Қолма-қолсыз есеп айырысу жайлы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҚОЛМА.ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ақша айналымы мен ақша қаражатының қалыптасуы және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қолма.қолсыз есеп айырысу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Банкаралық корреспонденттік қатынастар. Корреспонденттік
шоттарды ашу тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2. «ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
ҚОЛМА.ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қалыптасуы мен қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қаржылық жағдайы
мен қолма . қолсыз есеп айырысуы сараптына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қолма . қолсыз
есеп айырысудың электронды нысандарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3. ҚОЛМА.ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАҢА НЫСАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.1 Банктің қолма.қолсыз есеп айырысу қызметін қамтамасыз ету жолдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Қолма.қолсыз есеп айырысу сапасын жетілдіру және тиімді
банктік қадағалау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
1. ҚОЛМА.ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ақша айналымы мен ақша қаражатының қалыптасуы және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қолма.қолсыз есеп айырысу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Банкаралық корреспонденттік қатынастар. Корреспонденттік
шоттарды ашу тәртіптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2. «ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
ҚОЛМА.ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қалыптасуы мен қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қаржылық жағдайы
мен қолма . қолсыз есеп айырысуы сараптына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 «Қазақстан Халық Банкі» Акционерлік қоғамы қолма . қолсыз
есеп айырысудың электронды нысандарының қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3. ҚОЛМА.ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАҢА НЫСАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.1 Банктің қолма.қолсыз есеп айырысу қызметін қамтамасыз ету жолдарын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.2 Қолма.қолсыз есеп айырысу сапасын жетілдіру және тиімді
банктік қадағалау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің Қазақстан халқына "Қазақстан - 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы" Жолдауында: “20-ғасырдың 90-жылдары республика экономикасында орын алған дағдарыстың себептерін ашу, оны жеңудің жолдарын анықтау керек” деп айтылған. Радикалдық саяси және экономикалық әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс қолма-қолсыз есеп айырысу саясатын еңгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан, микро деңгейіне жылжытуға септігін тигізеді. /1/
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, қолма-қолсыз есеп айырысу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады. /2/
Қаржы қозғалысының ұдайы өндіріс үрдісі мен оның өндіріс, таратылым, айырбастау шарпары іспеттес құрылымдық бөліктерінің негізі ақшалық қатынастар саласының нақты даму мүмкіндіктерін айқындап, оларды басқаруды дамытады.
Нарықтық экономика жағдайларында халық шаруашылығын басқаруды жетілдіру қаржы механизмін қайта құруды талап етеді. Бірінші кезекте ақша айналымы жүйесіндегі қаржылық қатынастарды зерттеу мәселесі тұрады. Бұл мәселе күрделі әрі функционалды құрылымды, қоғамдық азық-түліктің қозғалысын анықтап, таратылымдық қатынастарды белгілейді. Ақша айналымына тән жүйелік суреттеу мүмкіндігіндегі тұтастық пен тұйықтық жеке қаржылық ағымдардың азық-түліктің түрлі даму кезеңдеріндегі материалды-заттық қорларының негізін қалайтын қатынастарды ескеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, қолма-қолсыз есеп айырысу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады. /2/
Қаржы қозғалысының ұдайы өндіріс үрдісі мен оның өндіріс, таратылым, айырбастау шарпары іспеттес құрылымдық бөліктерінің негізі ақшалық қатынастар саласының нақты даму мүмкіндіктерін айқындап, оларды басқаруды дамытады.
Нарықтық экономика жағдайларында халық шаруашылығын басқаруды жетілдіру қаржы механизмін қайта құруды талап етеді. Бірінші кезекте ақша айналымы жүйесіндегі қаржылық қатынастарды зерттеу мәселесі тұрады. Бұл мәселе күрделі әрі функционалды құрылымды, қоғамдық азық-түліктің қозғалысын анықтап, таратылымдық қатынастарды белгілейді. Ақша айналымына тән жүйелік суреттеу мүмкіндігіндегі тұтастық пен тұйықтық жеке қаржылық ағымдардың азық-түліктің түрлі даму кезеңдеріндегі материалды-заттық қорларының негізін қалайтын қатынастарды ескеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан 2006ж. 2 наурыз 4 – 5 бб
2. «Қазақстан Республикасының Конституциясы туралы» ҚР Президентінің 1995 ж. 30 тамызындағы Жарлығы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлімі)//2000 ж. 28 қаңтар, 293 бап (толықтырулар мен еңгізулерді қоса)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 1999 ж. 16 тамызындағы «Екінші деңгейлі банктерді несиелендіру бойынша құжаттарды жүргізу ережелерін бекіту туралы» №276 Қаулысы
5. Қазақстан Республикасындағы «Банктер мен банктік қызмет туралы» 1995 ж. 31 тамызынан № 2444 Заңы
6. Банктік қадағалау бойынша Базельдік комитеттің Хаты «Банктік қызметті тиімді қадағалаудың принциптері» 1997 ж. IV бөлім «Банктік қадағалаудың ағымдық пәні»
7. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 30 наурыздағы «Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы
8. «Банк және банк қызметтері туралы» Қазақстан Республикасы Заңы. 1995 жыл, 31 тамыз, Алматы.
9. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасы заңы. 1996 жыл, 24 желтоқсан, Алматы.
10. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 27 желтоқсан 1994ж.
11. «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» заңы, 28 сәуір 1997ж., Алматы.
12. «Төлемдер мен ақша аудару туралы» Қазақстап Республикасының заңы, 29 маусым 1998ж., Алматы.
13. Банктер және банктік операциялар: ЖОО арналған оқулық\ проф.Е.Ф.Жукованың редакциясымен.-М.:Банктер және қорлар, ЮНИТИ, 1997.-4716.
14. Банк ісі \Сейітқасымов Г., Алматы, 2005
15. Банк ісі\ ред.О.И.Лаврушина.-М.: «Роспотребрезерв»,1992.-4326.
16. Банк ісіне кіріспе: Оқу қүралы проф.Г. Асхауэр.-М.: 1997.-6276.
17. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Қағидалары, проблемалары және саясат.-2т.: Агыл.тіл.ауд. Т.1.-М.: Туран.-1996.-4006.
18. Усоскин В.М. Қазіргі заманғы коммерциялык банк:басқару және операциялар.-М.:ИПЦ «Вазар-Ферро», 1994.-3206.
19. Қаржы. Ақша айналымы. Несие.:ЖОО арналған оқулық\ ред.проф.Л.А.Дробозина.-М.Қаржы, ЮНИТИ, 1997.-4796.
20. Захаров В.С, Коммерциялық банктер: проблемалары мен даму жолдары\\Ақша және несие.-1997.-№9-9-136.
21. Қазақстан Республикасының банк құқығы. Оқу кұралы. Алматы. Жетіжарғы. 2002ж.
22. Қазақстан Ұлттық Банкінің Жаршысы №47-49, 2005.
23. Крагусов Ф.С. Банк есеп-шотының құқығы туралы\\Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасы. 10 басылымы.-Алматы: ТОО Баспа, 2004.-746.
24. Лунц Л.А. Ақша және азаматтық құқықтағы ақша міндеттемесі.- М.:Статут, 199.2916.
25. Флейшиц Е.А. Есеп айырысу және несиелік құқықтық қатынастар.-М.: 1956.-83-846.
26. Олейник О.М. Банк құқығының негіздері: Лекция курстары.- М.:Юристъ,1997.-98-99б.
27. Банк қызметін құқықтық реттеу. Ред. проф. Е.А. Суханова. М.: «ЮрИнфоР» оқу-кеңестік орталығы, 1997.-776.
28. Г.Марченко Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі\\Қазакстан банктері №1-12 2005 жыл.
29. Нұрсейіт Н. Банктік несиелуді кеңейту\\Аль Пари №6 2005ж.
30. Долан, Кембелл. Ақша, банк ісі және ақша-несиелік саясат.М.,Л., 1999ж.
31. Ақша айналымы және капиталистік елдердегі несие. ЖОО арналған оқулық/ред.Л.Н.Красавина.-М.: «Қаржы», 1977.-3446.
32. Дробозина Л.А., Можайсков О.В. Англияның қаржылық және ақша-несиелік жүйесі.-М.:Қаржы, 1976.-3266.
33. Ақша мен несиенің жалпы теориясы: ОқулықУред.Е.Ф.Жукова.- М.:Банктер мен қорлар, ЮНИТИ, 1995.-3046.
34. Иванов А.Н. Америкапдық банктердін, төлем қызметтері\\Ақша және несие.-1997.-№9.-58-64б.
35. «Қазақстан Халық Банк» АҚ қаржылық есебі
2. «Қазақстан Республикасының Конституциясы туралы» ҚР Президентінің 1995 ж. 30 тамызындағы Жарлығы
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлімі)//2000 ж. 28 қаңтар, 293 бап (толықтырулар мен еңгізулерді қоса)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің 1999 ж. 16 тамызындағы «Екінші деңгейлі банктерді несиелендіру бойынша құжаттарды жүргізу ережелерін бекіту туралы» №276 Қаулысы
5. Қазақстан Республикасындағы «Банктер мен банктік қызмет туралы» 1995 ж. 31 тамызынан № 2444 Заңы
6. Банктік қадағалау бойынша Базельдік комитеттің Хаты «Банктік қызметті тиімді қадағалаудың принциптері» 1997 ж. IV бөлім «Банктік қадағалаудың ағымдық пәні»
7. Қазақстан Республикасының 1999 ж. 30 наурыздағы «Ұлттық Банкі туралы» № 2155 Заңы
8. «Банк және банк қызметтері туралы» Қазақстан Республикасы Заңы. 1995 жыл, 31 тамыз, Алматы.
9. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасы заңы. 1996 жыл, 24 желтоқсан, Алматы.
10. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, 27 желтоқсан 1994ж.
11. «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналым туралы» заңы, 28 сәуір 1997ж., Алматы.
12. «Төлемдер мен ақша аудару туралы» Қазақстап Республикасының заңы, 29 маусым 1998ж., Алматы.
13. Банктер және банктік операциялар: ЖОО арналған оқулық\ проф.Е.Ф.Жукованың редакциясымен.-М.:Банктер және қорлар, ЮНИТИ, 1997.-4716.
14. Банк ісі \Сейітқасымов Г., Алматы, 2005
15. Банк ісі\ ред.О.И.Лаврушина.-М.: «Роспотребрезерв»,1992.-4326.
16. Банк ісіне кіріспе: Оқу қүралы проф.Г. Асхауэр.-М.: 1997.-6276.
17. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Қағидалары, проблемалары және саясат.-2т.: Агыл.тіл.ауд. Т.1.-М.: Туран.-1996.-4006.
18. Усоскин В.М. Қазіргі заманғы коммерциялык банк:басқару және операциялар.-М.:ИПЦ «Вазар-Ферро», 1994.-3206.
19. Қаржы. Ақша айналымы. Несие.:ЖОО арналған оқулық\ ред.проф.Л.А.Дробозина.-М.Қаржы, ЮНИТИ, 1997.-4796.
20. Захаров В.С, Коммерциялық банктер: проблемалары мен даму жолдары\\Ақша және несие.-1997.-№9-9-136.
21. Қазақстан Республикасының банк құқығы. Оқу кұралы. Алматы. Жетіжарғы. 2002ж.
22. Қазақстан Ұлттық Банкінің Жаршысы №47-49, 2005.
23. Крагусов Ф.С. Банк есеп-шотының құқығы туралы\\Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасы. 10 басылымы.-Алматы: ТОО Баспа, 2004.-746.
24. Лунц Л.А. Ақша және азаматтық құқықтағы ақша міндеттемесі.- М.:Статут, 199.2916.
25. Флейшиц Е.А. Есеп айырысу және несиелік құқықтық қатынастар.-М.: 1956.-83-846.
26. Олейник О.М. Банк құқығының негіздері: Лекция курстары.- М.:Юристъ,1997.-98-99б.
27. Банк қызметін құқықтық реттеу. Ред. проф. Е.А. Суханова. М.: «ЮрИнфоР» оқу-кеңестік орталығы, 1997.-776.
28. Г.Марченко Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі\\Қазакстан банктері №1-12 2005 жыл.
29. Нұрсейіт Н. Банктік несиелуді кеңейту\\Аль Пари №6 2005ж.
30. Долан, Кембелл. Ақша, банк ісі және ақша-несиелік саясат.М.,Л., 1999ж.
31. Ақша айналымы және капиталистік елдердегі несие. ЖОО арналған оқулық/ред.Л.Н.Красавина.-М.: «Қаржы», 1977.-3446.
32. Дробозина Л.А., Можайсков О.В. Англияның қаржылық және ақша-несиелік жүйесі.-М.:Қаржы, 1976.-3266.
33. Ақша мен несиенің жалпы теориясы: ОқулықУред.Е.Ф.Жукова.- М.:Банктер мен қорлар, ЮНИТИ, 1995.-3046.
34. Иванов А.Н. Америкапдық банктердін, төлем қызметтері\\Ақша және несие.-1997.-№9.-58-64б.
35. «Қазақстан Халық Банк» АҚ қаржылық есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ақша айналымы мен ақша қаражатының қалыптасуы және оның
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Банкаралық корреспонденттік қатынастар. Корреспонденттік
шоттарды ашу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..23
2. ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Қазақстан Халық Банкі Акционерлік қоғамы қалыптасуы мен
қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Қазақстан Халық Банкі Акционерлік қоғамы қаржылық жағдайы
мен қолма - қолсыз есеп айырысуы сараптына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..40
2.3 Қазақстан Халық Банкі Акционерлік қоғамы қолма – қолсыз
есеп айырысудың электронды нысандарының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАҢА НЫСАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...55
3.1 Банктің қолма-қолсыз есеп айырысу қызметін қамтамасыз ету жолдарын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..55
3.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу сапасын жетілдіру және тиімді
банктік қадағалау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің
Қазақстан халқына "Қазақстан - 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп -
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы" Жолдауында: “20-ғасырдың
90-жылдары республика экономикасында орын алған дағдарыстың себептерін ашу,
оны жеңудің жолдарын анықтау керек” деп айтылған. Радикалдық саяси және
экономикалық әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына,
өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін
күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың
ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және
көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп
соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті
артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша
деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс қолма-қолсыз есеп
айырысу саясатын еңгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан,
микро деңгейіне жылжытуға септігін тигізеді. 1
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан
экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі
жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, қолма-қолсыз есеп
айырысу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді
мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне
деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады. 2
Қаржы қозғалысының ұдайы өндіріс үрдісі мен оның өндіріс, таратылым,
айырбастау шарпары іспеттес құрылымдық бөліктерінің негізі ақшалық
қатынастар саласының нақты даму мүмкіндіктерін айқындап, оларды басқаруды
дамытады.
Нарықтық экономика жағдайларында халық шаруашылығын басқаруды жетілдіру
қаржы механизмін қайта құруды талап етеді. Бірінші кезекте ақша айналымы
жүйесіндегі қаржылық қатынастарды зерттеу мәселесі тұрады. Бұл мәселе
күрделі әрі функционалды құрылымды, қоғамдық азық-түліктің қозғалысын
анықтап, таратылымдық қатынастарды белгілейді. Ақша айналымына тән жүйелік
суреттеу мүмкіндігіндегі тұтастық пен тұйықтық жеке қаржылық ағымдардың
азық-түліктің түрлі даму кезеңдеріндегі материалды-заттық қорларының
негізін қалайтын қатынастарды ескеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк
жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі Қазақстан Республикасының
заңымен және Конституциясымен тікелей негізделген іс-шаралар атқарады. [2,
4 – бөлім]
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі нарықтық экономикаға көшуінде
қызмет ету тиімділігінің өсуі, инфрақұрылымды қалыптастыруы несиелік
қатынастарын жүзеге асырады және оны іс-жүзіне асуын қадағалайды.
Жеке секторлар бойынша қаржы қозғалысының ерекшеліктері мен азық-түліктің
таратылу кезеңдеріне байланысты шаруашылықтардың қаржылық айналымдарының
тұтас кешені шеңберінде өндірістік және өндірістік емес салалардың ақша
айналымы, тұтынушылар секторының айналымдары, мемлекеттік қаржы жүйесі мен
көрсеткіштер кешенін анықтайтын, банк жүйесінің негізін қалайтын қаржылық-
есеп айырысу, эмиссиялық және несиелік қатынастарды анықтайтын несие
жүйесінің айналымы бақыланады. Әрбір халық шаруашылықтарының ақша ағымы
секторлары барлық қаржы айналымының мазмұнды, негізді бөлігін қарастырады,
сонымен қатар оның басқа да бөлімдерімен тығыз байланыста болады.
Секторлардың ақша айналымдары баға қозғалысының дәрежесі мен оның калыптасу
ерекшеліктеріне байланысты барлық қаржылық айналым қызметінің тиімділігіне
түрлі әсер етеді, және тауар мен баға арасындағы тепе-теңдікті демеу
мақсатында басқару құрылымы арқылы ажыратылады. Баға формасы көрсетілген
азық-түліктің таратылуы мен қайта бөлінуі барлық ақша айналымы қызметінің
объективті негізі болып табылады.
Мемлекеттік қаржы жүйесі таратылушы және қайта құрылушы қаржылық
қатынастарды суреттейтін ақша қозғалысы ағымдарын бақылайды. Сонымен қатар
қаржы жүйесінің қаражаттары халық шаруашылығының төлем қабілетті кейбір
бөлімдерінің қажеттіліктерін қалыптастыруына да қатысады.
Бiрақ Республикадағы банктердiң қызметi әр түрлi факторлардың ықпалынан
аса күрделi жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық
секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының
тапшылығы және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берiлген банктiк несиелер
бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкiншiлiгiнiң төмендеуiнен банктердiң несие
қызметi үшiн жағымсыз салдармен анықталады. Осының салдарынан банктiң несие
портфелi құрылымының төмендеуi, жiктелген активтер бойынша резервтердi
қалыптастыруға шығындардың тез өсуi, таза табыстық жалпы сомасының
қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәттi несие және пайыздық
саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкiн тәсiлдер механизмдерiн
әзiрлеу көмегiмен несие тәуекелдiгiн басқаруға ұмтылады.
Қаржы айналымы жүйесінде тұтынушы сектор ерекше орын алады. Дайын өнімді
пайдалану кезеңінің қаржыландыра отырып, халықтың ақша айыналымы барлық
қаражаттың қозғалысын аяқтайды деуге болады. Халықтың ақша айналымының
негізгі элементі - отбасының ақша айналымы. Отбасы ақша айналымының дәл осы
кезеңінде жалпы экономикалық және қаржы саясатының әлеуметтік бағыты
көрінеді. Осы орайда отбасы бюджетін талдау мен оның көпжақтылығы тұтыну
секторында ақша айналымын зерттеуге негіз бола алады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп
айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп айырысу
барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды. Қолма-қолсыз есеп
айырысу сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруды жүгізу негізінде
жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, коммерциялық банктерде қолма-қолсыз есеп
айырысуын басқару концепциясында - оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық
банктердің банктік жүйенің қалыптасуындағы отандық шарттарында қолма-қолсыз
есеп айырысу операцияларын басқаруды жүзеге асырылған процесі жоқ.
Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: қолма-қолсыз есеп айырысу саясаты
мен процедураларының жақсы дамуы және ақша механизімін жақсы басқару, бұл
жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктің қолма-қолсыз есеп
айырысуын қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- қолма-қолсыз есеп айырысудың қалыптасуын зерттеу;
- банктің басқару жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп айырысу қозғалысын
зерттеу;
- қолма-қолсыз есеп айырысуын қалыптастыру мен басқарудағы
проблемаларды зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Халық Банкі АҚ
қолма-қолсыз есеп айырысуы. Қолма-қолсыз есеп айырысу, банк саясатында
үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.
Зерттеу пәні – қолма-қолсыз есеп айырысу барысындағы тәуекелділік, қарыз
алушылардың түрлері мен ақшалай қатынастардағы қабілеттілігі, қолма-қолсыз
есеп айырысуының мерзімділігі, төлемділігі, валюта түрі және экономиканың
негізгі құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері: Коммерциялық
банктер және олардың ақшаларының айналыс қызметі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, Халевинская А.М.,
Лаврушина О.И., Коробова Г.Г., Тавасиева А.М. оқу құралдары, Деньги и
кредит, Банки Казахстана журналдары.
1. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ
Бұл тарауда қаржы айналымын қарастыра отырып, қолма-қол және қолма-қолсыз
айналымдардың айырмашылығын анықтап алу. Қаржы айналымын түрлерін
қарастырып толық түсінік, есеп айырысудың ең тиімді түріне талдау.
1. Ақша айналымы мен ақша қаражатының қалыптасуы және оның
экономикалық мәні
Өнімдер жиынтығының өндірісі барысында туындайтын көптеген жағдайларға
байланысты қаржы айналымы екі түрге бөлінеді:
өнімдерді өндіру және ақшаға айналдыру үрдісін көрсететін айналым, яғни
тауар есептерімен байланысты айналымдар;
тауарлық емес есептермен айнлысатын айналымдар.
Қаражат қызметі мен есеп айырысу тәсілдерінің ерекшеліктеріне байланысты
қолма-қолсыз ақша айналымдары пайда болады.
Қаржы айналымының негізгі бөлігін қолма-қолсыз айналым құрайды.
Өнеркәсіптер мен ұйымдардың, несиелік мекемелер мен қаржылық ұйымдардың
есеп айырысулары қолма-қолсыз қолма-қолсыз іске асады, яғни клиенттердің
банктардағы несие құжаттары мен өзара талаптарын көрсететін қағаздар арқылы
келісе береді.
Қолма-қол есеп айналым дегеніміз - қолма-қол ақшамен төлем жасау
жиынтығы.
Егер қолма-қолсыз айналымда ақша төлемақы қызметінде қолданылса, қолма-
қолсыз айналымда ақша төлемақы мен келісім құралы ретінде пайдаланады.
Келісім ретінде қолма-қолсыз ақша біріншіден, халықтың бөлшектік саудамен
айналысатын өнеркәсіптермен есеп айырысуында пайдаланады. Тауар базарлар
мен жеке адамдардан қолма-қолсыз ақшаға сатылып алынады. Өндіріс орындары,
ұйымдар мен мекемелер төлемақының сомасы заң бойынша рұқсат етілген шектен
шығып кетпеген жағдайларда қолма-қолсыз ақшаға қажетті тауар сатып алады.
Қолма-қолсыз ақша көбінесе жұмыскерлер мен қызметкерлердің еңбекақысын
төлеуде қоданылады. Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақша зейнетақы, шәкіртақы
мен жәрдемақы төлеуде; банкілердің халыққа тұрғын үй құрылысына және
шаруашылық қажеттіліктерін қанағаттандыратын несиелер беруде; сақтандыру
өтемін төлеуде, т.б. пайдаланады.
Қаржы айналымын қарастыра отырып, қолма-қол және қолма-қолсыз
айналымдардың айырмашылығын анықтап алу қажет. Қолма-қолсыз айналымда ақша
тек төлемақы ретінде қолданылады, сәйкесінше, қолма-қолсыз ақша мен ақша
тек төлем құралы ретінде пайдаланатын бөлігі қолма-қол айналымның негізгі
элементі болып табылады. Олай болса, төлемдік айналым қаржы айналымының бір
бөлігі ғана болып шығады, ал қолма-қолсыз айналым — тек төлемдік айналымның
бір бөлігі.
Жоғарыда келтірілген дәйектерді ескере отырып, төмендегідей қорытынды
жасауны болады: ақша айналымы - ұдайы өсіп отыратын халық сұраныстарын
қанағаттандыру үрдісі мен төлемдік және келісім қызметінде жүретін қолма-
қолсыз ақша қозғалысының жиынтығы.
Қаржы айналымын ұйымдастыру қаржылық шығындармен салыстырғанда табыс
көздерінің үнемі дамуына келіп тіреледі. Бұндай мақсатқа шаруашылық ұйымдар
мен халық арасындағы есеп айырысуды жеделдету арқылы қаржы айналым үрдісін
тездету көмегімен жетуге болады. Есеп айырысу арқылы қаражат өндірістік
қорларға ауысады, табысты ақшалай түрде тіркейді. Осылайша есеп айырысу
қаражат айналымының маңызды бөлшегі болып табылады, ал оның уақытында
аяқталуы өндіріс үрдісін қалыптастыруға шарт болады.
Нарық пен нарықтық қатынастар жағдайларындағы манызды әлеуметтік-
экономикалық мәселелер қатары айналым, төлем және қорлар ретінде қызмет
ететін ақша айналымын белгілейтін ақша қаражатының қалыптасуын зерттеуді
талап етеді.
Қаржы айналымын екі түрде қарастырсақ толық түсінік ала аламыз:
біріншіден, экономикалық айналымға қатысушылардың табыс пен шығын
арасындағы тепе-теңдік байланыстары, екіншіден, банк жүйесі арқылы жүретін
ақша қозғалысы. Сәйкесінше, бұл қаржылық табыстар мен шығындар
көрсеткіштерінің,төлем қабілетті сұраным мен оны қанағаттандыратын
экономиканың жеке секторларының (қаржы өндірісі, өндірістік емес сала,
мемлекеттік бюджет, тұтынушы сектор), сонымен қатар банк жүйесі арқылы
жүретін акта қозғалысының қалыптасуынан көрінеді.
Ақша қаражаты банк есеп-шоттарында сақталады, ал банктар есеп айырысу
операцияларын іске асырады, сонымен қатар төлеушілерге немесе қаражат
алушыларға несие беріп отырады. Алайда, қаржы айналымы толығымен банк
басқармасының нысаны болып табылмайды. Қаржы айналымы қызметінің басты
саласы шаруашылық ұйымдары ақша айналымының қалыптасуы мен таратылуы
шеңберінде етеді. Сонымен қатар банк жүйесі жеке қаражат иелері арасында
пайда болатын экономикалық қарым-қатынастар, эмиссиялық және несиелік
қатынастар өзіндік қатынастар саласын, дәлірек айтқанда еліміздің
экономикалық шекарасы шеңберіндегі банктік несиелеу мен ақша айналымы
заңдарына сәйкес қаражат көздерінің құрылуы мен пайдалану саласын
айқындайды. Бұл банктік несиелеу саласын, есеп айырысу, ақшалық және несие
механизм негізіндегі ақша қаражатының қажетті мөлшері айналымының қалыптасу
саласын басқарады.
Шаруашылықтың қызмет ету саласы тауар ағымдарының біртіндеп ақшаға
айналуын, немесе керісінше ақшаның тауарға айналуын, сонымен қатар, әрбір
уақытта бір жағынан тауар бір жағынан ақша ағымы айналымдарының қалыптасуын
бақылайды.
Ақша ағымы қолма-қолсыз ақша қаражатын анықтайды. Сатылған тауар,
көрсетілген кызмет пен орындалған жұмыс үшін қолма- қол ақша алатын ұйымдар
мен өперкәсіптер қаражатты банктардың есеп-шоттарына тапсыруға міндетті. Өз
кезегіне, өнеркәсіптер мен ұйымдар банк мекемесінен еңбекақы, жәрдемақы,
сапарақы мен т.б. шаруашылық қажеттіліктерді өтеуге колма-қол ақша алады.
Бұл операциялар банктың кассалық бөлімінде іске асады. Банктағы барлық
қолма-қол ақша жиынтығы банктың операциялық кассасы деп аталады. Оның
кұрамына кіріс-шығыс кассалары, операциялық күн аяқталғаннан кейін қолма-
қолсыз ақша қабылдауға арналған кешкі кассалар, каржылық табысты санайтын
кассалар кіреді. Операциялық кассалар саны банктың көлемі мен қызметіне
байланысты.
Қолма-қолсыз ақша қаражаты чектар, вексельдар, карточкалар арқылы іске
асады, операциялар клиенттердің банктардағы жеке есеп-шоттары арқылы жүзеге
асырылады.
Шаруашылық қатынастар - банк қызметінің міндетті шарты. Олар банк
қызметінің тоқтаусыз үрдісін қамтамасыз етеді. Шаруашылық қатынастар бір
жақта қызмет көрсету саласы, екінші жақта клиентер тұрған жағдайда
келісімдік қатынастар арқылы тіркеледі.
Есеп айырысу қатынастары дегеніміз - бір жақ келісімдік міндеттерін
орындаған кезде, екінші жақ белгіленген мерзімде тауарлар мен көрсетілген
қызмет бағасын төлеуге міндетті.
Ақшаны қабыддау мен тарату немесе қолма-қолсыз қолма-қолсыз қаражатты
ерекше формалы кұжаттар арқылы банк шотына тіркейді. Солардың арасында
қолма-қолсыз ақшалы жарна, чек, төлем тапсырысы, есеп айырысу чектері,
талаптар жиынтығы, аккредитивтар кеңінен пайдаланады.
Несие – пайыз төлей отырып ақшаны немесе тауарларды қарызға беру;
экономикалық құн категориясы, ақша-тауар қатынастарының ажыратылмас
элементі.
Несиенің пайда болуы және дамуы капиталдың шыр айналуымен және айналуымен
байланысты. Негізгі және айналым капиталының қозғалыс процесі барысында
ресурстардың босатылуы орын алады.
Несие саясаты несие меңгерудің барлық процесінің негізін жасайды. Несие
саясаты займ беру, рәсімдеу және оларды басқаруға жауапты банк
қызметкерлері негізге алуға тиіс объективті стандарттар мен өлшемдерді
анықтайды. Несие саясаты директолар кеңесінің, заңгерлердің және
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың іс-әрекетінің негізін
бекітіп, сыртқы және ішкі аудиторларға банктегі несие меңгеру сапасы мен
дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Несие саясаты дұрыс құрылып жоғарыдан нақты түрде өткізілгенде және
банктің барлық деңгейлерінде жақсы ұғынылғанда банк басшыларына несие
саласындағы дұрыс стандарттарды сақтауға, керексіз тәуекелдерден қашық
болуға және істі дамыту мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға көмектеседі.
Банк жұмысын бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар банктің қонымды несие
саясаты несие тәуекелдігін дұрыс басқарудың негізі болып табылады деп
есептейді. Ауыспалы кезеңдегі дамушы елдерде несие саясатын көп жағдайда
қаржы билеушілері анықтайды да банктер несие саясатында айқын критерияларды
ұстанбайды және оларды өздері құруға да тырыспайды. Мемлекет қаржы
нарығынан кете бастағанда банктерге дамудың ішкі саясатын белсенді түрде
өздері жасау қажеттілігі туындайды.
Несие берудегі коммерциялық банктердің айырықша ролі банктік
операциялардың негізі болып табылады. Банкирдің жұмысы салым салушылардың
ақшаларын кімге сеніп тапсыруға болатынын шешу. Банктердің бұл функциясы
капитал құрылымындағы ливеражды өсіретін өте маңызды және мейілінше
сезімтал процесс болып табылады.
Банк қандай несиелерді бере алатындығын, ал қандай несиелерді бере
алмайтындығын, несиелердің әр түрінен қанша несие беретіндігін, несиелерді
кімдерге беретіндігін және бұл несиелер қандай жағдайда берілуі мүмкін
екендігін анықтап алуға тиіс. Оп-оңай және тез уақытта ауыр жағдайға душар
болып қалу мүмкін бизнестің банктерден басқа салаларын табу қиын. Тәуекелге
мән бермеуге болмайды.
Осы маңызды шешімдер несиелер, депозиттердің, өз капиталының және
міндеттерінің оптималды арақатынастарын сақтауды несие саясатының мақсаты
қылуды талап етеді. Сауатты несие саясаты несие сапасының өсуін қамтамасыз
етеді. Несие саясатының мақсаттары заңдық бақылаудың жекелеген
элементтерін, тәуекелдің саналы дәрежесі, несиелік портфельдің балансын
және мезгіл міндеттерінің құрылымын енгізу керек.
Директорлар кеңесі несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Жұмыс
несие берудің негізгі ережелерді және осындай несиені беру рәсімдерін
бекітетін кеңес мақұлдаған құжаттан басталады.
Банктің алдында экономиканың қүрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімделу қажеттігі туындағанда және бұрын қойылмаған немесе
қойылсада жете мән берілмеген мәселе пайда болғанда несие саясатын құрудың
маңыздылығы арта түседі. Саясаттың құрастыруы директорлар кеңесі жағынан не
банктің несие комитетінің жағынан банк жұмысының нәтижелілігі және табыс
тұсынан тәуекелдің орындылығын бағалауды керек етеді.
Коммерциялық банктер өз мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы
негіздерін құрастырады (әлемдік тәжірибесінде – несие саясатының
меморандумы), оның негізгі мақсатын жасайды және несиелендірудің негізгі
бағыттарын анықтайды.
Несиелік операциялар өңдірістің ыдырауы, экономиканың тұрақсыздығы
жағадайында едәуір өсетін тәуекелмен байланысты. Бұның ішінде табыс
мәселеге қарамастан тәуекелді операциялардың бөлігі неғұрлым аз банктің
сапалы несиелік портфелінің қалыптасудың қажетін анықтайды. Тәуекел
дәрежесі несиелік ресурстардың бағасы мен банктің әкімшілік шығындарын
есептеумен несие бойынша табыстың жалпы нормасына сәйкес болу керек. Несие
саясатын анықтау барысында несие стратегиясы бәсеке жағдайында қажет
клиенттерінің және ұсынатын қызметінің диверсификациясына бағытталу керек.
Несиелендіру тәжірибесін жетілдіру банк үшін оптималдық несиелендіру
ұйымдастыруды керек етеді.
Осы мақсатпен өз аппаратында жоғары дәрежелі маманды банк жұмыскерлері
бар банктер несие алушының несие қабілетін талдау, әдістерді және
несиелендіру ережелерінің оптималдық варианттарын іздеуге назар аударады.
Несиелендіруді ұйымдастыру несиені шартсыз қайтаруды, оларды мақсатты
қолдануды, өнімдерді шығару мөлшерінің өсуі, перспективті нәтижелі
салаларға инвестицияландыруға бағытталған несие салымдарды қамтамасыз ету
керек.
Жалпы талаптар мен шарттар нақты несие жобаларын таңдайтын және несие
келісім шарттарын жасайтын тәжірибелі қызметкерлердің ынталы жұмысына
мүмкіндік беру керек. Мұндай жағдайда несиенің шекті мөлшерін әр алуан
категориялары қызметкерлер қабылдайтын шешімдерімен анықтауға болады.
Банктің несие саясаты мемлекеттік экономикалық және ақша-қаржылық
саясатының ережелері, берілген аудандағы шаруашылық жағдайының негізінде
қалыптасады.
Қазіргі банк тәжірибесінде банктің несие саясатын анықтайтын келесі
факторларын бөлуге болады:
- Капиталдың болуы;
- Әртүрлі несиелердің тәуекелділігінің және табыстылығының дәрежесі;
- Депозиттердің тұрақтылығы;
- Ел экономикасының жалпы жағдайы;
- Қаржы және ақша-несиелік саясатының әсері;
- Банк қызметкерлерінің қабілеті мен тәжірибесі;
- Банк қызмет жасайтын ауданда несие қажеті.
Банктің капиталы салушылардың мүлігін қорғайды. Капитал мен депозиттердің
арасындағы қатынас банк қабылдай алатын тәуекелдің дәрежесін анықтайды.
Салыстырмалы үлкен капиталы бар банктер ұзақ және тәуекел несиелерді бере
алады.
Банктің нәтижелі жұмысы үшін табыс керек, сондықтан банктер несие
саясатын құрастыру барысында осы маңызды факторын есепке алады. Кейбір
банктер оған көп мән береді, басқалар олай емес. Табысты керек ететін
банктер табысты онша керек етпейтін банктерге қарағанда қатаң несие
саясатын жүргізу мүмкін. Осындай қатаң саясат сауда және өндіріс
фирмаларына берілетін қысқа мерзімді несиелерге қарағанда төлеу пайызы
жоғарырақ қысқа мерзімді және тұтыну несиелердің үлкен бөлігі аркылы
көрінеді.
Өзінің несие саясатын құрастырғанда банк депозиттердің категориясын және
ауытқулар сипатын ескеру керек. Банк алғашқы және екінші резервтердің
жеткілікті мөлшері қалыптасқанда несиелерді ұсынуға құқылы. Резервтердің
екі түрі депозит пен несие сұранысының ауытқуын ескерту керек болса да
болжалынбайтын сұранысының бар болуы банктерді несие саясатын құрастыру
барысында депозиттердің тұрақтылығын есепке алуға мәжбүр етеді.
Несие саясатына банк қызмет ететін ауданның экономикалық жағдайы әсер
етеді. Шаруашылықтың тұрақтылығы, оның мезгілдік және циклдік ауытқуынан
көрі либералдық несиелік саясатын өткізуіне көмек етеді.
Банктердің несие беру қабілеті ақша-несиелік және фискалдық саясатқа
байланысты. Коммерциялық банктердің қолына қосымша резерв түскенде
банктердің несиелік қабілеті өседі. Мұндай жағдайда банктер либералдық
несиелік саясатты жүргізуі мүмкін.
Несиелік саясат құрастыру барысында маңызды сұрақтарының бірі несиелік
операцияларды жасайтын қызметкерлердің мамандығы. Мысалы, кейбір
қызметкерлер сауда және өндірістік кәсіптерді несиелендірумен көп жұмыс
істесе де жылжымайтын мүлік негізінде несие берумен айналыспаған. Басқалар
тек тұтыну несиесімен айналысады.
Сонымен, банктердің тұтыну несие саласына енудің ұзақтылығы жоғары
дәрежелі мамандардың болмауымен түсіндіріледі. Кейбір банктердің жеке несие
түрлерінің беру саласындағы мәртебесі басқа банктердің несие саясатына әсер
етуі мүмкін.
Әрине несие саясатына қызмет ететін ауданның ерекшеліктері де ықпал
етеді. Банктердің негізгі мақсаты – қызмет ететін ауданының несие қажетін
қамтамасыз ету. Егер банк бұны істемесе оның жұмысы мәнсіз болады. Банктер
моральді түрде саналы және экономикалық жағынан дәлелді несие алуға талап
жасаған алушыларға несие беруі керек. Мысалы, мал өсірумен айналысатын
аудандарда орналасқан банктер осы саланы несиелендіруден бас тарта алмайды,
керісінше өзінің саясатын жергілікті шаруашылықтардың қажеттеріне сүйеніп
жасауы керек.
Несие саясаты келесі элементтерден тұрады:
• Мақсат. Оған сүйеніп несиелік портфель қалыптастырылады.
• Нақты әрбір несие инспекторы және несие комитеті иемденетін несие беру
саласындағы құзыреттіліктерді сипаттау.
• Несиені басқару шеңберінде құқық алмастыру және ақпарат беру
міндеттері.
• Клиенттердің несие талаптары бойынша тексерістер, бағалаулар және
шешім қабылдау тәжірибесі.
• Әрбір несие талабына тіркелетін қажетті құжаттар және несие ісінде
сақталуға тиіс құжаттар.
• Несие істерін кімнің сақтауға және тексеруге кім жауапты екендігі атап
көрсетілген банк қызметкерлерінің құқықтары.
• Несиені қамтамасыз етуді қабылдаудың, бағалаудың және жүзеге асырудың
негізгі ережелері.
• Пайыз тігілімдерінің және несие бойынша комиссияларды бекітудің,
несиелелерді өтеу шарттарының саясаты мен тәжірибесін сипаттау.
• Барлық несиелерге қолданылуы мүмкін сапа стандарттарын сипаттау.
• Несие салымдарының ең жоғары мөлшерін белгілеу.
• Несие салымдарының негізгі бөлігі бағытталатын банк қызмет көрсететін
аймақты сипаттау.
• Күдікті несиелерге байланысты жағдайларды анықтау, талдау және шешу
тәжірибелерін сипаттау.
Несие ұдайы өндіріс үрдісінің үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен
келіп шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық субъектілерінің өндірістік
капиталы ақшалай (негізгі және айналым), өндірістік және тауарлық
формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім. Бұл кезде олардың міндеті әр
түрлі. Шеңбер айналымының бірінші сатысында ақшалай қаражаттардың
өндірістік құралдарында айналуы жүреді: ақшалай қаражаттарға өндіріс
құралдары сатып алынады. Өндіріс ұрдісінің екінші сатысында ақшалай
қаражаттардың тауарға айналуы жүреді, өндірістік форма тауарлық формаға
ауысады, өндіріс құралдары құнына жаңадан жасалған құн қосылады. Соңында,
үшінші сатыда тауар өткізіледі және қайтадан ақшаға айналады.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір тұрден басқа түрге
ауысуымен тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы өндірісінің үрдісі,
капиталдардың шеңбер айналымы болып табылады. Капиталдардың үнемі
қайталанатын шеңбер айналымы - бұл капиталдардың айналымы. Өндірістік
капиталдардың бірде тауар түрінде, бірде ақшалай түрде болуы олардың
қозғалысының жалпы түрі болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы
болып саналады.
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір түрден басқа түрге айналуы,
сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, капиталдардың шеңбер айналымы
және айналымы барлық жерде бірдей емес; әрбір нақты жағдайда олар
өндірістің және тауар айналымының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде
үздіксіздігімен ерекшеленеді. Олардың қозғалыс үрдісінде ақшалай
қаражаттардың кұйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды толтыратын
көздерде қажеттіліктердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық формаларының
өзгерісіне қарай негізгі, айналым капиталдарының да қозғалысына байланысты
байқауға болады.
Есеп шотқа қолма-қолсыз ақшамен жарна жасалған жағдайда взносқа
хабарландыру қолма-қолсыз ақшамен беріледі. Банк клиентке ақшаны алғанын
дәлелдейтін квитанция береді. Бұл айғақты құжат болып саналады. Банктар мен
клиенттердің арасындағы есеп айырысуды нақты ұйымдастыру өте маңызды.
Өйткені бұл айналымдық қаражат қозғалысын жеделдетеді, ал ақша қаражатының
уақытында түсіп тұруы қарыздардан кұтылуды тездетеді.
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу түрлері
Тәжірибе көрсеткендей, қаржылық есеп айырысудың ең тиімді түрі Қолма-
қолсыз ақшамен есеп айырысу. Ақша қаражатын кеңінен пайдалану мен айналым
шығындарын қысқартуға мемлекет баса назар аудара отырып, қолма-қолсыз
ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырады, оларды іске асыру шарттарын құрады,
және есеп айырысу құжаттарының тәртібін қадағалайды. Қолма-қолсыз есеп
айырысу ақшасыз айналымды ұйымдастырады, бұл айналым мемлекеттік заңдар
және банк ережелері бойынша қадағаланады.
Барлық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі субъектілер мен банк мекемелері
арасында белгілі бір қатынастар құрайтын есеп айырысу кұжаттары негізінде
жүзеге асырылады. Есеп айырысу құжаттары мен құжат айналымы арасындағы
жікті ажыратып алған жөн.
Есеп айырысу құжаттарының қозғалысы - есеп айырысудың басынан соңына
дейін белгіленген бөлімдер арқылы құжаттардың жүйе бойынша өтуі.
Ұлттық банктiң статистикалық көрсеткiштерi бойынша 2000 жылдың басныда
республикада екiншi деңгейдегi 55 банк тiркелген: оның iшiнде 1 мемлекеттiк
банк, яғни қаржылық капиталының 100%-ы республика үкiметiнiң қатысуымен
құрылған; 1 мемлекетаралық банк; 22 шетелдердiң қатысуымен құрылған
(резидент емес банктердiң еншiлес банктерiн қосқанда) банктер, Республикада
шетел банктерiнiң 17 өкiлдiгi ашылған. Республикада сонымен қатар тiркеуден
өткен 44 ломбард, 7 несие серiктестiгi және кейбiр банктiк операция
жүргiзетiн 46 басқа мекемелер бар, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлiгiнiң Қазыналық департаментi, оның 14 облыстық басқармасы
мен Алматы қалалық басқармасы; Ұлттық банктiң Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу орталығы; “Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк
қорғау министрлiгiнiң зейнетақы төлеу жөнiндегi Мемлекеттiк орталығы”,
Республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорны; “Қазақстандық қор биржасы”
ЖАҚ; “Бағалы қағаздар Орталық депозитарийi” ЖАҚ; “Кiшi кәсiпкерлiктi дамыту
қоры” ЖАҚ; “Қауымдастықтарды несиелеудiң қазақстандық қоры” Қоғамдық қор;
“Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры” ЖАҚ; “Ақмола қоры” ЖАҚ;
“Кәсiпорындарды қайта ұйымдастыру және жабу жөнiндегi агенттiгi” АҚ; “Шағын
несие” үкiметтiк емес ұйым” Қоғамдық қор және т.б.
Қазiргi Қазақстанның нарықтық банк жүйесiнде әр түрлi меншiк формасындағы
банктер мен несие мекемелерi қызмет етедi. Соның iшiнде коммерциялық
банктер – кәсiпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа тiкелей және жан-
жақты кешендi қызмет көрсететiн банктер. Бұл олардың басқа арнаулы несие
мекемелерiнен айырмашылығы. Ал банк емес несие мекемелерiнiң банктерден
өзгешелiгi олар тек кейбiр банктiк операциялар жүргiзумен және кейбiр
қызмет түрiн көрсетумен шұғылданады. Коммерциялық банктердiң негiзгi
мақсаты – неғұрлым жоғары пайда табу.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес банк емес
несие мекемелерi өзiнiң негiзгi немесе қосымша қызметтерi ретiнде
депозиттер қабылдауға құқы жоқ. Сондай-ақ өзiнiң атауында, құжаттарында,
хабарландырулар мен жарнамаларында “банк” деген сөздi, не болмаса
депозиттер қабылдап, басқа банктiк операциялар жүргiзедi деген ұғым
қалыптастыратын туынды сөздердi қолдануға болады.10
Банкiлер банк қызметiн операцияларды жүргiзудiң жалпы шарттарын
белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға
құқылы. Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары туралы ережелерiн
бекiтiп, оларда мынадай мәлiметтер мен рәсiмдер болуы тиiс:
- қабылданатын депозиттер мен несиелердiң шектi сомасы мен мерзiмi;
- несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасының шектi
мөлшерi;
- несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) төлеудiң шарттары;
- банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;
- банк операцияларын жүргiзу ставкалары мен тарифтерi;
- банк пен оның клиентiнiң құқықтары мен мiндеттерi, олардың
жауапкершiлiгi;
Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары ашық ақпарат болып табылады
және ол коммерциялық немесе банк құпиясының мәнi бола алмайды. Банкiлердiң
клиентке банк операциясын жүргiзуге байланысты ықтимал тәуекелдер туралы
ақпарат беруден бас тартуға құқы бар. Банкiлер мен олардың клиенттерi
арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының Заңдарында өзгеше
көзделмесе, шарттар негiзiнде жүзеге асырылады. Ал банк клиенттерi, егер
Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, несиелiк банктi
хабардар ете отырып, басқа банктерге банктiк шоттар ашуға құқылы болып
табылады.
Банктегi займ операциясы банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың басқа тұлғаларға қайтарымдылық және ақы төлеу мерзiмi
шартымен ақша беруi болып табылады.
Банкiнiң қарыз операциясы оның банк директорларының кеңесi бекiтетiн iшкi
несие саясаты туралы ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.2
Банктiң жүргiзген операциясы – банктiң өз қызметiн iс жүзiнде атқаруының
көрiнiсi. Қазақстан заңдарына сай банктiк операцияларға негiзiнен мыналар
кiредi:
- заңды және жеке тұлғалардың депозиттерiн қабылдау, оларға шоттар
ашу
және жүргiзу;
- банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттiк есепшоттарын ашу және жүргiзу;
- кассалық операциялар: банкноталар мен монеталарды қабылдау, беру,
қайта есепту, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаттап буу және сақтау;
- аудару операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшасын аудару
жөнiндегi тапсырмаларын орындау;
- есептеу (дисконт) операциялары: заңды және жеке тұлғалардың
вексельдерi мен өзге де қарыз мiндеттемелерiн есепке алу;
- қарыз беру операциялары: төлем, мерзiм, қайтарым талаптарына сәйкес
заңды және жеке тұлғаларға ақшалай несие беру;
- сенiм (траст) операциялары: сенiм бiлдiрген адамның мүддесi үшiн
және
соның тапсыруымен тазартылған бағалы металдарды және бағалы қағаздарды
басқару;
- клиринг операциялары: төлемдердi жинау, салыстыру, сорттау және
растау, сондай-ақ олардың өзара төлемдер өтеуiн жүзеге асыру және
клиринге қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
- сейфтiк операциялар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй-жайларды жалға
берумен қоса, клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен құнды
заттарын сақтау жөнiндегi қызметтер;
- ломбард операциялары: депоненттелген (сақтауға салынған) оңай
сатылатын бағалы қағаздарды және қозғалатын мүлiктi кепiлге алып,
қысқа мерзiмдi несие беру;
- төлем карточкаларын, чек кiтапшаларын шығару;
- шетел валютасын айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
- төлем құжаттарын инкассаға қабылдау;
- бағалы қағаздар нарағындағы клирингтiк қызмет;
- факторинг (сауда-саттық) операциялары: тауарларды (қызметтердi)
сатып
алушыдан тәуекел етiп төлемсiз қабылдап, төлемдi талап ету құқына ие
болу;
- форфейтинг операциялары (форфейтингтеу): тауарларды (қызмет
көрсетудi) сатып алушының қарыз мiндеттемесiн сатушыға айналып
түспейтiн жолмен вексель (тратта) сатып алу арқылы төлеу.
Нарықтық экономика жағдайындағы коммерциялық банктердiң операцияларын
шартты үш топқа бөлуге болады:
- пассив операциялары (қаражат тарту);
- актив операциялары (қаражат орналастыру);
- актив-пассив операциялары (делдалдық, траст және басқалары).
Сонымен бiрге, несиелердiң қайтарымдылығы айыпақымен, кепiлмен,
кепiлдiкпен, кепiлдемемен және заңдармен немесе шартпен көзделген басқа
әдiстермен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Клиенттiң несиенi қайтаруға жоғары қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгi болған
жағдайда банк несиенi қамтамасыз етусiз-ақ (банкiлiк несие) беру туралы
шешiм қабылдауға құқылы. Банк бiр заемшыға осы заемшының банктерден және
банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан алған
займ қаражатының көлемiн шегерiп тастағанда активтердiң орташа жылдық
құнынан асып кететiн жалпы сомаға банк несиесiн беруге құқылы емес.
Займшының активтерiнiң орташа жылдық құны есептi жылдың басынан осы несиенi
алған күнге дейiнгi кезеңге есептеледi.
Кепiл туралы шартпен, сондай-ақ заң актiлерiмен көзделген реттерде
кепiлге салынған мүлiктi соттан тыс тәртiппен сауда (аукцион) өткiзу арқылы
өз бетiмен өткiзуге құқылы.
Несие берушi банк несие шарты бойынша өз мiндеттемелерiн орындамаған
қарыз алушыға:
- жаңадан несие бермеуге;
- қарыз алушының кез келген есеп шотындағы ақшасынан (егер бұл несие
шартында ескерiлген болса) қарыз алушының келiсiмiнсiз өндiрiп алуға;
- төлеуге қабiлетсiз қарыз алушыны Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес банкрот деп тану туралы сотқа талап арызын беруге құқылы.
Несие операцияларын ұйымдастыратын жалпы бөлiмi – ол:
- нақты экономикалық жағдайларға байланысты банктiң жалпы саясатын
және оны орындау тәртiбiн анықтайды;
- қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу мен қаржыландырудың
жалпы әдiстемелерiн, сондай-ақ, клиенттiң несие қабiлеттiлiгiн анықтау
және перспективалық қаржылық қызмет көрсетудi ұйымдастыру
әдiстемелерiн дайындады;
- несиелiк тәуекелдi зерттеп, банктiк несие операцияларын сақтандыру
механизiмiн анықтайды.
Қысқа мерзiмдi несиелеу бөлiмi – ол:
- қарыздар мен қарыздардың түрiне байланысты банктiң несиелiк
потенциалына қарай несие реусурстарын анықтайды;
- несие алудың қажеттiлiгiн айқындап бiледi;
- несиенi берудi ұйымдастырып, несие iстерiн жүргiзедi;
- несие шарттарын жасайды;
- клиенттердiң несие қабiлеттiлiгiн тексередi;
- несие қабiлеттiлiк картотекасын жүргiзедi;
- факторинг операцияларын ұйымдастырады.
Ұзақ мерзiмдi несиелеу және қаржыландыру бөлiмi – ол:
- банктiң инвестициялық потенциалына қарай несиелеу мен
қаржыландырудың негiзгi бағыттарын айқындайды;
- қаржыландыру мен несие операцияларын ұйымдастырады;
- несие беру және қызмет көрсету шарттарын жасайды;
- клиенттердiң несие қабiлеттiлiгiн тексерiп, несие қабiлеттiлiк
картотекасын жүргiзедi;
- клиенттiң инновациялық iсiне байланысты несиелейдi және клиенттiң
инновациялық қызметiн қаржыландырады;
- клиенттiң тапсыруы бойынша қаржыландыруды ұйымдастырумен
шұғылданады;
- ұзақ мерзiмдi жобаларды ендiру үшiн серiктер iздестiруге және
оларды
iске асыру үшiн мердiгерлер табуда делдалдық көмек көрсетедi.
Халықты несиелеу бөлiмi – ол:
- тұтыну тауарларын сатып алуды және тұрғын үй салуды тiкелей және
жанама несиелеудi ұйымдастырады;
- несие карточкасын бередi;
- халыққа басқа да көптеген қызмет көрсетедi.
Банкаралық операциялар бөлiмi µлттық банкпен, басқа да коммерциялық
банктермен, сондай-ақ өзiнiң бөлiмшелерiмен есеп жүргiзудi және барлық
банкаралық операцияларды талдауды ұйымдастырады.
Дәстүрлi емес банктiк операциялар бөлiмi несиелеумен, мысалы, лизинг
операцияларын жүргiзумен шұғылданады.
Коммерциялық банкте валюта басқармасы маңызды қызмет атқарады. Ол:
- валюталық позицияны (қалып) жүргiзедi;
- валюта шоттарын жүргiзедi;
- валюталарды сатып алып және сатады;
- қаржыны салымдарға қабылдап, қарыз бередi;
- тәуекелдi сақтандырады.
Бұл басқарманың еркшелiктерiне байланысты төрт бөлiм құрылуы мүмкiн:
талдау бөлiмi; валюта шоттары мен валюталық позицияны жүргiзу бөлiмi;
кассалық мәмiлелер бөлiмi; мерзiмдi мәмiлелер, халықаралық есеп айырысу,
“ностро” және “лоро” шоттары, саудалық емес операциялар бөлiмi.
Депозиттiк операциялар басқармасы – банктiң өз капиталы мен тартылған
қаражатын талдаумен және есептеумен шұғылданып, негiзiнен мына қызметтердi
атқарады:
- банктiң депозиттiк қаражатын олардың мерзiмiне қарай және әрбiр
депонент (ақша салушы) бойынша есептеу;
- қаражаты депозитке салу үшiн шарт жасау;
- тартылған қаражатты, оның құрылымын және банк ресурстары, банк
ресурстары, оның балансының өтiмдiлiгiне әсерiн бағалау мақсатымен
даму динамикасын талдау;
- банктiң ресурстарын жоспарлау үшiн қажеттi хабарларды беру.
Қор бөлiмi банктiң өз қаражатын есептеу мен талдау қызметiн жүргiзедi.
Олар:
- банктiң қаржылық қаражатын есептеу, оларды талдуа және даму
динамикасын есептеу;
- банкке қарайтын бағалы қағаздарды сатып алу және сату операцияларын,
сонымен бiрге клиенттерiнiң де тапсыруымен дәл осындай операцияларды
жүргiзедi.
Клиенттерге есептеу-кассалық қызмет көрсету мақсатында банкте есептеу-
кассалық басқармасы құрылады. Оның негiзгi қызметтерi:
- шоттарды ашу және есептесудi жүргiзу;
- кассалық операцияларын өткiзу.
Банктiң ең басты қызметтерiнiң бiрi – өзiнiң филиалдары мен өкiлдiктерiн
басқару. Банктiң филиалы – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған
жерден тыс орналасқан және банктiң атынан банк операцияларын жүзеге
асыратын және өзiне банк берген өкiлеттiлiк шегiнде әрекет ететiн банк
бөлiмшесi. Оның банкпен бiрыңғай балансы, сондай-ақ банк атауымен толық
сәйес келетiн атауы болады.
Банктiң өкiлдiгi – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден тыс
орналасқан, банктiң атынан және оның тапсыруы бойынша әрекет ететiн банк
операцияларын жүзеге асырмайтын банк бөлiмшесi.
Банктiң есеп айырысу-касса бөлiмi (жинақ кассасы) – банктiң ұлттық банк
берген келiсiмi бойынша құрылған, заңды тұлға болып табылмайтын филиалдық
не өкiлдiк мәртебесi жоқ, Қазақстан аумағында банк операцияларының
жекелеген түрлерiн орындайтын аймақтық оқшау бөлiмшесi.
Аталған банк мекемелерiнiң статусына байланысты (филиал, өкiлдiк, жинақ
кассасы) олардың қызметi және оларды басқару формасы да әр түрлi болады.
Филиалдар кейбiр банктiк операцияларды орындамайды: мысалы, корреспондент-
банктермен операциялар, халықаралық операциялар, инвестициялық және басқа
операциялар.
Банктiң филиалдарды басқару қызметiне төмендегiлер кiредi:
- қызметiн басқару;
- несие саясатын және несие опрецияларын жүргiзудiң дұрыстығын
бақылау;
- банк жұмыстарының тиiмдiлiгiн арттыратын жұмыстың жаңа әдiстерiн
енгiзуге көмектесу.
Талдау және статистика басқармасы (бөлiмi) төмендегiдей жұмыстарды
орындайды:
- статистикалық хабарларды жинақтау және талдау;
- клиенттерге (заңды және жеке тұлғаларға) хабарлама-анықтама
қызметтерiн көрсету;
- банктiң қызметi туралы есептi, жоспардың жобасын дайындау;
- банктiң балансын статистикалық тұрғыдан дайындау;
- эксперттiк зерттеудi, банктi бағалауды (клиенттер үшiн де) дайындау
және орындау.
Кадрлар бөлiмi:
- қызметкерлердiң санын және оларды қолдануды жоспарлайды;
- кадрлардың мамандығын көтерудi және оқытуды ұйымдастырады;
- еңбекақы қорын басқарады;
- қызметкерлердi таңдаумен және орналастырумен шұғылданады.
Әкiмшiлiк-шаруашылық бөлiмi банктiң ғимаратын, құрал-жабдықтарын салумен,
жоспарлаумен, сатып алумен, жөндеумен және сатумен айналысады. Электронды-
есептегiш машиналар бөлiмiмен бiрлесiп электрондық жүйенi қосу, банктiң
мекемелерiн электронды-есептегiш машиналар және оргтехникамен қамтамасыз
етумен, сондай-ақ архив iсiмен шұғылданады.
Жалпы банктiң iшкi Ережелерiнде төмендегiдей мәлiметтер болуы шарт:
бөлiмшелердiң құрылымы, мiндеттерi, қызметi мен өкiлеттiгi; iшкi аудит
қызметiнiң, несие комитетi мен басқа да органдардың құрылымы, мiндетi,
қызметi мен өкiлеттiгi; құрылымдық бөлiмшелер басшыларының құқықтары мен
мiндеттерi.
Құжат айналымы есеп айырысу құжаттарына қажетті уақыттан басқа, түрлі
есеп айырысу операцияларына керекті құжаттарды толтыруға қосымша уақытты
талап етеді.
Ақша қаражатын сақтау мен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін, сонымен қатар
банкта есеп айырысу, күнделікті, ссудалық, арнайы ссудалық, және т.б.
шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Шот ашылған кезде банк мекемесінің бас есепшісі ұйым жарғысының
тұпнұсқасында шот нөмірін көрсетіп, арнайы мөрмен белгі қояды. Шот ашылуға
арнайы өтініш жазылу керек. Сонымен қатар мекеменің ашылуына қатысты
құжаттар, белгіленген жарғы көшірмесі, шот қаражатын пайдалануға рұқсат
етілген адамдардың колы қойылған карточкалар, салық инспекциясының рұқсаты
мен мөр белгісі тапсырылу керек.
Шот бойынша операцияларды жүзеге асыруға негіз болатын ақшалық есеп-
айырысу құжаттары койылған талаптарға сай жасалып, қол койылу керек.
Құжаттарға төлем жасау барысында банк қызметкерлері шоттағы қолма-қолсыз
ақшаны, тапсырылған құжаттардың шынайылығын, және дұрыс толтырылғанын
(қойылған қолдар мен мер белгісі банк үлгілеріне сай болу керек),
құжаттардың белгіленген мерзімге сәйкестігі, жасалып жатқан операция
заңдылығын тексереді. Есеп айырысу тауарлы немесе тауарлы емес операциялар
арқылы жасалуы мүмкін. Ал араларында міндеттемелері бар өндіріс орындарының
қай жерде орналасқандарына байланысты есеп айырысу бірқалалық және
өзгеқалалық болып екіге бөлінеді.
Екі жақ арасындағы есеп айырысу түрлері келісім-шартпен, келісіммен
немесе басқа да уағдаластық түрімен белгілененді. Мекемелер арасындағы
келісім негізінде екі жақ банк қатысынсыз өзара қарыз ала береді.
Жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы келісімшартта төлемдік құжаттардың
мерзімінен кеш тапсырылуына байланысты айып өсім есептелетіні жазылған.
Өндіріс орындарының есеп шоттарындағы қаражат шот иелерінің бұйрығымен
алынады. Төлемдер мекеме жетекшісі белгілеген тәртіп бойынша төленеді.
Бұрын төлемдердің банк белгілеген күнтізбелік кезегі іске асырыған, одан
бұрын төлемдердің тағайындалуына байланысты ең алдымен жұмыскерлер
еңбекақысы мен бюджет төлемдері жасалынған. Мекеме шоттарындағы
қаражаттарға кез-келген шектеу қою заңды болып табылады, өйткені нарық пен
нарықтық қатынастар өндіріс орны мен қаржылық ұйымдардың ақша айналымын
басқару әдістерімен үйлесе алмайды.
Соңғы кезде төлем тапсырысын қолдану жағдайлары едәуір кеңейтілген.
Төлем тапсырысы банк шоттарындағы ақша қаражатын басқа мекемеге, өндіріс
орнына, ұйымға аударуға бұйрық болып табылады. Төлеуші белгіленген
формадағы бланк бойынша төлем тапсырысын банкқа тапсырады. Төлем тапсырысы
жазылған күннен бастап он күн жарамды болып есептеледі.
Төлем тапсырысы есеп шотта қажетті қаражат болған жағдайда ғана
төлеушінің банкінде қабылданады.
Төлемақы енгізу үшін шаруашылық ұйымның банкте ссуда алуға рұқсаты болуы
керек.
Егер жабдықтаушы мен сатып алушы қатынастары тұрақты болса, олардың
арасында есеп айырысу келісім-шарттар негізінде жоспарлы төлемдер
жүргізіле береді. Бұндай жағдайда Төлем тағайындалуы деген бағада сатып
алушы келісім-шарт негізіндегі жоспарлы төлем сомасын көрсетуге міндетті,
сонымен қатар төлемнің күні мен мерзімін көрсету қажет. Бюджет мекемелері
дәл осы бағада аударылатын соммалардың қайда жұмасалатының көрсетеді.
Үздіксіз өнім шығаратын өндіріс орындары жасалаған өнімдер үшін есеп
айырысу кезінде аванстық төлемдерді пайдалана алады, аталған төлемдер де
төлем тапсырысымен жасала алады.
Есеп айырысудың тағы бір тиімді түрі - чек қағаздарын қолдану. Чек
-чеерушінің төлеушіге көрсетілген ақша қаражатын төлеуге жазбаша кепілдік
берген бері ен құнды қағаз. Чек беруші қызмет ететін банк чегі жеке есеп-
шоттар арқылы жүзеге асырылады. Бірақ чекте көрсетілген сома мен есеп-
шоттағы сома сәйкес келу керек.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының төлем айналымында есепайырысу
чектердің қолданылуы Чекпен есеп айырысу Ережелерімен,Қазақстан
Республикасының қолма-қолсыз есеп айырысу Ережелерімен, сонымен қатар
Ұлттық Банктен түсіп тұратын бұйрықтар мен бекітілген.
Қазіргі кезде Ұлттық Банк бұйрықтарына байланысты есеп айырысуда тек
депозитке салынған чектер ғана қолданылады. Ақша қаражатын депозитке салу
үшін клиент 722-ші есеп айырысу чектері деген жеке банк есеп-шотында шот
ашады, бұл аталмыш чектер бойынша төлем жасауға кепілдік береді.
Есеп айырысу чектерін алу үшін клиент өзіне қызмет көрсететін банкқа
барып, белгіленген формада өтініш жазады, онда чектердің саны мен есеп
айырысуға қажетті жалпы сомалар көрсетіледі. Осы мәліметтер негізінде әрбір
чектің сыртқы жағында көрсетілген чектін лимиті анықталады. Чек алуға
жазылған өтінішке мекеме жетекшісінің қолы, бас есепшінің қолы қойылады,
мөрмен бекітіледі. Өтінішпен бірге клиент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ақша айналымы мен ақша қаражатының қалыптасуы және оның
экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Банкаралық корреспонденттік қатынастар. Корреспонденттік
шоттарды ашу
тәртіптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..23
2. ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ
ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНА
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Қазақстан Халық Банкі Акционерлік қоғамы қалыптасуы мен
қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Қазақстан Халық Банкі Акционерлік қоғамы қаржылық жағдайы
мен қолма - қолсыз есеп айырысуы сараптына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..40
2.3 Қазақстан Халық Банкі Акционерлік қоғамы қолма – қолсыз
есеп айырысудың электронды нысандарының
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАҢА НЫСАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...55
3.1 Банктің қолма-қолсыз есеп айырысу қызметін қамтамасыз ету жолдарын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..55
3.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу сапасын жетілдіру және тиімді
банктік қадағалау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің
Қазақстан халқына "Қазақстан - 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп -
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы" Жолдауында: “20-ғасырдың
90-жылдары республика экономикасында орын алған дағдарыстың себептерін ашу,
оны жеңудің жолдарын анықтау керек” деп айтылған. Радикалдық саяси және
экономикалық әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына,
өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін
күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың
ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және
көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп
соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті
артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша
деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс қолма-қолсыз есеп
айырысу саясатын еңгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан,
микро деңгейіне жылжытуға септігін тигізеді. 1
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан
экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі
жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, қолма-қолсыз есеп
айырысу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді
мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне
деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады. 2
Қаржы қозғалысының ұдайы өндіріс үрдісі мен оның өндіріс, таратылым,
айырбастау шарпары іспеттес құрылымдық бөліктерінің негізі ақшалық
қатынастар саласының нақты даму мүмкіндіктерін айқындап, оларды басқаруды
дамытады.
Нарықтық экономика жағдайларында халық шаруашылығын басқаруды жетілдіру
қаржы механизмін қайта құруды талап етеді. Бірінші кезекте ақша айналымы
жүйесіндегі қаржылық қатынастарды зерттеу мәселесі тұрады. Бұл мәселе
күрделі әрі функционалды құрылымды, қоғамдық азық-түліктің қозғалысын
анықтап, таратылымдық қатынастарды белгілейді. Ақша айналымына тән жүйелік
суреттеу мүмкіндігіндегі тұтастық пен тұйықтық жеке қаржылық ағымдардың
азық-түліктің түрлі даму кезеңдеріндегі материалды-заттық қорларының
негізін қалайтын қатынастарды ескеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк
жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі Қазақстан Республикасының
заңымен және Конституциясымен тікелей негізделген іс-шаралар атқарады. [2,
4 – бөлім]
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі нарықтық экономикаға көшуінде
қызмет ету тиімділігінің өсуі, инфрақұрылымды қалыптастыруы несиелік
қатынастарын жүзеге асырады және оны іс-жүзіне асуын қадағалайды.
Жеке секторлар бойынша қаржы қозғалысының ерекшеліктері мен азық-түліктің
таратылу кезеңдеріне байланысты шаруашылықтардың қаржылық айналымдарының
тұтас кешені шеңберінде өндірістік және өндірістік емес салалардың ақша
айналымы, тұтынушылар секторының айналымдары, мемлекеттік қаржы жүйесі мен
көрсеткіштер кешенін анықтайтын, банк жүйесінің негізін қалайтын қаржылық-
есеп айырысу, эмиссиялық және несиелік қатынастарды анықтайтын несие
жүйесінің айналымы бақыланады. Әрбір халық шаруашылықтарының ақша ағымы
секторлары барлық қаржы айналымының мазмұнды, негізді бөлігін қарастырады,
сонымен қатар оның басқа да бөлімдерімен тығыз байланыста болады.
Секторлардың ақша айналымдары баға қозғалысының дәрежесі мен оның калыптасу
ерекшеліктеріне байланысты барлық қаржылық айналым қызметінің тиімділігіне
түрлі әсер етеді, және тауар мен баға арасындағы тепе-теңдікті демеу
мақсатында басқару құрылымы арқылы ажыратылады. Баға формасы көрсетілген
азық-түліктің таратылуы мен қайта бөлінуі барлық ақша айналымы қызметінің
объективті негізі болып табылады.
Мемлекеттік қаржы жүйесі таратылушы және қайта құрылушы қаржылық
қатынастарды суреттейтін ақша қозғалысы ағымдарын бақылайды. Сонымен қатар
қаржы жүйесінің қаражаттары халық шаруашылығының төлем қабілетті кейбір
бөлімдерінің қажеттіліктерін қалыптастыруына да қатысады.
Бiрақ Республикадағы банктердiң қызметi әр түрлi факторлардың ықпалынан
аса күрделi жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық
секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының
тапшылығы және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берiлген банктiк несиелер
бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкiншiлiгiнiң төмендеуiнен банктердiң несие
қызметi үшiн жағымсыз салдармен анықталады. Осының салдарынан банктiң несие
портфелi құрылымының төмендеуi, жiктелген активтер бойынша резервтердi
қалыптастыруға шығындардың тез өсуi, таза табыстық жалпы сомасының
қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәттi несие және пайыздық
саясатын хеджирлеу стратегиясы және т.б. мүмкiн тәсiлдер механизмдерiн
әзiрлеу көмегiмен несие тәуекелдiгiн басқаруға ұмтылады.
Қаржы айналымы жүйесінде тұтынушы сектор ерекше орын алады. Дайын өнімді
пайдалану кезеңінің қаржыландыра отырып, халықтың ақша айыналымы барлық
қаражаттың қозғалысын аяқтайды деуге болады. Халықтың ақша айналымының
негізгі элементі - отбасының ақша айналымы. Отбасы ақша айналымының дәл осы
кезеңінде жалпы экономикалық және қаржы саясатының әлеуметтік бағыты
көрінеді. Осы орайда отбасы бюджетін талдау мен оның көпжақтылығы тұтыну
секторында ақша айналымын зерттеуге негіз бола алады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп
айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп айырысу
барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды. Қолма-қолсыз есеп
айырысу сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруды жүгізу негізінде
жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, коммерциялық банктерде қолма-қолсыз есеп
айырысуын басқару концепциясында - оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық
банктердің банктік жүйенің қалыптасуындағы отандық шарттарында қолма-қолсыз
есеп айырысу операцияларын басқаруды жүзеге асырылған процесі жоқ.
Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: қолма-қолсыз есеп айырысу саясаты
мен процедураларының жақсы дамуы және ақша механизімін жақсы басқару, бұл
жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік
қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктің қолма-қолсыз есеп
айырысуын қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.
Зерттеудің міндеттері:
- қолма-қолсыз есеп айырысудың қалыптасуын зерттеу;
- банктің басқару жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп айырысу қозғалысын
зерттеу;
- қолма-қолсыз есеп айырысуын қалыптастыру мен басқарудағы
проблемаларды зерттеу;.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Халық Банкі АҚ
қолма-қолсыз есеп айырысуы. Қолма-қолсыз есеп айырысу, банк саясатында
үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.
Зерттеу пәні – қолма-қолсыз есеп айырысу барысындағы тәуекелділік, қарыз
алушылардың түрлері мен ақшалай қатынастардағы қабілеттілігі, қолма-қолсыз
есеп айырысуының мерзімділігі, төлемділігі, валюта түрі және экономиканың
негізгі құралдар болып табылады.
Диплом жұмысының методологиялық және теориялық негіздері: Коммерциялық
банктер және олардың ақшаларының айналыс қызметі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылғы халыққа Жолдауы, Халевинская А.М.,
Лаврушина О.И., Коробова Г.Г., Тавасиева А.М. оқу құралдары, Деньги и
кредит, Банки Казахстана журналдары.
1. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ
Бұл тарауда қаржы айналымын қарастыра отырып, қолма-қол және қолма-қолсыз
айналымдардың айырмашылығын анықтап алу. Қаржы айналымын түрлерін
қарастырып толық түсінік, есеп айырысудың ең тиімді түріне талдау.
1. Ақша айналымы мен ақша қаражатының қалыптасуы және оның
экономикалық мәні
Өнімдер жиынтығының өндірісі барысында туындайтын көптеген жағдайларға
байланысты қаржы айналымы екі түрге бөлінеді:
өнімдерді өндіру және ақшаға айналдыру үрдісін көрсететін айналым, яғни
тауар есептерімен байланысты айналымдар;
тауарлық емес есептермен айнлысатын айналымдар.
Қаражат қызметі мен есеп айырысу тәсілдерінің ерекшеліктеріне байланысты
қолма-қолсыз ақша айналымдары пайда болады.
Қаржы айналымының негізгі бөлігін қолма-қолсыз айналым құрайды.
Өнеркәсіптер мен ұйымдардың, несиелік мекемелер мен қаржылық ұйымдардың
есеп айырысулары қолма-қолсыз қолма-қолсыз іске асады, яғни клиенттердің
банктардағы несие құжаттары мен өзара талаптарын көрсететін қағаздар арқылы
келісе береді.
Қолма-қол есеп айналым дегеніміз - қолма-қол ақшамен төлем жасау
жиынтығы.
Егер қолма-қолсыз айналымда ақша төлемақы қызметінде қолданылса, қолма-
қолсыз айналымда ақша төлемақы мен келісім құралы ретінде пайдаланады.
Келісім ретінде қолма-қолсыз ақша біріншіден, халықтың бөлшектік саудамен
айналысатын өнеркәсіптермен есеп айырысуында пайдаланады. Тауар базарлар
мен жеке адамдардан қолма-қолсыз ақшаға сатылып алынады. Өндіріс орындары,
ұйымдар мен мекемелер төлемақының сомасы заң бойынша рұқсат етілген шектен
шығып кетпеген жағдайларда қолма-қолсыз ақшаға қажетті тауар сатып алады.
Қолма-қолсыз ақша көбінесе жұмыскерлер мен қызметкерлердің еңбекақысын
төлеуде қоданылады. Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақша зейнетақы, шәкіртақы
мен жәрдемақы төлеуде; банкілердің халыққа тұрғын үй құрылысына және
шаруашылық қажеттіліктерін қанағаттандыратын несиелер беруде; сақтандыру
өтемін төлеуде, т.б. пайдаланады.
Қаржы айналымын қарастыра отырып, қолма-қол және қолма-қолсыз
айналымдардың айырмашылығын анықтап алу қажет. Қолма-қолсыз айналымда ақша
тек төлемақы ретінде қолданылады, сәйкесінше, қолма-қолсыз ақша мен ақша
тек төлем құралы ретінде пайдаланатын бөлігі қолма-қол айналымның негізгі
элементі болып табылады. Олай болса, төлемдік айналым қаржы айналымының бір
бөлігі ғана болып шығады, ал қолма-қолсыз айналым — тек төлемдік айналымның
бір бөлігі.
Жоғарыда келтірілген дәйектерді ескере отырып, төмендегідей қорытынды
жасауны болады: ақша айналымы - ұдайы өсіп отыратын халық сұраныстарын
қанағаттандыру үрдісі мен төлемдік және келісім қызметінде жүретін қолма-
қолсыз ақша қозғалысының жиынтығы.
Қаржы айналымын ұйымдастыру қаржылық шығындармен салыстырғанда табыс
көздерінің үнемі дамуына келіп тіреледі. Бұндай мақсатқа шаруашылық ұйымдар
мен халық арасындағы есеп айырысуды жеделдету арқылы қаржы айналым үрдісін
тездету көмегімен жетуге болады. Есеп айырысу арқылы қаражат өндірістік
қорларға ауысады, табысты ақшалай түрде тіркейді. Осылайша есеп айырысу
қаражат айналымының маңызды бөлшегі болып табылады, ал оның уақытында
аяқталуы өндіріс үрдісін қалыптастыруға шарт болады.
Нарық пен нарықтық қатынастар жағдайларындағы манызды әлеуметтік-
экономикалық мәселелер қатары айналым, төлем және қорлар ретінде қызмет
ететін ақша айналымын белгілейтін ақша қаражатының қалыптасуын зерттеуді
талап етеді.
Қаржы айналымын екі түрде қарастырсақ толық түсінік ала аламыз:
біріншіден, экономикалық айналымға қатысушылардың табыс пен шығын
арасындағы тепе-теңдік байланыстары, екіншіден, банк жүйесі арқылы жүретін
ақша қозғалысы. Сәйкесінше, бұл қаржылық табыстар мен шығындар
көрсеткіштерінің,төлем қабілетті сұраным мен оны қанағаттандыратын
экономиканың жеке секторларының (қаржы өндірісі, өндірістік емес сала,
мемлекеттік бюджет, тұтынушы сектор), сонымен қатар банк жүйесі арқылы
жүретін акта қозғалысының қалыптасуынан көрінеді.
Ақша қаражаты банк есеп-шоттарында сақталады, ал банктар есеп айырысу
операцияларын іске асырады, сонымен қатар төлеушілерге немесе қаражат
алушыларға несие беріп отырады. Алайда, қаржы айналымы толығымен банк
басқармасының нысаны болып табылмайды. Қаржы айналымы қызметінің басты
саласы шаруашылық ұйымдары ақша айналымының қалыптасуы мен таратылуы
шеңберінде етеді. Сонымен қатар банк жүйесі жеке қаражат иелері арасында
пайда болатын экономикалық қарым-қатынастар, эмиссиялық және несиелік
қатынастар өзіндік қатынастар саласын, дәлірек айтқанда еліміздің
экономикалық шекарасы шеңберіндегі банктік несиелеу мен ақша айналымы
заңдарына сәйкес қаражат көздерінің құрылуы мен пайдалану саласын
айқындайды. Бұл банктік несиелеу саласын, есеп айырысу, ақшалық және несие
механизм негізіндегі ақша қаражатының қажетті мөлшері айналымының қалыптасу
саласын басқарады.
Шаруашылықтың қызмет ету саласы тауар ағымдарының біртіндеп ақшаға
айналуын, немесе керісінше ақшаның тауарға айналуын, сонымен қатар, әрбір
уақытта бір жағынан тауар бір жағынан ақша ағымы айналымдарының қалыптасуын
бақылайды.
Ақша ағымы қолма-қолсыз ақша қаражатын анықтайды. Сатылған тауар,
көрсетілген кызмет пен орындалған жұмыс үшін қолма- қол ақша алатын ұйымдар
мен өперкәсіптер қаражатты банктардың есеп-шоттарына тапсыруға міндетті. Өз
кезегіне, өнеркәсіптер мен ұйымдар банк мекемесінен еңбекақы, жәрдемақы,
сапарақы мен т.б. шаруашылық қажеттіліктерді өтеуге колма-қол ақша алады.
Бұл операциялар банктың кассалық бөлімінде іске асады. Банктағы барлық
қолма-қол ақша жиынтығы банктың операциялық кассасы деп аталады. Оның
кұрамына кіріс-шығыс кассалары, операциялық күн аяқталғаннан кейін қолма-
қолсыз ақша қабылдауға арналған кешкі кассалар, каржылық табысты санайтын
кассалар кіреді. Операциялық кассалар саны банктың көлемі мен қызметіне
байланысты.
Қолма-қолсыз ақша қаражаты чектар, вексельдар, карточкалар арқылы іске
асады, операциялар клиенттердің банктардағы жеке есеп-шоттары арқылы жүзеге
асырылады.
Шаруашылық қатынастар - банк қызметінің міндетті шарты. Олар банк
қызметінің тоқтаусыз үрдісін қамтамасыз етеді. Шаруашылық қатынастар бір
жақта қызмет көрсету саласы, екінші жақта клиентер тұрған жағдайда
келісімдік қатынастар арқылы тіркеледі.
Есеп айырысу қатынастары дегеніміз - бір жақ келісімдік міндеттерін
орындаған кезде, екінші жақ белгіленген мерзімде тауарлар мен көрсетілген
қызмет бағасын төлеуге міндетті.
Ақшаны қабыддау мен тарату немесе қолма-қолсыз қолма-қолсыз қаражатты
ерекше формалы кұжаттар арқылы банк шотына тіркейді. Солардың арасында
қолма-қолсыз ақшалы жарна, чек, төлем тапсырысы, есеп айырысу чектері,
талаптар жиынтығы, аккредитивтар кеңінен пайдаланады.
Несие – пайыз төлей отырып ақшаны немесе тауарларды қарызға беру;
экономикалық құн категориясы, ақша-тауар қатынастарының ажыратылмас
элементі.
Несиенің пайда болуы және дамуы капиталдың шыр айналуымен және айналуымен
байланысты. Негізгі және айналым капиталының қозғалыс процесі барысында
ресурстардың босатылуы орын алады.
Несие саясаты несие меңгерудің барлық процесінің негізін жасайды. Несие
саясаты займ беру, рәсімдеу және оларды басқаруға жауапты банк
қызметкерлері негізге алуға тиіс объективті стандарттар мен өлшемдерді
анықтайды. Несие саясаты директолар кеңесінің, заңгерлердің және
стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғалардың іс-әрекетінің негізін
бекітіп, сыртқы және ішкі аудиторларға банктегі несие меңгеру сапасы мен
дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
Несие саясаты дұрыс құрылып жоғарыдан нақты түрде өткізілгенде және
банктің барлық деңгейлерінде жақсы ұғынылғанда банк басшыларына несие
саласындағы дұрыс стандарттарды сақтауға, керексіз тәуекелдерден қашық
болуға және істі дамыту мүмкіндіктерін дұрыс бағалауға көмектеседі.
Банк жұмысын бақылауды жүзеге асыратын тұлғалар банктің қонымды несие
саясаты несие тәуекелдігін дұрыс басқарудың негізі болып табылады деп
есептейді. Ауыспалы кезеңдегі дамушы елдерде несие саясатын көп жағдайда
қаржы билеушілері анықтайды да банктер несие саясатында айқын критерияларды
ұстанбайды және оларды өздері құруға да тырыспайды. Мемлекет қаржы
нарығынан кете бастағанда банктерге дамудың ішкі саясатын белсенді түрде
өздері жасау қажеттілігі туындайды.
Несие берудегі коммерциялық банктердің айырықша ролі банктік
операциялардың негізі болып табылады. Банкирдің жұмысы салым салушылардың
ақшаларын кімге сеніп тапсыруға болатынын шешу. Банктердің бұл функциясы
капитал құрылымындағы ливеражды өсіретін өте маңызды және мейілінше
сезімтал процесс болып табылады.
Банк қандай несиелерді бере алатындығын, ал қандай несиелерді бере
алмайтындығын, несиелердің әр түрінен қанша несие беретіндігін, несиелерді
кімдерге беретіндігін және бұл несиелер қандай жағдайда берілуі мүмкін
екендігін анықтап алуға тиіс. Оп-оңай және тез уақытта ауыр жағдайға душар
болып қалу мүмкін бизнестің банктерден басқа салаларын табу қиын. Тәуекелге
мән бермеуге болмайды.
Осы маңызды шешімдер несиелер, депозиттердің, өз капиталының және
міндеттерінің оптималды арақатынастарын сақтауды несие саясатының мақсаты
қылуды талап етеді. Сауатты несие саясаты несие сапасының өсуін қамтамасыз
етеді. Несие саясатының мақсаттары заңдық бақылаудың жекелеген
элементтерін, тәуекелдің саналы дәрежесі, несиелік портфельдің балансын
және мезгіл міндеттерінің құрылымын енгізу керек.
Директорлар кеңесі несие саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Жұмыс
несие берудің негізгі ережелерді және осындай несиені беру рәсімдерін
бекітетін кеңес мақұлдаған құжаттан басталады.
Банктің алдында экономиканың қүрделі және үнемі өзгеріп отыратын
жағдайына бейімделу қажеттігі туындағанда және бұрын қойылмаған немесе
қойылсада жете мән берілмеген мәселе пайда болғанда несие саясатын құрудың
маңыздылығы арта түседі. Саясаттың құрастыруы директорлар кеңесі жағынан не
банктің несие комитетінің жағынан банк жұмысының нәтижелілігі және табыс
тұсынан тәуекелдің орындылығын бағалауды керек етеді.
Коммерциялық банктер өз мамандануға сәйкес несие саясатының жалпы
негіздерін құрастырады (әлемдік тәжірибесінде – несие саясатының
меморандумы), оның негізгі мақсатын жасайды және несиелендірудің негізгі
бағыттарын анықтайды.
Несиелік операциялар өңдірістің ыдырауы, экономиканың тұрақсыздығы
жағадайында едәуір өсетін тәуекелмен байланысты. Бұның ішінде табыс
мәселеге қарамастан тәуекелді операциялардың бөлігі неғұрлым аз банктің
сапалы несиелік портфелінің қалыптасудың қажетін анықтайды. Тәуекел
дәрежесі несиелік ресурстардың бағасы мен банктің әкімшілік шығындарын
есептеумен несие бойынша табыстың жалпы нормасына сәйкес болу керек. Несие
саясатын анықтау барысында несие стратегиясы бәсеке жағдайында қажет
клиенттерінің және ұсынатын қызметінің диверсификациясына бағытталу керек.
Несиелендіру тәжірибесін жетілдіру банк үшін оптималдық несиелендіру
ұйымдастыруды керек етеді.
Осы мақсатпен өз аппаратында жоғары дәрежелі маманды банк жұмыскерлері
бар банктер несие алушының несие қабілетін талдау, әдістерді және
несиелендіру ережелерінің оптималдық варианттарын іздеуге назар аударады.
Несиелендіруді ұйымдастыру несиені шартсыз қайтаруды, оларды мақсатты
қолдануды, өнімдерді шығару мөлшерінің өсуі, перспективті нәтижелі
салаларға инвестицияландыруға бағытталған несие салымдарды қамтамасыз ету
керек.
Жалпы талаптар мен шарттар нақты несие жобаларын таңдайтын және несие
келісім шарттарын жасайтын тәжірибелі қызметкерлердің ынталы жұмысына
мүмкіндік беру керек. Мұндай жағдайда несиенің шекті мөлшерін әр алуан
категориялары қызметкерлер қабылдайтын шешімдерімен анықтауға болады.
Банктің несие саясаты мемлекеттік экономикалық және ақша-қаржылық
саясатының ережелері, берілген аудандағы шаруашылық жағдайының негізінде
қалыптасады.
Қазіргі банк тәжірибесінде банктің несие саясатын анықтайтын келесі
факторларын бөлуге болады:
- Капиталдың болуы;
- Әртүрлі несиелердің тәуекелділігінің және табыстылығының дәрежесі;
- Депозиттердің тұрақтылығы;
- Ел экономикасының жалпы жағдайы;
- Қаржы және ақша-несиелік саясатының әсері;
- Банк қызметкерлерінің қабілеті мен тәжірибесі;
- Банк қызмет жасайтын ауданда несие қажеті.
Банктің капиталы салушылардың мүлігін қорғайды. Капитал мен депозиттердің
арасындағы қатынас банк қабылдай алатын тәуекелдің дәрежесін анықтайды.
Салыстырмалы үлкен капиталы бар банктер ұзақ және тәуекел несиелерді бере
алады.
Банктің нәтижелі жұмысы үшін табыс керек, сондықтан банктер несие
саясатын құрастыру барысында осы маңызды факторын есепке алады. Кейбір
банктер оған көп мән береді, басқалар олай емес. Табысты керек ететін
банктер табысты онша керек етпейтін банктерге қарағанда қатаң несие
саясатын жүргізу мүмкін. Осындай қатаң саясат сауда және өндіріс
фирмаларына берілетін қысқа мерзімді несиелерге қарағанда төлеу пайызы
жоғарырақ қысқа мерзімді және тұтыну несиелердің үлкен бөлігі аркылы
көрінеді.
Өзінің несие саясатын құрастырғанда банк депозиттердің категориясын және
ауытқулар сипатын ескеру керек. Банк алғашқы және екінші резервтердің
жеткілікті мөлшері қалыптасқанда несиелерді ұсынуға құқылы. Резервтердің
екі түрі депозит пен несие сұранысының ауытқуын ескерту керек болса да
болжалынбайтын сұранысының бар болуы банктерді несие саясатын құрастыру
барысында депозиттердің тұрақтылығын есепке алуға мәжбүр етеді.
Несие саясатына банк қызмет ететін ауданның экономикалық жағдайы әсер
етеді. Шаруашылықтың тұрақтылығы, оның мезгілдік және циклдік ауытқуынан
көрі либералдық несиелік саясатын өткізуіне көмек етеді.
Банктердің несие беру қабілеті ақша-несиелік және фискалдық саясатқа
байланысты. Коммерциялық банктердің қолына қосымша резерв түскенде
банктердің несиелік қабілеті өседі. Мұндай жағдайда банктер либералдық
несиелік саясатты жүргізуі мүмкін.
Несиелік саясат құрастыру барысында маңызды сұрақтарының бірі несиелік
операцияларды жасайтын қызметкерлердің мамандығы. Мысалы, кейбір
қызметкерлер сауда және өндірістік кәсіптерді несиелендірумен көп жұмыс
істесе де жылжымайтын мүлік негізінде несие берумен айналыспаған. Басқалар
тек тұтыну несиесімен айналысады.
Сонымен, банктердің тұтыну несие саласына енудің ұзақтылығы жоғары
дәрежелі мамандардың болмауымен түсіндіріледі. Кейбір банктердің жеке несие
түрлерінің беру саласындағы мәртебесі басқа банктердің несие саясатына әсер
етуі мүмкін.
Әрине несие саясатына қызмет ететін ауданның ерекшеліктері де ықпал
етеді. Банктердің негізгі мақсаты – қызмет ететін ауданының несие қажетін
қамтамасыз ету. Егер банк бұны істемесе оның жұмысы мәнсіз болады. Банктер
моральді түрде саналы және экономикалық жағынан дәлелді несие алуға талап
жасаған алушыларға несие беруі керек. Мысалы, мал өсірумен айналысатын
аудандарда орналасқан банктер осы саланы несиелендіруден бас тарта алмайды,
керісінше өзінің саясатын жергілікті шаруашылықтардың қажеттеріне сүйеніп
жасауы керек.
Несие саясаты келесі элементтерден тұрады:
• Мақсат. Оған сүйеніп несиелік портфель қалыптастырылады.
• Нақты әрбір несие инспекторы және несие комитеті иемденетін несие беру
саласындағы құзыреттіліктерді сипаттау.
• Несиені басқару шеңберінде құқық алмастыру және ақпарат беру
міндеттері.
• Клиенттердің несие талаптары бойынша тексерістер, бағалаулар және
шешім қабылдау тәжірибесі.
• Әрбір несие талабына тіркелетін қажетті құжаттар және несие ісінде
сақталуға тиіс құжаттар.
• Несие істерін кімнің сақтауға және тексеруге кім жауапты екендігі атап
көрсетілген банк қызметкерлерінің құқықтары.
• Несиені қамтамасыз етуді қабылдаудың, бағалаудың және жүзеге асырудың
негізгі ережелері.
• Пайыз тігілімдерінің және несие бойынша комиссияларды бекітудің,
несиелелерді өтеу шарттарының саясаты мен тәжірибесін сипаттау.
• Барлық несиелерге қолданылуы мүмкін сапа стандарттарын сипаттау.
• Несие салымдарының ең жоғары мөлшерін белгілеу.
• Несие салымдарының негізгі бөлігі бағытталатын банк қызмет көрсететін
аймақты сипаттау.
• Күдікті несиелерге байланысты жағдайларды анықтау, талдау және шешу
тәжірибелерін сипаттау.
Несие ұдайы өндіріс үрдісінің үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен
келіп шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық субъектілерінің өндірістік
капиталы ақшалай (негізгі және айналым), өндірістік және тауарлық
формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім. Бұл кезде олардың міндеті әр
түрлі. Шеңбер айналымының бірінші сатысында ақшалай қаражаттардың
өндірістік құралдарында айналуы жүреді: ақшалай қаражаттарға өндіріс
құралдары сатып алынады. Өндіріс ұрдісінің екінші сатысында ақшалай
қаражаттардың тауарға айналуы жүреді, өндірістік форма тауарлық формаға
ауысады, өндіріс құралдары құнына жаңадан жасалған құн қосылады. Соңында,
үшінші сатыда тауар өткізіледі және қайтадан ақшаға айналады.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір тұрден басқа түрге
ауысуымен тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы өндірісінің үрдісі,
капиталдардың шеңбер айналымы болып табылады. Капиталдардың үнемі
қайталанатын шеңбер айналымы - бұл капиталдардың айналымы. Өндірістік
капиталдардың бірде тауар түрінде, бірде ақшалай түрде болуы олардың
қозғалысының жалпы түрі болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы
болып саналады.
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір түрден басқа түрге айналуы,
сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, капиталдардың шеңбер айналымы
және айналымы барлық жерде бірдей емес; әрбір нақты жағдайда олар
өндірістің және тауар айналымының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде
үздіксіздігімен ерекшеленеді. Олардың қозғалыс үрдісінде ақшалай
қаражаттардың кұйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды толтыратын
көздерде қажеттіліктердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық формаларының
өзгерісіне қарай негізгі, айналым капиталдарының да қозғалысына байланысты
байқауға болады.
Есеп шотқа қолма-қолсыз ақшамен жарна жасалған жағдайда взносқа
хабарландыру қолма-қолсыз ақшамен беріледі. Банк клиентке ақшаны алғанын
дәлелдейтін квитанция береді. Бұл айғақты құжат болып саналады. Банктар мен
клиенттердің арасындағы есеп айырысуды нақты ұйымдастыру өте маңызды.
Өйткені бұл айналымдық қаражат қозғалысын жеделдетеді, ал ақша қаражатының
уақытында түсіп тұруы қарыздардан кұтылуды тездетеді.
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу түрлері
Тәжірибе көрсеткендей, қаржылық есеп айырысудың ең тиімді түрі Қолма-
қолсыз ақшамен есеп айырысу. Ақша қаражатын кеңінен пайдалану мен айналым
шығындарын қысқартуға мемлекет баса назар аудара отырып, қолма-қолсыз
ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырады, оларды іске асыру шарттарын құрады,
және есеп айырысу құжаттарының тәртібін қадағалайды. Қолма-қолсыз есеп
айырысу ақшасыз айналымды ұйымдастырады, бұл айналым мемлекеттік заңдар
және банк ережелері бойынша қадағаланады.
Барлық қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі субъектілер мен банк мекемелері
арасында белгілі бір қатынастар құрайтын есеп айырысу кұжаттары негізінде
жүзеге асырылады. Есеп айырысу құжаттары мен құжат айналымы арасындағы
жікті ажыратып алған жөн.
Есеп айырысу құжаттарының қозғалысы - есеп айырысудың басынан соңына
дейін белгіленген бөлімдер арқылы құжаттардың жүйе бойынша өтуі.
Ұлттық банктiң статистикалық көрсеткiштерi бойынша 2000 жылдың басныда
республикада екiншi деңгейдегi 55 банк тiркелген: оның iшiнде 1 мемлекеттiк
банк, яғни қаржылық капиталының 100%-ы республика үкiметiнiң қатысуымен
құрылған; 1 мемлекетаралық банк; 22 шетелдердiң қатысуымен құрылған
(резидент емес банктердiң еншiлес банктерiн қосқанда) банктер, Республикада
шетел банктерiнiң 17 өкiлдiгi ашылған. Республикада сонымен қатар тiркеуден
өткен 44 ломбард, 7 несие серiктестiгi және кейбiр банктiк операция
жүргiзетiн 46 басқа мекемелер бар, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлiгiнiң Қазыналық департаментi, оның 14 облыстық басқармасы
мен Алматы қалалық басқармасы; Ұлттық банктiң Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу орталығы; “Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк
қорғау министрлiгiнiң зейнетақы төлеу жөнiндегi Мемлекеттiк орталығы”,
Республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорны; “Қазақстандық қор биржасы”
ЖАҚ; “Бағалы қағаздар Орталық депозитарийi” ЖАҚ; “Кiшi кәсiпкерлiктi дамыту
қоры” ЖАҚ; “Қауымдастықтарды несиелеудiң қазақстандық қоры” Қоғамдық қор;
“Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры” ЖАҚ; “Ақмола қоры” ЖАҚ;
“Кәсiпорындарды қайта ұйымдастыру және жабу жөнiндегi агенттiгi” АҚ; “Шағын
несие” үкiметтiк емес ұйым” Қоғамдық қор және т.б.
Қазiргi Қазақстанның нарықтық банк жүйесiнде әр түрлi меншiк формасындағы
банктер мен несие мекемелерi қызмет етедi. Соның iшiнде коммерциялық
банктер – кәсiпорындар мен ұйымдарға, сондай-ақ халыққа тiкелей және жан-
жақты кешендi қызмет көрсететiн банктер. Бұл олардың басқа арнаулы несие
мекемелерiнен айырмашылығы. Ал банк емес несие мекемелерiнiң банктерден
өзгешелiгi олар тек кейбiр банктiк операциялар жүргiзумен және кейбiр
қызмет түрiн көрсетумен шұғылданады. Коммерциялық банктердiң негiзгi
мақсаты – неғұрлым жоғары пайда табу.
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес банк емес
несие мекемелерi өзiнiң негiзгi немесе қосымша қызметтерi ретiнде
депозиттер қабылдауға құқы жоқ. Сондай-ақ өзiнiң атауында, құжаттарында,
хабарландырулар мен жарнамаларында “банк” деген сөздi, не болмаса
депозиттер қабылдап, басқа банктiк операциялар жүргiзедi деген ұғым
қалыптастыратын туынды сөздердi қолдануға болады.10
Банкiлер банк қызметiн операцияларды жүргiзудiң жалпы шарттарын
белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға
құқылы. Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары туралы ережелерiн
бекiтiп, оларда мынадай мәлiметтер мен рәсiмдер болуы тиiс:
- қабылданатын депозиттер мен несиелердiң шектi сомасы мен мерзiмi;
- несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасының шектi
мөлшерi;
- несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) төлеудiң шарттары;
- банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;
- банк операцияларын жүргiзу ставкалары мен тарифтерi;
- банк пен оның клиентiнiң құқықтары мен мiндеттерi, олардың
жауапкершiлiгi;
Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары ашық ақпарат болып табылады
және ол коммерциялық немесе банк құпиясының мәнi бола алмайды. Банкiлердiң
клиентке банк операциясын жүргiзуге байланысты ықтимал тәуекелдер туралы
ақпарат беруден бас тартуға құқы бар. Банкiлер мен олардың клиенттерi
арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының Заңдарында өзгеше
көзделмесе, шарттар негiзiнде жүзеге асырылады. Ал банк клиенттерi, егер
Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, несиелiк банктi
хабардар ете отырып, басқа банктерге банктiк шоттар ашуға құқылы болып
табылады.
Банктегi займ операциясы банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың басқа тұлғаларға қайтарымдылық және ақы төлеу мерзiмi
шартымен ақша беруi болып табылады.
Банкiнiң қарыз операциясы оның банк директорларының кеңесi бекiтетiн iшкi
несие саясаты туралы ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.2
Банктiң жүргiзген операциясы – банктiң өз қызметiн iс жүзiнде атқаруының
көрiнiсi. Қазақстан заңдарына сай банктiк операцияларға негiзiнен мыналар
кiредi:
- заңды және жеке тұлғалардың депозиттерiн қабылдау, оларға шоттар
ашу
және жүргiзу;
- банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттiк есепшоттарын ашу және жүргiзу;
- кассалық операциялар: банкноталар мен монеталарды қабылдау, беру,
қайта есепту, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаттап буу және сақтау;
- аудару операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшасын аудару
жөнiндегi тапсырмаларын орындау;
- есептеу (дисконт) операциялары: заңды және жеке тұлғалардың
вексельдерi мен өзге де қарыз мiндеттемелерiн есепке алу;
- қарыз беру операциялары: төлем, мерзiм, қайтарым талаптарына сәйкес
заңды және жеке тұлғаларға ақшалай несие беру;
- сенiм (траст) операциялары: сенiм бiлдiрген адамның мүддесi үшiн
және
соның тапсыруымен тазартылған бағалы металдарды және бағалы қағаздарды
басқару;
- клиринг операциялары: төлемдердi жинау, салыстыру, сорттау және
растау, сондай-ақ олардың өзара төлемдер өтеуiн жүзеге асыру және
клиринге қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
- сейфтiк операциялар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй-жайларды жалға
берумен қоса, клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен құнды
заттарын сақтау жөнiндегi қызметтер;
- ломбард операциялары: депоненттелген (сақтауға салынған) оңай
сатылатын бағалы қағаздарды және қозғалатын мүлiктi кепiлге алып,
қысқа мерзiмдi несие беру;
- төлем карточкаларын, чек кiтапшаларын шығару;
- шетел валютасын айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
- төлем құжаттарын инкассаға қабылдау;
- бағалы қағаздар нарағындағы клирингтiк қызмет;
- факторинг (сауда-саттық) операциялары: тауарларды (қызметтердi)
сатып
алушыдан тәуекел етiп төлемсiз қабылдап, төлемдi талап ету құқына ие
болу;
- форфейтинг операциялары (форфейтингтеу): тауарларды (қызмет
көрсетудi) сатып алушының қарыз мiндеттемесiн сатушыға айналып
түспейтiн жолмен вексель (тратта) сатып алу арқылы төлеу.
Нарықтық экономика жағдайындағы коммерциялық банктердiң операцияларын
шартты үш топқа бөлуге болады:
- пассив операциялары (қаражат тарту);
- актив операциялары (қаражат орналастыру);
- актив-пассив операциялары (делдалдық, траст және басқалары).
Сонымен бiрге, несиелердiң қайтарымдылығы айыпақымен, кепiлмен,
кепiлдiкпен, кепiлдемемен және заңдармен немесе шартпен көзделген басқа
әдiстермен қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Клиенттiң несиенi қайтаруға жоғары қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгi болған
жағдайда банк несиенi қамтамасыз етусiз-ақ (банкiлiк несие) беру туралы
шешiм қабылдауға құқылы. Банк бiр заемшыға осы заемшының банктерден және
банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан алған
займ қаражатының көлемiн шегерiп тастағанда активтердiң орташа жылдық
құнынан асып кететiн жалпы сомаға банк несиесiн беруге құқылы емес.
Займшының активтерiнiң орташа жылдық құны есептi жылдың басынан осы несиенi
алған күнге дейiнгi кезеңге есептеледi.
Кепiл туралы шартпен, сондай-ақ заң актiлерiмен көзделген реттерде
кепiлге салынған мүлiктi соттан тыс тәртiппен сауда (аукцион) өткiзу арқылы
өз бетiмен өткiзуге құқылы.
Несие берушi банк несие шарты бойынша өз мiндеттемелерiн орындамаған
қарыз алушыға:
- жаңадан несие бермеуге;
- қарыз алушының кез келген есеп шотындағы ақшасынан (егер бұл несие
шартында ескерiлген болса) қарыз алушының келiсiмiнсiз өндiрiп алуға;
- төлеуге қабiлетсiз қарыз алушыны Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес банкрот деп тану туралы сотқа талап арызын беруге құқылы.
Несие операцияларын ұйымдастыратын жалпы бөлiмi – ол:
- нақты экономикалық жағдайларға байланысты банктiң жалпы саясатын
және оны орындау тәртiбiн анықтайды;
- қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу мен қаржыландырудың
жалпы әдiстемелерiн, сондай-ақ, клиенттiң несие қабiлеттiлiгiн анықтау
және перспективалық қаржылық қызмет көрсетудi ұйымдастыру
әдiстемелерiн дайындады;
- несиелiк тәуекелдi зерттеп, банктiк несие операцияларын сақтандыру
механизiмiн анықтайды.
Қысқа мерзiмдi несиелеу бөлiмi – ол:
- қарыздар мен қарыздардың түрiне байланысты банктiң несиелiк
потенциалына қарай несие реусурстарын анықтайды;
- несие алудың қажеттiлiгiн айқындап бiледi;
- несиенi берудi ұйымдастырып, несие iстерiн жүргiзедi;
- несие шарттарын жасайды;
- клиенттердiң несие қабiлеттiлiгiн тексередi;
- несие қабiлеттiлiк картотекасын жүргiзедi;
- факторинг операцияларын ұйымдастырады.
Ұзақ мерзiмдi несиелеу және қаржыландыру бөлiмi – ол:
- банктiң инвестициялық потенциалына қарай несиелеу мен
қаржыландырудың негiзгi бағыттарын айқындайды;
- қаржыландыру мен несие операцияларын ұйымдастырады;
- несие беру және қызмет көрсету шарттарын жасайды;
- клиенттердiң несие қабiлеттiлiгiн тексерiп, несие қабiлеттiлiк
картотекасын жүргiзедi;
- клиенттiң инновациялық iсiне байланысты несиелейдi және клиенттiң
инновациялық қызметiн қаржыландырады;
- клиенттiң тапсыруы бойынша қаржыландыруды ұйымдастырумен
шұғылданады;
- ұзақ мерзiмдi жобаларды ендiру үшiн серiктер iздестiруге және
оларды
iске асыру үшiн мердiгерлер табуда делдалдық көмек көрсетедi.
Халықты несиелеу бөлiмi – ол:
- тұтыну тауарларын сатып алуды және тұрғын үй салуды тiкелей және
жанама несиелеудi ұйымдастырады;
- несие карточкасын бередi;
- халыққа басқа да көптеген қызмет көрсетедi.
Банкаралық операциялар бөлiмi µлттық банкпен, басқа да коммерциялық
банктермен, сондай-ақ өзiнiң бөлiмшелерiмен есеп жүргiзудi және барлық
банкаралық операцияларды талдауды ұйымдастырады.
Дәстүрлi емес банктiк операциялар бөлiмi несиелеумен, мысалы, лизинг
операцияларын жүргiзумен шұғылданады.
Коммерциялық банкте валюта басқармасы маңызды қызмет атқарады. Ол:
- валюталық позицияны (қалып) жүргiзедi;
- валюта шоттарын жүргiзедi;
- валюталарды сатып алып және сатады;
- қаржыны салымдарға қабылдап, қарыз бередi;
- тәуекелдi сақтандырады.
Бұл басқарманың еркшелiктерiне байланысты төрт бөлiм құрылуы мүмкiн:
талдау бөлiмi; валюта шоттары мен валюталық позицияны жүргiзу бөлiмi;
кассалық мәмiлелер бөлiмi; мерзiмдi мәмiлелер, халықаралық есеп айырысу,
“ностро” және “лоро” шоттары, саудалық емес операциялар бөлiмi.
Депозиттiк операциялар басқармасы – банктiң өз капиталы мен тартылған
қаражатын талдаумен және есептеумен шұғылданып, негiзiнен мына қызметтердi
атқарады:
- банктiң депозиттiк қаражатын олардың мерзiмiне қарай және әрбiр
депонент (ақша салушы) бойынша есептеу;
- қаражаты депозитке салу үшiн шарт жасау;
- тартылған қаражатты, оның құрылымын және банк ресурстары, банк
ресурстары, оның балансының өтiмдiлiгiне әсерiн бағалау мақсатымен
даму динамикасын талдау;
- банктiң ресурстарын жоспарлау үшiн қажеттi хабарларды беру.
Қор бөлiмi банктiң өз қаражатын есептеу мен талдау қызметiн жүргiзедi.
Олар:
- банктiң қаржылық қаражатын есептеу, оларды талдуа және даму
динамикасын есептеу;
- банкке қарайтын бағалы қағаздарды сатып алу және сату операцияларын,
сонымен бiрге клиенттерiнiң де тапсыруымен дәл осындай операцияларды
жүргiзедi.
Клиенттерге есептеу-кассалық қызмет көрсету мақсатында банкте есептеу-
кассалық басқармасы құрылады. Оның негiзгi қызметтерi:
- шоттарды ашу және есептесудi жүргiзу;
- кассалық операцияларын өткiзу.
Банктiң ең басты қызметтерiнiң бiрi – өзiнiң филиалдары мен өкiлдiктерiн
басқару. Банктiң филиалы – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған
жерден тыс орналасқан және банктiң атынан банк операцияларын жүзеге
асыратын және өзiне банк берген өкiлеттiлiк шегiнде әрекет ететiн банк
бөлiмшесi. Оның банкпен бiрыңғай балансы, сондай-ақ банк атауымен толық
сәйес келетiн атауы болады.
Банктiң өкiлдiгi – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден тыс
орналасқан, банктiң атынан және оның тапсыруы бойынша әрекет ететiн банк
операцияларын жүзеге асырмайтын банк бөлiмшесi.
Банктiң есеп айырысу-касса бөлiмi (жинақ кассасы) – банктiң ұлттық банк
берген келiсiмi бойынша құрылған, заңды тұлға болып табылмайтын филиалдық
не өкiлдiк мәртебесi жоқ, Қазақстан аумағында банк операцияларының
жекелеген түрлерiн орындайтын аймақтық оқшау бөлiмшесi.
Аталған банк мекемелерiнiң статусына байланысты (филиал, өкiлдiк, жинақ
кассасы) олардың қызметi және оларды басқару формасы да әр түрлi болады.
Филиалдар кейбiр банктiк операцияларды орындамайды: мысалы, корреспондент-
банктермен операциялар, халықаралық операциялар, инвестициялық және басқа
операциялар.
Банктiң филиалдарды басқару қызметiне төмендегiлер кiредi:
- қызметiн басқару;
- несие саясатын және несие опрецияларын жүргiзудiң дұрыстығын
бақылау;
- банк жұмыстарының тиiмдiлiгiн арттыратын жұмыстың жаңа әдiстерiн
енгiзуге көмектесу.
Талдау және статистика басқармасы (бөлiмi) төмендегiдей жұмыстарды
орындайды:
- статистикалық хабарларды жинақтау және талдау;
- клиенттерге (заңды және жеке тұлғаларға) хабарлама-анықтама
қызметтерiн көрсету;
- банктiң қызметi туралы есептi, жоспардың жобасын дайындау;
- банктiң балансын статистикалық тұрғыдан дайындау;
- эксперттiк зерттеудi, банктi бағалауды (клиенттер үшiн де) дайындау
және орындау.
Кадрлар бөлiмi:
- қызметкерлердiң санын және оларды қолдануды жоспарлайды;
- кадрлардың мамандығын көтерудi және оқытуды ұйымдастырады;
- еңбекақы қорын басқарады;
- қызметкерлердi таңдаумен және орналастырумен шұғылданады.
Әкiмшiлiк-шаруашылық бөлiмi банктiң ғимаратын, құрал-жабдықтарын салумен,
жоспарлаумен, сатып алумен, жөндеумен және сатумен айналысады. Электронды-
есептегiш машиналар бөлiмiмен бiрлесiп электрондық жүйенi қосу, банктiң
мекемелерiн электронды-есептегiш машиналар және оргтехникамен қамтамасыз
етумен, сондай-ақ архив iсiмен шұғылданады.
Жалпы банктiң iшкi Ережелерiнде төмендегiдей мәлiметтер болуы шарт:
бөлiмшелердiң құрылымы, мiндеттерi, қызметi мен өкiлеттiгi; iшкi аудит
қызметiнiң, несие комитетi мен басқа да органдардың құрылымы, мiндетi,
қызметi мен өкiлеттiгi; құрылымдық бөлiмшелер басшыларының құқықтары мен
мiндеттерi.
Құжат айналымы есеп айырысу құжаттарына қажетті уақыттан басқа, түрлі
есеп айырысу операцияларына керекті құжаттарды толтыруға қосымша уақытты
талап етеді.
Ақша қаражатын сақтау мен есеп айырысуды жүзеге асыру үшін, сонымен қатар
банкта есеп айырысу, күнделікті, ссудалық, арнайы ссудалық, және т.б.
шоттар арқылы жүзеге асырылады.
Шот ашылған кезде банк мекемесінің бас есепшісі ұйым жарғысының
тұпнұсқасында шот нөмірін көрсетіп, арнайы мөрмен белгі қояды. Шот ашылуға
арнайы өтініш жазылу керек. Сонымен қатар мекеменің ашылуына қатысты
құжаттар, белгіленген жарғы көшірмесі, шот қаражатын пайдалануға рұқсат
етілген адамдардың колы қойылған карточкалар, салық инспекциясының рұқсаты
мен мөр белгісі тапсырылу керек.
Шот бойынша операцияларды жүзеге асыруға негіз болатын ақшалық есеп-
айырысу құжаттары койылған талаптарға сай жасалып, қол койылу керек.
Құжаттарға төлем жасау барысында банк қызметкерлері шоттағы қолма-қолсыз
ақшаны, тапсырылған құжаттардың шынайылығын, және дұрыс толтырылғанын
(қойылған қолдар мен мер белгісі банк үлгілеріне сай болу керек),
құжаттардың белгіленген мерзімге сәйкестігі, жасалып жатқан операция
заңдылығын тексереді. Есеп айырысу тауарлы немесе тауарлы емес операциялар
арқылы жасалуы мүмкін. Ал араларында міндеттемелері бар өндіріс орындарының
қай жерде орналасқандарына байланысты есеп айырысу бірқалалық және
өзгеқалалық болып екіге бөлінеді.
Екі жақ арасындағы есеп айырысу түрлері келісім-шартпен, келісіммен
немесе басқа да уағдаластық түрімен белгілененді. Мекемелер арасындағы
келісім негізінде екі жақ банк қатысынсыз өзара қарыз ала береді.
Жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы келісімшартта төлемдік құжаттардың
мерзімінен кеш тапсырылуына байланысты айып өсім есептелетіні жазылған.
Өндіріс орындарының есеп шоттарындағы қаражат шот иелерінің бұйрығымен
алынады. Төлемдер мекеме жетекшісі белгілеген тәртіп бойынша төленеді.
Бұрын төлемдердің банк белгілеген күнтізбелік кезегі іске асырыған, одан
бұрын төлемдердің тағайындалуына байланысты ең алдымен жұмыскерлер
еңбекақысы мен бюджет төлемдері жасалынған. Мекеме шоттарындағы
қаражаттарға кез-келген шектеу қою заңды болып табылады, өйткені нарық пен
нарықтық қатынастар өндіріс орны мен қаржылық ұйымдардың ақша айналымын
басқару әдістерімен үйлесе алмайды.
Соңғы кезде төлем тапсырысын қолдану жағдайлары едәуір кеңейтілген.
Төлем тапсырысы банк шоттарындағы ақша қаражатын басқа мекемеге, өндіріс
орнына, ұйымға аударуға бұйрық болып табылады. Төлеуші белгіленген
формадағы бланк бойынша төлем тапсырысын банкқа тапсырады. Төлем тапсырысы
жазылған күннен бастап он күн жарамды болып есептеледі.
Төлем тапсырысы есеп шотта қажетті қаражат болған жағдайда ғана
төлеушінің банкінде қабылданады.
Төлемақы енгізу үшін шаруашылық ұйымның банкте ссуда алуға рұқсаты болуы
керек.
Егер жабдықтаушы мен сатып алушы қатынастары тұрақты болса, олардың
арасында есеп айырысу келісім-шарттар негізінде жоспарлы төлемдер
жүргізіле береді. Бұндай жағдайда Төлем тағайындалуы деген бағада сатып
алушы келісім-шарт негізіндегі жоспарлы төлем сомасын көрсетуге міндетті,
сонымен қатар төлемнің күні мен мерзімін көрсету қажет. Бюджет мекемелері
дәл осы бағада аударылатын соммалардың қайда жұмасалатының көрсетеді.
Үздіксіз өнім шығаратын өндіріс орындары жасалаған өнімдер үшін есеп
айырысу кезінде аванстық төлемдерді пайдалана алады, аталған төлемдер де
төлем тапсырысымен жасала алады.
Есеп айырысудың тағы бір тиімді түрі - чек қағаздарын қолдану. Чек
-чеерушінің төлеушіге көрсетілген ақша қаражатын төлеуге жазбаша кепілдік
берген бері ен құнды қағаз. Чек беруші қызмет ететін банк чегі жеке есеп-
шоттар арқылы жүзеге асырылады. Бірақ чекте көрсетілген сома мен есеп-
шоттағы сома сәйкес келу керек.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының төлем айналымында есепайырысу
чектердің қолданылуы Чекпен есеп айырысу Ережелерімен,Қазақстан
Республикасының қолма-қолсыз есеп айырысу Ережелерімен, сонымен қатар
Ұлттық Банктен түсіп тұратын бұйрықтар мен бекітілген.
Қазіргі кезде Ұлттық Банк бұйрықтарына байланысты есеп айырысуда тек
депозитке салынған чектер ғана қолданылады. Ақша қаражатын депозитке салу
үшін клиент 722-ші есеп айырысу чектері деген жеке банк есеп-шотында шот
ашады, бұл аталмыш чектер бойынша төлем жасауға кепілдік береді.
Есеп айырысу чектерін алу үшін клиент өзіне қызмет көрсететін банкқа
барып, белгіленген формада өтініш жазады, онда чектердің саны мен есеп
айырысуға қажетті жалпы сомалар көрсетіледі. Осы мәліметтер негізінде әрбір
чектің сыртқы жағында көрсетілген чектін лимиті анықталады. Чек алуға
жазылған өтінішке мекеме жетекшісінің қолы, бас есепшінің қолы қойылады,
мөрмен бекітіледі. Өтінішпен бірге клиент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz