Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастыру
КІРІСПЕ 3
1 Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастырудың теориялық негіздері 5
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының мәні және оның элементтері 5
1.2 Коммерциялық банктің несиелік портфелін басқару сипаты және несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу 14
1.3 Банктердің несие беру саясатына ықпал ететін факторлар 21
2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік портфелін құрудағы және басқарудағы несиелік саясатын талдау (“Центр Кредит Банкі“ АҚ.ның мәліметтері негізінде) 30
2.1 «Центр Кредит Банкі» АҚ.ның несиелік портфелін құру және басқару саясатын талдау 30
2.2 Банктің несиелік саясатының сапасына баға беру 41
2.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау . коммерциялық банктің несиелік саясатын жүргізудің элементі 48
ІІІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.1 Қазақстан Республикасының несиелеу саясатының перспективалық
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
1 Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастырудың теориялық негіздері 5
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының мәні және оның элементтері 5
1.2 Коммерциялық банктің несиелік портфелін басқару сипаты және несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу 14
1.3 Банктердің несие беру саясатына ықпал ететін факторлар 21
2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік портфелін құрудағы және басқарудағы несиелік саясатын талдау (“Центр Кредит Банкі“ АҚ.ның мәліметтері негізінде) 30
2.1 «Центр Кредит Банкі» АҚ.ның несиелік портфелін құру және басқару саясатын талдау 30
2.2 Банктің несиелік саясатының сапасына баға беру 41
2.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау . коммерциялық банктің несиелік саясатын жүргізудің элементі 48
ІІІ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.1 Қазақстан Республикасының несиелеу саясатының перспективалық
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру бағыттары ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық өзгерістердің негізгі бағыттарының бірі – халық шаруашылығы механизмінде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруімен байланысты болып табылады. Жоспарлы экономика тұсында ақша – несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рөл атқарған жоқ,, ол тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықты экономика тұсында шаруашылық жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы фактор болып табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикада несие – банктік жүйеде ерекше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айырысуларының аса зор көлемі халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады. Сонымен бірге, бұл жүйе көптеген қызметтерді несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциалының жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі таңда біздің елімізде несиелік қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, Сонымен бірге жалпы несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге асырылып реттеледі: ''Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” және ''Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы'' заңдары, 1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекітілген ''Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережелері''. Бұл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен қолдануға тиесілі. [1, 38 б]
Диплом жұмысының мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру мен басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ ''Центр Кредит Банкі'' АҚ-ы мысалға ала отырып, оның несиелік портфелін басқару саясатының ерекшелігін қарастыру болып табылады.
Сол себептен диплом жұмысында келесі міндеттер қарастырылады:
несиелік саясат туралы түсінік беру;
коммерциялық банктердің несиелік саясатына ықпал ететін факторларды талдау және несиелік саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелік саясаттын алатын орнын анықтау;
Бүгінгі таңда нарықтық экономикада несие – банктік жүйеде ерекше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдері мен есеп айырысуларының аса зор көлемі халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсенді қызмет ететін капиталға айналдырады. Сонымен бірге, бұл жүйе көптеген қызметтерді несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциалының жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі таңда біздің елімізде несиелік қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, Сонымен бірге жалпы несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге асырылып реттеледі: ''Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” және ''Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы'' заңдары, 1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекітілген ''Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережелері''. Бұл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы банктермен қолдануға тиесілі. [1, 38 б]
Диплом жұмысының мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік саясатын іске асыру мен басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ ''Центр Кредит Банкі'' АҚ-ы мысалға ала отырып, оның несиелік портфелін басқару саясатының ерекшелігін қарастыру болып табылады.
Сол себептен диплом жұмысында келесі міндеттер қарастырылады:
несиелік саясат туралы түсінік беру;
коммерциялық банктердің несиелік саясатына ықпал ететін факторларды талдау және несиелік саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелік саясаттын алатын орнын анықтау;
1) “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 ж. 31 тамыздағы №2444 -38 б.
2) Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. // Алматы: Экономика, 2005 – 95 б.
3) Банковское дело. // О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 – С.526.
4) Н.Н.Хамитов. Банк ісі. // Алматы: Экономика, 2006. – 57 б
5) Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. // Алматы: Экономика, 2005 – 128 б.
6) Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. // Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001 – 58 б.
7) Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
8) Банковское дело. // Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. – Москва: Финансы и статистика, 1996 – С.480.
9) Челноков В.А. Кредит и кредитный механизм в условиях перестройки. // Москва: Финансы и статистика, 1989 – С.54.
10) Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж. – 138 б.
11) Банковское дело. // О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 – С.576.
12) Банковское дело: стратегическое руководства. // Под ред. В.Платонова, М.Хиггиниса. – Москва: Изд. АО Консалтбанкир, 1998.– 432 с.
13) Инструкция по формированию кредитной документации по операциям, связанным с предоставлением финансирования клиентам АО «Национальный Банк».– 2007г. – 19 б.
14) «Центр Кредит Банкі» АҚ-ның жарғысы. // №25 хаттамасы.– 20.06.2008.
15) Рид Э., Коттер Р., Гилд Э. «Коммерческие банки». – М.: Космополис, 1991, 252-254 б.
16) Садвакасова Ж. «Кредитная политика коммерческого банка» // Вестник КазНУ, Серия экономическая. №2. – 2006 г. – 38 б.
17) «Центр Кредит Банкі» АҚ-ның 2007 жылғы жылдық есебі.
18) Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г. 2-4 стр.
19) ҚР-ның экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесі. // ҚҰБ №1.–11.02.2007.– 108 б.
20) Банковское дело. // Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. – Москва: Финансы и статистика, 2005 – С.430.
21) Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. // Москва: ИЦ, ДИС–1997.– С. 248.
22) Банковское дело. // Под ред. О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 – С.445.
23) Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане. // Алматы: Экономика 2006 г.– 17 с.
24) Л.А. Шоманова, С.Б. Мақыш «Қазақстан экономикасының нақты секторын несиелеу жағдайы» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №6 – 2007 г. – 23 б.
25) Методические указания по анализу банками кредитоспособности заемщика. // Нацбанк РК, 27.11.2007. Протокол №26. – 15 б.
26) Молдабекова А. «Үй шаруашылығының секторында кредиттендіруді кеңейту» // Қаржы-Қаражат. №2. – 2006 ж.
27) «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, № 2,3- 2008 г. 3-4 стр.
28) «Центр Кредит Банкі» АҚ-ның 2008 жылғы жылдық есебі.
29) Инструкция по формированию кредитной документации по операциям, связанным с предоставлением финансирования клиентам АО «Халык Банк», 2006.
30) Методические указания по анализу банками кредитоспособности заемщика. // Нацбанк РК, 27.11.1994. Протокол №26.
31) Маркова О.М, Сахарова Л.С, Сидров В.Н. Коммерческие банки и их операции. // Москва: «Банки и биржиң Изд.объед. «ЮНИТИң, 1995 – 288 с.
32) С.Б.Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары. // Алматы: ИздатМаркет, 2004.–37 б.
33) Деньги, кредит, банки. // Под.ред.Сейткасымова Г.С.– Второе переработан. и дополн. издание.– Алматы: Экономика, 1998.– 380 с.
34) Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане. // Алматы: Экономика 2001 г.– 63 с.
35) Кредитный рынок // Финансы и кредиты.– 03.03.2007.– № 3.– С.4.
36) С.Т.Міржақыпова. Банктегі бухгалтерлік есеп. // Алматы: Экономика, 2004.– 316 б.
37) Б. С. Досымов. Современные проблемы ипотеки// Банки Казахстана. - № 8, 2007. – 8 б.
38) Н.Н.Хамитов. Банк ісі. // Алматы: Экономика, 2006. – 65 б
39) Интернет-сайт. www.СenterCreditBank.kz
40) Веб-сайт. АО «ЦентрКредитБанк»: www.centercredit.kz.
2) Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. // Алматы: Экономика, 2005 – 95 б.
3) Банковское дело. // О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 – С.526.
4) Н.Н.Хамитов. Банк ісі. // Алматы: Экономика, 2006. – 57 б
5) Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. // Алматы: Экономика, 2005 – 128 б.
6) Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. // Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001 – 58 б.
7) Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 272 б.
8) Банковское дело. // Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. – Москва: Финансы и статистика, 1996 – С.480.
9) Челноков В.А. Кредит и кредитный механизм в условиях перестройки. // Москва: Финансы и статистика, 1989 – С.54.
10) Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж. – 138 б.
11) Банковское дело. // О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 – С.576.
12) Банковское дело: стратегическое руководства. // Под ред. В.Платонова, М.Хиггиниса. – Москва: Изд. АО Консалтбанкир, 1998.– 432 с.
13) Инструкция по формированию кредитной документации по операциям, связанным с предоставлением финансирования клиентам АО «Национальный Банк».– 2007г. – 19 б.
14) «Центр Кредит Банкі» АҚ-ның жарғысы. // №25 хаттамасы.– 20.06.2008.
15) Рид Э., Коттер Р., Гилд Э. «Коммерческие банки». – М.: Космополис, 1991, 252-254 б.
16) Садвакасова Ж. «Кредитная политика коммерческого банка» // Вестник КазНУ, Серия экономическая. №2. – 2006 г. – 38 б.
17) «Центр Кредит Банкі» АҚ-ның 2007 жылғы жылдық есебі.
18) Сайденов А. Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г. 2-4 стр.
19) ҚР-ның экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесі. // ҚҰБ №1.–11.02.2007.– 108 б.
20) Банковское дело. // Под ред. В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. – Москва: Финансы и статистика, 2005 – С.430.
21) Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. // Москва: ИЦ, ДИС–1997.– С. 248.
22) Банковское дело. // Под ред. О.И.Лаврушина. – Москва: Финансы и статистика, 1998 – С.445.
23) Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане. // Алматы: Экономика 2006 г.– 17 с.
24) Л.А. Шоманова, С.Б. Мақыш «Қазақстан экономикасының нақты секторын несиелеу жағдайы» // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №6 – 2007 г. – 23 б.
25) Методические указания по анализу банками кредитоспособности заемщика. // Нацбанк РК, 27.11.2007. Протокол №26. – 15 б.
26) Молдабекова А. «Үй шаруашылығының секторында кредиттендіруді кеңейту» // Қаржы-Қаражат. №2. – 2006 ж.
27) «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, № 2,3- 2008 г. 3-4 стр.
28) «Центр Кредит Банкі» АҚ-ның 2008 жылғы жылдық есебі.
29) Инструкция по формированию кредитной документации по операциям, связанным с предоставлением финансирования клиентам АО «Халык Банк», 2006.
30) Методические указания по анализу банками кредитоспособности заемщика. // Нацбанк РК, 27.11.1994. Протокол №26.
31) Маркова О.М, Сахарова Л.С, Сидров В.Н. Коммерческие банки и их операции. // Москва: «Банки и биржиң Изд.объед. «ЮНИТИң, 1995 – 288 с.
32) С.Б.Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары. // Алматы: ИздатМаркет, 2004.–37 б.
33) Деньги, кредит, банки. // Под.ред.Сейткасымова Г.С.– Второе переработан. и дополн. издание.– Алматы: Экономика, 1998.– 380 с.
34) Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане. // Алматы: Экономика 2001 г.– 63 с.
35) Кредитный рынок // Финансы и кредиты.– 03.03.2007.– № 3.– С.4.
36) С.Т.Міржақыпова. Банктегі бухгалтерлік есеп. // Алматы: Экономика, 2004.– 316 б.
37) Б. С. Досымов. Современные проблемы ипотеки// Банки Казахстана. - № 8, 2007. – 8 б.
38) Н.Н.Хамитов. Банк ісі. // Алматы: Экономика, 2006. – 65 б
39) Интернет-сайт. www.СenterCreditBank.kz
40) Веб-сайт. АО «ЦентрКредитБанк»: www.centercredit.kz.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастырудың теориялық
негіздері 5
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының мәні және оның элементтері
5
1.2 Коммерциялық банктің несиелік портфелін басқару сипаты және несиелік
портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу 14
1.3 Банктердің несие беру саясатына ықпал ететін факторлар 21
2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік портфелін
құрудағы және басқарудағы несиелік саясатын талдау (“Центр Кредит Банкі“ АҚ-
ның мәліметтері негізінде) 30
2.1 Центр Кредит Банкі АҚ-ның несиелік портфелін құру және басқару
саясатын талдау 30
2.2 Банктің несиелік саясатының сапасына баға беру 41
2.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау - коммерциялық банктің
несиелік саясатын жүргізудің элементі 48
ііі Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .62
3.1 Қазақстан Республикасының несиелеу саясатының перспективалық
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру бағыттары
... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық өзгерістердің
негізгі бағыттарының бірі – халық шаруашылығы механизмінде қаржы сферасының
алатын орнының өзгеруімен байланысты болып табылады. Жоспарлы экономика
тұсында ақша – несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рөл атқарған
жоқ,, ол тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті
құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында
қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықты экономика тұсында шаруашылық
жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы
немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы
фактор болып табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикада несие – банктік жүйеде ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айырысуларының аса зор көлемі халықтың жинақтары мен
табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсенді
қызмет ететін капиталға айналдырады. Сонымен бірге, бұл жүйе көптеген
қызметтерді несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық
қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциалының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі таңда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, Сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып реттеледі: ''Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” және
''Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы''
заңдары, 1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекітілген
''Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу
ережелері''. Бұл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы
банктермен қолдануға тиесілі. [1, 38 б]
Диплом жұмысының мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік саясатын
іске асыру мен басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ ''Центр Кредит
Банкі'' АҚ-ы мысалға ала отырып, оның несиелік портфелін басқару саясатының
ерекшелігін қарастыру болып табылады.
Сол себептен диплом жұмысында келесі міндеттер қарастырылады:
несиелік саясат туралы түсінік беру;
коммерциялық банктердің несиелік саясатына ықпал ететін факторларды
талдау және несиелік саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелік саясаттын алатын
орнын анықтау;
Центр Кредит Банкі АҚ несиелік портфелінің сапасына талдау жасап,
оны басқару саясаттарының мақсаттарын анықтау;
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
коммерциялық банктерде несиелік саясаттының даму барысы, мәселелері
мен жетілдіру жолдарына тоқталу болып табылады.
Диплом жұмысымда жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешекте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Жұмыстың теориялық мазмұнын ашуда, шетел және отандық экономист
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
нормативті құқықтық актілері, ғылыми әдебиеттері, кезеңдік басылым
материалдары мен жинақтары қолданылды.
Диплом жұмысының обьектісі – коммерциялық банктердің несиелік саясаты,
оның ішінде ''Центр Кредит Банкі'' АҚ-ның несиелік қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыста несиелендірудің түрлері шарттары, құқылық
қатынастары, несиелендіру жүйесі, механизмі мен тәртіптері келтірілген.
Сондай-ақ несиенің дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша талдау
көрсетілген, оның біздің экономикамызға тиімді жақтары қарастырылған.
Мемлекеттің тұрақтылығы және даму көрсеткіші ретінде әлеуметтік тұлғаның
деңгейі және өзінің баспанамен қамтамасыз етілуі несиелендіру маңызды
фактор болып табылады.
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің несиелендіру жүйесі әлеуметтік
тұлғаның нақты табысын көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен қамтамасыз
етуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған
әдебиеттер отандық және батыс елдерінікі, сонымен қатар орындалған жұмыс үш
тараудан, кіріспе, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
1 Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастырудың теориялық
негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының мәні және оның элементтері
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, .С.Панековскийдің белсеңді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,
олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік негіздердің
араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің
позицияларының балығы мен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,олардың
көпшілігі несиелік саясатты ақшалай, есеп-айырысу және қаржы
механизмдерімен біртұтас алып зерттейді.Олардың мұндай позицияларын кеңес
экономисті В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық
категориялардың өзіндік қызмет ету және даму саясаты болады, мысалға, қаржы
саясаты, несие- несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер соңғы
пікірмен толақ келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік саясатты жеке түрде
зерттеу қажеттігі туындайды. [2, 95 б]
Қазіргі несиелік саясатынын қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан
қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен
несиелік саясатының нарықтық экономикаға қызмет ету байланыстарын ескеру
қажет. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі несиелеу
талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.
Біздің ойымызша: "қазіргі несиелік саясат-нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
саясатынын бір бөлігі болып табыладың
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі
несиелік саясатынын басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымдық элементтері болады. Несиелік саясатынын бірінші элементіне
несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
денгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік саясатынын екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің
мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатынын үшінші элементіне несиелеу шарты жатады.
Несиелеу шарты-деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері
мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын
түсінуге болады.
Несиелік саясатынын төртінші элементіне несиелеуді экономикалық-
ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері
немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-
ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік саясатының бесінші элементіне-несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде-банктерді жатқызуға болады. Қайта
құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатынын кейбір элементтерінің
жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың нарықтық жағдайына
өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының мазмұны түбірімен
өзгерген десе болады.
Қазіргі несиелік саясатынын қызмет етуінің мынадай `өзіндік
ерекшеліктері бар: [2, 98 б]
Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші денгейлі сипатқа ие.
Қазіргі несиелік саясатынын маңызды бір белгісі оның келісім
шартқа негізделуі болып табылады.
Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатынын ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен
сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі
объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері,
сол сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
Қазіргі несиелік саясатынын соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады.
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатынын"
техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70- ші жылдардың бірінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер еңгізген
болатын.
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
приницптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу саясатынің құрылымдық элементтерінің бірі-
несие саясаты және олар келесілерден құрылады:
несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер,
несиелік саясат,
несиелік саясаты,
несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс
жасаған болатын.
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған
байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді.
Мұндай жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген
қажеттілігін қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік
мекеменін рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы
тұста коммерцияның: арзанға сатып алып қымбатқа сату принципі орын
алады. Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк
аралық несиегеде тиісті. [3, 526 б]
Қазіргі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде екінші
денгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің
параметрлері сияқты банктің міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.
Қазіргі несиелеу саясатынің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатында клиентпен банк
арасында қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен
болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен
екінші денгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын
арасында несиелік шартқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз
алушының жауапкершілігін нығайту түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатынің келесі маңызды
ерекшелігі, бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі
болып табылады. Бұрынғы несиелеу саясаты объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы-материалдық құндылықтар қоры
және өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де,
қарыздың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін
жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына автоматты түрде кепіл
болады.
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі . Сонымен қатар,
олардың бір қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше
жылдар бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар
категориялары өмір сүріп, несиелеуде дифференцирленген режим
қолданылған. Кәсіпорынды бағалау негізінде олардың жоспарлы
көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан
жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін төмендететін клиенттің
несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ екінші денгейлі банк қарыз
алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы. [4, 57 б]
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы-материалдық
құндылықтар қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы
қайтарылуына кепіл болмады. Сондықтан да қамтамасыз етілмеген
ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде қалыптасуына байланысты түсіну банк
тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару тұрғысынан алғанда толық
кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу саясатынің келесі бір ерекшелігіне банк
несиелерін жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады.
Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формаларға кепіл кұқы ( оның ішінде
ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепіл- хат, жалпы
алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын
несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар
несиелік төмендету мүмкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген саясаты біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды.
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің міндеттерін
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай- ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік
саясат көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат-бұл банктің
несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді .
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысыннан қарастыруға болады .
Тар мағынасында, несиелік саясат бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасынт
сипаттайды.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір
банк, елдегі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайды ескере отырып
өзінің меншікті несиелік саясатын анықтайды. Несиелік саясатты
жасау барысында банктер олардың қызметтеріне тікелей әсер ететін
көптеген факторларды талдайды. Олардың ішінде макроэкономикалық яғни
нақты бір банктің жұмысына ықпал ететін факторлар болады . Несиелік
саясат банктің қызметтерінің міндеттері мен маңыздылығын бұлардың
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-несиелік процесті
ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін анықтайды. Несиелік саясат
банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру
негізін және несиелік процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар
саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады. [2, 102 б]
Несилік саясат банктің стратегиясын, оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат
несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі
несиелік қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндетемелерін анықтау үшін қажет .
Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша
несиелеудің бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан
да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың
соған сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы
бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз
клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік
саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс
санайтын несиелік өнімдермен анықталады. Мысалға кісіпорындарға қысқа
мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ
мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті жаңғыртуға, кеңейтуге,
техникалық қайта қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды
енгізуге) берген қолайлы. Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие
саясаты туралы екі түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі-несие-есеп
қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі,
несие-қаржы институттарының (мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары
қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық
формалары мен түрін қамтиды. Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің
жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға,
үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие саясатының қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие саясаты мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие саясаты арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар
өтеді.
Несие саясатының маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз
көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналмалы капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық
төлем айнымалымен және т.б. сипатталады. [5, 128 б]
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі
дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол
елде ақша капиталынның орташа алғанда 34 бөлігінің несие саясаты арқылы
өтуі. Несие саясатынің дамуы.
Қазіргі кезде–экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында
көптеген өзгерістер кезедеседі. Олар:
Біріншіден, банк капиталынның шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде
банк монополиясының пайда болуы: ХІХ ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталынынң мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие саясатында ірі
банктердің ғана емес, сонымен қатар капитандардың бірігуінің интенсивті
процесіне байланысты болады.
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен
қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспонденттік қатынастар
мен көпбанктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспонденттік қатынастар деген
жүргізілетін операциялар, олардың мақсаты-бір-бірінің тапсырмасы бойынша
төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.
Корреспонденттік шоттар: (лоро(-олардікі, (ностро(-біздің қаржы деп
бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық
екінші денгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары басқа
бактердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде. 1960-1970
жылдарда 50 ірі екінші денгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-тан
230,4 млрд долларға жетіп, яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа екінші
денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млад долларға
кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер 13705
барлық екінші денгейлі банктердің депозиттік саласының 47%-ін бөледі. [6,
58 б]
Ірі екінші денгейлі банктерден азғана алып бактер – (Бэпк оф Америка(,
(Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк( және осындай бірнешеуі бөлініп шығыр,
олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларды басты
роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк холдингін құруының
көрінісі.
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
монополиясы мен несие қатынастарынның өркендеуі қарыз капиталынның
қарызында бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие
мекемелеріннің арасында жүреді. Мысалы, екінші денгейлі банктер немесе
сақтандыру компониялары өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі
компаниялар өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі
мөлшерде несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені
жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни
пайдалану мезгіліне, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк
қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы
сақталады.
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі
(мысалы, тәулік бойы төлем құжаттарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап
беру кеңес беру және тағы сол сияқты).
Бәсекенің келесі түрі әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында
туындайды. Мысалы, екінші денгейлі банктер мен жинақ мекемелерінің арасында
жинақты өздеріне тарту үшін; екінші денгейлі биіктер, қаржы компаниялары,
несие одақтарынның халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың үлкен бөлігі
үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ және қарыз-
жинау банктерінің бәсекесі. [4, 62 б]
70-80жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп
болған негізгі факторлар: қаржылық қызметтерді шектеуді реттейтін бірсыпыра
заңдарды алып тастау; қаржылық инновациялық қарқынды өсуі; яғни несие-ақша
операцияларының жаңа түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы
нарығының құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш машиналар мен
телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік
бақталастықтың мүмкіншілігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап
операциялар тенденциясы байқалып, көп бағатты несие мекемелері құрыла
бастады. Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни
жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет
түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекені күшейтетін маңызды фактордың бірі-
қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл
мекемелер банк қызметінің тек кейбіреуін ғана орындайтындықтан, несие
институттарына таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды
(банктік емес банк( деп атайды. Олар – Дженерал моторс, Форд, ИБМ, Америкен
экспресс және т.б. – көптеген операциялар жүргізумен шұғылданады:
өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен, сақтандыру,
лизинг операцияларын жүргізіп, қолма-қол ақшаны басқарады. [8, 480 б]
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуі банк ісінің интернационалдануына
және биік операцияларынның көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырды. ХХ ғасырдың соңғы төрттен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР,
Франция және басқа да бірсыпыра мемлкеттердің ірі банктері халықаралық
қаржы концерндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік,
есеп айырысу, инвестициялық оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің
халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70%
құрайды.
Халықаралық банктер–ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып бөлінеді.
Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие – қаржы кешенді. Олар,
әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың кең желісі және мемлекеттің
қолдануымен дүниежүзілік нарықта валюта, несие операцияларын бақылайтын
саясаты бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері
қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық банктер
болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында –10-ны, 7-
і Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсыснда 5-тен саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктерінің үлестік
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы. Олар әлемдік
нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын іске асырумен, сыртқы сауданы
несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргізумен шұғылданады. [6, 59 б]
Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың пайда болуы және
олардың бірігіп жұмыс жүргізуі қаржы капиталының құрылуына негіз болды.
Себебі банктік несие – өнеркәсіпті несиелеудің басты көзі. Банктік несие
өнеркәсіп компанияларының тағдырын қаржы қажет болған кезде несие берумен
шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы негізінен
төмендегідей тұрғыда жүргізіледі: өнеркәсіп компанияларына банктердің
несие беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық
құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.
Төртіншіден, несие саясатындағы құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие –
қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие саясатынінң
құрылымдық өзгерістеріне әкеп соқтырды. Несие саясатында жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
екінші денгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, ХХ ғ. Басында АҚШ–та
несие мекемелеріннің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан асты.
1900 ж активтердің 23-ін екінші денгейлі банкте, 13-ін сақтандыру және
жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші денгейлі банктердің бұл
көрсеткіштегі үлесі шамамен 40% болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық,
ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай
өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие саясатында
байқалады.
Капиталын иемденуіне қарарй банктер және несие – қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ саясаты
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары мемлекеттік несие мекемесі
болып саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италяда және т.б.)
ірі комерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады. [3, 519 б]
Несие саясатында мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау саясатынің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институттары да құрылуда: халықаралық валюта қоры,
халықаралық қайта құру және даму банкі, аймақтың даму банктері және т.с.с.
1.2 Коммерциялық банктің несиелік портфелін басқару сипаты
және несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу
Несиелік портфельді басқару — бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айкындауды және олардың ең жоғары жететін
денгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына
жататындар: [4, 68 б]
нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін
несиелеудің ішкі банктік лимитін белгілеу;
несиелік рейтингпен байланысты болатын жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді
талдау формасын жасау;
әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу - несиелік портфельді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету үшін пайдаланылатын басты тәсіл. Проблемалық
несиелерге:
несиелік келісім-шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз
етілген несиелер бойынша сақтандыру компанияларының кепіл хатты және
кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісім-шартта
көрсетілген 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
қарыз алушының қызметін қайта қарау;
несиені қайтару кестесін өзгерту;
пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту [13, 19 б.].
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесі - несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
Коммерциялық банктердің несиелік портфелі несиелердің түрлеріне
байланысты жіктелінеді. Несиелік портфель несиелердің мерзіміне, мақсатына,
валютасына, негізделіп жіктелуі мүмкін. Банктердің несиелік портфелін түрлі-
түрлі вариацияда жіктеуге болады.
Коммерциялық банктерде несиелік портфельді жіктеу несиелік тәуекелдің
түрлі факторларына немесе одан қоршану әдістеріне байланысты несиелер
критерилеріне негізделіп жүргізіледі.
Несиелік тәуекел дегеніміз - қарыз алушының алған несиені және несие
бойынша өсімақы сомасын өтей алмау нәтижесінде банктің өз пайдасынан, тіпті
акционерлік капиталының бір бөлігін жоғалту ықтималдылығы. Банк үшін
несиелік тәуекелді басқарудың маңызы зор болып табылады. Несиелік тәуекел –
негізгі қарызды және берілген қарыз бойынша есептелген проценттерді
қайтармауға байланысты туындайтын тәуеклдің түрі. Несиелік тәуекелдің
бірдей дәрежеде клиентке және банкке қатысы бар. Ол мынадай факторлармен
байланысты туындауы мүмкін: кәсіби белсенділіктің төмендеуі, сұраныс
деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар және тағы да басқа факторлар.
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Несиелік тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды. Несиелік тәуекел немесе негізгі соманың
қайтарылмау тәуекелі келесідей өндірістік мәселелермен түсіндіріледі:
өндірістің құлдырауы, өнімге деген сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс
саласындағы кризистік жағдай. Банктегі несиелік тәуекелдің деңгейі
келемідей факторларға байланысты: [11, 57 б]
Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік
саясатының жиі өзгеріп отыруы;
Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық
аймақтар мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы
нашар клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте несиелік процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің несиелік саясаты үш бөліктен
тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру кезеңдерінен
тұрады [20, 430 б.]:
Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.
Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-қатынасын
тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік қызметінің материалдары
негізінде жүргізіледі.
Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең.
Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде
банк қарыз алушының конъюктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие
алушының өндіретін тауарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері
анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан кепілдіктің
сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие көлеміне қатынасын
реттеп отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
Жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері;
Товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың
құрылымдары немесе үлес салмағы;
Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
Қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау [21, 248 б.].
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді. Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау
арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін коммерциялық
банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен айналысатын және
табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау;
Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
Несиені сақтандыру;
Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;
Несиелік тәуекелді диверсификациялау;
Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
қаржыландыру бағытын талдау;
несиені өтеу кезеңдерін талдау;
тәуекелдерді талдау;
менеджмент деңгейін талдау;
қаржылық тұрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
қозғалысын талдау;
кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелге
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
тортылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен
орны тортылады.
Несиелік тәуекел экзогенді факторларға (яғни экономикалық ортаның,
конъюнктураның жағдайына байлнысты ''сыртқы'' факторлар) және эндогенді
факторларға (яғни банктің өзінің қателік іс әрекеттерінің нәтижеснде пайда
болатын ''ішкі'' факторлар) тәуелді. Несиелік тәуекелді басқрудың негізгі
шаралары банктің ішкі саясатына жатқызылады. Бұл шараларға жтатындар:
банктің несие және инвестициялық портфелін диверсификациялау;
қарыз алушының қабілетін алдын ала талдау;
берілетін несиелердің құнын бағалау мен бұрын берілген несиелердің
қайтарылуын үздіксіз бақылау. [19, 108 б]
Банктің несиелік портфелін диверсификациялау нәтижесінде банктік
тәуекелдер деңгейін, оның ішінде несиелік қызметпен байланысты тәуекелдер
деңгейі жоғары экономика секторларын анықтау орын алады. Жалпы банктердің
несиелік портфельді басқару оны жіктеуден басталады. Ссудалар сапасын
бағалау критерийлеріне ссуданың берілуі мақсаты, несие түрі, ссуданың
мөлшері, оның мерзімі, қарызды өтеу кестесі, тәуекелді бағалаудың
толықтылығы, қарыз алушының қай салада қызмет көрсететіндігі, қарыз
алушымен өзара қарым-қатынастар, ел туралы ақпарат, несиенің бағасы,
несиенің қайтарымдығын қамтамасыз ететін кепілдің түрі, ақша ағымының
мөлшері жатады.
Ссуданың сапасы номерлі және балдық әдіс арқылы бағаланады. Номерлі
жүйе бойынша ссудалардың әрбір рейтингісіне таңдалған критерийлеріне сәйкес
бірқатар белгілер беріледі.
Мысалы, рейтинг 1 деген баға – төлемдерін өз уақытында төлеп отыратын,
несиені қайтарады деген берік сенімі бар, қаржылық жағдайы тұрақты қарыз
алушылар алған несиелерге беріледі, ал рейтинг 5-банкрот болып жарияланған,
балансы өтімді емес, 180 күннен астам мерзімі өтіп кеткен берешегі бар
қарыз алушыларға немесе несиені қайтарады деген сенімі жоқ, күмәнсіз, анық
мәліметтер жоқ клиенттерге берілген ссудалар.
Ссудалардың сапасын анықтаудың балдық жүйесі бойынша әрбір критерийге
түрлі параметрлер және сол параметрге сәйкес келетін балл беріледі.
Таңдалған критерийлер мен әдістер негізінде ссудалар бес топқа бөлінеді.
Топтың әрқайссына банк тәуекел процентін бекітеді, бұл өз кезегінде жалпы
несиелік тәуекел мөлшерін немесе ссудалар бойынша мүмкін болатын шығындарды
жабуға арналған жеткілікті резерв (провизия) мөлшерін анықтауға мүмкіндік
береді [22, 445 б.].
Жалпы несиелік портфельдің сапалы бағалануы құрылымдық талдау мен
қаржылық коэффиценттер жүйесі негізінде жүргізіледі. Қаржылық коэффиценттер
жүйесі несиелік тәуекелдің орташа шамасын (несие бойынша құрылған провизия
немесе резервтің несиелік портфель мөлшеріне қатынасы), тәуекелден
сақтандыру деңгейін (несие бойынша құрылған провизияның меншік капиталы
сомасына қатынасы, құрылған резервтің жеткіліктігін, несиелік портфельдің
табыстылығы мен оны басқарудың сапасын көрсетеді. Несиелік портфельдің
сапасы бойынша классификацияны ''Екінші деңгейдегі банктердің несиелік
портфелінің классификациясы мен несиелік қызметінен шеккен шығындарды
жабуға арналған резервтерді (провизияларды құру тәртібі туралы'' ережесіне
сәйкес ұлттық банк берп отыр:
Стандартты несиелер - өтеу мерзімі әлі жетпеген, сапасы күдік
туғыздырмайтын несиелер;
Субстандартты несиелер – несиенің қайтарылуы 30 күнде кідіріп қалумен
байланысты шамалы тәуекелі бар, бір рет пролонгацияланған несиелер.
Қанағаттандырарсыз несиелер - қарызды мерзімі өтіп кеткен ссудалар
шотына шығарған күннен бастап есептегенде мерзімін өткізіп алу ұзақтығы 30-
60 күн аралығында болатын, бір пролонгацияланған несиелер.
Күдікті несиелер - қарызды мерзім өтіп кеткен ссудалар шотынан
шығарған күннен бастап есептегенде мерзімін өткізіп алу аралығы 60-90 күн
аралығында болатын несиелер.
Үмітсіз немесе шығынды несиелер – мерзімін өткізіп алу кезеңі 90
күннен асып кеткен несиелер. Қарызды мерзімі өтіп кеткен ссудалар шотына
шығарған күннен есептегенде 90 күн өткеннен кейін несие бойынша өсімақы
есептер тоқтатылады. Несие бойынша өсімақы есептеуді тоқтату дегеніміз банк
балансында есептелген өсімақы мөлшерін өсіруді тоқтату, яғни есептелмеген
өсімақы есебі енді баланстан тыс шоттарда жүргізіледі [23, 17 б.].
Шетелдік тәжірибеде де активті операциялардың маңызды бағыты болып
несиелеу саналады, ол несиелік портфель банктің барлық активтерінің
жартысына дейінгі мөлшерін алып отыр. Несиелеу процесі барысында қарыз
алушылардың өз міндеттемелерін орындамауы салдарынан пайда болатын
банктердің қаржылық шығындар шегу қаупі туады. Сондықтан қандай да болмасын
несиелік саясатты жүргізу кезінде де несиелер бойынша шығындар бола береді.
Банкте несиелік портфельдің проблемалары, несиелер үлесінің өсіп кетуі оның
беделін түсіруі мүмкін, ал бұл өз кезегінде банктің несиелік ресурстар
нарығында алатын орнына әсер етуі мүмкін.
Банк қызметінің көптеген тәуекелдерге душар болуына қарамастан,
банктер сенімділік пен қауіпсіздіктің көзі болуы керек. Менің ойымша, АҚШ,
Германия және Англиядағы несиелік порфельді басқару тәжірибесі өте қызық
болып отыр. Бұл елдердің банктері өз активтерінің сапасын несиелік
портфельді ''секюритизациялау'' негізінде көтереді. Бұл аспектіде
''өтімділік'' түсінігі үлкен рөл атқарады. Өтімділікке түрлі факторлар әсер
етеді: несиелеу саласында дұрыс емес қабылданған шешімдер, проценттік
ставкалардың күрт өзгеріп кетуі немесе жалпы экономикадағы өзгерістер. Кез-
келген банктік операция өтімділікке әсер етеді, бірақ банктің өтімділігін
анықтайтын факторлар оның бақылау шегінің ар жағында жатыр.
Өтімділік саясаты өтімділік-табыстылық дилемасын шешумен байланысты.
Сондықтан банк алдында берілген шектеулерді ескере отырып өз табысын
максимизациялау. Бірақ берілген шектеулерді ескеріп жұмыс істеу барысында
да банк басшылығы өтімділік мәселесін қашан және қандай масштабта пайда
болатыны туралы нақты анық жауап бере алмайды. Ал өтімділік мәселесі пайда
болған жағдайда алдын ала дайындалған шараларды – резервтерді, активтер мен
пассивтердің ерекше құрылымын немесе белгіленген операцияларды қолдануға
ғана болады.
Шетел тәжірибесінде өтімділікті басқардың бірнеше әдістері
қалыптасқан. Бұл әдістердің біреуіне секьюритизациялау әдісі, яғни банк
активтерін бағалы қағаздарға айналдыру жатады. Активтерді секьюритизациялау
кезінде несиелік ресурстарды несиелік шартқа отыру негізінде ғана
орналастыру емес, сонымен қатар қысқа мерзімді несиелеу кезінде векселдері,
ұзақ мерзімді несиелеу кезінде облигацияларды қолдану арқылы да
орналастыруға болады. Секьюризациялауға ұқсастығы бір альтернативті жол -
қайта сату құқығын пайдалану. Сонымен, секьюритизация несиелерді бағалы
қағаздарға айналдырып, оны үшінші бір тұлғаларға өткізу дегенді білдіреді.
[12, 432 б]
Белгілі бір жағдайлар туғанда, мысалы банкпен несиелік ресурстар
лимитін пайдаланып қою, немесе несиелік портфель құрылымының өзгеріп кетуі
жағдайында, мәселені шешудің бір жолы секьюритизация әдісі болып табылады.
Бұл әдіс сонымен қатар, қарыз алушылар несиені беру шарттары
қанағаттандырмаса немесе ол несие бойынша несие қарыз сомасын өтеуге
жағдайы болмаған кезде қолдануы мүмкін.
Қарыз алушы кейін несиені өтеу үшін қолданылатын мемлекеттік емес
облигацияларды шығарады. Бұл операция нәтижесінде банктің несиелік
портфелінің құрамында несиелік міндеттеменің орнында қарыз алушының
мемлекеттік емес облигациялары пайда болады. Бұл облигациялар қажет болған
жағдайда банкпен екіншілік нарықта өткізілуі мүмкін.
Несиелік ресурстар жеткіліксіз болған жағдайда банк андеррайттер рөлін
атқаруы мүмкін, яғни нарықтағы үшінші бір тұлғаларға қарыз алушының
мемлекеттік емес облигацияларының белгілі бір төлемдерін өткізіп, ал
қалғанын өз несиелік портфелінде қалдыруы мүмкін.
Секьюритизация механизмін қолдану схемалары түрлі-түрлі болып келуі
мүмкін. Бұл ең алдымен белгілі экономикалық жағдайда өтімді несиелік
портфель қалыптастыруда банктердің өз потенциалын қолдану қажеттілігіне
байланысты.
1.3 Банктердің несие беру саясатына ықпал ететін факторлар
Несиелік операциялар банк үшін де, ол қызмет көрсететін аймақ үшін де
маңызды, сондықтан ссудалық саясатты тұжырымдауда көптеген факторларға
көңіл бөлген жөн. Едәуір көлемде осы факторлар банктің екінші ретті
резервтерінің көлемі мен құрылымын және инвестицияларын анықтайды. Олардың
маңыздысы мыналар: [16, 38 б]
• Капиталдың болуы
• Несие түрлерінің тәуекелділік және табыстылық дәрежесі
• Депозиттердің тұрақтылығы
• Ел экономикасының жалпы жағдайы
• Ақша-несие саясаты мен қаржы саясатының әрекеттестігі
• Банк персоналының қабілеті мен тәжірибесі
• Банк қызмет көрсететін аймақтың несиеге мұқтаждығы.
Банк капиталы салымшылар мүдделерін қорғауға бағытталған. Капитал мен
депозиттердің ара қатынасы банк өзіне ала алатын тәуекелдік дәрежесін
анықтайды. Салыстырмалы түрде ірі капиталы бар банктер әрі ұзақ , әрі
тәуекелдігі бар ссудаларды ұсына алады.
Банктің жемісті жұмыс істеуі үшін пайда (таза табыс) қажет, сондықтан
барлық банктер ссудалық саясатты құруда осы факторды ескереді. Кейбірі оған
үлкен көңіл бөледі. Пайдаға өткір мұқтаждығы бар банктер пайда шешуші мәнге
ие емес банктермен салыстырғанда агрессивті ссудалық саясатты ұстануы
мүмкін. Мұндай агрессивті саясат сауда-саттық және өнеркәсіп фирмаларына
берілетін қысқамерзімді ссудаларға қарағанда, әдетте едәуір жоғары процент
әкелетін мерзімді несиелер мен тұтыну несиелерінің салыстырмалы жоғары
үлесінен көрінеді.
Өзінің несиелік саясатын тұжырымдай отырып, банк депозиттердің
категориясы мен ауытқуларының сипаттамаларын ескеруі керек. Банк жеткілікті
бірінші ретті және екінші ретті резервтер құралғаннан кейін, несиелер
беруге құқылы. Резервтердің қос түрі депозиттердің болжанатын ауытқулары
мен ссудаларға деген сұранысты ескеруге бағытталатындығына қарамастан,
болжанбас сұраныстың болуы банктерді ссудалық саясатты тұжырымдауда
депозиттердің тұрақтылығына назар қоюға мәжбүр етеді. [11, 58 б]
Несиелік саясатқа банк қызмет көрсететін аймақ экономикасы ықпал
етеді. Шаруашылықтың маусымдық және циклдық ауытқуларға сезімталдығына
қарағанда, көбінесе оның тұрақтылығы либералдық несиелік саясатты жүргізуге
септігін тигізеді. Экономикалық құлдырау мен өсу кезеңдерінде салымдар
шаруашылықтық тұрақтылықтарға қарағанда, жедел ауытқуларды бастан өткереді.
Бұл ретте ел экономикасының жалпы ахуалын ескеру қажет. Жаплы шаруашылық
жағдайға кері ықпалын тигізетін факторлар ірі ауқымға ие болса ақырында
жергілікті жағдайға да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Банктердің ссудалар ұсыну қабілеті ақша-несие саясатына және
фискалдық саясатқа тәуелді. Коммерциялық банктердің иелігіне қосымша
резервтер ұсынылса, банктің ссудалық мүмкіндіктері арта түседі. Бұл
жағдайда банктер өз резервтерінің өсімі тежелетін немесе қысқаратын
жағдайға қарағанда, либералдық несиелік саясатты ұстанады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастырудың теориялық
негіздері 5
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының мәні және оның элементтері
5
1.2 Коммерциялық банктің несиелік портфелін басқару сипаты және несиелік
портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу 14
1.3 Банктердің несие беру саясатына ықпал ететін факторлар 21
2 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелік портфелін
құрудағы және басқарудағы несиелік саясатын талдау (“Центр Кредит Банкі“ АҚ-
ның мәліметтері негізінде) 30
2.1 Центр Кредит Банкі АҚ-ның несиелік портфелін құру және басқару
саясатын талдау 30
2.2 Банктің несиелік саясатының сапасына баға беру 41
2.3 Қарыз алушының несие қабілеттілігін бағалау - коммерциялық банктің
несиелік саясатын жүргізудің элементі 48
ііі Коммерциялық банктердің несиелік портфелін басқарудың жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .62
3.1 Қазақстан Республикасының несиелеу саясатының перспективалық
бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру бағыттары
... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында жүріп жатқан экономикалық өзгерістердің
негізгі бағыттарының бірі – халық шаруашылығы механизмінде қаржы сферасының
алатын орнының өзгеруімен байланысты болып табылады. Жоспарлы экономика
тұсында ақша – несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рөл атқарған
жоқ,, ол тек өндіріс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажетті
құрал ретінде ғана қарастырылды. Бірақ нарықтық экономикаға өту жағдайында
қаржы ағымдарының мәні күрт өзгерді. Нарықты экономика тұсында шаруашылық
жүргізу субьектілерінде қаржы ресурстарының қажетті мөлшері қолда болуы
немесе болмауы шаруашылық қызметтің жүзеге асырылуының негізін қалаушы
фактор болып табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық экономикада несие – банктік жүйеде ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдері мен есеп айырысуларының аса зор көлемі халықтың жинақтары мен
табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсенді
қызмет ететін капиталға айналдырады. Сонымен бірге, бұл жүйе көптеген
қызметтерді несиелік сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық
қызметтерін көрсетеді.
Қазақстанның нарыққа өтуі көбінесе несиелік қатынастар потенциалының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгінгі таңда біздің елімізде несиелік
қатынастар бірқатар өзгерістерге ұшырап отыр, Сонымен бірге жалпы
несиелердің ішінде өтімділігі жоғары қысқа мерзімді несие ерекше көзге
түседі. Кәсіпкерлер арасында қысқа мерзімді несие қызығушылық туғызып отыр.
Қазақстанда несиелеу келесі заңдар мен ережелерге сүйеніп жүзеге
асырылып реттеледі: ''Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” және
''Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтер туралы''
заңдары, 1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекітілген
''Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу
ережелері''. Бұл заңдар мен нормативті актілер барлық меншік формасындағы
банктермен қолдануға тиесілі. [1, 38 б]
Диплом жұмысының мақсаты – коммерциялық банктердің несиелік саясатын
іске асыру мен басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ ''Центр Кредит
Банкі'' АҚ-ы мысалға ала отырып, оның несиелік портфелін басқару саясатының
ерекшелігін қарастыру болып табылады.
Сол себептен диплом жұмысында келесі міндеттер қарастырылады:
несиелік саясат туралы түсінік беру;
коммерциялық банктердің несиелік саясатына ықпал ететін факторларды
талдау және несиелік саясатты басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелік саясаттын алатын
орнын анықтау;
Центр Кредит Банкі АҚ несиелік портфелінің сапасына талдау жасап,
оны басқару саясаттарының мақсаттарын анықтау;
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
коммерциялық банктерде несиелік саясаттының даму барысы, мәселелері
мен жетілдіру жолдарына тоқталу болып табылады.
Диплом жұмысымда жүргізілген зерттеу коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешекте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Жұмыстың теориялық мазмұнын ашуда, шетел және отандық экономист
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының
нормативті құқықтық актілері, ғылыми әдебиеттері, кезеңдік басылым
материалдары мен жинақтары қолданылды.
Диплом жұмысының обьектісі – коммерциялық банктердің несиелік саясаты,
оның ішінде ''Центр Кредит Банкі'' АҚ-ның несиелік қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыста несиелендірудің түрлері шарттары, құқылық
қатынастары, несиелендіру жүйесі, механизмі мен тәртіптері келтірілген.
Сондай-ақ несиенің дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша талдау
көрсетілген, оның біздің экономикамызға тиімді жақтары қарастырылған.
Мемлекеттің тұрақтылығы және даму көрсеткіші ретінде әлеуметтік тұлғаның
деңгейі және өзінің баспанамен қамтамасыз етілуі несиелендіру маңызды
фактор болып табылады.
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің несиелендіру жүйесі әлеуметтік
тұлғаның нақты табысын көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен қамтамасыз
етуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған
әдебиеттер отандық және батыс елдерінікі, сонымен қатар орындалған жұмыс үш
тараудан, кіріспе, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
1 Коммерциялық банктердің несиелік cаясатын қалыптастырудың теориялық
негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатының мәні және оның элементтері
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, .С.Панековскийдің белсеңді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмднің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,
олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік негіздердің
араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің
позицияларының балығы мен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,олардың
көпшілігі несиелік саясатты ақшалай, есеп-айырысу және қаржы
механизмдерімен біртұтас алып зерттейді.Олардың мұндай позицияларын кеңес
экономисті В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық
категориялардың өзіндік қызмет ету және даму саясаты болады, мысалға, қаржы
саясаты, несие- несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер соңғы
пікірмен толақ келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік саясатты жеке түрде
зерттеу қажеттігі туындайды. [2, 95 б]
Қазіргі несиелік саясатынын қазіргі тұжырымын теориялық тұрғыдан
қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен
несиелік саясатының нарықтық экономикаға қызмет ету байланыстарын ескеру
қажет. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі несиелеу
талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.
Біздің ойымызша: "қазіргі несиелік саясат-нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
саясатынын бір бөлігі болып табыладың
Кез-келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуын немесе
өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі
несиелік саясатынын басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі
құрылымдық элементтері болады. Несиелік саясатынын бірінші элементіне
несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
денгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік саясатынын екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің
мезімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатынын үшінші элементіне несиелеу шарты жатады.
Несиелеу шарты-деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері
мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын
түсінуге болады.
Несиелік саясатынын төртінші элементіне несиелеуді экономикалық-
ұйымдастыру тәсілдері жатады.Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері
немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу тәсілдері, сондай-
ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік саясатының бесінші элементіне-несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процессін ұйымдастырушы ретінде-банктерді жатқызуға болады. Қайта
құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатынын кейбір элементтерінің
жинағы бұрынғысынша қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың нарықтық жағдайына
өтуіне байланысты аталған элементтерінің әр қайсысының мазмұны түбірімен
өзгерген десе болады.
Қазіргі несиелік саясатынын қызмет етуінің мынадай `өзіндік
ерекшеліктері бар: [2, 98 б]
Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші денгейлі сипатқа ие.
Қазіргі несиелік саясатынын маңызды бір белгісі оның келісім
шартқа негізделуі болып табылады.
Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатынын ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен
сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі
объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері,
сол сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
Қазіргі несиелік саясатынын соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады.
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатынын"
техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70- ші жылдардың бірінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер еңгізген
болатын.
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
приницптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу саясатынің құрылымдық элементтерінің бірі-
несие саясаты және олар келесілерден құрылады:
несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік-актілер,
несиелік саясат,
несиелік саясаты,
несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдын бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы- ол уақытта несиеліе
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстар мен ғана жұмыс
жасаған болатын.
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған
байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді.
Мұндай жағдайда несиелеудін тек кәсіпорыннын қосымша қаражатқа деген
қажеттілігін қанағтаттандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік
мекеменін рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудін маңызы зор. Дәл осы
тұста коммерцияның: арзанға сатып алып қымбатқа сату принципі орын
алады. Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк
аралық несиегеде тиісті. [3, 526 б]
Қазіргі несиелеу саясатынің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде екінші
денгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резевтер түрінде ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансынын өтімділігің
параметрлері сияқты банктің міндеттемерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитері де бар.
Қазіргі несиелеу саясатынің маңызды бір белгісі оның келісім-шартақ
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатында клиентпен банк
арасында қарыз алу барысында келісім-шарттын экономикалық маңызы төмен
болғандықтан да, оны формальдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен
екінші денгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушынын
арасында несиелік шартқа отырып ол шарт несие берушінің де сол сияқты қарыз
алушының жауапкершілігін нығайту түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатынің келесі маңызды
ерекшелігі, бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі
болып табылады. Бұрынғы несиелеу саясаты объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы-материалдық құндылықтар қоры
және өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де,
қарыздың қайтарылу барысына терең талдау жасалмады, клиент үшін
жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына автоматты түрде кепіл
болады.
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі . Сонымен қатар,
олардың бір қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше
жылдар бұрын жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар
категориялары өмір сүріп, несиелеуде дифференцирленген режим
қолданылған. Кәсіпорынды бағалау негізінде олардың жоспарлы
көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан
жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін төмендететін клиенттің
несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ екінші денгейлі банк қарыз
алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы. [4, 57 б]
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы-материалдық
құндылықтар қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы
қайтарылуына кепіл болмады. Сондықтан да қамтамасыз етілмеген
ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде қалыптасуына байланысты түсіну банк
тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару тұрғысынан алғанда толық
кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу саясатынің келесі бір ерекшелігіне банк
несиелерін жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады.
Несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік
тәжірбиедегідей біршама сенімді формаларға кепіл кұқы ( оның ішінде
ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі) кепілдеме және кепіл- хат, жалпы
алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын
несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар
несиелік төмендету мүмкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген саясаты біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды.
Несиелік саясат банктың несиелік қызметтерінің міндеттерін
оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай- ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік
саясат көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат-бұл банктің
несиелік жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді .
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысыннан қарастыруға болады .
Тар мағынасында, несиелік саясат бұл несиелік процесті
ұйымдастыру барысында банктің стратегиясы мен тактикасынт
сипаттайды.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір
банк, елдегі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайды ескере отырып
өзінің меншікті несиелік саясатын анықтайды. Несиелік саясатты
жасау барысында банктер олардың қызметтеріне тікелей әсер ететін
көптеген факторларды талдайды. Олардың ішінде макроэкономикалық яғни
нақты бір банктің жұмысына ықпал ететін факторлар болады . Несиелік
саясат банктің қызметтерінің міндеттері мен маңыздылығын бұлардың
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-несиелік процесті
ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін анықтайды. Несиелік саясат
банктің несиелік жұмысын, оның жалпы стратегияларына сай ұйымдастыру
негізін және несиелік процесін қалыптастыруға қажетті құжаттар
саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады. [2, 102 б]
Несилік саясат банктің стратегиясын, оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік саясат
несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап
беретін банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттар мен критерийлерін;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын
тұлғаларды басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі
несиелік қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын;
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс
әрекеттердің тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік
қызметкерлердің лауазымды міндетемелерін анықтау үшін қажет .
Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір тәртібі болмайынша
несиелеудің бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін емес. Сондықтан
да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске асырудың
соған сәйкес ержелері несиелік процесті жүргізудің негізін құрайды.
Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы
бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз
клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік
саясат банктің бүгінгі иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс
санайтын несиелік өнімдермен анықталады. Мысалға кісіпорындарға қысқа
мерзімді несиелер (айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ
мерзімді инвестициялық несиелер (өндірісті жаңғыртуға, кеңейтуге,
техникалық қайта қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды
енгізуге) берген қолайлы. Өркениетті мемлекеттердің тәжірибелерінде несие
саясаты туралы екі түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі-несие-есеп
қатынастары, оның түрлері мен несиелеу әдістерінің жиынтығы; екіншісі,
несие-қаржы институттарының (мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары
қарыз капиталының қалыптасуымен оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық
формалары мен түрін қамтиды. Несие саясаты несие-қаржы мекемлерінің
жиынтығы ретінде жеке және заңды шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға,
үкіметке және халықтың әр түрлі топтарына қарызға береді.
Несие саясатының қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұнын несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің уақытша
бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір мерзімнен кейін
және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру анықтайды. Сонымен
бірге несие саясаты мемлекеттің ақша айналымын реттеп, ақша қаражатының
экономикалық бір саласынан екінші саласына ауысуын қамтамасыз ету арқылы
өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие саясаты арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп айырысуы мен
төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық,
инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген операциялар
өтеді.
Несие саясатының маңызы мен ел экономикасындағы рөлі біраз
көрсеткіштермен: атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналмалы капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық
төлем айнымалымен және т.б. сипатталады. [5, 128 б]
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалануы жөнінен дүниежүзіндегі
дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдыңғы қатарда келеді. Оған дәлел, ол
елде ақша капиталынның орташа алғанда 34 бөлігінің несие саясаты арқылы
өтуі. Несие саясатынің дамуы.
Қазіргі кезде–экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында
көптеген өзгерістер кезедеседі. Олар:
Біріншіден, банк капиталынның шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде
банк монополиясының пайда болуы: ХІХ ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін жинақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталынынң мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие саясатында ірі
банктердің ғана емес, сонымен қатар капитандардың бірігуінің интенсивті
процесіне байланысты болады.
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен
қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспонденттік қатынастар
мен көпбанктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспонденттік қатынастар деген
жүргізілетін операциялар, олардың мақсаты-бір-бірінің тапсырмасы бойынша
төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.
Корреспонденттік шоттар: (лоро(-олардікі, (ностро(-біздің қаржы деп
бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық
екінші денгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары басқа
бактердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде. 1960-1970
жылдарда 50 ірі екінші денгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-тан
230,4 млрд долларға жетіп, яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа екінші
денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млад долларға
кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер 13705
барлық екінші денгейлі банктердің депозиттік саласының 47%-ін бөледі. [6,
58 б]
Ірі екінші денгейлі банктерден азғана алып бактер – (Бэпк оф Америка(,
(Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк( және осындай бірнешеуі бөлініп шығыр,
олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларды басты
роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк холдингін құруының
көрінісі.
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
монополиясы мен несие қатынастарынның өркендеуі қарыз капиталынның
қарызында бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие
мекемелеріннің арасында жүреді. Мысалы, екінші денгейлі банктер немесе
сақтандыру компониялары өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі
компаниялар өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі
мөлшерде несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені
жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни
пайдалану мезгіліне, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк
қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы
сақталады.
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі
(мысалы, тәулік бойы төлем құжаттарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап
беру кеңес беру және тағы сол сияқты).
Бәсекенің келесі түрі әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында
туындайды. Мысалы, екінші денгейлі банктер мен жинақ мекемелерінің арасында
жинақты өздеріне тарту үшін; екінші денгейлі биіктер, қаржы компаниялары,
несие одақтарынның халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың үлкен бөлігі
үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ және қарыз-
жинау банктерінің бәсекесі. [4, 62 б]
70-80жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп
болған негізгі факторлар: қаржылық қызметтерді шектеуді реттейтін бірсыпыра
заңдарды алып тастау; қаржылық инновациялық қарқынды өсуі; яғни несие-ақша
операцияларының жаңа түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы
нарығының құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш машиналар мен
телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік
бақталастықтың мүмкіншілігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап
операциялар тенденциясы байқалып, көп бағатты несие мекемелері құрыла
бастады. Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни
жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет
түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекені күшейтетін маңызды фактордың бірі-
қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл
мекемелер банк қызметінің тек кейбіреуін ғана орындайтындықтан, несие
институттарына таралатын заңды шектеулерге бағынбайды. АҚШ-та оларды
(банктік емес банк( деп атайды. Олар – Дженерал моторс, Форд, ИБМ, Америкен
экспресс және т.б. – көптеген операциялар жүргізумен шұғылданады:
өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен, сақтандыру,
лизинг операцияларын жүргізіп, қолма-қол ақшаны басқарады. [8, 480 б]
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуі банк ісінің интернационалдануына
және биік операцияларынның көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырды. ХХ ғасырдың соңғы төрттен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР,
Франция және басқа да бірсыпыра мемлкеттердің ірі банктері халықаралық
қаржы концерндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік,
есеп айырысу, инвестициялық оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің
халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70%
құрайды.
Халықаралық банктер–ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып бөлінеді.
Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие – қаржы кешенді. Олар,
әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың кең желісі және мемлекеттің
қолдануымен дүниежүзілік нарықта валюта, несие операцияларын бақылайтын
саясаты бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері
қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық банктер
болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында –10-ны, 7-
і Францияда, ал Германия мен Канаданың әрқайсыснда 5-тен саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктерінің үлестік
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы. Олар әлемдік
нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын іске асырумен, сыртқы сауданы
несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргізумен шұғылданады. [6, 59 б]
Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың пайда болуы және
олардың бірігіп жұмыс жүргізуі қаржы капиталының құрылуына негіз болды.
Себебі банктік несие – өнеркәсіпті несиелеудің басты көзі. Банктік несие
өнеркәсіп компанияларының тағдырын қаржы қажет болған кезде несие берумен
шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы негізінен
төмендегідей тұрғыда жүргізіледі: өнеркәсіп компанияларына банктердің
несие беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық
құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.
Төртіншіден, несие саясатындағы құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие –
қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие саясатынінң
құрылымдық өзгерістеріне әкеп соқтырды. Несие саясатында жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
екінші денгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, ХХ ғ. Басында АҚШ–та
несие мекемелеріннің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан асты.
1900 ж активтердің 23-ін екінші денгейлі банкте, 13-ін сақтандыру және
жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші денгейлі банктердің бұл
көрсеткіштегі үлесі шамамен 40% болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық,
ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай
өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие саясатында
байқалады.
Капиталын иемденуіне қарарй банктер және несие – қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ саясаты
және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары мемлекеттік несие мекемесі
болып саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италяда және т.б.)
ірі комерциялық банктер де мемлекеттік болып саналады. [3, 519 б]
Несие саясатында мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын
мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі кездері отарлау саясатынің құлауы нәтижесінде азат етілген
елдерде құрылған ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының
пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет
меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-
несие және қаржы институттары да құрылуда: халықаралық валюта қоры,
халықаралық қайта құру және даму банкі, аймақтың даму банктері және т.с.с.
1.2 Коммерциялық банктің несиелік портфелін басқару сипаты
және несиелік портфельді басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу
Несиелік портфельді басқару — бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айкындауды және олардың ең жоғары жететін
денгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына
жататындар: [4, 68 б]
нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін
несиелеудің ішкі банктік лимитін белгілеу;
несиелік рейтингпен байланысты болатын жекелеген қарыз
алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді
талдау формасын жасау;
әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Несиелеу лимиттерін белгілеу - несиелік портфельді құруға бақылау
жасауда тәуекелдерді төмендету үшін пайдаланылатын басты тәсіл. Проблемалық
несиелерге:
несиелік келісім-шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
сақтандыру, кепілхат немесе кепілдемемен қамтамасыз
етілген несиелер бойынша сақтандыру компанияларының кепіл хатты және
кепілдеме берушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
несиелерге есептелетін пайыздық несиелік келісім-шартта
көрсетілген 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады.
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
қарыз алушының қызметін қайта қарау;
несиені қайтару кестесін өзгерту;
пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін өзгерту [13, 19 б.].
Несие үшін төлейтін сыйақы (мүдделендіру) мөлшерлемесі - несиенің
бағасын білдіреді. Оның мөлшері жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем
мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады.
Коммерциялық банктердің несиелік портфелі несиелердің түрлеріне
байланысты жіктелінеді. Несиелік портфель несиелердің мерзіміне, мақсатына,
валютасына, негізделіп жіктелуі мүмкін. Банктердің несиелік портфелін түрлі-
түрлі вариацияда жіктеуге болады.
Коммерциялық банктерде несиелік портфельді жіктеу несиелік тәуекелдің
түрлі факторларына немесе одан қоршану әдістеріне байланысты несиелер
критерилеріне негізделіп жүргізіледі.
Несиелік тәуекел дегеніміз - қарыз алушының алған несиені және несие
бойынша өсімақы сомасын өтей алмау нәтижесінде банктің өз пайдасынан, тіпті
акционерлік капиталының бір бөлігін жоғалту ықтималдылығы. Банк үшін
несиелік тәуекелді басқарудың маңызы зор болып табылады. Несиелік тәуекел –
негізгі қарызды және берілген қарыз бойынша есептелген проценттерді
қайтармауға байланысты туындайтын тәуеклдің түрі. Несиелік тәуекелдің
бірдей дәрежеде клиентке және банкке қатысы бар. Ол мынадай факторлармен
байланысты туындауы мүмкін: кәсіби белсенділіктің төмендеуі, сұраныс
деңгейінің төмендеуі, келеңсіз жағдайлар және тағы да басқа факторлар.
Банктердің несиелік тәуекелі негізінен екі тәуекелден тұрады: несиелік
тәуекел және контрпартнер тәуекелі. Несиелік тәуекел несиені уақтылы емес
немесе ішінара қайтаруға байланысты туындайды, ал контрпартнер тәуекелі
контрпартнердың қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе банкроттыққа
ұшырауымен байланысты туындайды. Несиелік тәуекел немесе негізгі соманың
қайтарылмау тәуекелі келесідей өндірістік мәселелермен түсіндіріледі:
өндірістің құлдырауы, өнімге деген сұраныстың төмендеуі және жеке өндіріс
саласындағы кризистік жағдай. Банктегі несиелік тәуекелдің деңгейі
келемідей факторларға байланысты: [11, 57 б]
Ұзақ мерзімді приоритеттердің болмауы немесе банктің несиелік
саясатының жиі өзгеріп отыруы;
Банктердің жаңадан пайда болған клиенттерінің арасында несиенің үлкен
бөлігін орналастыруы;
Жағымсыз конъюнктуралық өзгерістермен сипатталатын географиялық
аймақтар мен салалардағы банк клиенттерінің көп шоғырлануы;
Қамтамасыз етілмеген несиелер, күмәнді несиелер, қаржылық жағдайы
нашар клиенттерге берілген несиелердің үлес салмағының көп болуы;
Нарықтың жаңа сегменттеріндегі банк іс-әрекетінің тығыздығы.
Әр банк өзінің несиелік саясатын жеке құрастырады. Сондықтан да, әр
банкте несиелік процессті ұйымдастырудың, қарыз сомасы мен есептелген
проценттерді өтеу ерекшеліктері бар. Банктің несиелік саясаты үш бөліктен
тұрады: несиелеу туралы ұсынысты алдын ала талдау, несиелеу процесінде
қарыз алушының қаржылық жағдайын анықтау, несиенің қайтарылу процесі.
Потенциалды қарыз алушыны алдын ала талдау келесідей тексеру кезеңдерінен
тұрады [20, 430 б.]:
Қарыз алушының әрекет қабілеттілігін тексеру. Әрекет қабілеттілігі
мемлекеттік тіркеу құжаттарымен тексеріледі.
Қарыз алушының репутациясын тексеру, яғни қарыз алушының партнерлармен
және несие берушілермен кем дегенде бір жылдың ішіндегі қарым-қатынасын
тексеру. Ол қаржылық есеп және банктің қауіпсіздік қызметінің материалдары
негізінде жүргізіледі.
Кәсіпорынның меншікті капиталының көлемі. Дамыған мемлекеттерде қарыз
алушы жоспарланған инвестициялық жобаға өз капиталын белгілі деңгейде
жұмсамаса, ешқандай банк мұндай жобаға қатыспайды. Көбінесе, меншікті
қаражаттар мен тартылған қаражаттардың ара қатынасы 70% 30%-ға тең.
Нарықтық конъюнктураның жағдайы. Ұзақ мерзімді несиелендіру кезінде
банк қарыз алушының конъюктурасын толығымен анықтау керек, яғни несие
алушының өндіретін тауарына нарықтағы сұраныс пен ұсыныс қатынасы.
Міндетті түрде қарыз алушының негізгі қаржылық коэффиценттері
анықталады және кепілдік объектісі бағаланады. Банк әрқашан кепілдіктің
сапасын, өтімділігін, оның нарықтық бағасының несие көлеміне қатынасын
реттеп отырады.
Несиелендіру процесінің екінші кезеңі клиент іс-әрекетінің тиімділігін
периодты тексерумен сипатталады, яғни осыны тексеру арқылы банк клиенттің
ағымдағы қаржылық жағдайын анықтайды. Клиенттің ағымдағы төлем
қабілеттілігіне талдау жүргізу үшін келесідей ақпараттар керек:
Жылдық, кварталдық және айлық қаржылық есептері;
Товарлы материалдық қорлардың, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың
құрылымдары немесе үлес салмағы;
Қарыз алушының өндірген өнімінің өткізілу дәрежесіне талдау жасау;
Қарыздың толығымен өтелуіне дейін қарыз алушының ақша қозғалысын
талдау [21, 248 б.].
Үшінші кезеңде қарыз алушы несиені өтейді. Жоғарыда айтылып өткен
кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып
келеді. Несиелік тәуекелді басқарудың тәжірибеде ең көп тараған тәсілдеріне
мыналарды жатқызуға болады:
Банк, клиент іс-әрекеті туралы статистикалық ақпараттарды талдау
арқылы қарыз алушыға байланысты тәуекелдерді бағалау. Осы үшін коммерциялық
банктерде тәуекелдің деңгейін талдау жұмыстарымен айналысатын және
табыстарды басқаратын бөлімше құрылады;
Қарыз алушының жеке басының ерекшеліктерін ескере отырып тәуекелдерді
бағалау;
Қарыздың нақты сомасы мен қайтарылу мерзімін анықтау;
Несиені сақтандыру;
Қайтарылмаған қарыздарға байланысты арнайы резервтер құру;
Тәуекел деңгейі жоғары болса, қарыз беруден бас тарту;
Несиелік тәуекелді диверсификациялау;
Несие беруге байланысты келісім шартты заңға сәйкес құрастыру.
Несиелік процесс кезінде қарыз алушының несие қабілеттілігі мен төлем
қабілеттілігін алдын ала талдау өте маңызды болып келеді. Бұл процессті
тәжірибеде алты әдіспен зерттеуге болады. Олар:
қаржыландыру бағытын талдау;
несиені өтеу кезеңдерін талдау;
тәуекелдерді талдау;
менеджмент деңгейін талдау;
қаржылық тұрақтылығын талдау: коэффиценттерді талдау және ақша
қозғалысын талдау;
кепілдіктің жеткіліктік дәрежесін талдау.
Несиелік тәуекелді бағалаудың қорытынды нәтижелері болып мыналар
табылады – күтілген шығындар және күтілмеген шығындар. Несиелік тәуекелге
байланысты күтілген шығындар құралған резервтердің негізінде орны
тортылады, ал күтілмеген шығындар банктің меншікті қаражаттарының есебінен
орны тортылады.
Несиелік тәуекел экзогенді факторларға (яғни экономикалық ортаның,
конъюнктураның жағдайына байлнысты ''сыртқы'' факторлар) және эндогенді
факторларға (яғни банктің өзінің қателік іс әрекеттерінің нәтижеснде пайда
болатын ''ішкі'' факторлар) тәуелді. Несиелік тәуекелді басқрудың негізгі
шаралары банктің ішкі саясатына жатқызылады. Бұл шараларға жтатындар:
банктің несие және инвестициялық портфелін диверсификациялау;
қарыз алушының қабілетін алдын ала талдау;
берілетін несиелердің құнын бағалау мен бұрын берілген несиелердің
қайтарылуын үздіксіз бақылау. [19, 108 б]
Банктің несиелік портфелін диверсификациялау нәтижесінде банктік
тәуекелдер деңгейін, оның ішінде несиелік қызметпен байланысты тәуекелдер
деңгейі жоғары экономика секторларын анықтау орын алады. Жалпы банктердің
несиелік портфельді басқару оны жіктеуден басталады. Ссудалар сапасын
бағалау критерийлеріне ссуданың берілуі мақсаты, несие түрі, ссуданың
мөлшері, оның мерзімі, қарызды өтеу кестесі, тәуекелді бағалаудың
толықтылығы, қарыз алушының қай салада қызмет көрсететіндігі, қарыз
алушымен өзара қарым-қатынастар, ел туралы ақпарат, несиенің бағасы,
несиенің қайтарымдығын қамтамасыз ететін кепілдің түрі, ақша ағымының
мөлшері жатады.
Ссуданың сапасы номерлі және балдық әдіс арқылы бағаланады. Номерлі
жүйе бойынша ссудалардың әрбір рейтингісіне таңдалған критерийлеріне сәйкес
бірқатар белгілер беріледі.
Мысалы, рейтинг 1 деген баға – төлемдерін өз уақытында төлеп отыратын,
несиені қайтарады деген берік сенімі бар, қаржылық жағдайы тұрақты қарыз
алушылар алған несиелерге беріледі, ал рейтинг 5-банкрот болып жарияланған,
балансы өтімді емес, 180 күннен астам мерзімі өтіп кеткен берешегі бар
қарыз алушыларға немесе несиені қайтарады деген сенімі жоқ, күмәнсіз, анық
мәліметтер жоқ клиенттерге берілген ссудалар.
Ссудалардың сапасын анықтаудың балдық жүйесі бойынша әрбір критерийге
түрлі параметрлер және сол параметрге сәйкес келетін балл беріледі.
Таңдалған критерийлер мен әдістер негізінде ссудалар бес топқа бөлінеді.
Топтың әрқайссына банк тәуекел процентін бекітеді, бұл өз кезегінде жалпы
несиелік тәуекел мөлшерін немесе ссудалар бойынша мүмкін болатын шығындарды
жабуға арналған жеткілікті резерв (провизия) мөлшерін анықтауға мүмкіндік
береді [22, 445 б.].
Жалпы несиелік портфельдің сапалы бағалануы құрылымдық талдау мен
қаржылық коэффиценттер жүйесі негізінде жүргізіледі. Қаржылық коэффиценттер
жүйесі несиелік тәуекелдің орташа шамасын (несие бойынша құрылған провизия
немесе резервтің несиелік портфель мөлшеріне қатынасы), тәуекелден
сақтандыру деңгейін (несие бойынша құрылған провизияның меншік капиталы
сомасына қатынасы, құрылған резервтің жеткіліктігін, несиелік портфельдің
табыстылығы мен оны басқарудың сапасын көрсетеді. Несиелік портфельдің
сапасы бойынша классификацияны ''Екінші деңгейдегі банктердің несиелік
портфелінің классификациясы мен несиелік қызметінен шеккен шығындарды
жабуға арналған резервтерді (провизияларды құру тәртібі туралы'' ережесіне
сәйкес ұлттық банк берп отыр:
Стандартты несиелер - өтеу мерзімі әлі жетпеген, сапасы күдік
туғыздырмайтын несиелер;
Субстандартты несиелер – несиенің қайтарылуы 30 күнде кідіріп қалумен
байланысты шамалы тәуекелі бар, бір рет пролонгацияланған несиелер.
Қанағаттандырарсыз несиелер - қарызды мерзімі өтіп кеткен ссудалар
шотына шығарған күннен бастап есептегенде мерзімін өткізіп алу ұзақтығы 30-
60 күн аралығында болатын, бір пролонгацияланған несиелер.
Күдікті несиелер - қарызды мерзім өтіп кеткен ссудалар шотынан
шығарған күннен бастап есептегенде мерзімін өткізіп алу аралығы 60-90 күн
аралығында болатын несиелер.
Үмітсіз немесе шығынды несиелер – мерзімін өткізіп алу кезеңі 90
күннен асып кеткен несиелер. Қарызды мерзімі өтіп кеткен ссудалар шотына
шығарған күннен есептегенде 90 күн өткеннен кейін несие бойынша өсімақы
есептер тоқтатылады. Несие бойынша өсімақы есептеуді тоқтату дегеніміз банк
балансында есептелген өсімақы мөлшерін өсіруді тоқтату, яғни есептелмеген
өсімақы есебі енді баланстан тыс шоттарда жүргізіледі [23, 17 б.].
Шетелдік тәжірибеде де активті операциялардың маңызды бағыты болып
несиелеу саналады, ол несиелік портфель банктің барлық активтерінің
жартысына дейінгі мөлшерін алып отыр. Несиелеу процесі барысында қарыз
алушылардың өз міндеттемелерін орындамауы салдарынан пайда болатын
банктердің қаржылық шығындар шегу қаупі туады. Сондықтан қандай да болмасын
несиелік саясатты жүргізу кезінде де несиелер бойынша шығындар бола береді.
Банкте несиелік портфельдің проблемалары, несиелер үлесінің өсіп кетуі оның
беделін түсіруі мүмкін, ал бұл өз кезегінде банктің несиелік ресурстар
нарығында алатын орнына әсер етуі мүмкін.
Банк қызметінің көптеген тәуекелдерге душар болуына қарамастан,
банктер сенімділік пен қауіпсіздіктің көзі болуы керек. Менің ойымша, АҚШ,
Германия және Англиядағы несиелік порфельді басқару тәжірибесі өте қызық
болып отыр. Бұл елдердің банктері өз активтерінің сапасын несиелік
портфельді ''секюритизациялау'' негізінде көтереді. Бұл аспектіде
''өтімділік'' түсінігі үлкен рөл атқарады. Өтімділікке түрлі факторлар әсер
етеді: несиелеу саласында дұрыс емес қабылданған шешімдер, проценттік
ставкалардың күрт өзгеріп кетуі немесе жалпы экономикадағы өзгерістер. Кез-
келген банктік операция өтімділікке әсер етеді, бірақ банктің өтімділігін
анықтайтын факторлар оның бақылау шегінің ар жағында жатыр.
Өтімділік саясаты өтімділік-табыстылық дилемасын шешумен байланысты.
Сондықтан банк алдында берілген шектеулерді ескере отырып өз табысын
максимизациялау. Бірақ берілген шектеулерді ескеріп жұмыс істеу барысында
да банк басшылығы өтімділік мәселесін қашан және қандай масштабта пайда
болатыны туралы нақты анық жауап бере алмайды. Ал өтімділік мәселесі пайда
болған жағдайда алдын ала дайындалған шараларды – резервтерді, активтер мен
пассивтердің ерекше құрылымын немесе белгіленген операцияларды қолдануға
ғана болады.
Шетел тәжірибесінде өтімділікті басқардың бірнеше әдістері
қалыптасқан. Бұл әдістердің біреуіне секьюритизациялау әдісі, яғни банк
активтерін бағалы қағаздарға айналдыру жатады. Активтерді секьюритизациялау
кезінде несиелік ресурстарды несиелік шартқа отыру негізінде ғана
орналастыру емес, сонымен қатар қысқа мерзімді несиелеу кезінде векселдері,
ұзақ мерзімді несиелеу кезінде облигацияларды қолдану арқылы да
орналастыруға болады. Секьюризациялауға ұқсастығы бір альтернативті жол -
қайта сату құқығын пайдалану. Сонымен, секьюритизация несиелерді бағалы
қағаздарға айналдырып, оны үшінші бір тұлғаларға өткізу дегенді білдіреді.
[12, 432 б]
Белгілі бір жағдайлар туғанда, мысалы банкпен несиелік ресурстар
лимитін пайдаланып қою, немесе несиелік портфель құрылымының өзгеріп кетуі
жағдайында, мәселені шешудің бір жолы секьюритизация әдісі болып табылады.
Бұл әдіс сонымен қатар, қарыз алушылар несиені беру шарттары
қанағаттандырмаса немесе ол несие бойынша несие қарыз сомасын өтеуге
жағдайы болмаған кезде қолдануы мүмкін.
Қарыз алушы кейін несиені өтеу үшін қолданылатын мемлекеттік емес
облигацияларды шығарады. Бұл операция нәтижесінде банктің несиелік
портфелінің құрамында несиелік міндеттеменің орнында қарыз алушының
мемлекеттік емес облигациялары пайда болады. Бұл облигациялар қажет болған
жағдайда банкпен екіншілік нарықта өткізілуі мүмкін.
Несиелік ресурстар жеткіліксіз болған жағдайда банк андеррайттер рөлін
атқаруы мүмкін, яғни нарықтағы үшінші бір тұлғаларға қарыз алушының
мемлекеттік емес облигацияларының белгілі бір төлемдерін өткізіп, ал
қалғанын өз несиелік портфелінде қалдыруы мүмкін.
Секьюритизация механизмін қолдану схемалары түрлі-түрлі болып келуі
мүмкін. Бұл ең алдымен белгілі экономикалық жағдайда өтімді несиелік
портфель қалыптастыруда банктердің өз потенциалын қолдану қажеттілігіне
байланысты.
1.3 Банктердің несие беру саясатына ықпал ететін факторлар
Несиелік операциялар банк үшін де, ол қызмет көрсететін аймақ үшін де
маңызды, сондықтан ссудалық саясатты тұжырымдауда көптеген факторларға
көңіл бөлген жөн. Едәуір көлемде осы факторлар банктің екінші ретті
резервтерінің көлемі мен құрылымын және инвестицияларын анықтайды. Олардың
маңыздысы мыналар: [16, 38 б]
• Капиталдың болуы
• Несие түрлерінің тәуекелділік және табыстылық дәрежесі
• Депозиттердің тұрақтылығы
• Ел экономикасының жалпы жағдайы
• Ақша-несие саясаты мен қаржы саясатының әрекеттестігі
• Банк персоналының қабілеті мен тәжірибесі
• Банк қызмет көрсететін аймақтың несиеге мұқтаждығы.
Банк капиталы салымшылар мүдделерін қорғауға бағытталған. Капитал мен
депозиттердің ара қатынасы банк өзіне ала алатын тәуекелдік дәрежесін
анықтайды. Салыстырмалы түрде ірі капиталы бар банктер әрі ұзақ , әрі
тәуекелдігі бар ссудаларды ұсына алады.
Банктің жемісті жұмыс істеуі үшін пайда (таза табыс) қажет, сондықтан
барлық банктер ссудалық саясатты құруда осы факторды ескереді. Кейбірі оған
үлкен көңіл бөледі. Пайдаға өткір мұқтаждығы бар банктер пайда шешуші мәнге
ие емес банктермен салыстырғанда агрессивті ссудалық саясатты ұстануы
мүмкін. Мұндай агрессивті саясат сауда-саттық және өнеркәсіп фирмаларына
берілетін қысқамерзімді ссудаларға қарағанда, әдетте едәуір жоғары процент
әкелетін мерзімді несиелер мен тұтыну несиелерінің салыстырмалы жоғары
үлесінен көрінеді.
Өзінің несиелік саясатын тұжырымдай отырып, банк депозиттердің
категориясы мен ауытқуларының сипаттамаларын ескеруі керек. Банк жеткілікті
бірінші ретті және екінші ретті резервтер құралғаннан кейін, несиелер
беруге құқылы. Резервтердің қос түрі депозиттердің болжанатын ауытқулары
мен ссудаларға деген сұранысты ескеруге бағытталатындығына қарамастан,
болжанбас сұраныстың болуы банктерді ссудалық саясатты тұжырымдауда
депозиттердің тұрақтылығына назар қоюға мәжбүр етеді. [11, 58 б]
Несиелік саясатқа банк қызмет көрсететін аймақ экономикасы ықпал
етеді. Шаруашылықтың маусымдық және циклдық ауытқуларға сезімталдығына
қарағанда, көбінесе оның тұрақтылығы либералдық несиелік саясатты жүргізуге
септігін тигізеді. Экономикалық құлдырау мен өсу кезеңдерінде салымдар
шаруашылықтық тұрақтылықтарға қарағанда, жедел ауытқуларды бастан өткереді.
Бұл ретте ел экономикасының жалпы ахуалын ескеру қажет. Жаплы шаруашылық
жағдайға кері ықпалын тигізетін факторлар ірі ауқымға ие болса ақырында
жергілікті жағдайға да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Банктердің ссудалар ұсыну қабілеті ақша-несие саясатына және
фискалдық саясатқа тәуелді. Коммерциялық банктердің иелігіне қосымша
резервтер ұсынылса, банктің ссудалық мүмкіндіктері арта түседі. Бұл
жағдайда банктер өз резервтерінің өсімі тежелетін немесе қысқаратын
жағдайға қарағанда, либералдық несиелік саясатты ұстанады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz