Алматы облысының экологиялық туристік бизнесті дамыту перспективалары
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Алматы облысының экологиялық туристік бизнесті дамыту
перспективалары дипломдық жұмысы. 69 бетте мазмұндалып, кіріспеден, үш
бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Барлығы 15 сурет, 1 кесте,
келтірілген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі
деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық - туризмнің басты міндеті -
табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу.
Экотуризмді дамыту - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді
азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының дамуындағы экологиялық туризмнің
ролін анықтау (Алматы облысы мысалында).
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қарастырылады:
1) Экологиялық туризмнің қарастылып, қазіргі туризмді жіктеудегі
экологиялық туризмнің орнын анықтау.
2) Қазіргі экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын бағалау (Алматы
облысы мысалында);
3) Алматы облысының экологиялық туризмнің негізгі проблемалары мен даму
перспективаларын анықтау.
Зерттеу нысаны – Алматы облысы экотуризмнің рекреациялық ресурстары.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы Қазақстандағы туристік фирмаларда қолданылу
мүмкіндігінен көрінеді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3 3
1 ЭКОТУРИСТІК БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
Экотуризмнің мәні және негізгі принциптері
6
1.2 Экотуризмнің туризмнің басқа түрлерімен қатынасы
14
1.3 Экотуристік бизнестің дамуына әсер етуші факторлар
21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
25
2.1 Экологиялық туризм дамуының алғы шарттары
25
2.2 Жергілікті қоғамдастықтарға негізделген экотуризмді ұйымдастыру
29
2.3 Экотуристік бизнесті ұйымдастырудың Қазақстандық тәжірибесі
40
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЭКОТУРИСТІК БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
47
3.1 Табиғат пен қоршаған ортаны сақтаудағы экологиялық туризмнің ролі 47
3.2 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының ресурстық
потенциялының сипаттамасы
53
3.3 Экологиялық туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының территориясын
аудандастыру
57
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
КІРІСПЕ
Әлемдік шаруашылықтың алдыңғы қатарлы салаларының арасында
туризмнің пайда болуы оның қоршаған орта және тұрақты табиғаты пайдаланудың
жетістіктерімен өзара қарым-қатынастарын үлестіру қажеттігін туындатады.
Бірден-бір салада (ауыл шаруашылығын қоспағанда) өндірістің жетістігі
қоршаған ортаның жағдайына байланысты деген тығыз тәуелділік жоқ.
Бүкіл әлемдегі экологиялық жағдайдың күрт
өзгерісі әлемдік шаруашылықтың экологиялық қауіпсіз салаларын дамыту,
табиғат ресурстарын пайдаланудың альтернативті жолдарын іздеу мәселелерін
қозғады. Осыған байланысты 1992 жылы жазда Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ң қоршаған
орта және оны дамыту бойынша Конференциясы болып, онда маңызды құжаттар
қабылданып, халықаралық келісімдер бекітілді. Қазақстан Рио-де-Жанейродағы
Конференцияның қорытынды құжаттарына қосылып, елді дамыту жолына түсті.
Экотуризм термині тұрақты даму терминімен бір уақытта пайда
болды. Экологиялық туризм әдемі ландшафтарға, олардың жабайы өсімдіктер мен
аңдарына, сол жердің мәдени этнографиялық ерекшеліктеріне сүйсіну (рақат
алу) мақсатында адамның шаруашылық қызметінің қолы тимеген әрі ласталмаған
табиғи аудандарына саяхат жасауды білдіреді. Сонымен қатар, ол экологиялық
жүйелердің тұтастығын бұзбай, жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау
пайдалы болатындай экономикалық жағдайларды туындатады.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді
сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі
бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру
табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық - экологиялық заңдылықтар, аймақтақ мәдениет пен табиғаты,
т.б. туралы білім алу;
2) этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен
дәстүрлі мәдениетті түсіну және құрметтеу, оларды сақтау қажеттілігін
түсіну [1].
Тақырыптың өзектілігі былай түсіндіріледі, бүкіл әлемде
экологиялық туризмнің кең танымал екендігіне қарамастан, біздің елде жалпы
экотуризм дегеніміз не оны қалай дамыту керек, ол қандай табыс
әкелетіндін бәрі біле бермейді. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі
деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық - туризмнің басты міндеті -
табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу.
Экотуризмді дамыту - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді
азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Бүгінгі таңда экологиялық туризм әлемдік туристік саланың жаңа
және қарқынды дамып келе жатқан секторларының бірі болып табылады.
Табиғатты пайдалану модельдерінің ауысуы экотуризмнің дамуымен
байланысты, ол табиғат пен мәдениетті қорғауға, әлеуметтік және
экономикалық дамуға себепші болады.
Бүгінгі күні, әсіресе Қазақстан Республикасы қазіргі заманғы
тиімділігі жоғары туризм индустриясын көру міндетін шешу кезінде
экологиялық туризмді дамыту мәселелерін қарастыру өзекті болып табылады.
Республикамыздың территориясының көп бөлігін туристік мақсатта пайдалану
ауылшаруашылық немесе өнеркәсіптік мақсатта пайдалануға қарағанда табысты
көбірек береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының дамуындағы
экологиялық туризмнің ролін анықтау (Алматы облысы мысалында).
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер
қарастырылады:
1) Экологиялық туризмнің қарастылып, қазіргі туризмді жіктеудегі
экологиялық туризмнің орнын анықтау.
2) Қазіргі экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын бағалау (Алматы
облысы мысалында);
3) Алматы облысының экологиялық туризмнің негізгі проблемалары мен даму
перспективаларын анықтау.
Зерттеу нысаны Алматы облысы экотуризмнің рекреациялық ресурстары.
Зерттеу пәні: Алматы облысы экотуризмін дамыту үшін рекреациялық
ресурстарды аудандарға бөлу.
Қорғалатын жағдайлар:
- Туризм индустриясының перспективті бағыты ретінде
экологиялық туризмнің ролін анықтау;
- Экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын зерттеу оны Алматы
облысының территориясында ұйымдастыру мүмкіндіктерін талдауға жол береді;
- Жиынтық туристік-ресурстық потенциалды бағалау мен аудандарға бөлу
негізінде экологиялық туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының
перспективті аудандарын бөліп көрсету.
Жұмыстың практикалық мәні мынада: оның нәтижелері сәйкес министрлер
мен ведомстваларға, экологиялық туризмді дамыту проблемалары мен
айналысатын туристік ұйымдарға ұсынылуы мүмкін. Материалдар мен теориялық
жағдайларды жоғарғы оқу орындарында Экологиялық туризм, Туризм және
табиғатты қорғау оқу курстарын оқытуда пайдалануға болады.
Ғылыми жаңалығы: Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы
Қазақстанның ресурстық потенциялының сипаттамасы жасалынған; экологиялық
туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының территориясын аудандастыру
үлгісі ұсынылған; Қазақстандағы экотуризмнің тұрақты даму шарттары
тағайындалған.
Тәжірибелік маңыздылығы Қазақстандағы туристік фирмаларда
қолданылу мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеден зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, практикалық пәні мен түсіндірілген.
Бірінші тарау Экологиялық туризімнің теориялық негіздері бөлімді
қамтиды, онда ел дамуының қазіргі кезеңіндегі экологиялық туризмнің ролі
қарастырылады.
Екінші тарау Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуының қазіргі
жағдайы (Алматы облысы мысалында) біздің еліміздегі, әсіресе Алматы
облысындағы экологиялық туризмнің дамыту мүмкіндіктрін бағалау мәселелерін
қарастырады. Мұнда еліміздегі экотуризмді дамыту қажеттігі, оның бүгінгі
күндегі мүмкіндіктері түсіндіріледі.
Үшінші тарауда Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту
перспективалары ресурстық потенциалға сипаттама беріліп, экологиялық
туризмді дамыту мақсатында оларды бағалау жүргізіледі жұмыс барысында
карталар әзірленіп, олардың негізінде экологиялық туризмді дамыту үшін
перспективті аудандар айқындалды.
Қорытындыда автордың ұсыныстары мен негізгі түйіндер көрсетілген.
1 ЭКОТУРИСТІК БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экотуризмнің мәні және негізгі принциптері
Қоршаған ортаның жағдайының нашарлауына байланысты әлемдік
шаруашылық барлық саласында табиғи ресурстарды пайдаланудың альтернативті
жолдарын іздеу жүргізуде. Олардың басты ерекшлігі - қоршаған ортаға деген
зиянды азайту.
Туризм аясында түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Жыл сайын күшейіп
келе жатқан туристік миграция табиғи ортаға қауіп төндіріп отыр. Бұл
қауіптер танымал демалыс орталарында адамдардың шамадан тыс шоғырланудың
нәтижесінде ландшафттардың жойылуынан, қоқыстар мен қалдықтардың
жиналуынан, транспорт құралдарымен динамика тудыратын шудан көрінеді. Ауа
мен судың ластануында туризмнің моторлануы үлкен орын алады. Экологиялық
талаптарды есепке алмай жаппай туризмді дамыту табиғи кешендерді
біртіндеп деградациялануына әкеледі.
Рекреациялық территориялардың деграциялану себептерінің бірі болып
туристік ұсыныстың туристік сұраныстан артта қалуы табылады яғни
объектілердің түрлілігі мен саны жоспардаға рекреациялық саланың жеткілікті
деңгейде дамымауы әдетке айналған және бұрыннан белгілі аудандарда
демалушылардың шамадан көп шоғырлануына әкеледі. Осыған байланысты
көптеген елдерде туристік ағымды жоспарлық территориялық ұйымдастыру жүзеге
асырылады, бұл табиғи кешендердегі теңдікті қамтамасыз ететін туризмнің
осындай түрін дамытуға себепші болады. Туризмнің бұл түрі Экологиялық
туризм деген атқа ие болды [2].
Туризмнің дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі экологиялық туризм
ұғымы арқылы түсіндіріледі.
Біздің елде жалпы, экотуризм деген не, оны қалай дамыту керек
және ол қандай табыс әкелетіндігін көбі біле бермейді. Қазіргі кезеңіндегі
экологиялық туризмнің басты мақсаты - табиғи ресурстарды рекреациялық
пайдаланудың тереңдігіне қол жеткізу.
Алайда, бүгінгі күнге дейін адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-
қатынастың тұрақты механизмдерін анықтаудың нақты критерийлері әлі табылған
жоқ, сондықтан қоршаған ортаға қатысты қандай-да бір қызмет туралы сөз
қозғағанда абай болып, оның салдарын зерттеп, қателіктерді тез анықтау
керек.
Экологиялық туризмнің атағының таралуы осы қызметтерге деген
сұраныстың артуы мен табиғатты қорғау қажеттілігінің шиеленісуінің үйлесуі
мен анықталады. Экожүйелерді сақтау қажеттігін ескере отырып, экотуризм
алаңының экологиялық теңдігін ұстап тұрудың қайталанбас
мүмкіндіктерін ұсынады.
Туризмнің осы саласының қызмет сферасын түсіну үшін, ең алдымен оның
анықтамасына қатысты нақтылықтармен қамтамасыз ету керек. Экологиялық
туризмнің анықтамасы әлі де даму үстінде, ол табиғи ортасы жақсы сақталған
аудандарға саяхаттауға және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту
жағдайларын қалыптастыруға арналған ұсыныстарды қамтиды. Экотуризмнің түрлі
анықтамалары бар. Кейбір мәліметтер бойынша экотуризм термині 1987 жылы
Hector Ceballo-Lascurain енгізіп, келесі анықтаманы ұсынады [3].
Бұл әдемі ландшафттарға, оның жабайы аңдары мен өсімдіктері мен,
басқа да мәдени ерекшеліктері мен сүйсінуге, тануға, таңдауға арналған
объектілері бар қол тимеген және ласталмаған табиғи аудандарға қатысты
саяхаттарды қамтиды.
Кейін келе, 1991 жылы АҚШ-та орналасқан Экотуризм қоғамы
экотуризмнің өзгертілген анықтамасын ұсынады. Соған сәйкес, экологиялық
туризм - жердің табиғи және мәдени - этнографиялық ерекшеліктерімен танысу
мақсаттарында жақсы сақталған табиғи ортаға қатысты аудандарға саяхатты
білдіреді. Бірақ ол экологиялық жүйелердің тұтастығын бұзбайды және
жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау пайдалы болып табылатын
экономикалық жағдайларды қалыптастырады. Менің ойымша, осы анықтама
экотуризмнің мәнін толық аша түседі. Бірақ 1993 жылы Экотуризм қоғамы
ұсынған анықтаманың тағы бір нұсқасы бар: Бұл қоршаған ортаны сақтайтын
және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсартатын салалары. Басқаша
айтқанда, экотуризм - бұл табиғаттың сақталуына себепші болатын қозғалыс.
Экологиялық туризм мақсаттары әртүрлі ағымдарды қамтиды: ғылыми
зерттеуді жүргізуден бастап демалыс күндеріндегі қысқа мерзімді
демалыстарға дейін. Кейбір экотуристік қайталанбас өсімдіктер қауымдастығы,
мәселен, жаздағы гүлденген тундра немесе өлі табиғат объектілері
(каньондар, үңгірлер және т.б.) қызықтырады. Басқалары өздерінің бос
уақыттарын Мексика жағалауына жұмыртқалайтын теңіз тасбақалары мен
қолтырауындарды бақылау мен өткізеді. Үшіншілері -ғаламның алыс
жерлеріндегі құстар мен сүтқоректілердің санағын жүргізеді. Шығыс Африка
мен Азиядағы ірі жыртқыштар мен тұяқтыларды бақылауға деген қызығушылық
жоғары.
Жоғарыда атап өткендей, экотуризм, термині тұрмысқа жақында ғана
енеді, бірақ демалыс түрі ретінде көптеген жылдар бұрын пайда болды. XIX
ғасыр басында еуропалық жабайы өмірді көру мақсатында Африка мен Индияға
саяхаттаған. Алғашқы ұйымдасқан американдық ондитологиялық турлар XX
жүзжылдықтың бірінші жартысында орын алса, Еуропадағы алғашқы
орнитологиялық сапалар 1961 жылы туындады. Бүгін де экотуризм әрбір елде
бірдей деңгейде дамуда.
Экотуризмнің туристік қызметтің дербес түрі ретінде қалыптасуы мен
бөлінуімен қатар, оның туризмнің басқа түрлері мен жақындасуы байқалады.
Жаппай туристік қозғалыста табиғатқа деген ұмтылыс байқалады. Суға түсу
демалысы, круиз, іскерлік сапарлар кезінде табиғи немесе ұлттық -
этнографиялық парктерге, қорықтарға жиі барып тұруға болады. Экотуризмнің
шекарасы айқын емес, сондықтан сипаттау өте қиын. Бірақ, туризммен
байланысты құбылыстардың тұтас жиынтығынан экологиялық секторды бөліп
алудың екі тәсілі бар.
Біріншісі туризмнің негізгі объектісі ретінде жабайы табиғаттың
болуымен түсіндіріледі. Көптеген авторлар табиғат пен дәстүрлі мәдениет
арасындағы шекараны жүргізудің күрделілігін атап өтеді, соңғысын
табиғат пен бірге экотуризмнің объектілеріне енгізген. Осыған
қарамастан бұл ұғымның мәні әліде толық ашыла түспеді. Табиғатта демалу
мақсатындағы туризм өте кең таралған. Бұл әсіресе дамыған елдерге тән, онда
экотуристік қызметтерге деген үдемелі сұраныс тарихи-мәдени мұраларға бару,
ауылды жердің табиғатында демалу есебінен қанағаттандырылады. Осыған
байланысты мұндай туризм экологиялық қатарларда есептелік, табиғатты
қорғау, дәстүрлер мен экономикалық дамуды экологиязациялауда оның мәні
шешуші болып табылады. Мұндай туризмнің мысалы ретінде агротуризмді атауға
болады.
Екінші тәсіл бірінші орынға экотуризмді қояды, экотуризм дәстүрлі
туризмге қарағанда табиғи ресурс сыйымдылығынсыз болып келетін,
қолданылатын табиғи және басқа да ресурстардың деграциялануына әкелмейтін
туризм. Бұл жағдайда экологиялық термині, тұрақты терминмен
теңестіріледі, ал туризм объектілері табиғи, тіпті жасанды да болуы
мүмкін[1].
Осылайша, экологиялық туризмнің шекарасын нақтылау өте қиын. Табиғи
бағытталған (объектілер бойынша) туризм ресурстарды тұрақты пайдалануды
қалай болса солай жүргізу, қажетті басқару мен жоспарлаудың жоқтығына
қарамастан дамуы мүмкін. Мұндай тәжірибе экотуризм терминінің беделін
түсіреді. Туристік технологиялық тізбектің (транспорт, тұрмыстық қызмет
көрсету және туризм объектілерімен танысу бойынша қызметтер) тік
интеграция деп аталатын жағдайдағы қоршаған ортаға деген әсерді бағалау
үшін осы үш буынды есепке алу керек. Мысалы, транспорттық қызметтерді
табиғи бағытталған туризмге жатқызу оңай емес. Дәстүрлі түрде тұрақты деп
есептелетін туризм болашақта жорамалданбаған теріс салдарға әкелуі мүмкін
сол себепті жоғарыда аталған екі тәсілді үйлестіру керек 1 кестеде тұрақты
дамудағы экотуризмнің ролін бағалау үшін экологиялық терминін
түсіндіретін туризм көрсетілген.
Алынатын пайда ресурстарды жаңарту (сақтау) және өндіріс үрдісінің
қоршаған ортаға және ресурстардың сапасына теріс әсерін жою кезінде
туризмнің тұрақтылығына қол жеткізуге болады. Әйтпесе ресурстардың
деграциясынан құтылу мүмкін емес. Мұнда қоршаған орта мен ресурстар кең
мағынасында түсіндіріліп, табиғи және антропогендік компоненттерді де
қамтиды [7].
Экотуризмнің ажырамас сипаты - бұл экологиялық білім. Осы екі
аспектті қамтиды:
1) ақпараттық - территориялық табиғат пен мәдениет, экологиялық заңдылықтар
туралы білім алу;
1 кесте
Экотуризм тұрақтылығын бағалау*
Экотуризм объектілері Жабайы табиғат Жасанды табиғат
Туризмнің тұрақтылығының
градациялары
Тұрақты Жағымды Жағымдылығы аздау
Тұрақсыз Жағымдылығы аздау Мүлдем жағымсыз
*Дерек көзі: автормен құрастырылған
2) Этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі
мәдениетін құрметтеу, оларды сақтау қажеттігін түсіну.
Осылайша, экологиялық туризмнің объектілері болып тірі және өлі
табиғаттың түрлі көріністері, дәстүрлі мәдениет пен мәдени мұралар
табылады. Экотуристердің ұсынатын негізі мақсаттары - объектілерді тану,
табиғатта демалу, спорттық туризм. Бұл туризмнің танымдық және белсенді
демалыспен байланысты элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Экологиялық туризм - соңғы он жылдықта бүкіл әлемде кең таралған,
қазіргі туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұған экотуризмді дамыту бойынша
белгілі халықаралық ұйымдар; жабайы табиғаттың бүкіл әлемдік қоры (WWF),
табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы (JUCN) куә
болады.
Сонымем қатар халықаралық және аймақтық деңгейде экотуризмді дамыту
жөнінде конгресстер, семинарлар, симпозициялар өткізіліп, туризм түрлерінен
экологиялық туризмді таңдаған фирмалар саны өсіп келеді.
Экотуризмнің беделінің өсуі тек қоршаған орта жағдайының
нашарлауымен ғана емес, сонымен бірге адамның тіршілік ортасының жедел
өзгеруімен, жүйке - психологиялық жүйкелері мен байланысты болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, әлемдік туризмнің тұтас нарығының 20%-ға
жуығы экотуризмнің үлесіне тиеді екен.
Әдеттегі туризм мен экотуризмнің арасындағы айырмашылық неде?
Біріншіден, экотуризм бұл - табиғи ортасы жақсы сақталған жерлерге
бару. Мұндай жерлерге қорықтар, ұлттық табиғи парктер және т.б. Қорғалатын
табиғи территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм ең таза табиғат тұтынушысы болып табылады.
Экотуристердің табиғатты эксплутациялау технологиясы мынадай: олар пайдалы
ресурстардың көп бөлігін көру арқылы (табиғи көрікті жерлерді көру,
пейзажға сүйсіну, өсімдіктер мен жануарлар әлемін бақылау), есту арқылы
(құстардың әнін, судың сылдырын, жапырақтардың сыбдырын), иіс сезу арқылы
(ормандар мен шалғындардьң иісі), сезу арқылы (өзен суының салқындығы)
алады. Осы себепке байланысты экотуризм әлемнің ерекше қорғалатын табиғи
территориясы ЕҚТТ шегінде табиғат - ресурстарын пайдаланудың жалғыз түріне
айналды.
Үшіншіден, экотуризм ЕҚТТ-дағы туристік тәртібін қатаң регламенттеп,
тәртіптің аса қатаң ережелері (турист гид-аудармашымен бірге арнайы жолмен
жүру керек, өсімдіктерді жұлмау керек, шуламауы тиіс және т.б.) айқындайды.
Оларды орындау экологиялық туризмнің сәтті дамуының шарты болып табылады.
Төртіншіден, экотуризм ұлттық салт - дәстүрлерді жандандыруға
себепші болатын ұлттық өнер түрлерін, қолөнерді дамыту арқылы, сонымен
қатар қызмет көрсетуші персонал ретінде жұмыс істейтін жергілікті
тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту мүмкіндігін береді. Мұның бәрі
халыққа белгілі бір табыс әкелетін, оның әлеуметтік - экономикалық дамуына
себепші болады [16].
Экотуризмнің жаппай туризмнен ерекшеленетін өзгешіліктер сияқты
экотуристер де жаппай туристерден ерекшеленеді. Жаппай туристер жеке
немесе ұйымдасқан түрде атақты жерлер, көп жағдайда өз елі шегінде
саяхаттайды. Ал экотуристер адам көп өзгеріс енгізбеген жерлерге
барады, олар шектелген қолайлылыққа және саяхаттың қарапайым шарттарына
төзімдірек келеді.
Бірқатар авторлар экотуристерді мүдделерінің деңгейіне байланысты
топтастырады; Мысалы, Lindberg (1991 жыл) экотуристердің 4 тобын бөліп
көрсетті:
- бірінші топқа табиғат өмірін зерттеумен айналысатын ғылыми
зерттеушілер, білім мекемелерінің мүшелері жатады;
- екінші топты берілген жердің тарихын тану, жабайы табиғаттың
өмірін бақылау мақсатында қорғалатын табиғи территорияларға сапар шегетін
туристер құрайды;
- үшінші топқа ерекше саяхат жасау үшін табиғаттың алыс түкпірлеріне
баратын адамдар жатады;
- төртінші топқа табиғатқа баруды үлкен сапалардың ажырамас бөлігі
деп санайтындар жатады.
Экологиялық туризм кеңістік құбылыс ретінде түсіндіріледі. Оның
дамуы экологиялық маршруттар өтетін жерлердегі халық қоныстанған жерлердегі
инфрақұрылымының жақсаруына, халықтың жұмыс бастылығының өсуіне себепші
болады. Нәтижесінде табиғатты қорғау қорының тұрақты көзіне айналады.
ЕҚТТ-ң қолдауымен экотуризм табиғатты қорғауға үлкен үлес қосады, бұл
ғаламдағы экологиялық теңдікті ұстап тұруда үлкен орын алады. Бірақ табиғи
территорияларына тек өндірістің дамуы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге
туризмнің қарқынды дамуына байланысты келушілердің қаптауы нәтижесінде
ластану қаупі туындап отыр.
Қайталанбайтын үрдістерді туындататын экологиялық дағдарыс табиғи
сұлулықтың тез жойылуына себепші болады. Руссо дұрыс айтқан: адамның қолы
тигеннің бәрі өз құндылығын жоғалтады. Жабайы табиғаттың сұлулығы тек
қорықтарда, ұлттық парктерде, қорғалатын ландшафттарда, аймақтық
ландшафттық парктерде және т.б. қорғалатын аймақтарда қорғалатындай күн
туады. Бұның сирек және жоғалуға жақын өсімдіктері мен жануарлары бар
қайталанбас ландшафттарды қорғау міндеті қойылса, бүгінгі күні -
экологиялық туризмді дамытуға негіз болатын, табиғи ландшафттардың
рекреациялық, мәдени - тарихи қасиеттерін дамыту және қалпына келтіру
міндеттері қойылған.
Сонымен бірге қатаң қорғалатын жерлерде сақталған табиғаттың бүкіл
қайталанбас ерекшелігін адамдарға көрсетіп, соның мысалында адамдарды
табиғатты мәпелеп ұстауға тәрбиелеу керек.
Қазіргі туризмнің барлық түрлерінің ішінде экологиялық туризм ғана
жоғарыда аталған міндеттерді шешуге қабілетті. Туризмнің бағыттарының бірі
бола отырып, экологиялық туризм қоршаған ортаға аса жақын. Сондықтан ол
адам-табиғат жүйесіндегі дұрыс қатынастарды қалыптастырудың жалғыз
байланыстырушы буыны болып табылады.
Мысалы: АҚШ-тың қорықтары мен ұлттық парктерінде келушілердің
ландшафттық эстетикалық түсінуін жақсарту үшін табиғатты түсіндірудің
арнайы әдістемесін әзірледі. Оның көмегімен қорық немесе ұлттық
парк қызметі келушілерге парктің, оның табиғи және мәдени ортасының
тілін аударып береді.
Экотуризм экологиялық білімі мен тәрбиесіне себепші болады.
Экотуризмдегі экологиялық білім беру және тәрбиелеу үрдісінің
ерекшелігі: ол өнегелі ғибратты емес, ақпаратты, қоршаған ортадағы мінез -
құлық нормаларын мәжбүрлі емес негізде құрылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм сирек және жойылып
бара жатқан өсімдіктер мен жануаларды қорғаумен байланысты.
Экологиялық туризмде экономикалық даму перспективалары бар екендігін
атап өткен дұрыс. Туристік ағымның өсуі әлемдік шаруашылыққа экономикалық
интеграциялануда өз үлесін қосады: ғаламның ресурстарын аса тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін үрдіс.
Экологиялық туризм адам мен табиғат арасындағы дұрыс қатынасты
қалыптастыруға себепші болумен қатар туристерді қабылдаушы ел үшін шетелдік
валюта түсімінің бір көзі болып табылады.
Экологиялық туризмнің географиясына келсек, ол дәстүрлі туризмнің
географиясынан ерекшеленеді. Негізгі халықаралық туристік ағымдар дамыған
елдерден дамушы елдерге бағытталады. Соңғысының туризм саласында
экологиялық туризмнің үлесі жоғары, себебі Еуропа мен Солтүстік Америка
елдерінде ішкі экотуризм кең таралған.
Экологиялық туризм табиғи объектілермен бірге, туристердің
мүдделері шеңберіне мәдени және архитектуралық мұра объектілерін,
тұрғындардың мүдделерінің қанағаттандырылуын қамтиды.
Экологиялық туризмді тұрақты туризм деп сипаттауға болады. Себебі
экотуризм – бұл жақсы сақталса әрі табиғи жағдайы жақсы жерлерге тек
табиғи, мәдени-тарихи жерлермен танысу үшін ғана емес, сонымен бірге
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жақсы күйде сақтаумен байланысты сапарлар.
Бұл экотуризмді туризмнің басқа түрлерінен өзгешелейтін басты ерекшелік[2].
Экологиялық туризм жаппай туризмге балама ретінде жиі қарастырылады,
бүгін де ол бүкіл әлемде қандайда бір деңгейде дамып келе жатқан туристік
қызметтің аса динамикалық және преспективті формасы болып табылады. Кейбір
елдерде экотуризм экономиканың маңызды саласы бола отырып, туризмнің ірі
секторы болып табылады, басқа елдерде бұл табиғатты қорғау құралы.
Біздің елде тек экологиялық туризмнің даму перспективалары туралы
ғана айтуға болады Қазақстанның биологиялық және ландшафттық түрлерге бай
және жалпы әлемдік мәнге ие. Сондықтан осы табиғат ескерткіштерін сақтау
үшін, мемлекеттік және мемлекеттік емес, қоғамдық, аймақтық, халықаралық
ұйымдардың, ассоциациясының күш жігерін біріктіру керек.
Республикамызда ЕҚТТ мәртебесі жоқ, қатаң бақылаудағы үлкен ғылыми
табиғат түзу мәніне ие бірқатар қайталанбас табиғат кешендері бар. Халыктың
әлеуметтік - экономикалық жағдайының нашарлауы нәтижесінде, экотуризмді
дамыту мен биологиялық түрлілігін сақтау көзқарасы тұрғысынан құнды
жерлерді шаруашылық қажеттіліктерге беру қауіпі туындайды. Осыған
байланысты Республикамызда Батыс Тянь-Шаньның биотүрлілігін сақтау,
Экотуризмді дамыту мен биотүрлілікті сақтаудағы қоғамның рөлін күшейту
сияқты әртүрлі семинарлар өткізіледі. Мұнда бар актілерге өзгертулер
мен түзетулер енгізіп, жаңа ұсыныстар қабылданады [21].
Жақында ғана пайда болған экологиялық туризм тұрақты дамуға өту
кезінде, болашақта приоритетті бағыттардың біріне айналады.
1. кесте
Экотуризмнің иерархиялық түрлері*
Иерархиялық Дәреже
деңгей
Тип Табиғи – тұспал (ориентированный)
Класстар 1. Қорғалатын аймақтар шекарасындағы, жабайы табиғаттағы
экотуризм
2. Мәдени ландшафт аясындағы, қорғалатын аймақтар
шекарасына кірмейтін экотурлар
Түрлері 1. Негізгі мақсаты бойынша
2. Негізгі объектісі бойынша
Формалары 1. Қатысушылардың жасы бойынша (балалар және ересектер)
2. Олардың денсаулық жағдайы бойынша (тосқауылдармен және
тосқауылсыз)
3. Топтардың саны бойынша (кіші және үлкен)
*Дерек көзі: автормен құрастырылған
Кейбір өзіндік экотурлар антиэкологиялық болуы мүмкін, мысалы:
кейбір өзіндік спорттық және сафари экотурлары.
Соңғы жылдары экотуризмнің құрылымдық дамуы бірнеше тенденцияға
қарайлас.
2. кесте
Экотуризмнің ерекшеліктері мен басты принциптері*
Экотуризмнің өзгешеленетін ерекшеліктері Сәйкес прициптер
1. Белгіленген деңгейден аспайтын рекреациялық Экологиялық және
жүктеме. әлеуметтік – мәдени
Туризмнің дамуы мұқиат жоспарланып, бақыланып, мінездегі келеңсіз
басқарылып отырады. нәтижелерін
Табиғи аймақтарға арналып шығарылған өзін ұстау минимумға әкелу
ережелерін ұстанады.
Туристермен қолданатын көлік экологиялық.
Қоқысты қоғамдық қоқыстыққа тастамай, арнайы түрмен
жиналып, аймақтан алынып экотехнологиялық қайта
өңдеуге жіберіледі.
Аялдайтын орындар мен өртті тек ғана арнайы
жабдықталған жерлерде өткізіледі.
Тірі табиғат объектілерінен жасалған сувенирлерді
сатып алуға болмайды.
Саңырауқұлақтарды, жидектерді, гүлдерді, емдік
өсімдіктерді, әрқандай табиғи сувенирлерді тек ғана
рұқсат етілген жерлерде жинауға болады.
Туристер тоқтайтын қонақ үйлер, кемпингтер, кордондар,
үйшіктер жайлы, өңір ландшафтының тұрақты экологиялық
дамуына әсер етпейді.
Бұл қонақ үйлер мен кемпингтер экологиялық таза құрал
– жабдықтан салынған, ондағы тұғындар тоқ қуаты мен
суды көп жұмсамайды, соның өзінде шығарылымдар
тазартылып, қалдықтар жойылады.
Тұйық экотехнологиялар жақсы қолданыста.
Туристердің тағамы экологиялық таза және пайдалы, оның
ішіндегі рационға жергілікті азық – түліктер қосылады.
Туристік бизнес қорғалатын аймақтар мен табиғи Табиғатты қорғау мен
қорғалатын мекемелерді қосымша қаржыландырумен жергілікті
қамтамасыздандырады. Турға қатысушылар табиғатты әлеуметтік – мәдени
қорғау жұмысына күш жететін үлесін қосты. ортаға көмектесу.
(волонтерлер, балалар эколагерлері және т.б.).
Туристер жергілікті мәдениетке, салт – дәстүрге өмір
тұрмысына құрметпен қарап, оларды түсінуге және
үйренуге ұмтылады.
Туризмнің дамуы Ерекше қорғалатын табиғи
территориялармен (ЕҚТТ) жергілікті халықтың арасындағы
бірлестікті нығайтады. ЕҚТТ – ң қоғамдық беделін
жоғарлату, ЕҚТТ – ң халқаралық байланыстарын кеңейту.
Туристер саяхаттың басталуына дейін табиғат және тур Экологиялық білім
өтетін жердегі ережелер туралы ақпаратты алдын – ала беру және ағарту
алады.
Туристерге жүктелген табиғатты қорғау жауапкершілігін,
ЕҚТТ – да ұстану ережелерін нақты сезінеді.
Турлар мен экскурсиялар міндетті түрде экологиялық –
танымдық компонентін қарастырады.
Турларды мамандырылған гид – экологтар өткізеді.
Бару объектілері қызықты және экологиялық жағымды
табиғи және мәдени ландшафтар.
Бағдарламаға экологиялық оқу жолдары, мұражайлар,
экотехнологиялық шаруашылықтар және т.б. қосылған.
Туристер жергілікті экологиялық мәселелермен және оны
шешу жолдарымен танысады.Туристер қолдарынан келетін
тәсілдермен жергілікті экологиялық мәселелерді шешуге
ат салысады.
*Дерек көзі: автормен құрастырылған
Бір жағынан, экотуризм әртүрлі болып және оның жаңа түрлері пайда
болуда. Басқа жағынан, туристік индустрияның басқа салаларымен ықпалдасуы
өсуде. Экотуризмнің классикалық – табиғат қорғауды ұстанушылар,
экотуристердің кері әсер ықпалының өсуіне алаңдайды және экотуризмді
қорғалатын аймақтардан тыс мәдени ландшафттарға шығаруға шақырады.
Туризмнің курорттық және экскурсиондық көпшілік түрлерінде экотуризмнің
элементтері байқалады, мысалы, ұлттық парктерге, тау шатқалдарына және
басқа да табиғи аймақтарға қысқа уақытқа бару.
Экотуризм концепциясын принциптік топтама түрі ретінде экотуристік
бизнестің дамуы дүниежүзілік тәжірибесі туралы біртектес әдебиеттер
анализінен алынғанын көрсетсе болады.
Экотуризмнің бастама принциптері:
1 Туристердің басты мотивациясы танысу, бақылау, табиғатты аңдау табиғатқа
саяхат, және де жергілікті халықтың мәдениеті мен салт - дәстүрімен танысу
және құрметтеу.
2 Экологиялық және әлеуметтік – мәдени мінездегі келеңсіз нәтижелерін
минимумға әкелу.
3Табиғатты қорғау мен жергілікті әлеуметтік – мәдени ортаға
көмектесу.Экологиялық білім беру және ағарту.
4 Жергілікті тұрғындардың міндетті қатысуы және туристік бизнестен кіріс
пайда көру, оларға табиғатты қорғауға және ұлттық мәдениет дамуына
экономикалық талпыныс тудырады.
5 Экономикалық тиімділік және барылатын аймақтардың дамуына тұрақты үлес
қосу.
Жоғарыда көрсетілген принциптер бойынша, турлардың қайсысы
экологиялық, қайсысы емес екендігін анықтауға болады.
1.2 Экотуризмнің туризмнің басқа түрлерімен қатынасы
1993 жылы мексикандық ғалым Гектор Цебаллос – Ласкурейн әдеби
айналымға экотуризм терминін енгізгеннен бері, 30 – дан астам қандайда
бір онымен қатынасы бар ұғым мен терминдер бар. Қазіргі таңдағы солардың
ішіндегі әйгілісі:
Табиғи туризм (nature tourism, nature-oriented tourism) – ландшафттар,
рельефтер, су, өсімдік және жабайы аңдарды қоса [29].
Туристік саяхаттар - бұл адамның белгілі бар қажеттіліктерін
қанағаттандыру әдісі. Адамның қоршаған ортасын тану үрдісі саяхаттармен
тұрақты байланыста болатындығын атап өту керек.
Қозғалыс - туризмге тән қасиет. Сонау ерте заманның өзінде саудалық
байланысты орнату қажеттігі адамдарды бейтаныс жерлерге саяхаттауға
итермелейді. Мұндай саяхаттар сауданың дамуы, қатар қоғамдық еңбек
бөлінісінің тереңдеуі, адамдардың қоршаған әлемі туралы танымының кеңейуіне
ықпал етеді. Үлкен масштабтағы әлемдік шаруашылық байланыстардың
белсендендірілген халықтың қозғалысын ұлғайтып, туризмнің, дамуының
жеделдеуіне себепші болады.
Миллиондаған адамдар жаңа жерлерді көру, табиғаттың сұлулығына
тамсану, таудың таза ауасымен немесе орман ауасымен демалу, ұлттармен
қатынасын байыту, қалаларды, мәдениет пен өнердің көп ғасырлық
ескерткіштерін көру мақсатында саяхаттайды. Бүгінгі әлемде белгілі бір
деңгейде туризмде билік етпейтін ел жоқ. Жыл сайын 4 милиардтан астам
адам өзінің кем дегенде 5 – 6 күндік уақытын өзінің тұрғылықты жерінен тыс
өткізеді. Осы санның жартысынан көбі демалу мақсатында, ширегінен көп -
ерекшелік мақсатта, 5 – 6% -халықаралық конгерестер, симпозиумдарға
қатысушылар, 10 – 15% - өздерінің туған - туыстарына бару мақсатында
саяхаттайды[3].
Осылайша, туризм қазіргі адамның тұрмысына тығыз әсер етеді.
Қоғамның өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдайына әсер ете отырып,
ол одан әрі күрделі және көпқырлы құбылысқа айнала түседі. Сондықтан осы
зерттеу кешенді жан – жақты тәсілдерді талап етеді. Бүгін де онымен
географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар, дәрігерлер
және білімнің басқа салаларының мамандары айналысуда. Дегенмен, туризм –
бұл көп жағдайда кеңістік құбылыс, ол кеңістік көріністегі табиғи және
әлеуметтік үрдістерді қарастыратын географиямен тығыз байланысты.
Туризм ұғымы кең мағыналы әрі сыйымды болып табылады.
Әдебиеттерде оның түрлі анықтамаларын кездестіруге болады. Үлкен кеңістік
энциклопедиясында туризмге келесі анықтама берілген: Бұл бос уақыттағы
саяхат сапар белсенді демалыстың бір түрі. 1963 жылы Халықаралық туризм
мен сапарлар бойынша. БҰҰ-нің Римдегі конференциясында Бүкіләлемдік
Туристік Ұйымының (БТҰ) танымал анықтама қабылданды. Соған сәйкес: Туризм
- бұл адамдардың өздерінің тұрғылықты жерінен сауықтыру, бос уақыттағы
мүшелерді қанағаттандыру немесе кәсіби іскерлік мақсатта уақытша кетудің
барлық формаларының орта атауы.
Туризмнің атағы тек оның демалыстың барлық түрлерінің ішіндегі ең
әмбебаптылығымен ғана емес, оның адамның әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіндігін беруімен түсіндіріледі. Бұл дегеніміз,
туризмнің мемлекеттік және экономикалық көзқарастар тұрғысынан маңызы зор,
ел экономикасының дамуына оң ықпал етеді [2].
Қазіргі әлемде туризм әр түрлі елдер арасындағы мәдени алмасу
жұмысында оң орын алады. Оны дамыту өнеркәсіп дамыған, дамушы елдердегі
маңызды әлеуметтік - экономикалық проблемеларды шешуге себепші болады.
Әсерлердің импорты мен экспорты халықтың жұмысбастылығының басты көзі болып
табылады. Әлем көшбасшылары туризмнің дамуын XX ғасыр стратегиялық және
экономикалық жоспарда приоритеті жоғары деп есептейді. Әлемдік экономиканың
бірден – бір саласы туризм сияқты тұрақты емес.
Әлемнің көптеген елдерінде ол мемлекеттің ұлттық табысының деңгейі
мен құрылымына, оның төлем балансына маңызды ықпал етеді. Туризм - бұл
туристік фирма үшін де, мемлекет үшін де табысты бизнес, мемлекет оның
дамуына өз саясаты арқылы себепші болады.
Туризмге деген қызығушылық кеңірек масштабта арта бастады.
БҰҰ-ң жорамалы бойынша халықаралық туристік сапалар саны 2010 жылы –
1 миллиард, ал 2020 жылы – 1 миллиард 600 миллионға жетеді дейді.
Халықаралық туризм дамуының жобаланған динамикасы туризмнің атағы
одан әрі өсе түсетіндігіне куә болады. Қазіргі туризмнің жаңа әрі қарқынды
дамушы бағыттарының бірі болып экотуризм табылады.
Экотуризм, туристік қызметтің дәстүрлі түрлеріне қарағанда келесі
белгілермен сипатталады:
- экотуризмнің негізгі объектілері ретінде қайталанбас табиғи көрікті
жерлердің болуымен;
- туристік индустриясының жоспарлы дамыту негізінде табиғи және мәдени
потенциялының сарқылмай пайдалануымен;
- экотуризмнің басты міндеттерінің бірі болып табылатын экологиялық ойлауды
қалыптастыру және экологиялық білімді ұйымдастыру.
Бүгінгі туризм әртүрлі формалар мен қатынастарда байқалып, оны
жіктеудің қажеттігін туындатады.
Туризмді жіктеу туризм индустриясын жоспарлау мен территориялық
ұйымдастыруда үлкен мәнге ие.
Жіктеудің мәні: әртүрлі типтері бойынша келу туризмі, шығу туризмі,
ішкі туризм түрлерін бөліп көрсету.
4 кесте
2008 – 2009 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасына туризм типтері
бойынша қызмет көрсетілген келушілер саны *
Қызмет Соның ішінде
көрсетілген Барлығы
субъектілер (мың.адам)
атаулары
Келу туризміШығу Ішкі
(мың.адам) туризмі туризм
(мың.адам) (мың.адам)
Барлығы 10999,8 4291,0 3915,0 2793,8
Туристік фирмалар292,7 31,3 154,9 106,5
Жеке кәсіпкерлер 62,3 1,9 15,2 45,2
Орналастыру 1034,2 219,7 - 814,5
объектілері
Санаторлық-курорт165,9 55,3 - 110,6
тық мекемелер
Мәдениет 2330,8 776,9 - 1553,9
мекемелері
*Дерек көзі: Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту жөніндегі жетекшілік
Туризмді келесі көрсеткіштер бойынша жіктеуге болады: қозғалыс
әдістері, мақсаттары, ұйымдастыру сипаты, сапардың мерзімі мен ұзақтығы,
қатысушылардың жасы мен әлеуметтік топтар, туристік ағындардың
қарқындылығы, қаржыландыру көзі, сапардың қашықтығы, маршруттарда
туристерді орңаластыру әдістері және т.б.
Туризмнің түрлері мен типтері алуысу түрлері. Олар бірқатар
факторларға байланысты, әсіресе:
а) бос уақыттың болуы және ұзақтығы;
б) адамдардың жасы, жынысы, денсаулық жағдайы, рухани даму деңгейі, жеке
талғамдары мен материалдық жағдайы;
в) табиғат жағдайдың әртүрлілігі мен маусымдығы;
г) орын алмастыру құралдарының болуы.
Туризмнің әрбір түрлі өзіндік қажеттіліктерімен сипатталып, осы
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қызметтердің белгілі бір жиынын
қамтиды.
Туристік ағымның сипаты мен мақсаты бағыты көзқарасы тұрғысынан
туризмді келесі класстарға бөледі:
1. Ішкі туризм (түрлерімен) - жергілікті, аймақтық және аймақаралық - бұл
азаматтардың шекарадан тыс шықпай, өз елінің ішінде саяхаттауы.
2. Халықаралық (шетелдік) туризм (түрлерімен) - континентшілік, континент
аралық және жер шарын айнала саяхаттау - бұл азаматтардың өз елі
шекарасынан тыс, бір елден басқа елге саяхаттауы. Шетелдік туризм – бұл
шетелдік азаматтардың туристік мақсатпен басқа елге келуі. Мұндай бөліну
халықаралық туризмнің тағы басқа екі түрімен – шығу және кіру – байланысты,
олар туристік ағымның бағытына байланысты ажыратылады. Бір турист бір
уақытта кіруші және шығушы болып жіктелуі мүмкін емес Туристің саяхаттау
мақсатында тастап кететін өз елі мен оның келетін елі ажыратылады. Бірінші
жағдайда - шығу, екінші жағдайда - кіру туризмі туралы сөз қозғалды [21].
Қазіргі туризмде жіктеуде саяхаттың мақсаты маңызды орын алады, ол
өз кезінде туристік материалдың мүмкіндіктерімен, оның денсаулық
жағдайымен, жасымен, кәсібімен, мәдени деңгейімен анықталады. Алайда,
саяхаттай отырып, турист өз алдына бірқатар мақсаттар қояды. Бірақ туристің
жеке қажеттіліктеріне сәйкес, олардың біреуі басым болады.
Қазіргі туризмді жіктеу туристік шаруашылықты территориялық
ұйымдастыру оның туристік қызметтің жеке түрлеріне деген сұранысын анықтау
және т.б. бірқатар проблемаларды шешіп, солардың негізінде туризмнің
материалдық техникалық базасының даму жоспарын әзірлейді.
Қазіргі туризмді жіктеуде экологиялық туризм экскурсиялық туризм
шегінде қарастырылады. Ал экскурсиялық туризм - бұл табиғи, тарихи – мәдени
көрікті жерлермен танысу мақсатындағы сапарлар, ол экологиялық туризмге де
тән.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм - бұл табиғи күйінде
жақсы сақталған жерлерге саяхаттау, бірақ басты назардың объектісі болып
жабайы табғат табылатын сапарлардың жеке категориясын бөліп көрсету мүмкін
емес.
Сондықтан көптеген авторлар экотуризмді өзінің мүдделері мен
қаржылық қолдануында жергілікті халықтың мәдениетін, архитектурасын
дәстүрлерін қамтиды, табиғатқа бағытталған туризм түрінде қарастырады.
Осыған байланысты экологиялық туризмнің бірінші түрін бөліп көрсетеді:
табиғи, жасыл, агротуризм. Фототехника мен фототехнологияның кең дамуы
фототуристердің қажеттігін қанағаттандырады. Саяхаттардың осыған ұқсас
барлық түрлерін келесі аталған жағдайларға экологиялық туризм ретінде
қарастырсақ қателеспейтін шығармыз.
- жабайы табиғат объектісінің басымдығы және оларға ұқыпты қарау;
- табиғи экожүйелердің тереңдігін сақтау үшін туризмнен түсетін табысты
міндетті пайдалану бағытын қолдау.
1993 жылы мексикандық ғалым Гектор Цебаллос – Ласкурейн әдеби
айналымға экотуризм терминін енгізгеннен бері, 30 – дан астам қандайда
бір онымен қатынасы бар ұғым мен терминдер бар. Қазіргі таңдағы солардың
ішіндегі әйгілісі:
Табиғи туризм (nature tourism, nature-oriented tourism) –
ландшафттар, рельефтер, су, өсімдік және жабайы аңдарды қоса, өзгермеген
табиғи ресурстарға тәуелді туризмнің қандайда бір түрі. Экотуризмнің
табиғи туризм түсінігінен айырмашылығы тек ғана туристердің мотивациясына
(жабайы табиғатпен танысу және демалу) және қызмет түріне (сарқырама сумен
түсу, треккинг және т.б.) негізделеді, бірақ мұндай саяхаттардың
экологиялық, мәдени және экономикалық әсері есепке алынбайды. Сондықтан
туризмнің бұл түрі табиғи ресурстарын пайдалану әрқашан рационалды болып
табылмайды (оның мұндай түрлерін айта кетсе болады: жабайы аңдарға аңшылық,
су қоймалары мен таудың ауасын ластандыратын моторлы қайықтар және
джиптармен саяхат) [23].
Экотуризм – бұл комплексті концепция. Өзіне биоәртүрлілікті ұқыпты
қолдануды қосатын және келешек ұрпаққа сақтау, бизнесмендердің
қызығушылығынан басқа, туристік бизнесті жоспарлау және дамуын басқарумен
қоса ол қоғамдық мақсатқа жетуді ойластырады. Барылатын аймақтарға жағымды
экономикалық жағдай жасауға туроператорлар мен жергілікті халықтың бірлесіп
жұмыс істеуі.
Осыдан табиғатқа дәстүрлі турлар ұсынатын туроператорлар мен
экотуризм турларын ұйымдастырушылар арасындағы айырмашылық айқын байқалады.
Біріншілері табиғатты қорғауға немесе табиғи аймақтарды басқаруға өздеріне
ешқандай міндетті алмайды, олар клиенттерге экзотикалық өңірлерге барып
қайту мүмкіндігін және жойылып кеткенге дейінтұрғылықты халықтың
мәдениетімен танысуды жәй ұсынады. Қорғалатын аймақтар және жергілікті
тұрғындармен бірінші рет келіссөздік карым – қатынастар орнатты. Олар
өздерінің бизнесі жабайы табиғатты қорғауға қомақты үлесін қосуға,
жергілікті мәдениетті сақтауға және жергілікті тұрақтардың ұзақ уақытты
перспективаны дамытуға ұмтылады. Соған қоса олар туристер мен жергілікті
тұрғындардың арасындағы түсініспеншілікті жақсартуға тырысады. Экотуризмнің
дамуы көбінесе бизнесмен – туристердің дүние танымдығына, экологиялық
сезінуіне, кәсіпкерлік көрінісіне және патриоттық сезіміне тәуелді болады.
Табиғи туризмнің түрлері ретінде тағы да биотуризм (wildlife
tourism) және жабайы табиғатқа саяхатты бөліп көруге болады, мақсаты жеке
түрлерінен толық қоғамдастықтарға дейін және биоценоздар әртүрлі тірі
табиғат обьектілері болуы мүмкін.
Сонымен, табиғи туризм – бұл концепция емес, әсері жағымды да
жағымсыз болуы мүмкін туризмнің нақты түрлері.
Экотуризмді жиі оқиғалық (adventure tourism) туризммен
байланыстырады. Бірақ, оқиғалық туризм әрқашанда экотуризмнің бөлігі
болмайды. Оқиғалық туризмнің көбісі экологиялық критерилерге сәйкес
келмейді, әсіресе табиғи ресурстарды рационалды қолдану аспектісінде. Мысал
ретінде антиэкологиялық түрлерін айтып кетсе болады: спорттық және сафари –
турлар, яғни тірі олжа аулаумен немесе қандайда бағамен болмасын спорттық
жетістіктерге жету үшін, өткелдерден өтуге кесілген ағаштарды қолдану.
Әсіресе антиэкологиялық болатын, өкінішке орай Қырғызстанда дамып келе
жатқан тік ұшақпен аңшылық.
Жасыл ауылдық туризм немесе агротуризм (agrotourism), әсіресе Батыс
Еуропа мен Солтүстік Америкада әйгілі, – ауылдық аймақта демалу
(ауылдарда, қыстақтарда, ыңғайлы крестьяндық үйлерде). Туристер бір уақыт
табиғат аясындағы ауылдық сипатта өмір сүреді, ауыл тұрғындарының мәдени
құндылықтарымен, қол өнерімен, ұлттық әндер және билермен, жергілікті салт
– дәстүрмен танысады, дәстүрлі ауылдық еңбекке, халықтық мерекелер мен
фестивальдарға қосылады. Осының нәтижесінде агротуризм мінездемесі бойынша
экотуризмге ең жақыны болып табылады.
Жасыл туризм (green tourism) экологиялық әдістер мен өндіріс
технологиясын туристік индустрияда қолдану ұғымдалған. Неміс тілдес елдерде
экологиялық деген сөз сирек қолданылып, жасыл деген түсінікті туризмде
мүлдем қолданбайды. Бұл жерлерде ең көп ауқымды қолданатын терминдер Жайлы
туризм (Sanfter Tourismus), немесе экологиялық және әлеуметті
жауапкершілікті туризм.
Бірнеше авторлардың пікірі бойынша, жайлы туризм түсінігі жасыл
туризмге сыбайлас болып, табиғатты пайдалану мен мінезделеді. Ол туризмнің
әртүрлі сфераларын – қонақ үй шаруашылығын ұйымдастырудан бастап, әуежолдар
және көліктің басқа түрлері, қорғалатын табиғи аймақтардағы турларға дейін
қамтиды. Жайлы туризм дамуындағы маңызды құрамдас бөлігі салықтық жүйе
болып табылады, өйткені пайданың бір бөлігі табиғи экожүйенің дамуы мен
сақталуына бөлінуі тиіс – бұл туристік бизнестің негізгі ресурстық қоры.
Салық жүйесін жетілдіру мен оңтайландыру мәселесі біздің елдеде бар[4].
5. кесте
Р. Юнгк бойынша жайлы және қатаң туризм ерекшеліктерін салыстыру*
Жайлы туризм Қатаң туризм
Жеке және жанұя турлары, достармен Бұқаралық
бірге саяхат
Ұзақ уақытты саяхаттар Қысқа уақытты саяхаттар
Баяу және жылдамдығы орта көліктер Жылдам көліктер
Асығыс шешімдер Алдын – ала мақұлданған бағдарлама
Ішкі мотивация Сыртқы мотивация
Баратын ел мәдениетіне сәйкес өмір Өз өмір стилін әкелу (импорт)
стилі
Әсерлер Көрікті жерлер
Белсенділік және әртүрлілік Жайлылық және селқосдық
Саяхаттың мақсаты ретінде мемлекетті Саяхатқа алдын – ала зерделілік
алдын – ала қарастыру дайындық үлкен емес
Қарсы алушы елдің тілі алдын – ала жәйТурист қарсы алушы елдің тілін
ғана деңгейде болсада оқытылады білмейді және білуге ұмтылмайды
Саяхаттаушы жаңа мәдениетті таниды Туристке қызмет ету керектей, ол
елге қожайын сезіммен келеді
Сатып алу – бұл достар мен Пайдалы немесе стандартты сатып
туысқандарға естелік сыйлықтар алулар
Саяхаттан кейін жаңа білім, көңіл –күйСаяхаттан кейін тек ғана стандартты
және естеліктер сувенирлер
Саяхаттаушы табиғатты суреттейді Турист табиғат суреті бар
немесе фотоға түсіреді открыткаларды сатып алады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы облысының экологиялық туристік бизнесті дамыту
перспективалары дипломдық жұмысы. 69 бетте мазмұндалып, кіріспеден, үш
бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Барлығы 15 сурет, 1 кесте,
келтірілген.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі
деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық - туризмнің басты міндеті -
табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу.
Экотуризмді дамыту - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді
азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының дамуындағы экологиялық туризмнің
ролін анықтау (Алматы облысы мысалында).
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қарастырылады:
1) Экологиялық туризмнің қарастылып, қазіргі туризмді жіктеудегі
экологиялық туризмнің орнын анықтау.
2) Қазіргі экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын бағалау (Алматы
облысы мысалында);
3) Алматы облысының экологиялық туризмнің негізгі проблемалары мен даму
перспективаларын анықтау.
Зерттеу нысаны – Алматы облысы экотуризмнің рекреациялық ресурстары.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы Қазақстандағы туристік фирмаларда қолданылу
мүмкіндігінен көрінеді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3 3
1 ЭКОТУРИСТІК БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
Экотуризмнің мәні және негізгі принциптері
6
1.2 Экотуризмнің туризмнің басқа түрлерімен қатынасы
14
1.3 Экотуристік бизнестің дамуына әсер етуші факторлар
21
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
25
2.1 Экологиялық туризм дамуының алғы шарттары
25
2.2 Жергілікті қоғамдастықтарға негізделген экотуризмді ұйымдастыру
29
2.3 Экотуристік бизнесті ұйымдастырудың Қазақстандық тәжірибесі
40
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ЭКОТУРИСТІК БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
47
3.1 Табиғат пен қоршаған ортаны сақтаудағы экологиялық туризмнің ролі 47
3.2 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы Алматы облысының ресурстық
потенциялының сипаттамасы
53
3.3 Экологиялық туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының территориясын
аудандастыру
57
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
КІРІСПЕ
Әлемдік шаруашылықтың алдыңғы қатарлы салаларының арасында
туризмнің пайда болуы оның қоршаған орта және тұрақты табиғаты пайдаланудың
жетістіктерімен өзара қарым-қатынастарын үлестіру қажеттігін туындатады.
Бірден-бір салада (ауыл шаруашылығын қоспағанда) өндірістің жетістігі
қоршаған ортаның жағдайына байланысты деген тығыз тәуелділік жоқ.
Бүкіл әлемдегі экологиялық жағдайдың күрт
өзгерісі әлемдік шаруашылықтың экологиялық қауіпсіз салаларын дамыту,
табиғат ресурстарын пайдаланудың альтернативті жолдарын іздеу мәселелерін
қозғады. Осыған байланысты 1992 жылы жазда Рио-де-Жанейрода БҰҰ-ң қоршаған
орта және оны дамыту бойынша Конференциясы болып, онда маңызды құжаттар
қабылданып, халықаралық келісімдер бекітілді. Қазақстан Рио-де-Жанейродағы
Конференцияның қорытынды құжаттарына қосылып, елді дамыту жолына түсті.
Экотуризм термині тұрақты даму терминімен бір уақытта пайда
болды. Экологиялық туризм әдемі ландшафтарға, олардың жабайы өсімдіктер мен
аңдарына, сол жердің мәдени этнографиялық ерекшеліктеріне сүйсіну (рақат
алу) мақсатында адамның шаруашылық қызметінің қолы тимеген әрі ласталмаған
табиғи аудандарына саяхат жасауды білдіреді. Сонымен қатар, ол экологиялық
жүйелердің тұтастығын бұзбай, жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау
пайдалы болатындай экономикалық жағдайларды туындатады.
Осылайша, экологиялық туризм қоршаған ортаның табиғи түйінді
сақтауын, жергілікті тұрғындардың мүдделерін қанағаттандыра отырып, белгілі
бір пайда әкелуін көздейді.
Экотуризмнің ажырамас сипаттамасы болып экологиялық білім беру
табылады. Ол екі аспекті қамтиды:
1) ақпараттық - экологиялық заңдылықтар, аймақтақ мәдениет пен табиғаты,
т.б. туралы білім алу;
2) этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен
дәстүрлі мәдениетті түсіну және құрметтеу, оларды сақтау қажеттілігін
түсіну [1].
Тақырыптың өзектілігі былай түсіндіріледі, бүкіл әлемде
экологиялық туризмнің кең танымал екендігіне қарамастан, біздің елде жалпы
экотуризм дегеніміз не оны қалай дамыту керек, ол қандай табыс
әкелетіндін бәрі біле бермейді. Қоршаған табиғи ортаның үдемелі
деградациясының қазіргі дәуіріндегі экологиялық - туризмнің басты міндеті -
табиғи ресурстарды рекреациялық пайдаланудың теңдігіне қол жеткізу.
Экотуризмді дамыту - туристік қызмет барысында экожүйеге теріс әсерлерді
азайтудың жалғыз әрі жетілдірілген болып табылады.
Бүгінгі таңда экологиялық туризм әлемдік туристік саланың жаңа
және қарқынды дамып келе жатқан секторларының бірі болып табылады.
Табиғатты пайдалану модельдерінің ауысуы экотуризмнің дамуымен
байланысты, ол табиғат пен мәдениетті қорғауға, әлеуметтік және
экономикалық дамуға себепші болады.
Бүгінгі күні, әсіресе Қазақстан Республикасы қазіргі заманғы
тиімділігі жоғары туризм индустриясын көру міндетін шешу кезінде
экологиялық туризмді дамыту мәселелерін қарастыру өзекті болып табылады.
Республикамыздың территориясының көп бөлігін туристік мақсатта пайдалану
ауылшаруашылық немесе өнеркәсіптік мақсатта пайдалануға қарағанда табысты
көбірек береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының дамуындағы
экологиялық туризмнің ролін анықтау (Алматы облысы мысалында).
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер
қарастырылады:
1) Экологиялық туризмнің қарастылып, қазіргі туризмді жіктеудегі
экологиялық туризмнің орнын анықтау.
2) Қазіргі экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын бағалау (Алматы
облысы мысалында);
3) Алматы облысының экологиялық туризмнің негізгі проблемалары мен даму
перспективаларын анықтау.
Зерттеу нысаны Алматы облысы экотуризмнің рекреациялық ресурстары.
Зерттеу пәні: Алматы облысы экотуризмін дамыту үшін рекреациялық
ресурстарды аудандарға бөлу.
Қорғалатын жағдайлар:
- Туризм индустриясының перспективті бағыты ретінде
экологиялық туризмнің ролін анықтау;
- Экологиялық туризмнің дамуының қазіргі жағдайын зерттеу оны Алматы
облысының территориясында ұйымдастыру мүмкіндіктерін талдауға жол береді;
- Жиынтық туристік-ресурстық потенциалды бағалау мен аудандарға бөлу
негізінде экологиялық туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының
перспективті аудандарын бөліп көрсету.
Жұмыстың практикалық мәні мынада: оның нәтижелері сәйкес министрлер
мен ведомстваларға, экологиялық туризмді дамыту проблемалары мен
айналысатын туристік ұйымдарға ұсынылуы мүмкін. Материалдар мен теориялық
жағдайларды жоғарғы оқу орындарында Экологиялық туризм, Туризм және
табиғатты қорғау оқу курстарын оқытуда пайдалануға болады.
Ғылыми жаңалығы: Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы
Қазақстанның ресурстық потенциялының сипаттамасы жасалынған; экологиялық
туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының территориясын аудандастыру
үлгісі ұсынылған; Қазақстандағы экотуризмнің тұрақты даму шарттары
тағайындалған.
Тәжірибелік маңыздылығы Қазақстандағы туристік фирмаларда
қолданылу мүмкіндігінен көрінеді.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеден зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, практикалық пәні мен түсіндірілген.
Бірінші тарау Экологиялық туризімнің теориялық негіздері бөлімді
қамтиды, онда ел дамуының қазіргі кезеңіндегі экологиялық туризмнің ролі
қарастырылады.
Екінші тарау Қазақстандағы экологиялық туризмнің дамуының қазіргі
жағдайы (Алматы облысы мысалында) біздің еліміздегі, әсіресе Алматы
облысындағы экологиялық туризмнің дамыту мүмкіндіктрін бағалау мәселелерін
қарастырады. Мұнда еліміздегі экотуризмді дамыту қажеттігі, оның бүгінгі
күндегі мүмкіндіктері түсіндіріледі.
Үшінші тарауда Алматы облысындағы экологиялық туризмді дамыту
перспективалары ресурстық потенциалға сипаттама беріліп, экологиялық
туризмді дамыту мақсатында оларды бағалау жүргізіледі жұмыс барысында
карталар әзірленіп, олардың негізінде экологиялық туризмді дамыту үшін
перспективті аудандар айқындалды.
Қорытындыда автордың ұсыныстары мен негізгі түйіндер көрсетілген.
1 ЭКОТУРИСТІК БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экотуризмнің мәні және негізгі принциптері
Қоршаған ортаның жағдайының нашарлауына байланысты әлемдік
шаруашылық барлық саласында табиғи ресурстарды пайдаланудың альтернативті
жолдарын іздеу жүргізуде. Олардың басты ерекшлігі - қоршаған ортаға деген
зиянды азайту.
Туризм аясында түбірлі өзгерістер жүріп жатыр. Жыл сайын күшейіп
келе жатқан туристік миграция табиғи ортаға қауіп төндіріп отыр. Бұл
қауіптер танымал демалыс орталарында адамдардың шамадан тыс шоғырланудың
нәтижесінде ландшафттардың жойылуынан, қоқыстар мен қалдықтардың
жиналуынан, транспорт құралдарымен динамика тудыратын шудан көрінеді. Ауа
мен судың ластануында туризмнің моторлануы үлкен орын алады. Экологиялық
талаптарды есепке алмай жаппай туризмді дамыту табиғи кешендерді
біртіндеп деградациялануына әкеледі.
Рекреациялық территориялардың деграциялану себептерінің бірі болып
туристік ұсыныстың туристік сұраныстан артта қалуы табылады яғни
объектілердің түрлілігі мен саны жоспардаға рекреациялық саланың жеткілікті
деңгейде дамымауы әдетке айналған және бұрыннан белгілі аудандарда
демалушылардың шамадан көп шоғырлануына әкеледі. Осыған байланысты
көптеген елдерде туристік ағымды жоспарлық территориялық ұйымдастыру жүзеге
асырылады, бұл табиғи кешендердегі теңдікті қамтамасыз ететін туризмнің
осындай түрін дамытуға себепші болады. Туризмнің бұл түрі Экологиялық
туризм деген атқа ие болды [2].
Туризмнің дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі экологиялық туризм
ұғымы арқылы түсіндіріледі.
Біздің елде жалпы, экотуризм деген не, оны қалай дамыту керек
және ол қандай табыс әкелетіндігін көбі біле бермейді. Қазіргі кезеңіндегі
экологиялық туризмнің басты мақсаты - табиғи ресурстарды рекреациялық
пайдаланудың тереңдігіне қол жеткізу.
Алайда, бүгінгі күнге дейін адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-
қатынастың тұрақты механизмдерін анықтаудың нақты критерийлері әлі табылған
жоқ, сондықтан қоршаған ортаға қатысты қандай-да бір қызмет туралы сөз
қозғағанда абай болып, оның салдарын зерттеп, қателіктерді тез анықтау
керек.
Экологиялық туризмнің атағының таралуы осы қызметтерге деген
сұраныстың артуы мен табиғатты қорғау қажеттілігінің шиеленісуінің үйлесуі
мен анықталады. Экожүйелерді сақтау қажеттігін ескере отырып, экотуризм
алаңының экологиялық теңдігін ұстап тұрудың қайталанбас
мүмкіндіктерін ұсынады.
Туризмнің осы саласының қызмет сферасын түсіну үшін, ең алдымен оның
анықтамасына қатысты нақтылықтармен қамтамасыз ету керек. Экологиялық
туризмнің анықтамасы әлі де даму үстінде, ол табиғи ортасы жақсы сақталған
аудандарға саяхаттауға және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту
жағдайларын қалыптастыруға арналған ұсыныстарды қамтиды. Экотуризмнің түрлі
анықтамалары бар. Кейбір мәліметтер бойынша экотуризм термині 1987 жылы
Hector Ceballo-Lascurain енгізіп, келесі анықтаманы ұсынады [3].
Бұл әдемі ландшафттарға, оның жабайы аңдары мен өсімдіктері мен,
басқа да мәдени ерекшеліктері мен сүйсінуге, тануға, таңдауға арналған
объектілері бар қол тимеген және ласталмаған табиғи аудандарға қатысты
саяхаттарды қамтиды.
Кейін келе, 1991 жылы АҚШ-та орналасқан Экотуризм қоғамы
экотуризмнің өзгертілген анықтамасын ұсынады. Соған сәйкес, экологиялық
туризм - жердің табиғи және мәдени - этнографиялық ерекшеліктерімен танысу
мақсаттарында жақсы сақталған табиғи ортаға қатысты аудандарға саяхатты
білдіреді. Бірақ ол экологиялық жүйелердің тұтастығын бұзбайды және
жергілікті тұрғындар үшін табиғатты қорғау пайдалы болып табылатын
экономикалық жағдайларды қалыптастырады. Менің ойымша, осы анықтама
экотуризмнің мәнін толық аша түседі. Бірақ 1993 жылы Экотуризм қоғамы
ұсынған анықтаманың тағы бір нұсқасы бар: Бұл қоршаған ортаны сақтайтын
және жергілікті тұрғындардың тұрмыс халін жақсартатын салалары. Басқаша
айтқанда, экотуризм - бұл табиғаттың сақталуына себепші болатын қозғалыс.
Экологиялық туризм мақсаттары әртүрлі ағымдарды қамтиды: ғылыми
зерттеуді жүргізуден бастап демалыс күндеріндегі қысқа мерзімді
демалыстарға дейін. Кейбір экотуристік қайталанбас өсімдіктер қауымдастығы,
мәселен, жаздағы гүлденген тундра немесе өлі табиғат объектілері
(каньондар, үңгірлер және т.б.) қызықтырады. Басқалары өздерінің бос
уақыттарын Мексика жағалауына жұмыртқалайтын теңіз тасбақалары мен
қолтырауындарды бақылау мен өткізеді. Үшіншілері -ғаламның алыс
жерлеріндегі құстар мен сүтқоректілердің санағын жүргізеді. Шығыс Африка
мен Азиядағы ірі жыртқыштар мен тұяқтыларды бақылауға деген қызығушылық
жоғары.
Жоғарыда атап өткендей, экотуризм, термині тұрмысқа жақында ғана
енеді, бірақ демалыс түрі ретінде көптеген жылдар бұрын пайда болды. XIX
ғасыр басында еуропалық жабайы өмірді көру мақсатында Африка мен Индияға
саяхаттаған. Алғашқы ұйымдасқан американдық ондитологиялық турлар XX
жүзжылдықтың бірінші жартысында орын алса, Еуропадағы алғашқы
орнитологиялық сапалар 1961 жылы туындады. Бүгін де экотуризм әрбір елде
бірдей деңгейде дамуда.
Экотуризмнің туристік қызметтің дербес түрі ретінде қалыптасуы мен
бөлінуімен қатар, оның туризмнің басқа түрлері мен жақындасуы байқалады.
Жаппай туристік қозғалыста табиғатқа деген ұмтылыс байқалады. Суға түсу
демалысы, круиз, іскерлік сапарлар кезінде табиғи немесе ұлттық -
этнографиялық парктерге, қорықтарға жиі барып тұруға болады. Экотуризмнің
шекарасы айқын емес, сондықтан сипаттау өте қиын. Бірақ, туризммен
байланысты құбылыстардың тұтас жиынтығынан экологиялық секторды бөліп
алудың екі тәсілі бар.
Біріншісі туризмнің негізгі объектісі ретінде жабайы табиғаттың
болуымен түсіндіріледі. Көптеген авторлар табиғат пен дәстүрлі мәдениет
арасындағы шекараны жүргізудің күрделілігін атап өтеді, соңғысын
табиғат пен бірге экотуризмнің объектілеріне енгізген. Осыған
қарамастан бұл ұғымның мәні әліде толық ашыла түспеді. Табиғатта демалу
мақсатындағы туризм өте кең таралған. Бұл әсіресе дамыған елдерге тән, онда
экотуристік қызметтерге деген үдемелі сұраныс тарихи-мәдени мұраларға бару,
ауылды жердің табиғатында демалу есебінен қанағаттандырылады. Осыған
байланысты мұндай туризм экологиялық қатарларда есептелік, табиғатты
қорғау, дәстүрлер мен экономикалық дамуды экологиязациялауда оның мәні
шешуші болып табылады. Мұндай туризмнің мысалы ретінде агротуризмді атауға
болады.
Екінші тәсіл бірінші орынға экотуризмді қояды, экотуризм дәстүрлі
туризмге қарағанда табиғи ресурс сыйымдылығынсыз болып келетін,
қолданылатын табиғи және басқа да ресурстардың деграциялануына әкелмейтін
туризм. Бұл жағдайда экологиялық термині, тұрақты терминмен
теңестіріледі, ал туризм объектілері табиғи, тіпті жасанды да болуы
мүмкін[1].
Осылайша, экологиялық туризмнің шекарасын нақтылау өте қиын. Табиғи
бағытталған (объектілер бойынша) туризм ресурстарды тұрақты пайдалануды
қалай болса солай жүргізу, қажетті басқару мен жоспарлаудың жоқтығына
қарамастан дамуы мүмкін. Мұндай тәжірибе экотуризм терминінің беделін
түсіреді. Туристік технологиялық тізбектің (транспорт, тұрмыстық қызмет
көрсету және туризм объектілерімен танысу бойынша қызметтер) тік
интеграция деп аталатын жағдайдағы қоршаған ортаға деген әсерді бағалау
үшін осы үш буынды есепке алу керек. Мысалы, транспорттық қызметтерді
табиғи бағытталған туризмге жатқызу оңай емес. Дәстүрлі түрде тұрақты деп
есептелетін туризм болашақта жорамалданбаған теріс салдарға әкелуі мүмкін
сол себепті жоғарыда аталған екі тәсілді үйлестіру керек 1 кестеде тұрақты
дамудағы экотуризмнің ролін бағалау үшін экологиялық терминін
түсіндіретін туризм көрсетілген.
Алынатын пайда ресурстарды жаңарту (сақтау) және өндіріс үрдісінің
қоршаған ортаға және ресурстардың сапасына теріс әсерін жою кезінде
туризмнің тұрақтылығына қол жеткізуге болады. Әйтпесе ресурстардың
деграциясынан құтылу мүмкін емес. Мұнда қоршаған орта мен ресурстар кең
мағынасында түсіндіріліп, табиғи және антропогендік компоненттерді де
қамтиды [7].
Экотуризмнің ажырамас сипаты - бұл экологиялық білім. Осы екі
аспектті қамтиды:
1) ақпараттық - территориялық табиғат пен мәдениет, экологиялық заңдылықтар
туралы білім алу;
1 кесте
Экотуризм тұрақтылығын бағалау*
Экотуризм объектілері Жабайы табиғат Жасанды табиғат
Туризмнің тұрақтылығының
градациялары
Тұрақты Жағымды Жағымдылығы аздау
Тұрақсыз Жағымдылығы аздау Мүлдем жағымсыз
*Дерек көзі: автормен құрастырылған
2) Этикалық - экологиялық менталитетті қалыптастыру - табиғат пен дәстүрлі
мәдениетін құрметтеу, оларды сақтау қажеттігін түсіну.
Осылайша, экологиялық туризмнің объектілері болып тірі және өлі
табиғаттың түрлі көріністері, дәстүрлі мәдениет пен мәдени мұралар
табылады. Экотуристердің ұсынатын негізі мақсаттары - объектілерді тану,
табиғатта демалу, спорттық туризм. Бұл туризмнің танымдық және белсенді
демалыспен байланысты элементтерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Экологиялық туризм - соңғы он жылдықта бүкіл әлемде кең таралған,
қазіргі туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұған экотуризмді дамыту бойынша
белгілі халықаралық ұйымдар; жабайы табиғаттың бүкіл әлемдік қоры (WWF),
табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы (JUCN) куә
болады.
Сонымем қатар халықаралық және аймақтық деңгейде экотуризмді дамыту
жөнінде конгресстер, семинарлар, симпозициялар өткізіліп, туризм түрлерінен
экологиялық туризмді таңдаған фирмалар саны өсіп келеді.
Экотуризмнің беделінің өсуі тек қоршаған орта жағдайының
нашарлауымен ғана емес, сонымен бірге адамның тіршілік ортасының жедел
өзгеруімен, жүйке - психологиялық жүйкелері мен байланысты болады.
Кейбір бағалаулар бойынша, әлемдік туризмнің тұтас нарығының 20%-ға
жуығы экотуризмнің үлесіне тиеді екен.
Әдеттегі туризм мен экотуризмнің арасындағы айырмашылық неде?
Біріншіден, экотуризм бұл - табиғи ортасы жақсы сақталған жерлерге
бару. Мұндай жерлерге қорықтар, ұлттық табиғи парктер және т.б. Қорғалатын
табиғи территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм ең таза табиғат тұтынушысы болып табылады.
Экотуристердің табиғатты эксплутациялау технологиясы мынадай: олар пайдалы
ресурстардың көп бөлігін көру арқылы (табиғи көрікті жерлерді көру,
пейзажға сүйсіну, өсімдіктер мен жануарлар әлемін бақылау), есту арқылы
(құстардың әнін, судың сылдырын, жапырақтардың сыбдырын), иіс сезу арқылы
(ормандар мен шалғындардьң иісі), сезу арқылы (өзен суының салқындығы)
алады. Осы себепке байланысты экотуризм әлемнің ерекше қорғалатын табиғи
территориясы ЕҚТТ шегінде табиғат - ресурстарын пайдаланудың жалғыз түріне
айналды.
Үшіншіден, экотуризм ЕҚТТ-дағы туристік тәртібін қатаң регламенттеп,
тәртіптің аса қатаң ережелері (турист гид-аудармашымен бірге арнайы жолмен
жүру керек, өсімдіктерді жұлмау керек, шуламауы тиіс және т.б.) айқындайды.
Оларды орындау экологиялық туризмнің сәтті дамуының шарты болып табылады.
Төртіншіден, экотуризм ұлттық салт - дәстүрлерді жандандыруға
себепші болатын ұлттық өнер түрлерін, қолөнерді дамыту арқылы, сонымен
қатар қызмет көрсетуші персонал ретінде жұмыс істейтін жергілікті
тұрғындардың тұрмыс халін жақсарту мүмкіндігін береді. Мұның бәрі
халыққа белгілі бір табыс әкелетін, оның әлеуметтік - экономикалық дамуына
себепші болады [16].
Экотуризмнің жаппай туризмнен ерекшеленетін өзгешіліктер сияқты
экотуристер де жаппай туристерден ерекшеленеді. Жаппай туристер жеке
немесе ұйымдасқан түрде атақты жерлер, көп жағдайда өз елі шегінде
саяхаттайды. Ал экотуристер адам көп өзгеріс енгізбеген жерлерге
барады, олар шектелген қолайлылыққа және саяхаттың қарапайым шарттарына
төзімдірек келеді.
Бірқатар авторлар экотуристерді мүдделерінің деңгейіне байланысты
топтастырады; Мысалы, Lindberg (1991 жыл) экотуристердің 4 тобын бөліп
көрсетті:
- бірінші топқа табиғат өмірін зерттеумен айналысатын ғылыми
зерттеушілер, білім мекемелерінің мүшелері жатады;
- екінші топты берілген жердің тарихын тану, жабайы табиғаттың
өмірін бақылау мақсатында қорғалатын табиғи территорияларға сапар шегетін
туристер құрайды;
- үшінші топқа ерекше саяхат жасау үшін табиғаттың алыс түкпірлеріне
баратын адамдар жатады;
- төртінші топқа табиғатқа баруды үлкен сапалардың ажырамас бөлігі
деп санайтындар жатады.
Экологиялық туризм кеңістік құбылыс ретінде түсіндіріледі. Оның
дамуы экологиялық маршруттар өтетін жерлердегі халық қоныстанған жерлердегі
инфрақұрылымының жақсаруына, халықтың жұмыс бастылығының өсуіне себепші
болады. Нәтижесінде табиғатты қорғау қорының тұрақты көзіне айналады.
ЕҚТТ-ң қолдауымен экотуризм табиғатты қорғауға үлкен үлес қосады, бұл
ғаламдағы экологиялық теңдікті ұстап тұруда үлкен орын алады. Бірақ табиғи
территорияларына тек өндірістің дамуы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге
туризмнің қарқынды дамуына байланысты келушілердің қаптауы нәтижесінде
ластану қаупі туындап отыр.
Қайталанбайтын үрдістерді туындататын экологиялық дағдарыс табиғи
сұлулықтың тез жойылуына себепші болады. Руссо дұрыс айтқан: адамның қолы
тигеннің бәрі өз құндылығын жоғалтады. Жабайы табиғаттың сұлулығы тек
қорықтарда, ұлттық парктерде, қорғалатын ландшафттарда, аймақтық
ландшафттық парктерде және т.б. қорғалатын аймақтарда қорғалатындай күн
туады. Бұның сирек және жоғалуға жақын өсімдіктері мен жануарлары бар
қайталанбас ландшафттарды қорғау міндеті қойылса, бүгінгі күні -
экологиялық туризмді дамытуға негіз болатын, табиғи ландшафттардың
рекреациялық, мәдени - тарихи қасиеттерін дамыту және қалпына келтіру
міндеттері қойылған.
Сонымен бірге қатаң қорғалатын жерлерде сақталған табиғаттың бүкіл
қайталанбас ерекшелігін адамдарға көрсетіп, соның мысалында адамдарды
табиғатты мәпелеп ұстауға тәрбиелеу керек.
Қазіргі туризмнің барлық түрлерінің ішінде экологиялық туризм ғана
жоғарыда аталған міндеттерді шешуге қабілетті. Туризмнің бағыттарының бірі
бола отырып, экологиялық туризм қоршаған ортаға аса жақын. Сондықтан ол
адам-табиғат жүйесіндегі дұрыс қатынастарды қалыптастырудың жалғыз
байланыстырушы буыны болып табылады.
Мысалы: АҚШ-тың қорықтары мен ұлттық парктерінде келушілердің
ландшафттық эстетикалық түсінуін жақсарту үшін табиғатты түсіндірудің
арнайы әдістемесін әзірледі. Оның көмегімен қорық немесе ұлттық
парк қызметі келушілерге парктің, оның табиғи және мәдени ортасының
тілін аударып береді.
Экотуризм экологиялық білімі мен тәрбиесіне себепші болады.
Экотуризмдегі экологиялық білім беру және тәрбиелеу үрдісінің
ерекшелігі: ол өнегелі ғибратты емес, ақпаратты, қоршаған ортадағы мінез -
құлық нормаларын мәжбүрлі емес негізде құрылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм сирек және жойылып
бара жатқан өсімдіктер мен жануаларды қорғаумен байланысты.
Экологиялық туризмде экономикалық даму перспективалары бар екендігін
атап өткен дұрыс. Туристік ағымның өсуі әлемдік шаруашылыққа экономикалық
интеграциялануда өз үлесін қосады: ғаламның ресурстарын аса тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін үрдіс.
Экологиялық туризм адам мен табиғат арасындағы дұрыс қатынасты
қалыптастыруға себепші болумен қатар туристерді қабылдаушы ел үшін шетелдік
валюта түсімінің бір көзі болып табылады.
Экологиялық туризмнің географиясына келсек, ол дәстүрлі туризмнің
географиясынан ерекшеленеді. Негізгі халықаралық туристік ағымдар дамыған
елдерден дамушы елдерге бағытталады. Соңғысының туризм саласында
экологиялық туризмнің үлесі жоғары, себебі Еуропа мен Солтүстік Америка
елдерінде ішкі экотуризм кең таралған.
Экологиялық туризм табиғи объектілермен бірге, туристердің
мүдделері шеңберіне мәдени және архитектуралық мұра объектілерін,
тұрғындардың мүдделерінің қанағаттандырылуын қамтиды.
Экологиялық туризмді тұрақты туризм деп сипаттауға болады. Себебі
экотуризм – бұл жақсы сақталса әрі табиғи жағдайы жақсы жерлерге тек
табиғи, мәдени-тарихи жерлермен танысу үшін ғана емес, сонымен бірге
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін жақсы күйде сақтаумен байланысты сапарлар.
Бұл экотуризмді туризмнің басқа түрлерінен өзгешелейтін басты ерекшелік[2].
Экологиялық туризм жаппай туризмге балама ретінде жиі қарастырылады,
бүгін де ол бүкіл әлемде қандайда бір деңгейде дамып келе жатқан туристік
қызметтің аса динамикалық және преспективті формасы болып табылады. Кейбір
елдерде экотуризм экономиканың маңызды саласы бола отырып, туризмнің ірі
секторы болып табылады, басқа елдерде бұл табиғатты қорғау құралы.
Біздің елде тек экологиялық туризмнің даму перспективалары туралы
ғана айтуға болады Қазақстанның биологиялық және ландшафттық түрлерге бай
және жалпы әлемдік мәнге ие. Сондықтан осы табиғат ескерткіштерін сақтау
үшін, мемлекеттік және мемлекеттік емес, қоғамдық, аймақтық, халықаралық
ұйымдардың, ассоциациясының күш жігерін біріктіру керек.
Республикамызда ЕҚТТ мәртебесі жоқ, қатаң бақылаудағы үлкен ғылыми
табиғат түзу мәніне ие бірқатар қайталанбас табиғат кешендері бар. Халыктың
әлеуметтік - экономикалық жағдайының нашарлауы нәтижесінде, экотуризмді
дамыту мен биологиялық түрлілігін сақтау көзқарасы тұрғысынан құнды
жерлерді шаруашылық қажеттіліктерге беру қауіпі туындайды. Осыған
байланысты Республикамызда Батыс Тянь-Шаньның биотүрлілігін сақтау,
Экотуризмді дамыту мен биотүрлілікті сақтаудағы қоғамның рөлін күшейту
сияқты әртүрлі семинарлар өткізіледі. Мұнда бар актілерге өзгертулер
мен түзетулер енгізіп, жаңа ұсыныстар қабылданады [21].
Жақында ғана пайда болған экологиялық туризм тұрақты дамуға өту
кезінде, болашақта приоритетті бағыттардың біріне айналады.
1. кесте
Экотуризмнің иерархиялық түрлері*
Иерархиялық Дәреже
деңгей
Тип Табиғи – тұспал (ориентированный)
Класстар 1. Қорғалатын аймақтар шекарасындағы, жабайы табиғаттағы
экотуризм
2. Мәдени ландшафт аясындағы, қорғалатын аймақтар
шекарасына кірмейтін экотурлар
Түрлері 1. Негізгі мақсаты бойынша
2. Негізгі объектісі бойынша
Формалары 1. Қатысушылардың жасы бойынша (балалар және ересектер)
2. Олардың денсаулық жағдайы бойынша (тосқауылдармен және
тосқауылсыз)
3. Топтардың саны бойынша (кіші және үлкен)
*Дерек көзі: автормен құрастырылған
Кейбір өзіндік экотурлар антиэкологиялық болуы мүмкін, мысалы:
кейбір өзіндік спорттық және сафари экотурлары.
Соңғы жылдары экотуризмнің құрылымдық дамуы бірнеше тенденцияға
қарайлас.
2. кесте
Экотуризмнің ерекшеліктері мен басты принциптері*
Экотуризмнің өзгешеленетін ерекшеліктері Сәйкес прициптер
1. Белгіленген деңгейден аспайтын рекреациялық Экологиялық және
жүктеме. әлеуметтік – мәдени
Туризмнің дамуы мұқиат жоспарланып, бақыланып, мінездегі келеңсіз
басқарылып отырады. нәтижелерін
Табиғи аймақтарға арналып шығарылған өзін ұстау минимумға әкелу
ережелерін ұстанады.
Туристермен қолданатын көлік экологиялық.
Қоқысты қоғамдық қоқыстыққа тастамай, арнайы түрмен
жиналып, аймақтан алынып экотехнологиялық қайта
өңдеуге жіберіледі.
Аялдайтын орындар мен өртті тек ғана арнайы
жабдықталған жерлерде өткізіледі.
Тірі табиғат объектілерінен жасалған сувенирлерді
сатып алуға болмайды.
Саңырауқұлақтарды, жидектерді, гүлдерді, емдік
өсімдіктерді, әрқандай табиғи сувенирлерді тек ғана
рұқсат етілген жерлерде жинауға болады.
Туристер тоқтайтын қонақ үйлер, кемпингтер, кордондар,
үйшіктер жайлы, өңір ландшафтының тұрақты экологиялық
дамуына әсер етпейді.
Бұл қонақ үйлер мен кемпингтер экологиялық таза құрал
– жабдықтан салынған, ондағы тұғындар тоқ қуаты мен
суды көп жұмсамайды, соның өзінде шығарылымдар
тазартылып, қалдықтар жойылады.
Тұйық экотехнологиялар жақсы қолданыста.
Туристердің тағамы экологиялық таза және пайдалы, оның
ішіндегі рационға жергілікті азық – түліктер қосылады.
Туристік бизнес қорғалатын аймақтар мен табиғи Табиғатты қорғау мен
қорғалатын мекемелерді қосымша қаржыландырумен жергілікті
қамтамасыздандырады. Турға қатысушылар табиғатты әлеуметтік – мәдени
қорғау жұмысына күш жететін үлесін қосты. ортаға көмектесу.
(волонтерлер, балалар эколагерлері және т.б.).
Туристер жергілікті мәдениетке, салт – дәстүрге өмір
тұрмысына құрметпен қарап, оларды түсінуге және
үйренуге ұмтылады.
Туризмнің дамуы Ерекше қорғалатын табиғи
территориялармен (ЕҚТТ) жергілікті халықтың арасындағы
бірлестікті нығайтады. ЕҚТТ – ң қоғамдық беделін
жоғарлату, ЕҚТТ – ң халқаралық байланыстарын кеңейту.
Туристер саяхаттың басталуына дейін табиғат және тур Экологиялық білім
өтетін жердегі ережелер туралы ақпаратты алдын – ала беру және ағарту
алады.
Туристерге жүктелген табиғатты қорғау жауапкершілігін,
ЕҚТТ – да ұстану ережелерін нақты сезінеді.
Турлар мен экскурсиялар міндетті түрде экологиялық –
танымдық компонентін қарастырады.
Турларды мамандырылған гид – экологтар өткізеді.
Бару объектілері қызықты және экологиялық жағымды
табиғи және мәдени ландшафтар.
Бағдарламаға экологиялық оқу жолдары, мұражайлар,
экотехнологиялық шаруашылықтар және т.б. қосылған.
Туристер жергілікті экологиялық мәселелермен және оны
шешу жолдарымен танысады.Туристер қолдарынан келетін
тәсілдермен жергілікті экологиялық мәселелерді шешуге
ат салысады.
*Дерек көзі: автормен құрастырылған
Бір жағынан, экотуризм әртүрлі болып және оның жаңа түрлері пайда
болуда. Басқа жағынан, туристік индустрияның басқа салаларымен ықпалдасуы
өсуде. Экотуризмнің классикалық – табиғат қорғауды ұстанушылар,
экотуристердің кері әсер ықпалының өсуіне алаңдайды және экотуризмді
қорғалатын аймақтардан тыс мәдени ландшафттарға шығаруға шақырады.
Туризмнің курорттық және экскурсиондық көпшілік түрлерінде экотуризмнің
элементтері байқалады, мысалы, ұлттық парктерге, тау шатқалдарына және
басқа да табиғи аймақтарға қысқа уақытқа бару.
Экотуризм концепциясын принциптік топтама түрі ретінде экотуристік
бизнестің дамуы дүниежүзілік тәжірибесі туралы біртектес әдебиеттер
анализінен алынғанын көрсетсе болады.
Экотуризмнің бастама принциптері:
1 Туристердің басты мотивациясы танысу, бақылау, табиғатты аңдау табиғатқа
саяхат, және де жергілікті халықтың мәдениеті мен салт - дәстүрімен танысу
және құрметтеу.
2 Экологиялық және әлеуметтік – мәдени мінездегі келеңсіз нәтижелерін
минимумға әкелу.
3Табиғатты қорғау мен жергілікті әлеуметтік – мәдени ортаға
көмектесу.Экологиялық білім беру және ағарту.
4 Жергілікті тұрғындардың міндетті қатысуы және туристік бизнестен кіріс
пайда көру, оларға табиғатты қорғауға және ұлттық мәдениет дамуына
экономикалық талпыныс тудырады.
5 Экономикалық тиімділік және барылатын аймақтардың дамуына тұрақты үлес
қосу.
Жоғарыда көрсетілген принциптер бойынша, турлардың қайсысы
экологиялық, қайсысы емес екендігін анықтауға болады.
1.2 Экотуризмнің туризмнің басқа түрлерімен қатынасы
1993 жылы мексикандық ғалым Гектор Цебаллос – Ласкурейн әдеби
айналымға экотуризм терминін енгізгеннен бері, 30 – дан астам қандайда
бір онымен қатынасы бар ұғым мен терминдер бар. Қазіргі таңдағы солардың
ішіндегі әйгілісі:
Табиғи туризм (nature tourism, nature-oriented tourism) – ландшафттар,
рельефтер, су, өсімдік және жабайы аңдарды қоса [29].
Туристік саяхаттар - бұл адамның белгілі бар қажеттіліктерін
қанағаттандыру әдісі. Адамның қоршаған ортасын тану үрдісі саяхаттармен
тұрақты байланыста болатындығын атап өту керек.
Қозғалыс - туризмге тән қасиет. Сонау ерте заманның өзінде саудалық
байланысты орнату қажеттігі адамдарды бейтаныс жерлерге саяхаттауға
итермелейді. Мұндай саяхаттар сауданың дамуы, қатар қоғамдық еңбек
бөлінісінің тереңдеуі, адамдардың қоршаған әлемі туралы танымының кеңейуіне
ықпал етеді. Үлкен масштабтағы әлемдік шаруашылық байланыстардың
белсендендірілген халықтың қозғалысын ұлғайтып, туризмнің, дамуының
жеделдеуіне себепші болады.
Миллиондаған адамдар жаңа жерлерді көру, табиғаттың сұлулығына
тамсану, таудың таза ауасымен немесе орман ауасымен демалу, ұлттармен
қатынасын байыту, қалаларды, мәдениет пен өнердің көп ғасырлық
ескерткіштерін көру мақсатында саяхаттайды. Бүгінгі әлемде белгілі бір
деңгейде туризмде билік етпейтін ел жоқ. Жыл сайын 4 милиардтан астам
адам өзінің кем дегенде 5 – 6 күндік уақытын өзінің тұрғылықты жерінен тыс
өткізеді. Осы санның жартысынан көбі демалу мақсатында, ширегінен көп -
ерекшелік мақсатта, 5 – 6% -халықаралық конгерестер, симпозиумдарға
қатысушылар, 10 – 15% - өздерінің туған - туыстарына бару мақсатында
саяхаттайды[3].
Осылайша, туризм қазіргі адамның тұрмысына тығыз әсер етеді.
Қоғамның өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдайына әсер ете отырып,
ол одан әрі күрделі және көпқырлы құбылысқа айнала түседі. Сондықтан осы
зерттеу кешенді жан – жақты тәсілдерді талап етеді. Бүгін де онымен
географтар, экологтар, экономистер, социологтар, архитекторлар, дәрігерлер
және білімнің басқа салаларының мамандары айналысуда. Дегенмен, туризм –
бұл көп жағдайда кеңістік құбылыс, ол кеңістік көріністегі табиғи және
әлеуметтік үрдістерді қарастыратын географиямен тығыз байланысты.
Туризм ұғымы кең мағыналы әрі сыйымды болып табылады.
Әдебиеттерде оның түрлі анықтамаларын кездестіруге болады. Үлкен кеңістік
энциклопедиясында туризмге келесі анықтама берілген: Бұл бос уақыттағы
саяхат сапар белсенді демалыстың бір түрі. 1963 жылы Халықаралық туризм
мен сапарлар бойынша. БҰҰ-нің Римдегі конференциясында Бүкіләлемдік
Туристік Ұйымының (БТҰ) танымал анықтама қабылданды. Соған сәйкес: Туризм
- бұл адамдардың өздерінің тұрғылықты жерінен сауықтыру, бос уақыттағы
мүшелерді қанағаттандыру немесе кәсіби іскерлік мақсатта уақытша кетудің
барлық формаларының орта атауы.
Туризмнің атағы тек оның демалыстың барлық түрлерінің ішіндегі ең
әмбебаптылығымен ғана емес, оның адамның әртүрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру мүмкіндігін беруімен түсіндіріледі. Бұл дегеніміз,
туризмнің мемлекеттік және экономикалық көзқарастар тұрғысынан маңызы зор,
ел экономикасының дамуына оң ықпал етеді [2].
Қазіргі әлемде туризм әр түрлі елдер арасындағы мәдени алмасу
жұмысында оң орын алады. Оны дамыту өнеркәсіп дамыған, дамушы елдердегі
маңызды әлеуметтік - экономикалық проблемеларды шешуге себепші болады.
Әсерлердің импорты мен экспорты халықтың жұмысбастылығының басты көзі болып
табылады. Әлем көшбасшылары туризмнің дамуын XX ғасыр стратегиялық және
экономикалық жоспарда приоритеті жоғары деп есептейді. Әлемдік экономиканың
бірден – бір саласы туризм сияқты тұрақты емес.
Әлемнің көптеген елдерінде ол мемлекеттің ұлттық табысының деңгейі
мен құрылымына, оның төлем балансына маңызды ықпал етеді. Туризм - бұл
туристік фирма үшін де, мемлекет үшін де табысты бизнес, мемлекет оның
дамуына өз саясаты арқылы себепші болады.
Туризмге деген қызығушылық кеңірек масштабта арта бастады.
БҰҰ-ң жорамалы бойынша халықаралық туристік сапалар саны 2010 жылы –
1 миллиард, ал 2020 жылы – 1 миллиард 600 миллионға жетеді дейді.
Халықаралық туризм дамуының жобаланған динамикасы туризмнің атағы
одан әрі өсе түсетіндігіне куә болады. Қазіргі туризмнің жаңа әрі қарқынды
дамушы бағыттарының бірі болып экотуризм табылады.
Экотуризм, туристік қызметтің дәстүрлі түрлеріне қарағанда келесі
белгілермен сипатталады:
- экотуризмнің негізгі объектілері ретінде қайталанбас табиғи көрікті
жерлердің болуымен;
- туристік индустриясының жоспарлы дамыту негізінде табиғи және мәдени
потенциялының сарқылмай пайдалануымен;
- экотуризмнің басты міндеттерінің бірі болып табылатын экологиялық ойлауды
қалыптастыру және экологиялық білімді ұйымдастыру.
Бүгінгі туризм әртүрлі формалар мен қатынастарда байқалып, оны
жіктеудің қажеттігін туындатады.
Туризмді жіктеу туризм индустриясын жоспарлау мен территориялық
ұйымдастыруда үлкен мәнге ие.
Жіктеудің мәні: әртүрлі типтері бойынша келу туризмі, шығу туризмі,
ішкі туризм түрлерін бөліп көрсету.
4 кесте
2008 – 2009 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасына туризм типтері
бойынша қызмет көрсетілген келушілер саны *
Қызмет Соның ішінде
көрсетілген Барлығы
субъектілер (мың.адам)
атаулары
Келу туризміШығу Ішкі
(мың.адам) туризмі туризм
(мың.адам) (мың.адам)
Барлығы 10999,8 4291,0 3915,0 2793,8
Туристік фирмалар292,7 31,3 154,9 106,5
Жеке кәсіпкерлер 62,3 1,9 15,2 45,2
Орналастыру 1034,2 219,7 - 814,5
объектілері
Санаторлық-курорт165,9 55,3 - 110,6
тық мекемелер
Мәдениет 2330,8 776,9 - 1553,9
мекемелері
*Дерек көзі: Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту жөніндегі жетекшілік
Туризмді келесі көрсеткіштер бойынша жіктеуге болады: қозғалыс
әдістері, мақсаттары, ұйымдастыру сипаты, сапардың мерзімі мен ұзақтығы,
қатысушылардың жасы мен әлеуметтік топтар, туристік ағындардың
қарқындылығы, қаржыландыру көзі, сапардың қашықтығы, маршруттарда
туристерді орңаластыру әдістері және т.б.
Туризмнің түрлері мен типтері алуысу түрлері. Олар бірқатар
факторларға байланысты, әсіресе:
а) бос уақыттың болуы және ұзақтығы;
б) адамдардың жасы, жынысы, денсаулық жағдайы, рухани даму деңгейі, жеке
талғамдары мен материалдық жағдайы;
в) табиғат жағдайдың әртүрлілігі мен маусымдығы;
г) орын алмастыру құралдарының болуы.
Туризмнің әрбір түрлі өзіндік қажеттіліктерімен сипатталып, осы
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қызметтердің белгілі бір жиынын
қамтиды.
Туристік ағымның сипаты мен мақсаты бағыты көзқарасы тұрғысынан
туризмді келесі класстарға бөледі:
1. Ішкі туризм (түрлерімен) - жергілікті, аймақтық және аймақаралық - бұл
азаматтардың шекарадан тыс шықпай, өз елінің ішінде саяхаттауы.
2. Халықаралық (шетелдік) туризм (түрлерімен) - континентшілік, континент
аралық және жер шарын айнала саяхаттау - бұл азаматтардың өз елі
шекарасынан тыс, бір елден басқа елге саяхаттауы. Шетелдік туризм – бұл
шетелдік азаматтардың туристік мақсатпен басқа елге келуі. Мұндай бөліну
халықаралық туризмнің тағы басқа екі түрімен – шығу және кіру – байланысты,
олар туристік ағымның бағытына байланысты ажыратылады. Бір турист бір
уақытта кіруші және шығушы болып жіктелуі мүмкін емес Туристің саяхаттау
мақсатында тастап кететін өз елі мен оның келетін елі ажыратылады. Бірінші
жағдайда - шығу, екінші жағдайда - кіру туризмі туралы сөз қозғалды [21].
Қазіргі туризмде жіктеуде саяхаттың мақсаты маңызды орын алады, ол
өз кезінде туристік материалдың мүмкіндіктерімен, оның денсаулық
жағдайымен, жасымен, кәсібімен, мәдени деңгейімен анықталады. Алайда,
саяхаттай отырып, турист өз алдына бірқатар мақсаттар қояды. Бірақ туристің
жеке қажеттіліктеріне сәйкес, олардың біреуі басым болады.
Қазіргі туризмді жіктеу туристік шаруашылықты территориялық
ұйымдастыру оның туристік қызметтің жеке түрлеріне деген сұранысын анықтау
және т.б. бірқатар проблемаларды шешіп, солардың негізінде туризмнің
материалдық техникалық базасының даму жоспарын әзірлейді.
Қазіргі туризмді жіктеуде экологиялық туризм экскурсиялық туризм
шегінде қарастырылады. Ал экскурсиялық туризм - бұл табиғи, тарихи – мәдени
көрікті жерлермен танысу мақсатындағы сапарлар, ол экологиялық туризмге де
тән.
Жоғарыда атап өткеніміздей, экологиялық туризм - бұл табиғи күйінде
жақсы сақталған жерлерге саяхаттау, бірақ басты назардың объектісі болып
жабайы табғат табылатын сапарлардың жеке категориясын бөліп көрсету мүмкін
емес.
Сондықтан көптеген авторлар экотуризмді өзінің мүдделері мен
қаржылық қолдануында жергілікті халықтың мәдениетін, архитектурасын
дәстүрлерін қамтиды, табиғатқа бағытталған туризм түрінде қарастырады.
Осыған байланысты экологиялық туризмнің бірінші түрін бөліп көрсетеді:
табиғи, жасыл, агротуризм. Фототехника мен фототехнологияның кең дамуы
фототуристердің қажеттігін қанағаттандырады. Саяхаттардың осыған ұқсас
барлық түрлерін келесі аталған жағдайларға экологиялық туризм ретінде
қарастырсақ қателеспейтін шығармыз.
- жабайы табиғат объектісінің басымдығы және оларға ұқыпты қарау;
- табиғи экожүйелердің тереңдігін сақтау үшін туризмнен түсетін табысты
міндетті пайдалану бағытын қолдау.
1993 жылы мексикандық ғалым Гектор Цебаллос – Ласкурейн әдеби
айналымға экотуризм терминін енгізгеннен бері, 30 – дан астам қандайда
бір онымен қатынасы бар ұғым мен терминдер бар. Қазіргі таңдағы солардың
ішіндегі әйгілісі:
Табиғи туризм (nature tourism, nature-oriented tourism) –
ландшафттар, рельефтер, су, өсімдік және жабайы аңдарды қоса, өзгермеген
табиғи ресурстарға тәуелді туризмнің қандайда бір түрі. Экотуризмнің
табиғи туризм түсінігінен айырмашылығы тек ғана туристердің мотивациясына
(жабайы табиғатпен танысу және демалу) және қызмет түріне (сарқырама сумен
түсу, треккинг және т.б.) негізделеді, бірақ мұндай саяхаттардың
экологиялық, мәдени және экономикалық әсері есепке алынбайды. Сондықтан
туризмнің бұл түрі табиғи ресурстарын пайдалану әрқашан рационалды болып
табылмайды (оның мұндай түрлерін айта кетсе болады: жабайы аңдарға аңшылық,
су қоймалары мен таудың ауасын ластандыратын моторлы қайықтар және
джиптармен саяхат) [23].
Экотуризм – бұл комплексті концепция. Өзіне биоәртүрлілікті ұқыпты
қолдануды қосатын және келешек ұрпаққа сақтау, бизнесмендердің
қызығушылығынан басқа, туристік бизнесті жоспарлау және дамуын басқарумен
қоса ол қоғамдық мақсатқа жетуді ойластырады. Барылатын аймақтарға жағымды
экономикалық жағдай жасауға туроператорлар мен жергілікті халықтың бірлесіп
жұмыс істеуі.
Осыдан табиғатқа дәстүрлі турлар ұсынатын туроператорлар мен
экотуризм турларын ұйымдастырушылар арасындағы айырмашылық айқын байқалады.
Біріншілері табиғатты қорғауға немесе табиғи аймақтарды басқаруға өздеріне
ешқандай міндетті алмайды, олар клиенттерге экзотикалық өңірлерге барып
қайту мүмкіндігін және жойылып кеткенге дейінтұрғылықты халықтың
мәдениетімен танысуды жәй ұсынады. Қорғалатын аймақтар және жергілікті
тұрғындармен бірінші рет келіссөздік карым – қатынастар орнатты. Олар
өздерінің бизнесі жабайы табиғатты қорғауға қомақты үлесін қосуға,
жергілікті мәдениетті сақтауға және жергілікті тұрақтардың ұзақ уақытты
перспективаны дамытуға ұмтылады. Соған қоса олар туристер мен жергілікті
тұрғындардың арасындағы түсініспеншілікті жақсартуға тырысады. Экотуризмнің
дамуы көбінесе бизнесмен – туристердің дүние танымдығына, экологиялық
сезінуіне, кәсіпкерлік көрінісіне және патриоттық сезіміне тәуелді болады.
Табиғи туризмнің түрлері ретінде тағы да биотуризм (wildlife
tourism) және жабайы табиғатқа саяхатты бөліп көруге болады, мақсаты жеке
түрлерінен толық қоғамдастықтарға дейін және биоценоздар әртүрлі тірі
табиғат обьектілері болуы мүмкін.
Сонымен, табиғи туризм – бұл концепция емес, әсері жағымды да
жағымсыз болуы мүмкін туризмнің нақты түрлері.
Экотуризмді жиі оқиғалық (adventure tourism) туризммен
байланыстырады. Бірақ, оқиғалық туризм әрқашанда экотуризмнің бөлігі
болмайды. Оқиғалық туризмнің көбісі экологиялық критерилерге сәйкес
келмейді, әсіресе табиғи ресурстарды рационалды қолдану аспектісінде. Мысал
ретінде антиэкологиялық түрлерін айтып кетсе болады: спорттық және сафари –
турлар, яғни тірі олжа аулаумен немесе қандайда бағамен болмасын спорттық
жетістіктерге жету үшін, өткелдерден өтуге кесілген ағаштарды қолдану.
Әсіресе антиэкологиялық болатын, өкінішке орай Қырғызстанда дамып келе
жатқан тік ұшақпен аңшылық.
Жасыл ауылдық туризм немесе агротуризм (agrotourism), әсіресе Батыс
Еуропа мен Солтүстік Америкада әйгілі, – ауылдық аймақта демалу
(ауылдарда, қыстақтарда, ыңғайлы крестьяндық үйлерде). Туристер бір уақыт
табиғат аясындағы ауылдық сипатта өмір сүреді, ауыл тұрғындарының мәдени
құндылықтарымен, қол өнерімен, ұлттық әндер және билермен, жергілікті салт
– дәстүрмен танысады, дәстүрлі ауылдық еңбекке, халықтық мерекелер мен
фестивальдарға қосылады. Осының нәтижесінде агротуризм мінездемесі бойынша
экотуризмге ең жақыны болып табылады.
Жасыл туризм (green tourism) экологиялық әдістер мен өндіріс
технологиясын туристік индустрияда қолдану ұғымдалған. Неміс тілдес елдерде
экологиялық деген сөз сирек қолданылып, жасыл деген түсінікті туризмде
мүлдем қолданбайды. Бұл жерлерде ең көп ауқымды қолданатын терминдер Жайлы
туризм (Sanfter Tourismus), немесе экологиялық және әлеуметті
жауапкершілікті туризм.
Бірнеше авторлардың пікірі бойынша, жайлы туризм түсінігі жасыл
туризмге сыбайлас болып, табиғатты пайдалану мен мінезделеді. Ол туризмнің
әртүрлі сфераларын – қонақ үй шаруашылығын ұйымдастырудан бастап, әуежолдар
және көліктің басқа түрлері, қорғалатын табиғи аймақтардағы турларға дейін
қамтиды. Жайлы туризм дамуындағы маңызды құрамдас бөлігі салықтық жүйе
болып табылады, өйткені пайданың бір бөлігі табиғи экожүйенің дамуы мен
сақталуына бөлінуі тиіс – бұл туристік бизнестің негізгі ресурстық қоры.
Салық жүйесін жетілдіру мен оңтайландыру мәселесі біздің елдеде бар[4].
5. кесте
Р. Юнгк бойынша жайлы және қатаң туризм ерекшеліктерін салыстыру*
Жайлы туризм Қатаң туризм
Жеке және жанұя турлары, достармен Бұқаралық
бірге саяхат
Ұзақ уақытты саяхаттар Қысқа уақытты саяхаттар
Баяу және жылдамдығы орта көліктер Жылдам көліктер
Асығыс шешімдер Алдын – ала мақұлданған бағдарлама
Ішкі мотивация Сыртқы мотивация
Баратын ел мәдениетіне сәйкес өмір Өз өмір стилін әкелу (импорт)
стилі
Әсерлер Көрікті жерлер
Белсенділік және әртүрлілік Жайлылық және селқосдық
Саяхаттың мақсаты ретінде мемлекетті Саяхатқа алдын – ала зерделілік
алдын – ала қарастыру дайындық үлкен емес
Қарсы алушы елдің тілі алдын – ала жәйТурист қарсы алушы елдің тілін
ғана деңгейде болсада оқытылады білмейді және білуге ұмтылмайды
Саяхаттаушы жаңа мәдениетті таниды Туристке қызмет ету керектей, ол
елге қожайын сезіммен келеді
Сатып алу – бұл достар мен Пайдалы немесе стандартты сатып
туысқандарға естелік сыйлықтар алулар
Саяхаттан кейін жаңа білім, көңіл –күйСаяхаттан кейін тек ғана стандартты
және естеліктер сувенирлер
Саяхаттаушы табиғатты суреттейді Турист табиғат суреті бар
немесе фотоға түсіреді открыткаларды сатып алады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz