б.) мерзімді тарату; үгіт-насихат
жүргізудегі таптырмас бірден-бір пішін болып табылады. Ақпарат аудитория
үшін ағымдағы мәселелер, орын алып отырған құбылыстар, процестер мен
тенденцияларға түсініктеме берумен қатар, қоғамның экономикалық, әлеуметтік-
саяси, рухани-идеологиялық өміріне бағыт-бағдар беретіндей қоғамдық пікір
мен көзқарас тудыруы қажет. Осыдан интернет-журналистика ұғымына былайша
анықтама беруге болар: Интернет-журналистика – қоғамдағы өзекті
ақпараттарды жинау, сараптау және бұқаралық коммуникация құралдарының бірі
интернет арқылы мерзімді тарату болып табылатын қоғамдық қызмет түрі.
Баспа станогын ойлап тапқанға дейін мәтіндер қолмен көшіріліп отырды.
Әрине, қателер жібермей көшіру де мүмкін емес еді. Түпнұсқадан көшіру де
біраз уақытты алды. Баспа станогын ойлап тапқан Гутенберг матрица арқылы
көшірмені жасауға кететін уақытты азайтты. Интернет – осы жолдағы келесі
қадам. Желі жадындағы ақпарат – мәтін емес ардайым мәтін құрастыратын
электронды пішіндегі матрица. Браузер жолындағы құжат – сервердегі сұраным
арқылы іздеген HTLM-құжаттың өзі емес, сіздің браузеріңізге интернет
арқылы жіберілген оның көшірмесі. Баспадан негізгі артықшылығы осы
қасиетіне байланысты. Өнімді көбейту, яғни тиражы біріншіден, тұтынушының
сұранымы арқылы жүзеге асады, екіншіден, жаңа көшірмені тіркеуді қажет
етпейді. Желідегі ақпараттар цифрлық пішінде сақталғандықтан, байттардың
жиынтығы мәтін, графика немесе дыбыс, бейне түрінде көрініс таба алады.
Осыған байланысты ақпараттарды өңдеуде жеңілдік туады.
Бұл не береді:
– ақпаратты таратудың бағасы анағұрлым арзан, яғни ақпараттарды
орналастырудағы көмекші құралдардың бағасы салыстырмалы түрде алғанда
арзан. Интернетте ақпарат, дәлірек айтсақ матрица арнайы құрылғыны талап
етпейді (телебағдарламаларды дайындаудағы қажет құрылғылармен салыстырғанда
компьютерді арнайы құрылғыға жатқызуға болмас).
– ақпараттың тиражына қатысты мәселе, сондай-ақ артық экземплярдың
мүлдем болмауы. Газет-журналдарда аудиторияның ауқымдылығы кеңейсе,
басылымның тиражы көбейеді. Демек, шығын пропорционалды түрде артады. Ал,
желіде тираж тұтынушының қалауына байланысты. Жалпы интернетте құжат тиражы
ұғымы мүлдем жоқ. Құжат бір жерде орналасқан, тек құжаттың мекен-жайы ғана
таратылады.
– ақпаратты өңдеу ұтымдылығы. Құжат электронды нұсқада болғандықтан,
ақпарат таратушыларға да, тұтынушыларға да ақпаратты өңдеуге қолайлы.
– көлемнің шексіздігі. Баспасөз құралдары тұрақты қабылданған көлемге
тәуелді. Ал, ақпараттық өнімнің көлемі қоғамдағы өзгерістерге байланысты
(төтенше жағдайлар, қақтығыстар т.б.) тұрақсыз. Осындай кездерде маңызды
материалдар шамадан тыс көбейіп кетеді. Оларды қысқарту қажет болады немесе
нөмірден мүлдем алып тастайды. Керісінше болуы да мүмкін: ақпараттық
аштық кезінде ақпараттар тапшылығынан эфир уақыты мен беттерді немен
толтыруды білмей жатады. Желіде журналист мақалалары газет-журналдардың
көлеміне тәуелді емес. Бұл желілік журналисттің тәуелсіздігі қанша жазса,
сонша желіге орналастырып, көпшілік назарына ұсынады.
– территория таңдамайды, яғни таралу аймағы шексіз (location-
independence). Газет-журналдар сияқты таратып әуреленбейді. Кез келген
интернет-сайтқа кез келген интернет бар жерде емін-еркін кіре аласыз. Бұл
Маршал Маклюэннің жаһандық ауыл идеясын еске түсіреді.
Интернет ғалымдардың бірігіп зерттеулер жүргізу құралы ретінде
пайдаланылды, яғни many-to-many үлгісі бойынша жұмыс істеу мақсатымен іске
қосылды. Интернет – орталықтандырылмаған, иерархиялық құрылым емес,
желідегі барлық серверлер тең.
– ақпарат нарығындағы еркіндік, ақпарат таратудағы монополияның
болмауы. Әр тұтынушы желіде өз web-бетін ұсына алады. Бұл үшін мәтінді
гипермәтіндік форматқа ауыстырып, құжатты кез келген сайтқа орналастырады.
Мыңдаған серверлер тегін орналастыруға орын береді. Сөз жүзінде сіздің web-
бетінізді желідегі барлық тұтынушылар оқи алады, ал іс жүзінде тек мекен-
жайды ғана білетіндер оқиды.
Мультимедиа – ақпарат тарату құралдарының артықшылықтарын пайдалану
мәселен, дыбыс, бейне, фотосуреттер т.б. БАҚ-тың негізгі ерекшеліктері –
ақпарат тарату құралының ерекшелігі. Баспасөз құралдарында – мәтін мен
графикалық ақпарат, телевидениеде – бейнеқатар мен дыбыс, радиода – дыбыс.
Интернеттің негізгі ерекшелігі мультимедиалық орта болып табылады. Желіде
мәтіннен бейнеге дейінгі медианың жиынтығын пайдалана аламыз.
Интернет өзге масс-медиа құралдарының артықшылықтарын пайдалана
алғанмен, ол мәселен телевидениені алмастырады деген сөз емес. Біріншіден,
телевизиялық сигналды радиотолқындар арқылы таратудың бағасы арзан
болғандықтан, интернеттен телевидениенің баламасын іздеп, әуре-сарсаңға
түсудің қажеті жоқ. Екіншіден, интернет медианың кез келген жиынтығын
пайдаланғанменен де, интернеттің негізгі функциясына кірмейді. Желідегі
негізгі медиа – гипермәтін, ал қалғандары гипермәтіннің қосымша бөлшектері
(гипермедиа) болып табылады.
– интернетте өзге масс-медианың артықшылықтарын пайдалану мүмкіндігі
шексіз.
Желідегі сайт – бұл гипермәтіндік құжаттардың жиынтығы ғана емес.
Сервердегі бағдарламалық қамтамасыз ету жиынтығын пайдалана отыра,
тұтынушының сайтқа әсер етуін жүзеге асыруға болады, яғни сайт интерактивті
болады. Интерактивтілік тұтынушының ақпарат ретін өзгертумен қатар,
сайттағы ақпараттың өзіне (контент) араласу мүмкіндігін береді. Мысалы,
барлық тұтынушылар форумдарда, қонақ кітапшаларында өз пікірлерін білдіре
алады. Бұл теориялық әдебиеттерде автоматтылық (автоматизация) деп аталады.
Автоматтылық желілік БАҚ-қа дәстүрлі БАҚ қол жеткізе алмай жүрген
оқырмандармен байланыс орнату мүмкіндігін тудырды. Автоматизация
тұтынушыларға веб-қызметкерлер сервис деп атайтын бірнеше қызмет түрлерін
ұсынады: сайттағы іздеу шаралары, электрондық пошта арқылы жаңалықтарға
жазылудан бастап қаржы бағамына дейін, ауа-райы жөніндегі және өзге де
ақпараттар.
Бұқаралық ақпарат құралдарын нақты уақыт режимінде (режим реального
времени) жұмыс істейтін (ТВ, радио) және кешігіп (баспасөз) жұмыс істейтін
деп бөліп қарастыруға болады. Алғашқылары оперативтілігімен ұтады, оқиға
мен оның БАҚ-та көрініс табуы аралығында бірнеше секунд уақыт өтуі мүмкін
(тікелей эфир), ал соңғылары оқырман тарапынан қажеттілік туған жағдайда
оларға көмекке келе алады. Интернет қос режимда жұмыс істейді: нақты
уақыт режимі (live) жәненемесе мұрағат режимі (time-shifted). Құжатты
сайтқа орналастырған сәтте ақпарат бірден мұрағатқа енгізіледі. Нақты уақыт
режимі – бұл тірі бейне немесе тірі дыбыс деп аталатын ағымдағы медиа
(streamingmedia). Ағымдағы медиа оқиғаны болған уақытында трансляциялайды
және ол бірден сайтта сақталып, мұрағатқа түседі. Нақты уақыт режимі желіде
техникалық жағынан кедергілер туындайтындықтан сирек қолданылады.
Телевидение екеуі де бос емес принципі бойынша жұмыс істейді. Егер
ақпарат қабылдаушы (көрермен) ақпарат таратушы оның сүйікті бағдарламасын
эфирге жіберген уақытта телевизорды қоспаған болса, ол сол санын көре
алмайды. Баспасөз құралдары біреуі бос емес – басқасы бос принципі
бойынша жұмыс істейді. Газеттің кезекті санын дайындау барысында редакция
бос емес, ал өнім дайын болған жағдайда оқырман бос емес. Интернет те
біреуі бос емес – басқасы бос принципі негізінде жұмыс істейді: тұтынушы
сайттан құжатқа сұрау салады, яғни сервер бос емес, құжат көшірмесін
алғаннан кейін тұтынушы бос емес. Интернет баспасөз құралдары сияқты
біреуі бос емес – басқасы бос принципі негізінде жұмыс істегенменен де,
баспасөз құралдарынан оперативтілігімен ұтады. Баспасөз құралдарында
мақала дайын болғанмен, газеттің келесі санын күтуге тура келеді, ал
күнделікті газет болса, тәулік өтеді. Жаңалықтар шығарылымы жиі
болғандықтан, телевидение де оперативті. Интернетте жаңалық бірден көрініс
табады. Ірі жаңалық сайттарында (CNN.com) күніне бірнеше рет жаңартылып
отырады.
2008 жылы Маусымның 24-iнде Алматыда Интернет-Альтернатива 2008 атты
халықаралық конференция болып өттi. ТМД-да тұңғыш рет өткiзiлiп отырған бұл
конференцияның мақсаты – ақпараттық технологиялардың соңғы жетiстiктерiнiң
бiрi болып саналатын интернетке халықтың қолын жеткiзудiң оңай жолдарын
қарастыру, интернет жүйесiн жетiлдiру және осы салада жұмыс атқарып жүрген
үкiметтiк емес ұйымдар мен билiк арасындағы ашық диалогты қолдау. Сондай-
ақ, халықаралық деп үкiлеген конференцияға көбiне мәскеулiк мамандар
қатысты. Олар Ресейдегi интернет желiсiнiң тарауы жайында сөз қозғай
отырып, өз тәжiрибелерiмен бөлiстi [5].
Алғашқы секция жұмысы Мемлекет және интернет деп аталды. Бұл
секциядан ұққанымыз Қазақстандағы интернет жүйесi толығымен билiктiң жұмса
жұдырығында, ашса алақанында көрiнедi. Демек, бiздегi заңдық-нормативтiк
құжаттар бойынша, интернеттегi кез-келген жазба қатаң қадағаланады. Яғни,
жекелеген блогтар БАҚ ретiнде тiркелмесе де, оны жүргiзушi әрбiр адам
заңдық шеңберден шықпауы қажет. Егер, бұл шеңбердi жазатайым аттайтын
болса, елiмiздiң заңдары бойынша жауапқа тартылады екен. Көптеген
сарапшылар дәл бұған көз жұма қарауға болмайтындығын айтады. Яғни,
интернеттi пайдаланушылардың бiр бөлiгi — осы блоггерлер екендiгiнде дау
жоқ. Және олар қазақ тiлiндегi интернет кеңiстiктiң дамуына зор үлес қосып
келе жатқаны да белгiлi. Егер, ондағы әрбiр жазба билiктiң цензурасына
iлiгетiн болса, онсыз да қалт-құлт етiп отырған сөз бостандығына тағы да
сызат түстi дей берiңiз. Қазiргi есеп бойынша, Қазақстанның интернет
кеңiстiгiнде 4500-5000-дай сайт жұмыс iстейдi екен. Ақпараттандыру және
байланыс агенттiгiнiң төрағасының орынбасары Ерлан Дүрмағамбетовтың айтуына
қарағанда, олардың тек 2-5 пайызы ғана қазақ тiлiнде ақпарат таратады.
Қазiр заң бойынша, үкiметте жасалынып жатқан әрбiр мекеменiң сайтының
мiндеттi түрде қазақша нұсқасы болуға тиiс. Бiрақ, соған қарамастан,
мемлекеттiк тiлдiң интернеттегi үлес салмағы сын көтермейтiн халде.
Конференцияға Қазақтелеком АҚ-ның бас коммерциялық директоры Асқар
Есiркегенов, Ақпараттандыру және байланыс агенттiгi төрағасының
орынбасарлары Асқар Бишигаев пен Ерлан Дүрмағамбетовтар қатысты. Бiздiңше,
бұл адамдарды ресми билiктiң өкiлдерi ретiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
Телерадиожурналистика кафедрасы
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Интернет журналистиканың ақпараттық және коммуникациялық маңызы
Орындаған: ________________
Н.Аманжолов
Ғылыми жетекші: ________________
А.Бейсенқұлов
Норма бақылаушы: ________________
М.Майлықұтова
Телерадиожурналистика
кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді _________________ А.Бейсенқұлов
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
I тарау
Интернет журналистиканың даму сипаты және Қазақстанның
ақпараттық кеңістігі
1.1.Интернет бұқаралық ақпарат құралдарының бірі
ретінде ... ... ... ... ... ... ...1 2
1.2.Интернеттің даму кезеңдері мен ғаламдық заманауи
сипаты ... ... ... ... ... .26
II тарау
Ақпарат таратудың жедел түрі ретіндегі Интернет-журналистиканың
ерекшеліктері
2.1.Ақпараттың Интернет арқылы тарауының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 38
2.2.Қазақ Блогосферасының өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..46
IIІ тарау
Интернеттің коммуникациялық қырлары және оның ақпараттық ортадағы маңызы
3.1.Жаңа қарым-қатынастардағы технологияның
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ...64
3.2.Ақпарат алмасудың жаңа заманғы тәсілдері: видео, аудио және
басқалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
3.3.Ақпарат еркіндігі мен ақпараттық қауіпсіздіктің
мәселелері ... ... ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...106
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...109
КІРІСПЕ
Журналистика – өмір айнасы. Ол өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып
жатқан іс-әрекеттер жөнінде ой тастайды, қоғамға жол сілтейді, бағыт-бағдар
алуға көмек етеді. Осылайша журналистика маңызды қоғамдық-саяси рөл
атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді.
Журналистік қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Журналист бұл салада қоғамдық-саяси қызмет
жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен белсене
араласады.
Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика –
халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай мәселені
көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың
сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып, халықтық позиция
ұстайды.
Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы –
бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты
түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы
көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы
көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация
құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Интернеттің бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне
байланысты жаңа бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе
интернет-журналистика дүниеге келді. Оның дәстүрлі БАҚ-тан айырмашылығы
бірден байқалды. Ол – интернеттің ақпаратты тарату оперативтілігі мен
интерактивтілігі еді. Сондықтан көптеген елдердің ғалымдары жаңа бұқаралық
ақпарат құралын зерттеу нысаны ретінде таңдауда. Интернет-БАҚ-тың алғашқы
нұсқасы 1987 жылы АҚШ-та пайда болған. The San Jose Mercury News газеті
тұңғыш рет көпшілік қауымға электронды нұсқасын ұсынған болатын. Қазіргі
таңда АҚШ-тағы күнделікті басылымдардың таралымы жарты жылда, 2009 жылғы
қазан айынан бастап, 2010 жылғы наурыз айына дейінгі аралықта 2,5%, ал
апталық (жексенбілік) газеттердің таралымы 3,1% азайған. Керісінше, онлайн
БАҚ күннен-күнге қарқынды түрде даму үстінде. Сауалнаманы Американың газет
қауымдастығы (Newspaper Association of America, NAA) 770 күнделікті, 610
апталық газеттер бойынша жүргізген болатын. Қауымдастық мәліметтеріне
сүйенсек, АҚШ-та газет сайттарын пайдаланушылар аталмыш мерзім ішінде 56
миллионға жетіп, интернетке кіретін адамдардың 37 пайызын құраған.
Ал Қазақстанда әзірге 3 мыңға таяу интернет сайттары тіркеліп үлгерді.
Оның 20-25 пайызы БАҚ құралдарының меншігі болса, қалғаны – әр түрлі
бағытта. Оның ішінде банк те бар, сауда нүктелері де бар, ішінара жекелеген
адамдардың сайттары да кездеседі. Ал қазақ тіліндегі сайттар кенжелеп дамып
келе жатыр десек те, кей сәттері әжептәуір үміт күттіріп қояды [1].
Диссертациялық жұмыстың мақсаты – бүкіләлемдік желідегі түрлі сайттар
тарапынан аудитория назарына ұсынылып отырған ақпараттарды жаңа бұқаралық
ақпарат құралының түрі интернет–БАҚ-қа қандай белгілері бойынша жатқызуға
болатындығын теориялық тұрғыдан қарастыру болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі – 2006-2009 жылдарға есептелген Қазақстан
Республикасының ақпарат нарығының бәсекеге қабілеттілігін дамыту жөніндегі
тұжырымдамада отандық БАҚ-тардың бәсекеге қабілеттілігін дамытудың бірден-
бір тетігі желідегі БАҚ сапасын арттыру деп көрсетілген. Сондықтан, отандық
интернет–БАҚ-тың санымен қатар сапасын арттыру кезек күттірмейтін мәселе.
Зерттеу барысында интернет–БАҚ-ты теориялық тұрғыдан зерттеген Ресей
мен Қытай ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Сондай-ақ, отандық
журналистердің мерзімді басылымдарда жарияланған мақалаларын пайдаландық.
Магистрлік диссертация жұмысының құрылымы – алдымен интернет тарихына
тоқталамыз. Интернеттегі сайттарды БАҚ деп қандай белгілерге сәйкес
есептеуге болатындығы қарастырылып, тиісінше интернет-журналистика
ерекшеліктері талданады.
Қазақстанда интернеттің даму барысы мен болашағы туралы сөз қозғамас
бұрын, әуелі өткен ғасыр соңының ғаламат жаңалығы туралы мағлұмат бере
кеткен жөн. Интернет дегеніміз, – дейді осы сала мамандары, – компьютерлік
желілердің бүкіл әлемдік топтастырылымының кооперативтік басқару жүйесі.
Әрине, мұндай терминдік сөйлем құрылымын ә дегеннен кез келгеннің түсіне
қоюы қиын. Ойды қарапайымдау етіп таратсақ, өз компьютерімен біртұтас
интернет желісіне қосылған адам әлемнің кез келген нүктесінде тұрған келесі
компьютерде сақтаулы тұрған ақпаратқа оңай қол жеткізе алмақ. Бұл жүйеде
ақпарат алмасу бірыңғай тәртіпке негізделген. Әрбір пайдаланушы интернетке
қол жеткізу үшін бірлескен желілердің бірінің пайдаланушысы болса
жеткілікті. Мемлекеттік, өңірлік, корпоративтік және басқа да компьютерлік
желілердің мұндай жиынтығы бір-бірімен түрлі мәлімет тарату арналары арқылы
байланыстырылған. Дәлірек айтсақ, интернетке кіруде телефон байланысы
немесе технология тілінде шлюз, гейт деп аталып жүрген трансмұхиттық
талшықты-оптикалық желілер мен ғарыштық арналар пайдаланылады. Қызметтері
дербес жүргізілетін мұндай жүйелер арқылы бүкіл Жер шарын қамтитын біртұтас
жаһандық желі құрылады. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, қазіргі таңда
интернет әлемнің барлық елдерін түгел қамтып, оның қызметін 500 миллионнан
астам адам пайдалануда. Бұл көрсеткіш ай сайын 7-10 пайызға өсіп отыр.
Жаңа ақпараттық қоғамның негізін қалаушы сипаттамаларының бірі оның
ғаламдық сипаты болып табылады. Жаңа ақпараттық қоғамды қалыптастыру
үдерісінде біртіндеп ақпарат тарату және алмасу тәсілдері мен әдістері
жаңартылады, уақыт үнемделеді, ұлттық шекаралар мен кедергілер бұзылады,
әлемдік ақпараттық кеңістігінің, экономика, сауда, қаржы, адамзат өмірінің
басқа салаларының құрылымы түбірімен өзгереді, адамдардың көзқарасы мен
адамзат құндылықтарының интенсивті гомогенизациясы, мәдениет пен мәдени
моделдердің әмбебаптығы (ықшамдау) байқалынады, динамизмі жылдамдатылады,
бәсекелестік күшейе түседі [2].
Қазіргі әлемдік даму кезеңінде ғаламдық ақпараттық интернет желісі
бүкіл әлемдік ақпараттық кеңістігінің ең көлемді және жаппай жайылған
сегменті болып табылады. Сонымен бірге, уақыт өте, ғаламдық ақпараттық
интернет желісі ақпарат алу және алмасудың, сондай-ақ жаппай
пайдаланушылардың коммуникациясы үшін ең қол жетерлік құралы болғаны айдан
анық.
Қазіргі уақытта Интернеттің ақпараттық кеңестігінің жұмыс істеуіне сай
келетін халықаралық ұйымдарға мыналар жатады:
1) The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (бұдан әрі
- ICANN) - IP-адрестерін, протоколдардың параметрлерін бөлу, домендік
атаулардың жүйесін әкімшілеу (Domain Name System, DNS), түбірлік серверлер
(Root Server System) деп аталатын жүйенің жұмыс істеуін әкімшілеу және
қолдау үшін құрылған коммерциялық емес ұйым;
2) Интернет желісінде нөмірлеуді бөлу жөніндегі уәкілетті ұйым (бұдан
әрі - IANA, The Internet Assigned Numbers Authority);
3) Еуропалық желілік үйлестіру орталығы (бұдан әрі - RIPE NCC) -
тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлуді және тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлу мен тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC қызмет көрсету аймағында Интернеттің ғаламдық ресурстарын әділетті
бөлуге кепілдеме бере отырып, Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка және
Азияның бөлігінің тіркеушілеріне қызмет көрсетеді;
4) The Internet Engineering Task Force (бұдан әрі - IETF) - Интернет
сәулетін дамыту және қолданыстағы инфрақұрылымның үздіксіз қызмет етуінің
біріктірілген міндеттерін дамытуға жұмыс жасайтын желілік хаттамаларын
дайындаушылар, операторлар, өндірушілер және зерттеушілердің халықаралық
ашық бірлестігі болып табылады;
5) Дүниежүзілік зияткерлік жеке меншік ұйымы (бұдан әрі - ДЗЖҰ).
Жоғарғы деңгейдегі домендер (бұдан әрі - TLD, Top Level Domain) екі үлкен
бөлікке бөлінеді: Біріншісі - жалпы пайдаланатын домендер (generic TLD
немесе gTLD) және екіншісі - ұлттық екі әріпті домендер (country code TLD
немесе ccTLD). Жалпы пайдаланатын домендерге COM, NET, ORG, INFO, BIZ,
MUSEUM, NAME, AERO, COOP, PRO, INT, GOV және басқа да домендер жатады.
Қазіргі сәтте ISO 3166-1 халықаралық стандартқа сәйкес елдер мен
аумақтардың екі әріпті кодтар саны бойынша ұлттық домендер - 250 (RU -
Ресей үшін, DE - Германия үшін, UK - Ұлыбритания үшін) Ұлттық домендерді
басқару бойынша өкілеттік елдердің интернет-қауымдастықтарының келісімдері
бойынша IANA ұйымымен беріледі.
Ұлттық домендерді дамытудың жалпы үрдістері мынадай: біріншіден,
академиялық желілерден ұлттық домендердің операторлар (провайдерлер)
бірлестігіне өтуі, сондай-ақ қатар тіркеу ережелерін дайындауға елдің
интернет-қауымдастығының қатысуы: нарықтың кәсіби қатысушылары,
тұтынушылар, қоғамдық (кейде үкіметтік) ұйымдар; екіншіден, домендік
атауларды тіркеуде операторлар қатысуының коммерциялық кестелерін дайындау;
үшіншіден, домендерді тіркеудің ашық ережелеріне біртіндеп өтуі,
шектеулердің алынуы.
Кез-келген субъектінің Интернеттегі қызметі құқықтық проблемалардың
тұтас сериясын қалыптастырады. Олар пайдаланушының қызметін, сайттың
мәртебесін және оның мазмұнын реттеуге (рұқсат етілген, реттелмеген,
заңсыз); авторлық және аралас құқықтардың орындалуына; киберэкономиканы
қалыптастыру (электрондық ақшалар, төлемдік жүйелер, құнды қағаздар,
электрондық банктер, жарнама, маркетинг, электрондық контрактілер,
салықтар); жеке және мемлекеттік мүдделердің ақпараттық қауіпсіздігіне
бөлінеді.
Интернет желісін құру және нормативтік негіздерінің ұтымдылығы бойынша
үдеріс 80 жылдардың басынан бастап Еуропа және АҚШ-та (және бірқатар басқа
да шет елдерде) басталған.
Қазіргі уақытта Интернет желісі қарым-қатынастарын құқықтық реттеудің
бірнеше деңгейі қалыптасты:
1) халықаралық;
2) өңірлік (Еуропалық одақ және ТМД шеңберінде);
3) ұлттық.
Осы деңгейлердің әрқайсысында өкілетті заң шығарушы қарастырып отырған
құқықтық қарым-қатынастар саласын реттеуге ұмтылады.
Интернет желісінің трансшекаралылығы Интернет желісіндегі құқықтық
қарым-қатынастарды халықаралық құқықтық реттеу, қолданыстағы ережелер мен
әдеттегіліктерді біріздендіру қажеттілігін құрайды.
Біріздендірудің нормалары ЕО шеңберінде, сондай-ақ БҰҰ шеңберіндегі
(УНИДРУА жеке құқықты біріздендіру институты) халықаралық деңгейде,
Дүниежүзілік Зияткерлік Жеке меншік Ұйымы (ДЗЖҰ), Халықаралық сауда
палатасы (ХСП), БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясы, сауда және
электрондық бизнеске ықпал ету БҰҰ Орталығымен жүргізіледі.
ТСРІР желі хаттамаларының ыңғайсыз цифрлық адрестерінің жеңіл есте
қалатын әріптік сөз тіркестеріне ауыстыруға мүмкіндік берген домен атаулары
жүйесінің пайда болуы, интернеттің белсенді түрде коммерциализациялануы мен
әйгілі болуы соңғы жылдары домен өздерінің белгілері бойынша олардың
қолданыстағы түрлеріне ұқсас - тауар белгілері, фирманың атаулары бойынша
материалдық емес актив белгілерін иеленді. Мазмұнында домендік атауы ғана
берілген жарнамалық тақталар жиі кездеседі. Қымбат тұратын интернет-жобалар
жүзеге асырылып жатыр, олар үшін домен олардың коммерциялық табыстарының
едәуір бөлігін құрайды, өйткені тұтынушылар доменді электрондық бизнес
субъектісінің қандай да бір тауар, жұмыс немесе қызмет көрсетулерімен
байланыстырады.
Қазнет ақпараттық ресурстар желісінің, ақпараттық-телекоммуникациялар
жүйесі мен желісінің, ұйым мен азаматтардың ақпаратпен қарым-қатынасын
қамтамасыз ететін бірыңғай қағидаттар мен жалпы ережелер негізінде жұмыс
істейтін, оларды жүргізу және пайдалану технологияларының, сондай-ақ
олардың ақпараттық қажеттілігін қанағаттандыру жиынтығынан тұрады.
Осылайша, Қазнет бірыңғай ақпараттық кеңістігі мынадай басты құрамдас
бөліктерден тұрады:
1) Қазнеттегі ақпаратты, деректерді, мәліметтерді және білім беруді
құрайтын ақпараттық желілік ресурстар;
2) бірыңғай ақпараттық кеңістіктің (ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау,
тарату, іздеу және беру бөлігінде) жұмыс істеуі мен дамытуды қамтамасыз
ететін ұйымдық құрылымдардан тұратын және тиісті технологиялар мен
бағдарламалық-техникалық құралдарды пайдаланумен, олардың ақпараттық
ресурстарға қол жеткізуін қамтамасыз ететін азаматтар мен ұйымдардың өзара
ақпараттық іс-қимылының құралдарынан тұратын ақпараттық инфрақұрылым;
3) Қазнетті қалыптастыруға және дамытуға қатысушылар арасындағы өзара
қарым-қатынасы мен қызметін реттейтін құқықтық, ұйымдастырушылық,
нормативтік және ақпарат құжаттары.
Қазнетті дамыту және реттеу объектілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) сақтау және меншік түріне тәуелсіз ақпараттық ресурстар,
коммерциялық құпияны құрайтын мәліметтер, құпиялы ақпараттар сияқты және
ашық қолжетімді ақпараттық ресурстар;
2) жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік ақпараттарды алу, тарату
және пайдалану құқығы, құпия ақпарат пен зияткерлік меншікті қорғау;
3) Интернет ғаламдық желіде таратылатын ақпаратқа негізделген қоғамдық
сананы (көзқарастар, саяси көзқарастар, моральдық және этикалық құндылықтар
және басқалар) қалыптастыру жүйесі;
4) көп жағдайда ақпаратпен қамтамасыз ету мен сапасына тәуелді болып
келетін саяси шешімдерді қабылдау үдерісіне әсер ету жүйесі;
5) мемлекеттік органдардың халықты елдің қоғамдық-саяси және
әлеуметтік-экономикалық аспектілерімен ақпараттау жүйесі;
6) Интернет желісінде орналасқан бұқаралық ақпарат құралдарына өзінің
көзқарастарын насихаттайтын қоғамдық ұйымдардың қатысу жүйесі;
7) мәлімет беру желісінің жалпы ұлттық, өңірлік және жергілікті
ақпараттық-телекоммуникациялық жүйе, оның ішінде арнайы мақсаттағы, сондай-
ақ спутниктік байланыс жүйесі;
8) электрондық сауда жүйесі - Интернет арқылы тауарлармен және
қызметтермен сауда-саттық.
Желілік ақпарат ресурстар – веб-сайттары Қазнеттің негізгі бөлігі
болып табылады. Қазнеттің ресми тарихы 1994 жылғы 19 қыркүйектен басталады.
Бұл күні IANA дерекқорында жоғарғы деңгейдегі KZ домені тіркелді. Ал 1995
жылы маусым айында бірінші қазақстандық веб-сайттардың - Kazakh Internet
Yellow & White Pages (қазір жұмыс істемейтін) каталогы шықты. 1997 жылы
желтоқсан айында қазіргі уақытта ең танымал қазақстандық веб-ресурстар
рубрикаторы каталогының - "Весь WWW Казахстан" (Catalog.Site.KZ) жобасы
шықты.
Қазнет кеңістігі ресурстардың мынадай түрлерін:
1) KZ домен аймағындағы дербес интернет-ресурстарды;
2) қазақстандық провайдерлердің алаңында орналасқан басқа домен
аймақтарының желілік ресурстарын;
3) Қазақстан аудиториясына бағытталған шетелдік ресурстарды;
4) басқа домен аймағында орналасқан қазақстандық компаниялардың
ресурстарын біріктіреді.
Қазіргі уақытта КZ аймағында домен атауларды әкімшілендіру, Қазақстан
Республикасының Ақпараттандыру және байланыс агенттігінің төрағасы міндетін
атқарушының 2005 жылғы 5 сәуірдегі № 88-б бұйрығымен бекітілген Интернет
желісі қазақстан сегментінің домен кеңістігін бөлу ережесіне сәйкес
жүргізіледі.
Қазақстанда үш деңгейдегі - Тіркеу орны, тіркеуші және тіркеленуші -
домендер тіркелімін бөлу жүйесі (Shared Registry System - SRS) қолданылады.
KZ доменін басқару және реттеумен екі ұйым айналысады: іс-жүзінде -
доменнің техникалық жағынан жұмыс істеуіне жауапты Қазақ желілік ақпарат
орталығы және де-юре - құрамында ұлттық доменді тіркеу және дамыту
идеологиясы әзірлеумен айналысатын Қазақстандық ІТ-компаниясының
қауымдастығы. Қазіргі уақытта домендерді тіркеу нарығында KZ аймағында
"Жұмыс істеп тұрған тіркеуші" мәртебесі бар 9 компания тіркелді.
SPS-ті пайдалана отырып, домен атауларын тіркеу мүмкіндігі бар шексіз
тіркеушілердің санын көрсететін моделіне қарамастан, тұтынушыларға тұрақты
және үздіксіз қызметтерді ұсыну аккредитацияның жеткілікті қатаң
талаптарымен қамтамасыз етіледі. Тіркеушілерді аккредитациялау рәсімі домен
атауларын тұтынушыларға тіркеу және қолдау бойынша қызметтерді ұсыну
ретінде қажетті сенімділікті алуға мүмкіндік береді.
Электрондық ақпараттық ресурстар туралы мәліметтерді жүйелеу, сондай-
ақ жеке және заңды тұлғаларды мәліметтермен хабардар ету және мемлекеттік
органдарды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2007 жылғы 21 қарашадағы № 1124 қаулысымен Электрондық
ақпараттық ресурстар мен ақпараттық жүйелердің мемлекеттік тіркелімін және
депозитарийді жүргізу ережесі бекітілді.
Қазнет желісі ресурстарын контентпен толықтыру бірінші кезектегі және
басым роль атқарады. Кез келген ресурстың ақпараттылығы, оған қол жеткізу,
ашықтығы негізінен оны құрушылар мен иелері қамтамасыз етеді. Интернеттегі
желілік ресурс Интернет ғаламдық желісінің пайдаланушылары үшін
құрылатынын, өмір сүретінін түсіну маңызды сәт. Қазнет те жүйелік құрылым
құру үдерісі оған келіп-кетушілер, яғни еркін қолжетім ақпаратын
ізденушілерге нақты бағытталуы керек. Қазақстандық контентті бүгінгі
ресурстарын "дамымаған" және "әлсіз" деп сипаттауға болады. Контенттің
"дамымағаны" ресурсты контентті құру және қалыптастыруға қажет білім мен
ережелердің жоқтығымен, ал контенттің "әлсіздігі" ресурстағы ақпаратқа
релеванттықты елемеу және контентті уақтылы жаңартпаумен негізделген.
Ресурс контенті және оның маңыздылығы Google, Yahoo, MSN және кириллица
әрпіндегі Yandex, Rambler және т.б. ғаламдық ізденіс жүйесіне қол
жетімділік және көріну қабілеттілігімен анықталатынын түсіну қажет.
Қазақстандық ресурстардың мазмұнды бөлігі стихиялық түрде қалыптасады,
ақпаратты таратушылардың мүдделері мен торабына сәйкес құқықтық, моральды-
этикалық және басқа нормалар мен ұлттық мүддені ескермейді.
Қазақстандық контенттерді дамыту маңыздылығы оның көп тілділігі. 2006
ж. Miniwatts Marketing Group компаниясы жүйеде нүкте қолданатын тілдердің
рейтингін жариялады, онда орыс тілі 10 орын алды. 2006 жылғы 30 маусымдағы
мәліметтер бойынша орыс тілді пайдаланушылар әлемдік интернет-
аудиториясының 2,3 % құрайды. Жүйе ресурстарындағы орыс тілінің өсу
динамикасы оның жетекшілік орындарын көрсетеді - тілдер арасында веб-
аудиторияның өсуі бойынша (664,5%). Miniwatts Marketing орыс тілді веб-
пайдаланушыларға 23,7 млн., ал орыс тілді ортаға Интернеттің өту деңгейі
16,5 % деп бағаланды. Пайдалану бойынша рейтингте ағылшын тілі (30 %, 1,12
млрд. пайдаланушылар), екінші орында - қытай тілі (13,8 %, 1,34 млрд.
пайдаланушылар) үшінші орында - жапон тілі (8,3 %, 128 млн.
пайдаланушылар). Көптеген интернетті пайдаланушылар екі немесе одан да көп
тілдерді меңгергенін атап өткен жөн. Қазнеттегі кириллица контентінің дамуы
болашақта перспективті және дамуы үшін жоғарғы әлеуетке ие.
Қазнетте мемлекеттік тілін пайдалану өте төмен деңгейде қалып отыр.
Олар бұрын қазақ тілін кодтау және тану проблемасы болса, қазір ондай
проблема жоқ. Қазнетте кітапхана жоқ, білім мен ғылым жүйесінің ресурстары
әлсіз дамыған, Қазнеттің мультимедиялық контенті оны тек мобильді пайдалану
бөлігінде пайдаланады. Осы уақытқа дейін мемлекеттік тілдің билік
органдарына, күнделікті тұрмыста пайдалануға арналған сөздік, және глосарий
терминдердің ресми жүйелік ресурсы жоқ. 2002 жылы құрылған Мемлекеттік
тілді жеделдете оқыту республикалық орталығы сайты (www.kazakhtili.kz)
бүгінгі күні жоқ. Қазнет тарихын дамытудың және сақтаудың жалғыз ақпараттық
ағартушы портал "Lyakhov.KZ - Қазнеттің үлкен энциклопедиясы - Александр
Ляховтың жеке жобасы (www.lyakhov.kz)" болып отыр.
Халықтың көпшілік топтары арасында ақпараттық сұраныс қалыптаспаған
немесе дәстүрлі сұраныстарды қанағаттандыруда ақпарат ролі білінбей отыр.
Қазнеттің ақпараттық кеңістігі Қазақстан халқының көпшілігі үшін күнделікті
өмірдің бөлігі болмай отыр. Қазнеттің контентті дамыту қолданушылар
сұранысына ғана сәйкестенбей, потенциалды қолданушыларға арналуы керек,
олардың өмірін жеңілдету және табысы үшін ақпараттық ресурстың қажеттілігін
түсінуі керек. Контентті қалыптастырудағы мақсатты бағыт стратегиясы
Қазнеттің ірі порталдар шеңберінде басталып отыр. Ол қолданушылар немесе
потенциалды қолданушылар қалыптасқан сұранысқа сәйкес құрылмай, ақпаратқа
маңызды ресурс ретінде қарау көзқарасын қалыптастырумен байланысты.
Қазақстанның ақпараттық-коммуникациялық нарығы қосалқы және бірінші
провайдерлерді ұсынады. Бүгінгі күн қызметтің осы түріне 391 компанияның
лицензиясы бар, оның ішінде 2007 жылы 34 лицензия берілді.
Интернеттің қазақстандық бөлігінің аудиториясы жылдан жылға өсуде,
бұған елдегі компьютерлер паркінің қарқынды өсуі және күнделікті өмірде
Интернетті қолдану қажеттілігін түсіну себепкер болып отыр.
2006 жылғы жүргізген зерттеулеріне сәйкес Қазақстан Республикасында
Интернет жүйесіне қолжетімдік арасында ең танымалы 8 арқылы (Интернет
зонасы) телефон желісіне (dial-up) қосылу, бұл туралы ҚР тұрғындарының
33,2 % хабардар. Екінші орында тасымалдығы жөнінен аванстық Интернет-
карталар арқылы телефон желісі бойынша қосылу тұр. Интернеттің осындай
қолжетімдігі туралы ҚР тұрғындарының 25,6 % хабардар. Ұялы телефон арқылы
интернетке қосылу туралы хабардарлық ересек халықтың 18,7% үлесін құрайды.
Қазақстан халқының жартысы (53,1%) Интернетке кірудің жоғарғы аталған
түрлерін білмейтіндігін атап өткен жөн. 2007 жылдың қорытындысы бойынша
Интернет желісіне Қазақстандық мектептердің 7405 немесе 95% (барлық
мектептер саны - 7724) қосылған, оның ішінде ауылдық мектеп - 5785 немесе
94% (барлық ауылдық мектептер саны - 6095). Алынған мәліметтер бойынша ҚР
қалаларының 1 095 403 ересек тұрғындары немесе 6% ғана Интернет желісіне
қолжетімділік қызметін пайдаланады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 7 маусымдағы № 519
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының телекоммуникация саласын
дамытудың 2006 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасында Интернет желісіне
жаппай, кең жолақты қол жетімділікті дамыту, Интернеттің қазақстандық
контентін дамыту, сондай-ақ Интернет қызметтеріне Қазақтелеком АҚ
тарифтерін төмендету көзделген. Қазақтелеком АҚ Интернет желісіне
коммутирланған қол жеткізу қызметтерінің және Интернет желісінің кеңжолақты
қол жетімділігі қызметтерінің (бір жалғы телемдерді қоспағанда) тарифтерді
төмендету жөнінде біршама іс-шаралар жүргізілді.
Ағымдағы жылға ресурстардың хостингі қызметтеріне тарифтерді
төмендету, сондай-ақ Қазақтелеком АҚ ұсынатын тарифтік жоспарлардың
құрылымын, яғни Қазнетті дамытуға және танымал етуге ықпал ететін
қызметтерді кеңейту және қайта қарау жоспарланған.
Nursat АҚ Интернет желісінің ресурстарына сапалы қолжеткізуді
қамтамасыз ету үшін Европа және Мәскеуге жоғарғы жылдамдықты спутник
арналарын пайдаланады. Жетекші ресейлік сервис-провайдерлері мен өзара
алмасу трафигінің нүктесіне қосылу интернет желісіндегі ресейлік
ресурстарға тез жетуге мүмкіндік береді. Коммутацияланатын қолжетімдіге
электрондық почта, түнде және демалыс күндері шексіз қолжетімділік, қол
жеткізудің жылдамдығы 56 кбитс (протокол V.90), Қазақстан бойынша роуминг
кіреді.
Kazakhstan-Online деректерін берудің ұлттық желісі Қазақстан
Республикасының 96 елді мекенін және 162 торапты қамтиды. Желінің жалпы
өткізу қабілеттігі - секундына 698 мбит. Kazakhstan-Online желісіне кең
жолақты АТМ - желісі болып табылады және АТМ - форумының әлемдік
стандарттарына сәйкес. 1999 жылы қыркүйекте Kazakhstan-Online желісі
базасында Интернет - аймағы жобасы коммерциялық пайдалануға берілді. Бұл
қызмет түрі Қазақстанның, барлық аумағында Интернетке коммутациялық
қолжетім мүмкіндігін ұсынады және ұтқыр және үйде пайдаланушыларға, сондай-
ақ ұйымдардағы жеке пайдаланушыларға арналған. Интернет желісіне қол
жеткізу қалалық телефон желісінің арналары бойынша Kazakhstan-Online
торабына нүкте-нүкте қосуын орнату арқылы жүзеге асырылады. Интернет-
аймағы жобасымен бірге 2000 жылы маусымда жалпы білім беру оқу орындарына
бағытталған жаңа жоба енгізілді. Бұл жоба Қазақстандық интернет деп
аталады және Қазақстандық интернет-ресурстарына коммутациялық қол жеткізу
мүмкіндігін береді.
Қазіргі уақытта Интернеттің ғаламдық ақпараттық желісінде Қазнеттің
саны жағынан да (операторлар мен пайдаланушылар саны) сапасы жағынан да
(көрсетілетін қызметтер спектрінің кеңеюі) белсенді өсуі байқалады.
Интернет саласындағы қазақстандық заңнама өз дамуының бастапқы кезеңінде
тұр [3].
I тарау
Интернет журналистиканың даму сипаты және Қазақстанның ақпараттық
кеңістігі
Интернетті масс-медиа ретінде қарастыруға бола ма? Зерттеу
жұмысымыздың бұл бөлімін осы сауалға жауап іздеумен бастайық. Бұқаралық
ақпарат құралдары – көпшілік аудиторияға бағытталған, жалпыға ортақ,
ақпаратты өндіру мен таратудағы ұжымдық еңбекпен ақпаратты тарату
құралдары.
Бұқаралық ақпарат құралдарына:
– баспасөз, радио, телевидение;
– кинематограф, дыбыс және бейнежазбалар;
– бейнемәтін, жарнамалық роликтер мен хабарламалар;
– телевизия, компьютер, телефон және өзге де байланыс құралдарын
қамтитын үй бейнеорталықтары жатады.
Мерриам-Вебстер сөздігінде масс-медиа ұғымына былайша анықтама
берілген: Бұқаралық ақпарат құралдары – бұл газет, радио, телевидение
сияқты көпшілік бұқараны қамту мақсатын көздейтін коммуникация құралдары.
Қоғамды мазасыздандырмай тұра алмайтын тағы бір құбылыс – ол ақпарат
тасқынындағы қарама-қайшылық, ішкі ақпараттық потенциалдың сырттан келетін
тасқынның тасасында қалып қоюы. Сырттың ақпараттық экспанциясы Қазақстан
нарығынан анық көрінеді, серіктік телерадиохабарлар мен Интернетті
айтпағанның өзінде, жергілікті басылымдарымыздағы технологиялық
жабдықтардың үлес салмағы өте аз.
Жаңа технологиядлардың пайда болуына орай бүгінгі БАҚ дамуының
алғышарттары мен белгілері қалыптасты:
– баспа, техника мен технологиялар, шикізат, құралдар нарығы
қалыптасты;
– жаңа мамандар: журналистермен қатар менеджерлер, баспагерлер,
режиссерлер, жарнама және басқа да БАҚ-қа қызмет ететін мамандар
қалыптасты;
– инновация сапалық көрсеткіштерге алып келді: ақпараттардың ұшқырлығы
артты, газет-журналдардың ұшқырлығымен қоса полиграфиялық сапасы жақсарды,
жаңаша дизайн қалыптасты, суреттер көп қолданыла бастады, жаңа типті
фотоколлаждар дүниеге келді, безендіру элементтері байытылып, көркемдеу
стилі мен бағыттарының сан түрі қолданысқа енді;
– телерадиохабарларын даярлауда да жаңа технологиялар кең шығармашылық
мүмкіндіктерге жол ашты;
– жұмысты ұйымдастырудың жаңа формалары мен әдіс-тәсілдері өмірге
жолдама алды;
– интернет пен электрондық почта кең қолданысқа еніп, БАҚ-тың
шекарасын кеңітуге ықпал етті, ақпараттық желілік веб-сайттар дүниеге
келді.
Ғалым А.Сәрсенбаев қазақстандық БАҚ-та қалыптасқан жағдайға талдау
жасай келіп, ақпараттық нарықта үш субъект қалыптасатындығын баса
көрсетеді: оқырман – редакциялық ұжымдар – меншік иелері (шығарушылар).
Міне, осы үшеуінің арақатынасы біркелкі деп айту қиын, плюрализм басым.
Нарық заңдылығына сәйкес ол қатынастардың тұрақтануы әр түрлі мерзімге
созылуы мүмкін және ұдайы ұйып тұруы да міндетті емес. Қазақстанның
ақпараттық нарығында динамикалық үрдістер, нарықтық құндылықтар берік
орнықты. Осының өзі БАҚ-тың даму үстінде екендігін көрсетеді.
Қазақстанның БАҚ болашағы да әлемдік факторларға байланысты.
Керісінше, ашық саясат ол арақашықтықты жақындата түсті, кедергілерді
жойды. Сонымен бірге біздің БАҚ та өркениет болашағы үшін жауапкершіліктен
сырт қала алмайды. Яғни елімізде орын алып отырған қиындықтарды тез жеңуге,
экономиканы көтеруге, экологияны, басқа да әлеуметтік проблемаларды шешуге,
халықтың білімі мен мәдениетін көтеруге, басқа да рухани сұраныстарын
қанағаттандыруға, ғылыми-техникалық жаңалықтарды өмірге енгізуге ықпал
етіп, қоғамдық күш ретінде жауапкершілікті өзіне алғанда БАҚ-тың да беделі
өсіп, танымалдығы арта түседі.
Қазақстанда жарық телекоммуникациялар туралы кәсіби Информационные и
телекоммуникационные сети журналы 2000 жылдың желтоқсанында мынандай
ақпарат таратты: Барлығы 1017 БАҚ жұмыс жасаса, соның 851-і мерзімді
басылымдар: 695 газет, 156 журнал, қазақ тілінде 143 газет, 31 журнал
шығады, 257 электронды БАҚ бар: 37 телерадиокомпания, 84 телекомпания мен
студиялар, 36 радиокомпания мен студиялар және 9 ақпараттық агенттіктер
еңбек етеді [4].
Қазақстан нарығында шетелдік, соның ішінде ресейлік кез келген
басылымды алуға кедергі жоқ, оның сыртында радиотолқын, теледидар,
кабельдік және серіктік жүйе бар. Ал Интернеттік технологиялар тіпті де
революциялық өзгерістер әкелуде. Дүниежүзілік компьютерлік желі ақпарат
алмасудағы кедергілердің бәрін жойып, ашық кеңістік құрды. Қазақстанда
байланыс сапасының жүйесі қанағаттанғысыз әрі қымбат екеніне қарамастан
ересек қала тұрғындарының 9,5 пайызы Интернет жүйесінен хабардар.
Қазақстандық Интернет и Я журналында жарияланған мәліметтерге қарағанда,
2001 жылдың мамырына дейін 394000 адам ең кемі Интернет әлемін шарлап,
танысқан. Интернеттің тұрақты аудиториясы 2000 жылғы қарашадағы 200,9
мыңнан 6 айдан кейін 300,9 мыңға өскен. Әсіресе, оны жиі қолданатындардың
өсу үрдісі қуантады. 6 айда аптасына 1 рет Интернетті шарлайтындардың
қатары 72 мыңнан 140,3 мыңға өскен, ал аптасына 3 сағатқа дейін, болмаса
күн сайын әлемдік желіні пайдадланушылар саны 30,3 мыңнана 60,7 мың адамға
дейін ұлғайған. Бұл Қазақстандағы ересек қала тұрғындарының 1,6 пайызын
құрайды.
Ақпараттық тәуелсіздіктің тағы бір қыры – журналисттің еркін ақпарат
алуынан көрінеді және неғұрлым жан-жақты көздерді пайдаланып, әр түрлі
көзқарастарды салыстыра білген қаламгер ғана объективті тұжырым жасай
алады. Оған көмекші құралдар қатары газет-журналдар мен телерадиоарналар
ғана емес, Интернет пен қатар соңғы кезде жаңа тұрпаттағы мультимедия
өнімдерімен толықты.
Жаңа технологиялар ақпаратты жеткізудегі ұшқындыққа алып келді.
Мысалы, Ресейдің НТВ телеарнасы спутинктік цифрлы байланыс арқылы күніне
біренше рет әлемнің кез келген түкпірінен тікелей эфирге шығып, соңғы
жаңалықтардан хабардар етуде. Ақпарат беруде телефон, ұялы байланыс,
электрондық почта, факс сенімді құралға айналды. Ал, Интернет өзінің он-
лайн, яғни нақты уақытпен байланысу режимімен оны жаңа сапалық деңгейге
көтерді.
Интернеттің ақпараттық ортада төңкеріс жасауының себептері ретінде
мына факторлар қарастырылады:
1) супероперативтілік, ақпарат серверге орналастырылған сәттен
дүниежүзінің кез келген нүктесінде оқылады;
2) ақпараттың сан алуандығы, тақырыбы да, тереңдігі де, сапалығы да әр
түрлі мағлұматтар екендігі;
3) ақпаратты өзін іріктеп алатындығын;
4) он-лайн, яғни нақты уақытта сөйлесу, көру, ақпарат алмасу, не
пікірлесу мүмкіндігі;
5) мультимедиялық тасқын, яғни мәтін, сурет, бейне, саз бен дауыстың
бір мезгілде таралуы;
6) интерактивтілік;
7) аудиториясын зерттеуі мен рейтингі;
8) адресті ақпарат тарату мүмкіндігі;
9) өте қолайлы іздеу мен табу жүйесінің болуы және басқалар.
Интернет дәстүрлі ақпарат құралдарына жедел дерек алу мен таратудың
кең мүмкіндіктерін ашып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзі де жаңа ортаны
құрады – желілік медиа дүниеге келді. Қазіргі уақытта біз бұқаралық
ақпарат құралдарының жаңа түрі – желілік медианың дүниеге келгендігінің
куәсі болып отырмыз, оның таралу аймағы дүниежүзілік Интернет компьютерлік
желісі болып табылады. Жыл сайын әлемдегі желілік басылымдардың қатары өсіп
келеді, олардың ішінде бұрыннан қалыптасқан газет-журналдардың электронды
нұсқаларымен бірге, қағаз жүзінде жарық көрмейтін тек желіге ғана
бейімделген мерзімді басылымдар бар. Телевизиялық және радиостанцияларда
Интернет беттерін ашып, Интернет арқылы хабарларын таратуда, желілік
ақпараттық және жарнама агенттіктері пайда болуда, – дейді американдық
Рэнди Рэддик, Эллииот Кинг.
БАҚ эволюциясын озық үлгідегі технологиялық құралдармен бірлестіріп
қарастырған жөн. Себебі технология арқасында ақпараттыаң қуаты бұрынғыдан
да арта түскен.
Әлемдік өркениет өрісі осындай – ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктері адамзат мүддесіне қызмет етуі тиіс. Қазіргі заманғы
журналистиканың адамзат болашағы үшін күресетін прогресшіл күшке, алға
сүйрейтін доңғалаққа, қоғамдық күштерді біріктіретін ортаға, ізгілікті
тарататын құралға айналуы үшін ақпараттық технологияның маңызы өте зор
екені даусыз.
Интернет-БАҚ – аудиторияға бағышталған қоғамдық көтеретін жүгі бар
ақпаратты жариялап отыру мақсатымен, тәулік бойы бірнеше рет жаңарып
отыратын журналист еңбегінің өнімі (жаңалықтар, мақалалар т.б.) болып
табылатын ірі сайттар. Осындай талаптарға жауап беретін сайттарды
интернеттегі БАҚ деп қарастырылуы тиіс. Кез келген сайт БАҚ деген ұғым
қалыптастыруы әбден мүмкін.
Шығарылым жиілігінің орнына ақпаратты жаңарту жиілігін есептеу қажет.
Сонымен қатар, сайтты БАҚ-тың бірі деп санау үшін сайтты жаңарту деген не
және жаңарту жиілігін анықтау қажет. Тираж деген ұғымның орнына бірлікті
енгізген қолайлы. Интернеттегі бірлік – күнделікті сайттағы ақпараттарды
пайдаланатын адамдардың орташа саны. Тұрақты атау – сайттың мекен-жайы.
Мәселен, Айқын деп газет-журнал сататын дүңгіршектен басылымды сатып алу
үшін басылым атауын айтамыз. Ал электронды БАҚ үшін оның желідегі мекенін
білуіміз шарт. Браузер жолында теретініміз де сайт атауы емес пе? Сондай-
ақ, ақпараттың қоғам үшін маңызын, журналист еңбегінің өнімі ме соған назар
аудару керек. Әйтпесе, желідегі кез келген қызметтік сайттар автоматты
түрде жаңартылып отыратындықтан БАҚ деп саналуы да ықтимал. Интернет-
сайттарды БАҚ деп санау үшін БАҚ туралы заңға тираж, жиілік деген
ұғымдарға интернет табиғатына сәйкес баламалар табу қажет. Желі – толығымен
БАҚ емес. Желі – түрлі БАҚ өкілдері өмір сүретін орта. Интернет – ақпаратты
тарату арнасы, яғни интернет – бұқаралық коммуникация ортасы.
Қазақстан ақпараттық технология саласының дамуы жөнінен ТМД елдерінде
алда келеді. Ресей мамандарының іс қағаздарын электронды түрде жүргізу
бағдарламасын бірінші кезекте Қазақстан Үкіметіне ұсынуы – осыдан. Бір
қызығы, отандық мамандар компьютер бағдарламаларын қазақыландыруды
кешеуілдетіп жатқанда, ресейлік ІТ мамандар бағдарламаларын қазақ тіліне
аударып қойыпты.
Халықаралық IDC-тің (Халықаралық мәлімет корпорациясы) зерттеулері
бойынша, Қазақстан Орта Азия елдері ішінде компьютерді пайдаланушылардың
саны жөнінен алда келеді. 2005 жылы ғана қазақтың ІТ (Ақпараттық
технология) нарығы 36,1 пайыз өсті. 2000 жылдан бастап экономикалық
өрлеумен бірге дамып келе жатқан ақпараттық технология саласына билік
тарапынан да үлкен назар аударылған. Өз өнімдерін қазақтың электронды
нарығына саудаға алып келген шетелдік мамандар жақын арада бұл саланың
дамуында кедергілер болады деп ойламайды. Қазақстанның ТМД кеңістігінде
алғашқылардың бірі болып электронды үкімет жобасын енгізуді қолға алуы да
программалаушылардың үмітін үкілеп отыр. Кеңес Одағы тұсында компьютерлік
бағдарлау жөнінен ірі-ірі жаңалықтар ашқан орыс программалаушыларын азуын
айға білеген АҚШ бірден-бір бәсекелес деп танитын. Ресей Федерация атанғалы
компьютердің құлағында ойнайтын орыс программалаушыларының жаңа буыны өсіп
шықты. Ресейдегі ақпараттық технология нарығының кенже дамуынан ресейлік
компаниялар алыс-жақын шетелге жорыққа шықты. Қазір орыс бағдарламалары
әлемге кеңінен танымал. Қазақстанда ақпараттық технология саласындағы
бағдарламаларға электронды үкімет жобасын басым бағыт деп танитын билік
қана емес, жекелеген қаржылық топтар: мұнай компаниялары, банк саласы үлкен
қызығушылық танытуда. Себебі, қаржы секторындағы кәсіпкерлер мұхиттың арғы
жағындағы әріптестерімен терезесі теңесуі үшін, жаңа заман менеджментіне
бейімделуге мәжбүр. Бұл күнде ресейлік компьютер бағдарламалары лизинг
саласында, ақпаратты жинақтап, сараптама жасауда, бухгалтериялық есеп-
қисаптар және салық төлеу жүйесіне сәтті енгізілді. Ғарышқа KazSat
серігін ұшырған Қазақстанда енді Интернетті пайдаланушылардың да легі
артады деп күтілуде. Бұның барлығы – ақпараттандырудағы жаңашылдықтармен
әрбір қазақ бетпе-бет кездеседі деген сөз. Осы орайда қазақ
программалаушылардың алдын орап кеткен ресейліктер қазақ электронды
нарығында өз экспансиясын бастап кетті деуге толық негіз бар. Алматыда
тұңғыш рет электронды құжат айналымы және ақпараттық басқаруға арналған
Docflow 2007 деген атпен көрме-конференция өткізуге де аталған компания
мұрындық болды. Көрмеде отандық ақпараттандыру саласындағы компаниялардың
өнімдерінен гөрі, ресейлік өнімнің көп екендігі стендтердің көптігінен-ақ
байқалды. Шетелдіктерге ұсынар төл өнімдеріміз аз болса, ІТ нарық тек қағаз
жүзінде дамып жатқан болар деген ой қылаң береді.
БАҚ–тың желідегі нұсқаларын, дәлірек айтсақ, интернет – БАҚ-ты
қарастырдық, онда радиожурналистика және тележурналистика сынды
журналистиканың тағы бір саласы ретінде интернет-журналистика ұғымы пайда
болады. Жалпы журналистика – қоғамдағы өзекті мәселелер жөніндегі
ақпараттарды жинау, сараптау және бұқаралық коммуникация құралдары арқылы
(баспасөз, радио, телевидение, кино т.б.) мерзімді тарату; үгіт-насихат
жүргізудегі таптырмас бірден-бір пішін болып табылады. Ақпарат аудитория
үшін ағымдағы мәселелер, орын алып отырған құбылыстар, процестер мен
тенденцияларға түсініктеме берумен қатар, қоғамның экономикалық, әлеуметтік-
саяси, рухани-идеологиялық өміріне бағыт-бағдар беретіндей қоғамдық пікір
мен көзқарас тудыруы қажет. Осыдан интернет-журналистика ұғымына былайша
анықтама беруге болар: Интернет-журналистика – қоғамдағы өзекті
ақпараттарды жинау, сараптау және бұқаралық коммуникация құралдарының бірі
интернет арқылы мерзімді тарату болып табылатын қоғамдық қызмет түрі.
Баспа станогын ойлап тапқанға дейін мәтіндер қолмен көшіріліп отырды.
Әрине, қателер жібермей көшіру де мүмкін емес еді. Түпнұсқадан көшіру де
біраз уақытты алды. Баспа станогын ойлап тапқан Гутенберг матрица арқылы
көшірмені жасауға кететін уақытты азайтты. Интернет – осы жолдағы келесі
қадам. Желі жадындағы ақпарат – мәтін емес ардайым мәтін құрастыратын
электронды пішіндегі матрица. Браузер жолындағы құжат – сервердегі сұраным
арқылы іздеген HTLM-құжаттың өзі емес, сіздің браузеріңізге интернет
арқылы жіберілген оның көшірмесі. Баспадан негізгі артықшылығы осы
қасиетіне байланысты. Өнімді көбейту, яғни тиражы біріншіден, тұтынушының
сұранымы арқылы жүзеге асады, екіншіден, жаңа көшірмені тіркеуді қажет
етпейді. Желідегі ақпараттар цифрлық пішінде сақталғандықтан, байттардың
жиынтығы мәтін, графика немесе дыбыс, бейне түрінде көрініс таба алады.
Осыған байланысты ақпараттарды өңдеуде жеңілдік туады.
Бұл не береді:
– ақпаратты таратудың бағасы анағұрлым арзан, яғни ақпараттарды
орналастырудағы көмекші құралдардың бағасы салыстырмалы түрде алғанда
арзан. Интернетте ақпарат, дәлірек айтсақ матрица арнайы құрылғыны талап
етпейді (телебағдарламаларды дайындаудағы қажет құрылғылармен салыстырғанда
компьютерді арнайы құрылғыға жатқызуға болмас).
– ақпараттың тиражына қатысты мәселе, сондай-ақ артық экземплярдың
мүлдем болмауы. Газет-журналдарда аудиторияның ауқымдылығы кеңейсе,
басылымның тиражы көбейеді. Демек, шығын пропорционалды түрде артады. Ал,
желіде тираж тұтынушының қалауына байланысты. Жалпы интернетте құжат тиражы
ұғымы мүлдем жоқ. Құжат бір жерде орналасқан, тек құжаттың мекен-жайы ғана
таратылады.
– ақпаратты өңдеу ұтымдылығы. Құжат электронды нұсқада болғандықтан,
ақпарат таратушыларға да, тұтынушыларға да ақпаратты өңдеуге қолайлы.
– көлемнің шексіздігі. Баспасөз құралдары тұрақты қабылданған көлемге
тәуелді. Ал, ақпараттық өнімнің көлемі қоғамдағы өзгерістерге байланысты
(төтенше жағдайлар, қақтығыстар т.б.) тұрақсыз. Осындай кездерде маңызды
материалдар шамадан тыс көбейіп кетеді. Оларды қысқарту қажет болады немесе
нөмірден мүлдем алып тастайды. Керісінше болуы да мүмкін: ақпараттық
аштық кезінде ақпараттар тапшылығынан эфир уақыты мен беттерді немен
толтыруды білмей жатады. Желіде журналист мақалалары газет-журналдардың
көлеміне тәуелді емес. Бұл желілік журналисттің тәуелсіздігі қанша жазса,
сонша желіге орналастырып, көпшілік назарына ұсынады.
– территория таңдамайды, яғни таралу аймағы шексіз (location-
independence). Газет-журналдар сияқты таратып әуреленбейді. Кез келген
интернет-сайтқа кез келген интернет бар жерде емін-еркін кіре аласыз. Бұл
Маршал Маклюэннің жаһандық ауыл идеясын еске түсіреді.
Интернет ғалымдардың бірігіп зерттеулер жүргізу құралы ретінде
пайдаланылды, яғни many-to-many үлгісі бойынша жұмыс істеу мақсатымен іске
қосылды. Интернет – орталықтандырылмаған, иерархиялық құрылым емес,
желідегі барлық серверлер тең.
– ақпарат нарығындағы еркіндік, ақпарат таратудағы монополияның
болмауы. Әр тұтынушы желіде өз web-бетін ұсына алады. Бұл үшін мәтінді
гипермәтіндік форматқа ауыстырып, құжатты кез келген сайтқа орналастырады.
Мыңдаған серверлер тегін орналастыруға орын береді. Сөз жүзінде сіздің web-
бетінізді желідегі барлық тұтынушылар оқи алады, ал іс жүзінде тек мекен-
жайды ғана білетіндер оқиды.
Мультимедиа – ақпарат тарату құралдарының артықшылықтарын пайдалану
мәселен, дыбыс, бейне, фотосуреттер т.б. БАҚ-тың негізгі ерекшеліктері –
ақпарат тарату құралының ерекшелігі. Баспасөз құралдарында – мәтін мен
графикалық ақпарат, телевидениеде – бейнеқатар мен дыбыс, радиода – дыбыс.
Интернеттің негізгі ерекшелігі мультимедиалық орта болып табылады. Желіде
мәтіннен бейнеге дейінгі медианың жиынтығын пайдалана аламыз.
Интернет өзге масс-медиа құралдарының артықшылықтарын пайдалана
алғанмен, ол мәселен телевидениені алмастырады деген сөз емес. Біріншіден,
телевизиялық сигналды радиотолқындар арқылы таратудың бағасы арзан
болғандықтан, интернеттен телевидениенің баламасын іздеп, әуре-сарсаңға
түсудің қажеті жоқ. Екіншіден, интернет медианың кез келген жиынтығын
пайдаланғанменен де, интернеттің негізгі функциясына кірмейді. Желідегі
негізгі медиа – гипермәтін, ал қалғандары гипермәтіннің қосымша бөлшектері
(гипермедиа) болып табылады.
– интернетте өзге масс-медианың артықшылықтарын пайдалану мүмкіндігі
шексіз.
Желідегі сайт – бұл гипермәтіндік құжаттардың жиынтығы ғана емес.
Сервердегі бағдарламалық қамтамасыз ету жиынтығын пайдалана отыра,
тұтынушының сайтқа әсер етуін жүзеге асыруға болады, яғни сайт интерактивті
болады. Интерактивтілік тұтынушының ақпарат ретін өзгертумен қатар,
сайттағы ақпараттың өзіне (контент) араласу мүмкіндігін береді. Мысалы,
барлық тұтынушылар форумдарда, қонақ кітапшаларында өз пікірлерін білдіре
алады. Бұл теориялық әдебиеттерде автоматтылық (автоматизация) деп аталады.
Автоматтылық желілік БАҚ-қа дәстүрлі БАҚ қол жеткізе алмай жүрген
оқырмандармен байланыс орнату мүмкіндігін тудырды. Автоматизация
тұтынушыларға веб-қызметкерлер сервис деп атайтын бірнеше қызмет түрлерін
ұсынады: сайттағы іздеу шаралары, электрондық пошта арқылы жаңалықтарға
жазылудан бастап қаржы бағамына дейін, ауа-райы жөніндегі және өзге де
ақпараттар.
Бұқаралық ақпарат құралдарын нақты уақыт режимінде (режим реального
времени) жұмыс істейтін (ТВ, радио) және кешігіп (баспасөз) жұмыс істейтін
деп бөліп қарастыруға болады. Алғашқылары оперативтілігімен ұтады, оқиға
мен оның БАҚ-та көрініс табуы аралығында бірнеше секунд уақыт өтуі мүмкін
(тікелей эфир), ал соңғылары оқырман тарапынан қажеттілік туған жағдайда
оларға көмекке келе алады. Интернет қос режимда жұмыс істейді: нақты
уақыт режимі (live) жәненемесе мұрағат режимі (time-shifted). Құжатты
сайтқа орналастырған сәтте ақпарат бірден мұрағатқа енгізіледі. Нақты уақыт
режимі – бұл тірі бейне немесе тірі дыбыс деп аталатын ағымдағы медиа
(streamingmedia). Ағымдағы медиа оқиғаны болған уақытында трансляциялайды
және ол бірден сайтта сақталып, мұрағатқа түседі. Нақты уақыт режимі желіде
техникалық жағынан кедергілер туындайтындықтан сирек қолданылады.
Телевидение екеуі де бос емес принципі бойынша жұмыс істейді. Егер
ақпарат қабылдаушы (көрермен) ақпарат таратушы оның сүйікті бағдарламасын
эфирге жіберген уақытта телевизорды қоспаған болса, ол сол санын көре
алмайды. Баспасөз құралдары біреуі бос емес – басқасы бос принципі
бойынша жұмыс істейді. Газеттің кезекті санын дайындау барысында редакция
бос емес, ал өнім дайын болған жағдайда оқырман бос емес. Интернет те
біреуі бос емес – басқасы бос принципі негізінде жұмыс істейді: тұтынушы
сайттан құжатқа сұрау салады, яғни сервер бос емес, құжат көшірмесін
алғаннан кейін тұтынушы бос емес. Интернет баспасөз құралдары сияқты
біреуі бос емес – басқасы бос принципі негізінде жұмыс істегенменен де,
баспасөз құралдарынан оперативтілігімен ұтады. Баспасөз құралдарында
мақала дайын болғанмен, газеттің келесі санын күтуге тура келеді, ал
күнделікті газет болса, тәулік өтеді. Жаңалықтар шығарылымы жиі
болғандықтан, телевидение де оперативті. Интернетте жаңалық бірден көрініс
табады. Ірі жаңалық сайттарында (CNN.com) күніне бірнеше рет жаңартылып
отырады.
2008 жылы Маусымның 24-iнде Алматыда Интернет-Альтернатива 2008 атты
халықаралық конференция болып өттi. ТМД-да тұңғыш рет өткiзiлiп отырған бұл
конференцияның мақсаты – ақпараттық технологиялардың соңғы жетiстiктерiнiң
бiрi болып саналатын интернетке халықтың қолын жеткiзудiң оңай жолдарын
қарастыру, интернет жүйесiн жетiлдiру және осы салада жұмыс атқарып жүрген
үкiметтiк емес ұйымдар мен билiк арасындағы ашық диалогты қолдау. Сондай-
ақ, халықаралық деп үкiлеген конференцияға көбiне мәскеулiк мамандар
қатысты. Олар Ресейдегi интернет желiсiнiң тарауы жайында сөз қозғай
отырып, өз тәжiрибелерiмен бөлiстi [5].
Алғашқы секция жұмысы Мемлекет және интернет деп аталды. Бұл
секциядан ұққанымыз Қазақстандағы интернет жүйесi толығымен билiктiң жұмса
жұдырығында, ашса алақанында көрiнедi. Демек, бiздегi заңдық-нормативтiк
құжаттар бойынша, интернеттегi кез-келген жазба қатаң қадағаланады. Яғни,
жекелеген блогтар БАҚ ретiнде тiркелмесе де, оны жүргiзушi әрбiр адам
заңдық шеңберден шықпауы қажет. Егер, бұл шеңбердi жазатайым аттайтын
болса, елiмiздiң заңдары бойынша жауапқа тартылады екен. Көптеген
сарапшылар дәл бұған көз жұма қарауға болмайтындығын айтады. Яғни,
интернеттi пайдаланушылардың бiр бөлiгi — осы блоггерлер екендiгiнде дау
жоқ. Және олар қазақ тiлiндегi интернет кеңiстiктiң дамуына зор үлес қосып
келе жатқаны да белгiлi. Егер, ондағы әрбiр жазба билiктiң цензурасына
iлiгетiн болса, онсыз да қалт-құлт етiп отырған сөз бостандығына тағы да
сызат түстi дей берiңiз. Қазiргi есеп бойынша, Қазақстанның интернет
кеңiстiгiнде 4500-5000-дай сайт жұмыс iстейдi екен. Ақпараттандыру және
байланыс агенттiгiнiң төрағасының орынбасары Ерлан Дүрмағамбетовтың айтуына
қарағанда, олардың тек 2-5 пайызы ғана қазақ тiлiнде ақпарат таратады.
Қазiр заң бойынша, үкiметте жасалынып жатқан әрбiр мекеменiң сайтының
мiндеттi түрде қазақша нұсқасы болуға тиiс. Бiрақ, соған қарамастан,
мемлекеттiк тiлдiң интернеттегi үлес салмағы сын көтермейтiн халде.
Конференцияға Қазақтелеком АҚ-ның бас коммерциялық директоры Асқар
Есiркегенов, Ақпараттандыру және байланыс агенттiгi төрағасының
орынбасарлары Асқар Бишигаев пен Ерлан Дүрмағамбетовтар қатысты. Бiздiңше,
бұл адамдарды ресми билiктiң өкiлдерi ретiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz