Қасым-Жомарт Тоқаев- дипломат және публицист
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.5
I тарау
Қасым. Жомарт Тоқаев: елші
1.1 Тәуелсіздікті тұғырландырған тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6. 13
1.2 Қаламгерліктің алғашқы адымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.22
II тарау
Қасым .Жомарт Тоқаев: публицист
2.1 Қоғамдық. саяси публицистика шебері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.37
2.2 «Терең талдау, тағлымды түйін» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52.53
I тарау
Қасым. Жомарт Тоқаев: елші
1.1 Тәуелсіздікті тұғырландырған тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6. 13
1.2 Қаламгерліктің алғашқы адымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.22
II тарау
Қасым .Жомарт Тоқаев: публицист
2.1 Қоғамдық. саяси публицистика шебері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.37
2.2 «Терең талдау, тағлымды түйін» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52.53
Қандай да болсын егемен мемлекеттің бұлжымас және ажырағысыз нышаны осы мемлекеттің өз сыртқы саяси бағыты және соның негізінде құрылатын дербес дипломатиялық қызметі болып табылады. Сонымен қатар дипломатия ұғымын халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, тереңдету, халықаралық қақтығыстарды болдырмау, реттеу мақсатында жүргізілетін келіссөздер өнерімен де байланыстырылады. Яғңи мұндай мақсаттарға қол жеткізу тікелей сөз өнерімен байланысты екені анық. Бұл туралы Ахмет Байтұрсынов былай деген: «Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарылған сөз...» /1/. Ауызша түрінде де, жазбаша түрінде де сөз мемлекетаралық қарым-қатынаста, дипломатиялық қызметте айрықша орынға ие. Ежелгі грек философы Демосфеннің мына бір пікірі бұған толық дәлел: «Елшілердің жаяу әскері де, әскери кемелері де, қаруы да жоқ оларда тек сөз ғана бар». Осыдан көретініміз дипломатия жемісі тікелей сөз құдіреттілігіне байланысты екенін аңғаруымыз қиын емес. Дипломатиядағы сөздің құдіреті, әсіресе, келіссөздер жүргізу үстінде байқалады әрі маңыздылығы арта түседі. Келіссөз барысында елші дәл сәтінде сөйлемесе, барлық мүмкіндіктен айырылып қалуы мүмкін. Кейде бір ғана сөз бүкіл келісім тағдырын шешетін сәттер аз кездеспейді. Сөз дұрыс айтылмай, орнымен қолданылмаған жағдайда қаншалықты қиянат әкелетіні дипломатия тарихынан белгілі. Оның нәтижесінен халықаралық дау-дамай туғызып та жатады. Мысал ретінде 1870 жылғы Франция мен Германия арсындағы соғыстың себебін атауға болады. «Напалеон Берлиндегі француз елшісі арқылы Пруссияның испан тағынан бас тартуы тиіс екендігін ескертеді. Вильгелм I француздардың бұл өтінішін орындайды. Берлиннің бұлайша оңай беріле салуы Напалеонды онша қанағаттандыра қоймайды. Енді Пруссиядағы француз елшісіне мынандай тапсырма береді: «Вильгелм I- қайтадан барып, оның мәдениетсіз екенін айт, ешуақытта испан тағына жоламайтынына уәде беруін талап ет»,- дейді. Мұндай ауыр сөзді күтпеген Вильгелм I қатты ашуланып қалады әрі өтінішін енді қанағаттандыра алмайтынын айтады. Міне, осылайша елшінің тәжірибесіздігінен бір ауыз сөзден арада от тұтанады» /2/. Жалпы, елшінің мойнына ел тағдыры мен тіршілігі жүктелген. Егер ол марғау, самарқау болса, онда екі елдің байланысы соған сәйкес дамиды. Мемлекет арасын жақындастыруда дипломаттарымыздың тек сөзді шешен құрастыра біліуі ғана жеткіліксіз. Сонымен қатар оның бойында білімі, ізденгіштігі, тапқырлығы, байсалдылығы, алғырлығы, адамгершілігі көп рөл атқарады. Халқымыздың келбеті елші жүріс- тұрысынан танылады. Сыртқы саясатымыздың сәтті болуы дипломатиямыздың деңгейіне тәуелді. Яғни елші мойнына арттағы елдің тағдыры жүктелгенін ескергеніміз абзал.
1. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 2005. 320 б.
2. Амандосов., Елеукенов Ш., Ыдырысов., Қожакеев Т. Газет жанрлары-Алматы: Қазақстан, 1965. – 208б.
3. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. - Алматы: Мектеп, 1968.- 243б.
4. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.- Алматы: КазГУ, 1974. с.128.
5. Фетисов М. И. Зарождение казахской публицистики.- Алматы: КГИХЛ, 1961. с. 440.
6. Амандосов Т. Современная казахская публицистика. Афтореферат на соиск. учен. степени докт. филол. наук.- Алматы: 1982.с.46.
7. Қожакеев Т. Жас журналистер серігі. Алматы: Рауан, 1961. 224 б.
8. Ученова В. Публицистика и политика. 2-ое изд,. доп.- Москва: Полииздат, 1979. с.271.
9. Шешендік сөздер. / Құрастырған Адамбаев Б.- Алматы: 1990.167б.
10. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Мектеп, 1982. 365 б.
11. Черепахов М.С. Проблемы теории публицистики.- Москва: Мысль, 1973. с.270.
12. Прохоров Е.П. Публицист и действительность.- Москва, 1973. с.316.
13. Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики.- Москва: МГУ, 1971. с.146.
14. Лазебник Ю. А. Публицистика и литература.- Киев: 1971.с.151.
15. Аграновский А. Своего дела мастер.- Москва: 1980.с.145.
16. Прохоров Е. П. Публицистика и политика.- Москва: МГУ,1973. с.271.
17. Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы.- Алматы: Мектеп, 1984.191 б.
18. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
19. Артықбаев Ж. Елшіліктер шежіресінен.// Қазақ тарихы.- 1998. N1.
20. Есеналиев М. Записки дипломата.- Алматы: Атамұра, 1998.212 б.
21. Ковалев А. Азбука дипломатии. Москва: Интерпракс, 1993.240 б.
22. Молочков Ф.Ф. Дипломатический протокол и дипломатияеская практика.- Москва, 1979. с. 225.
23. Сердәлі Б. К. Журналистика және дипломатия.- Түркістан: Түркістан университеті, 2004.128 б.
24. Абдулпаттаев С. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты.- Алматы: Мария, 2005. 204 б.
25. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында.- Алматы: Астана, 2007. 372 б.
26. Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Алматы: Жазушы, 1989. 320 б.
27. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.- Алматы: Атамұра, 2003. 205 б.
28. Қасым- Жомарт Тоқаев. Әке туралы толғаныс.- Алматы: Парасат, 2003. 430 б.
29. Қасым- Жомарт Тоқаев. Қазақстан Республикасының дипломатиясы.- Алматы: Гауһар, 2002. 586 б.
30. Қасым- Жомарт Тоқаев. Беласу. -Алматы: Дәуір, 2003. 656 б.
31. Қасым – Жомарт Токаев. Под стягом независимости.- Алматы: Білім, 1997. с.736.
32. Касым- Жомарт Токаев. Свет и тень.- Астана: Астана, 2007. с.576.
33. Касым- Жомарт Токаев. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.- Алматы: Гауһар,2000. с.584.
34. Н. Назарбаев. Сындарлы он жыл.- Алматы: Атамұра, 2003. 240 б.
35. Н. Назарбаев. Тарих толқынында.- Алматы: Атамұра, 1999. 296 б.
2. Амандосов., Елеукенов Ш., Ыдырысов., Қожакеев Т. Газет жанрлары-Алматы: Қазақстан, 1965. – 208б.
3. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. - Алматы: Мектеп, 1968.- 243б.
4. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения.- Алматы: КазГУ, 1974. с.128.
5. Фетисов М. И. Зарождение казахской публицистики.- Алматы: КГИХЛ, 1961. с. 440.
6. Амандосов Т. Современная казахская публицистика. Афтореферат на соиск. учен. степени докт. филол. наук.- Алматы: 1982.с.46.
7. Қожакеев Т. Жас журналистер серігі. Алматы: Рауан, 1961. 224 б.
8. Ученова В. Публицистика и политика. 2-ое изд,. доп.- Москва: Полииздат, 1979. с.271.
9. Шешендік сөздер. / Құрастырған Адамбаев Б.- Алматы: 1990.167б.
10. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Мектеп, 1982. 365 б.
11. Черепахов М.С. Проблемы теории публицистики.- Москва: Мысль, 1973. с.270.
12. Прохоров Е.П. Публицист и действительность.- Москва, 1973. с.316.
13. Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики.- Москва: МГУ, 1971. с.146.
14. Лазебник Ю. А. Публицистика и литература.- Киев: 1971.с.151.
15. Аграновский А. Своего дела мастер.- Москва: 1980.с.145.
16. Прохоров Е. П. Публицистика и политика.- Москва: МГУ,1973. с.271.
17. Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы.- Алматы: Мектеп, 1984.191 б.
18. Тұрсынов С. Елдестірмек елшіден.- Алматы: Атамұра, 1996.224б.
19. Артықбаев Ж. Елшіліктер шежіресінен.// Қазақ тарихы.- 1998. N1.
20. Есеналиев М. Записки дипломата.- Алматы: Атамұра, 1998.212 б.
21. Ковалев А. Азбука дипломатии. Москва: Интерпракс, 1993.240 б.
22. Молочков Ф.Ф. Дипломатический протокол и дипломатияеская практика.- Москва, 1979. с. 225.
23. Сердәлі Б. К. Журналистика және дипломатия.- Түркістан: Түркістан университеті, 2004.128 б.
24. Абдулпаттаев С. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты.- Алматы: Мария, 2005. 204 б.
25. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында.- Алматы: Астана, 2007. 372 б.
26. Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Алматы: Жазушы, 1989. 320 б.
27. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.- Алматы: Атамұра, 2003. 205 б.
28. Қасым- Жомарт Тоқаев. Әке туралы толғаныс.- Алматы: Парасат, 2003. 430 б.
29. Қасым- Жомарт Тоқаев. Қазақстан Республикасының дипломатиясы.- Алматы: Гауһар, 2002. 586 б.
30. Қасым- Жомарт Тоқаев. Беласу. -Алматы: Дәуір, 2003. 656 б.
31. Қасым – Жомарт Токаев. Под стягом независимости.- Алматы: Білім, 1997. с.736.
32. Касым- Жомарт Токаев. Свет и тень.- Астана: Астана, 2007. с.576.
33. Касым- Жомарт Токаев. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.- Алматы: Гауһар,2000. с.584.
34. Н. Назарбаев. Сындарлы он жыл.- Алматы: Атамұра, 2003. 240 б.
35. Н. Назарбаев. Тарих толқынында.- Алматы: Атамұра, 1999. 296 б.
Әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Журналистика факультеті
Халықаралық журналистика кафедрасы
Рысқұлова Айгүл Қанатқызы
Қасым-Жомарт Тоқаев- дипломат және публицист
Жоғарғы оқу орнын бітіру үшін қорғалатын баклавриаттық
Бітіру жұмысы
050504 - журналистика
Ғылыми жетекшісі – оқытушы Шаймаран Мұрат
Ресми сарапшысы – Есенгүл Кәпқызы
Халықаралық журналистика кафедрасының 2008 жылғы ... . мәжілісінде талқыланып, қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі ... ... ... ... ...с.ғ.д.,проф. Ибраева Ғ.Ж
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 2008 жылғы ... ... ... ... ... .
Комиссия хатшысы ... ... .. Сұлтанбаева Г.
Алматы, 2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-5
I тарау
Қасым- Жомарт Тоқаев: елші
1.1 Тәуелсіздікті тұғырландырған тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..6- 13
1.2 Қаламгерліктің алғашқы адымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...17-22
II тарау
Қасым -Жомарт Тоқаев: публицист
2.1 Қоғамдық- саяси публицистика шебері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .23-37
2.2 Терең талдау, тағлымды түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-4 8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49-5 1
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2-53
Кіріспе
Қандай да болсын егемен мемлекеттің бұлжымас және ажырағысыз нышаны осы мемлекеттің өз сыртқы саяси бағыты және соның негізінде құрылатын дербес дипломатиялық қызметі болып табылады. Сонымен қатар дипломатия ұғымын халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, тереңдету, халықаралық қақтығыстарды болдырмау, реттеу мақсатында жүргізілетін келіссөздер өнерімен де байланыстырылады. Яғңи мұндай мақсаттарға қол жеткізу тікелей сөз өнерімен байланысты екені анық. Бұл туралы Ахмет Байтұрсынов былай деген: Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарылған сөз... 1. Ауызша түрінде де, жазбаша түрінде де сөз мемлекетаралық қарым-қатынаста, дипломатиялық қызметте айрықша орынға ие. Ежелгі грек философы Демосфеннің мына бір пікірі бұған толық дәлел: Елшілердің жаяу әскері де, әскери кемелері де, қаруы да жоқ оларда тек сөз ғана бар. Осыдан көретініміз дипломатия жемісі тікелей сөз құдіреттілігіне байланысты екенін аңғаруымыз қиын емес. Дипломатиядағы сөздің құдіреті, әсіресе, келіссөздер жүргізу үстінде байқалады әрі маңыздылығы арта түседі. Келіссөз барысында елші дәл сәтінде сөйлемесе, барлық мүмкіндіктен айырылып қалуы мүмкін. Кейде бір ғана сөз бүкіл келісім тағдырын шешетін сәттер аз кездеспейді. Сөз дұрыс айтылмай, орнымен қолданылмаған жағдайда қаншалықты қиянат әкелетіні дипломатия тарихынан белгілі. Оның нәтижесінен халықаралық дау-дамай туғызып та жатады. Мысал ретінде 1870 жылғы Франция мен Германия арсындағы соғыстың себебін атауға болады. Напалеон Берлиндегі француз елшісі арқылы Пруссияның испан тағынан бас тартуы тиіс екендігін ескертеді. Вильгелм I француздардың бұл өтінішін орындайды. Берлиннің бұлайша оңай беріле салуы Напалеонды онша қанағаттандыра қоймайды. Енді Пруссиядағы француз елшісіне мынандай тапсырма береді: Вильгелм I- қайтадан барып, оның мәдениетсіз екенін айт, ешуақытта испан тағына жоламайтынына уәде беруін талап ет,- дейді. Мұндай ауыр сөзді күтпеген Вильгелм I қатты ашуланып қалады әрі өтінішін енді қанағаттандыра алмайтынын айтады. Міне, осылайша елшінің тәжірибесіздігінен бір ауыз сөзден арада от тұтанады 2. Жалпы, елшінің мойнына ел тағдыры мен тіршілігі жүктелген. Егер ол марғау, самарқау болса, онда екі елдің байланысы соған сәйкес дамиды. Мемлекет арасын жақындастыруда дипломаттарымыздың тек сөзді шешен құрастыра біліуі ғана жеткіліксіз. Сонымен қатар оның бойында білімі, ізденгіштігі, тапқырлығы, байсалдылығы, алғырлығы, адамгершілігі көп рөл атқарады. Халқымыздың келбеті елші жүріс- тұрысынан танылады. Сыртқы саясатымыздың сәтті болуы дипломатиямыздың деңгейіне тәуелді. Яғни елші мойнына арттағы елдің тағдыры жүктелгенін ескергеніміз абзал.
Бітіру жұмысының тақырып өзектілігі - Мемлекетіміздің тәуелсіздік алған жылдардығы дипломатиямызды дамытуға, сыртқы саясатымызды тұғырландыруға ат салысқан отандық елшілеріміз баршылық. Алайда сол дипломаттарымыз тек елдің басқа халықтармен жақсы қарым-қатынас орнатып қана қоймай, сол қатынастар туралы қоғамдық маңызы зор ойларын қағазға түсіріп публицистикада да өздерінің алатын орындары бар екенгін біреуіміз білсек, біреуіміз біле бермейміз. Сондай тұлғаларымыздың бірі Қасым-Жомарт Тоқаевтың тәуелсіздік алған жылдардағы басқа мемлекеттермен жоғарғы деңгейде дипломатиялық қарым-қатынас орнатуға ат салысуымен бірге осы сара жолды орнатудың әдіс-тәсілдерін көрсетіп отырды. Мемлекетіміздің тағдырына байланысты маңызды ойларын сараптап, қоғамдық қызығушылық туғызар ойларын қағаз бетіне түсіруге тырысты.Ол саяси аренада дипломат ретінде мойындалғанмен де, шығармашылығының публицистік қыры беймәлім күйде. Яғни, оның публицистикасы ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді. Сондықтан бұл тақырып өзекті деп айтуға тұрарлық.
Жұмыстың мақсаты. Өмірі мен шығармашылығына талдау жасай отырып публицистік қызметін анықтау. Әр жылдарда шыққан жарияланымдарына журналистік тұрғыдан ғылыми теориялық зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеті. Қасым-Жомарт Тоқаевтың туындыларын публицистиканың өзіне тән белгілеріне қарай топтастыру. Публицистикасының ерекше тұстарын анықтау.
Жұмыс жаңалығы. Дипломаттың шығармашылық ерекшеліктерімен қатар публицистикасының қырын айқындап алуымыз үшін тұңғыш рет ғылыми айналымға түсіп отыр. Дипломатия мен көсемсөздің туыстастығын айқындап, әрі екі саланы біріктіре қарастырып отырмыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы ғана жарыққа шығады, басқаларға білінеді. Тілдің адам баласын прогресске жеткізген ұлы да бірегей туынды екендігі дәлелденген. Осы себептерден де сөйлеу мәдениетіне жетілу, тілді дұрыс та тиімді, шебер де тартымды пайдалана білу талабы көне замандардың өзінде-ақ басталған. Ата-бабасынын берік қалыптасқан билер институты бар қазақ халқы ел басқаруда болсын, жұрт алдына шығып сөз айтарда болсын тілдің шұрайлылығына, тазалығына, сөз шеберлігіне, сол арқылы көпшілік санасына ықпал етуге ерекше мән берген. Ғылым-білім дегендерден алыс жүрген замандардың өзінде де тіл өнерін өнердің өнері, Өнер алды –қызыл тіл деп бағалаған. Асылы, жақсы сөзді жанына азық ете білген, атқан оққа тоқталмаса да жүйелі сөзге бас иген, орнын тапқан екі ауыз сөзді ер құнымен теңестірген бір халық болса, ол қазақ халқы болар. Халқымыздың баяғыдан бері қарай келе жатқан осы жақсы дәстүрі біздің заманымызда ұмытылмағаны былай тұрсын, қайта ғылыми негізде дамытылып жүр. Бұл –қуанарлық іс. Әр жанрдың өзіндік нормасы, өзіндік сөз саптауы болады. Бірінде тілдік нормаға сыйымсыз болған құбылыс екіншісінде қолмен қойғандай болып шығатыны тағы бар. Бұл жағдай тілдік норма дегеніміз –бір жақты түсінуді көтермейтін қыры да, сыры да көп әр жақты құбылыс екендігін байқатса керек. Публицистика өзгешелігін анықтап алуымыз үшін А. Байтұрсынов, Т. Амандосов,Т. Қожакеев, Ә. Ыдырысов, Е. Прохоров, М. Гус, В.Даль еңбектері әрі дипломатияның қыр- сырын түсінуіміз үшін С. Абдулпаттаев,М. Есеналиев, С. Тұрсынов, Ж. Артықбаев, В. Бережков, А. Ковалев еңбектері теориялық, методологиялық бағыт- бағдар ретінде пайдалануымен қатар, қозғап отырған тақырыбымыздың мәнін ашуға жәрдемін тигізді.
Жұмыстың құрылымы. Екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда көрнекті елшіміздің өмірі мен дипломатиялық қызметі туралы айтылады. Ал екінші тарауда өмір жолы мен қызметі сараланған соң, дипломаттың публицистикасына мән берілген. Яғни оның мәмілегерлік саясатындағы өзі куә болған оқиғалар туралы қоғамдық маңызы бар ой- толғамдарын аса шеберлікпен қағаз бетіне түсіре білгендігі анықталды.
Зерттеу жұмыстың ғылыми әдістемелік негізі. Жұмыста салыстырмалы- типологиялық талдау, сипаттау, саралау, сараптау әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының қажеттілігі. Мемлекеттің халықаралық ортамен өзара іс- қимылының негізігі тетігі оның дипломатиялық қызметі болып табылады. Зерттеу барысында мемлекетіміздің тәуелсіздік алған жылдардағы сыртқы саясатының берік орнығуындағы дипломатиялық қызметтің орны ерекше. Осы мәмілегерлік қызметтің даму тарихын әрі оның қыр- сырын оқырман қауымға аса байыптылықпен түсіндіре білген публицистің еңбегі зерттеліп отырғандықтан халықаралық мәселелермен айналысып жүрген және дипломатиямызға аса қызығушылық танытатын студенттер мен магистранттарға көмекші құрал ретінде пайдалануларына мүмкіндік беруімен қажетті.
Жұмыстың нысаны. Қасым- Жомарт Тоқаевтың публицистикалық қырын ашуымыз үшін зерттеу жұмысымыздың обьектісі ретінде оның өмір жолы мен дипломатиялық қызметін әрі публицистикасын алдық. Яғни осы арқылы оның шығармашылық ерекшеліктері мен жетістіктері, маңызды қоғамдық мәні бар пікірлері айқындала түспек.
Өзінің мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан халықаралық қатынастардың шынайы субьектісі болады. Осы кезеңнен бастап еліміздің сыртқы саясат саласындағы нақты жетісітіктері басталды. Рас, біздің мемлекетіміздің дипломатия мен сөз өнерінің байланыстылығы түк жоқ жерден пайда болған жоқ. Ресейге қосылғанға дейін Қазақстанның өз мемлекеттілігі, сөз өнерінің байлығы әрі сыртқы саяси дипломатиялық қызметінің үлкен тарихы болды. Қазақ хандықтары құрылғаннан бастап, қазақ халқы дипломатиялық өнердің терең дәстүрлерін қалыптастырып ондағы сөз құдіреттілігін аса бағалай білген. Сонымен қатар тамаша үлгілерін мұраға қалдырған. Ресей мемлекетімен, Қытаймен, Жоңғар хандығымен, басқа көрші мемлекеттермен және халықтармен тұрақты тығыз байланыстарда қазақтардың халықаралық қатынастарының бай практикасы қалыптасты. Белгілі бір аумақтар үшін дау- дамайлар, титықтатқан соғыстар жүргізіу және жанжалдарды бейбіт шешу амалдарын іздестіру, одақтастық бірлестіктер құру және сауда байланыстарын өрістету қажеттігідипломатия мен келіссөздер өнерінің дамуына ықпалдасты 3. Сыртқы саяси және дипломатиялық саладағы Тәуке ханның, Абылай ханның және басқалардың елеулі табыстары тарихқа мәлім. Өз мемлекетін нығайта отырып, Абылай хан Қытаймен, Ресеймен және басқа елдермен күрделі де қарама- қайшылықты қатынастар жағдайында икемді, тереңінен ойластырылған сыртқы саясат, шебер дипломатиялық қызмет жүргізді. Абылай ханның сыртқы саясаты мен дипломатиялық қызметі бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін тағлым аларлық көптеген жарқын үлгіге ие. Осы сыртқы саясат келіссөз сәттілігімен үндес. Қазақтар қашанда сөзге ерекше, тіпті тылсым мағына берді. Арғы тегі атақты болмағанымен, иландырарлық ғұлама сөз таба білетіндігімен, өзінің руластарын жалынды сөзімен жігерлендіре білетіндігімен немесе жасанған жауды өзінің бір ғана сөзімен тоқтата алатындығымен әйгілі адамдарды халық әр уақытта сыйлап ардақ тұтты. Яғни еліміздің сыртқы саясатына шешен адамдарымыз белсене араласып отырған. Қазақ шешендері Әлібекұлы Төле, Келдібекұлы Қазыбек, Датұлы Сырым, Қорлыбайұлы Досбол, тағы басқалар қауым ішіндегі дау- жанжалдарды реттеуден бастап, елшілік- мәмігерлік қызметтерімен белгілі болған адамдар 4. Ал шешендік өнеріне қазақ ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар: Шешендік дегеніміз белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлықпен, көркем тілмен айтылған және жұртшылық қабылдап, елге тараған белгілі, үлгілі ойлар, тұжырымдар,- 5 деген анықтама берген екен. Қазақ халқының Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бұхар жырау секілді үздік қайраткерлері мен халықтық дипломатия өкілдерінің әрекеттері туралы халық жадында талай аңыздар сақталған. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкіл халықтық күресті ұйымдастырушылардың бірі Қазыбек би жоңғарлардың билеушісі Ғалдан Серенмен келіссөздерге бірнеше мәрте қатысты. Аңызда Қазыбек би өзінің Қаз дауысты деген мәшһүр атағын қазақ елшісінің шешендік өнеріне тәнті болған Ғалдан Серенің өзінен алған делінеді. Қазыбек бидің жас Абылай сұлтанды жоңғар тұтқынынан босатып алу жөніндегі бастауы еліміздің классикалық үлгісі деп санау әбден орынды. Атадан ұл туса- құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса- күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз. Сен темір болсаң, біз көмірміз-еріткелі келгенбіз, қазақ- қалмақ баласынтеліткелі келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең- шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан- алысқалы келгенбіз. Сен сәйгүлік тұлпар болсаң, мен ақиық сұңқармын, тұтқыр сары желіммін- жабысқалы келгенбіз. Бітім берсең- жөніңді айт, бермесең- тұрысатын жеріңді айт. Қазыбек бидің қаһарлы жауға қарата айтылған осы сөздері шешендік өнер мен дипломатиялық сөздің асқақ үлгісі ретінді халық жадында мәңгілік қалды. Тарихымыздағы дипломатиялық келіссөздердің тамаша үлгілері, үздік дипломаттардың тапқырлықпен айтқан сөздері халық арасында жоғары бағаланып, ұрпақтан ұрпаққа мұра болады. Ал осы мирас қылып қалдырған мәмілегерлік үлгілерін қазіргі кезде жадында ұстап, халқымыздың мүддесін қорғап, көсемдігімен еліміздің марқабатына бөленіп жүрген дипломаттарымыз баршылық. Яғни Қазақстан мемлекетінің мәмілегерлік тәжірибесінің негізі тарихымыздың қойнауындағы дипломатиямызда жатыр деп айтуымызға толық негіз бар.
I ТАРАУ. Қасым- Жомарт Тоқаев: елші
1.1 Тәуелсіздікті тұғырландырған тұлға
Мемлектіміздің мәмілегерлік саясатты іске асыруда елшілеріміздің атқарып жатқан еңбектері елеулі. Екі елдің арасында мызғымас достық орнату үшін елшінің бойында көрегендік, байыптылық, адамгершілік қасиеттерінің болғаны артықшылық етпейді. Алдымен дипломатия ұғымына тоқталайық. Дипломатия (франц. Diplomatie) –белгілі бір мемлекеттің сыртқы саясат саласындағы мақсаттары мен міндеттерін орындауға, құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған сол мемлекет пен мемлекет басшыларының және арнаулы сыртқы істер ұйымдарының халықаралық қатынастағы саяси әрекеті деген мағынаны береді. Яғни дипломатия- мемлекеттің сыртқа саясатын жүргізіу тәсілі, ол әскери емес тәжірибелік іс- шаралардың жиынтығы, белгілі бір мәселелерді шешуге арналған қабылдаулар мен әдістер. Шет елдегі мемлекет және үкімет басшыларының, сыртқы істер министрлерінің, сыртқы істер ведомстволарының, дипломатиялық өкілдіктердің ресми қызметі, мемлекеттің сыртқы саяси мәселелерін және мақсаттарын жүзеге асырушы халықаралық конференциялардағы делегациялар, сонымен қатар мемлекттің шетелдегі азаматтарының және мекемелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау қызметі. Мәмілегерлік ұғымын халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, тереңдету, халықаралық қақтығыстарды болдырмау, реттеу мақсатында жүргізілетін келіссөздер өнерімен де байланыстырады. Ең кең тараған дипломатиялық тәсілдер мыналар: жоғарғы деңгейдегі ресми келіссөздер, дипломатиялық конгресстер, конференциялар, кеңестер, кездесулер, дипломатиялық хат алысу, халықаралық ұйымдардың жұмыстарына қатысу, дипломатиялық құжаттарды бекіту. Қорыта келгенде мәмілегерлік дегеніміз, ол:
мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асыру құралы
тәжірибелік іс- шаралар тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы
мемлекет және үкімет басшыларының ресми қызметі
мемлекеттің сыртқы саясатының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру, мемлекеттің, оның шетелдегі мекемелері мен азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі, халықаралық жанжалдарды болдырмау немесе реттеу, халықаралық ынтымақтастықты өрістету және терңдету мақсатындағы қызметтер жиынтығы.
Сонымен қатар мемлекттің дипломатиялық қызметін тікелей үкімет (Министрлер Кабинеті) басқарса, қызметін сыртқы істер ведомосты (Сыртқы істер министрлігі) жүзеге асырады. Осындай келіссөздер жүргізудегі басты тұлға дипломат болып саналатыны анық. Ал мәмілегер дегеніміз кім? Дипломат- белгілі бір мемлекеттің басқа бір мемлекеттермен ресми іс- қатынастарын іске асырып отыратынқажетті арнаулы дайындығы бар қызметкер. Ол өзіне жүктелген мемлекеттік қызметті дипломатиялық өкіл ретінде шетелдегі елшілікте немесе өз еліндегі сыртқы істер жөніндегі мекемелерде атқарады. Елдердің бір- бірін тануы, түсінуі, ұғынысуы, сыйлауы елші алмасқан соң басталмақ. Елші- сыртқы қатынас органдарының дипломатиялық қызметкерлеріне берілетін жоғарғы дипломатиялық дәреже. Оның толық ресми атауы- Төтенше және Өкілетті Елші. Елші атауы 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясында бекітілген. Ал қазіргі халықаралық құқық дипломатиялық өкілдіктердің басшылары мен өзге де сыныпты өкілдіктерді басқаратын елшілердің арасында құқықтық айырмашылықты мойындайды. Дипломаттарымыздың мойнына жүктелген талаптар да баршылық.Елші- екі ел арасындағы көпір десек, артық теңеу емес. Өйткені екі елдің қарым- қатынасы осы елшілік арқылы өтеді. Елші өз міндетін мүлтіксіз орындауы үшін екі елдегі жағдайға жетік болғаны абзал. Талап осындай. Сондықтан жатпай- тұрмай іздену, оқу, көру, тілдесу, түртіп алу сияқты зерделік қасиет болуы керек6. Қайсыбір елшінің де алдында мемлекеттің тұтастығы мен тыныштығын сақтау міндеті тұр. Қазіргі заман білек күші мен найза ұшынан шығып кеткен. Әлемде әлді немесе әлсіз деп бөлмейтін демократиялық қарым- қатынас орнығып келеді. Демек, біз жеріміздің тұтастығын дипломатиямен қорғауға тиістіміз әрі қорғай аламыз. Еліміздің елдігін бекем ету, шекарамызды мызғымас ету қарудың емес, саясаттың көмегімен жүргізгеніміз абзал. Бүгінде Қазақстан Республикасы дүниежүзінің жүзден астам мемлекеттерімен дипломатиялық қатынас орнатты. Отыздан астам елде өз елшіліктерін, өкілдіктерін ашты. Ал елімізде елуге жуық елдің елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істейді. Осындай мүмкіншіліктерге қол жеткізуге ат салысқан, тәуелсіздік алған жылдардағы мемлекетіміздің сыртқы әлеммен дипломатиялық қарым-қатынас орнатуда елеулі еңбек атқарған елшілеріміздің бірі, саяси қайраткер, саяси ғылым докторы Қасым- Жомарт Кемелұлы Тоқаев 1953 жылдың 17- мамырда Алматы қаласында дүниеге келген.Оның есімі біздің мемлекетіміздің тарихымен тікелей байланысты. Ол еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстандағы экономикалық және саяси реформаларға қолайлы сыртқы жағдай жасаудың маңызды миссиясын атқарған отандық дипломатияның бастауында тұрды. Ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді де айнымас үзеңгілес серігі. Елбасы қазіргі Қазақстанның жаңа тарихы деуге болатын құнды еңбегі Қазақстан жолы кітабында Қасым- Жомарт Тоқаевқа бірнеше жолдар арнап, оны белгілі дипломат деп атайды. Осы мінездемеде Сыртқы істер министрінің Қазақстанның мемлекеттік құрылысындағы көп жылғы еңбегіне ілтипатын білдіреді. жүргізулеріҚасымжомарт Кемелұлы Тоқаев Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтын, Ресей Федерациясы СІМ нің Дипломатиялық академиясын, сондай- ақ Пекин лингвистикалық институтын бітірген. Дипломатиялық дәрежесі- Төтенше және Өкілетті Елші. Саясат ғылымдарының докторы. Қытай, ағылшын, француз тілдерін меңгерген. Халықаралық қатынастар проблемалары жөніндегі бес кітаптың және көптеген мақалалардың авторы.Қ.К. Тоқаевтың дипломаттық өсу жолы 1974 жылы Қытай Халық Республикасында басталды. ҚХР- дағы КСРО елшілігінде тағылымдамасы аяқталып, институтта диплом қорғаған соң Сингапур РеспубликасындағыКСРО Елшілігіне қызметке жіберіліп, онда төрт жыл болды. Бұдан соң КСРО СІМ- нің орталық аппаратында қызмет етті. Пекин лингвистикалық институтында алғашқы кеңестік тағылымдамадан өтушілер тобына жетекшілік етті. 1985-1991 жылдар арлығында ҚХР- дағы КСРО Елшілігінде жұмыс істеді.1992 жылдың ақпан айында РФ СІМ- нің Дипломатиялық академиясын бітірген соң Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары, 1993 жылдың желтоқсанында сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1994 жылдың қазанынан 1999 жылдың қазанына дейін сыртқы істер министрі, Қазақстан Республикасы Премьер- министрінің орынбасары –сыртқы істер министрі.1999 жылдың қазанында Қ. К. Тоқаев Қазақстан Республикасының Премьер- министрі болып тағайындалды. Ол үкіметті 2002 жылдың қаңтар айына дейін басқарды. Бұдан соң Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы- Сыртқы істер министрі қызметіне тағайындалды. Қ.К. Тоқаев БҰҰ Бас Ассамблеясының сессиясы жұмысына және көптеген ірі халықаралық форумдарға қатысты. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы үкіметтерінің басшылары кеңесінің, Еуразия Экономикалық Қоғамдастығының Төрағасы болып сайланды. Қасым-Жомарт Кемелұлының тұлғасын молынан танытып тұрғандай. Оның есімі біздің мемлекетіміздің тарихымен тікелей байланысты. Ол еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстандағы экономикалық және саяси реформаларға қолайлы сыртқы жағдай жасаудың маңызды миссиясын атқарған отандық дипломатияның бастауында тұрды. Қ.Тоқаев Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді де айнымас үзеңгілес серігі. Көптеген көрнекті дипломаттар тәрізді Қасым-Жомарт Тоқаев Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтында және Ресей Федерациясы СІМ-нің дипломатиялық академиясында тамаша білім алды. Сонымен қатар Пекин лингвистикалық институтында бір жыл оқып, аталған оқу орнына білімін ұштауға жіберілген кеңестік тыңдаушылардың алғашқы тобын бастап барды. Бұл КСРО мен ҚХР арасындағы ұзақ жылғы салқындықтың лебі жыли бастаған шақ болатын. Мәскеудегі мәртебелі институт қабырғасында жүргенде-ақ ол келешегінен зор үміт күттіретін маман ретінде көзге түсті. Соның айқын белгісіндей, жас студент төртінші курсты тәмәмдаған соң тәжірибе жинақтау үшін Пекиндегі КСРО Елшілігіне, бұдан соң Сингапурдағы кеңестік елшілікке төрт жылдық қызметке жіберілді. Шет елдегі жұмысының қорытындысына бойынша КСРО СІМ Орталық Аппаратына ұсынылды. Осылайша зерделі де еңбекқор азамат өзіне үлкен дипломатияға жол салды. Қ. Тоқаевтың отандық дипломатияның шежіресіндей болған, кейінгі толқын, жас буын дипломаттардың жастанып оқитын еңбегіне айналған кең тынысты Беласу кітабында геосаясат әлемінде өзіне ұстаз болған даңқты дипломаттар: М. Капице, О.Трояновский, И.Рогачев, Ю. Раздухов және басқаларын ықыласпен еске алады. КСРО-ның күйреуі Қасым- Жомарт Тоқаевтың тағдырына да тікелей әсер етті. Сол шақта өзі қызмет атқарып жүрген Ресейдің сыртқы саясат ведомствосы құнды кадрден айрылғысы келмей, кісі қызығарлық ұсыныстарын алға тартқан еді. Алайда, тәуелсіз мемлекет болудың дербес жолына түскен туған еліне қызмет ету мақсаты бәрінен де жоғары тұрды. Сондықтан ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың егемен Қазақстанның дипломатиялық қызметін қалыптастыру туралы тапсырмасын бар ынтасымен қабыл алды. Ол сыртқы істер министрінің орынбасары, бір жылдан соң бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1994 жылдан бері он жылдан астам еліміздің сыртқы саясат ведомствосын басқарды. Бұл Қазақстан үшін қиын кезең болған еді. Еліміз дербес мемлекет ретінде үлкен әлемге алғашқы қадамдарын жасай бастады. Мемлекетаралық қатынастар орнату тәжірибесі жоққа тән болатын. Алайда жас қазақ дипломатиясы бұл құрметті де қиын миссияны абыроймен орындап шықты. Қасым-Жомарт Тоқаевты шет елдерде кәнігі дипломат деп бағалайды, оның жоғары кәсіпқойлығын құрметтейді, оны қазіргі қазақ дипломатиясы мектебінің негізін қалаушы ретінде біледі. Ол еліміздегі халықаралық қатынастар мамандарының үлкен шоғырын дайындап шықты. Қазіргі уақытта отандық дипломатия мектебінен тәлім алған мамандар Қазақстанның шетелдердегі елшіліктерінде, сондай-ақ басқа да көптеген мемлекеттік мекемелерде табысты қызмет атқаруда. Жаһандық қос держава –Ресей мен Қытайдың ортасында орналасқан Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясын жасауға Қ.Тоқаев тікелей қатысты. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің белсенді іс-қимылы, Президент Н. Назарбаевтың сыртқы саяси бастамаларын алға жылжытуға бағытталған жан-жақты қызметі елімізді әлемге танытты. Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес қазақстандық дипломатияның келбеті болып қана қоймай, қазіргі халықаралық қатынастардың іргелі де маңызды факторына айналды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басымдық республика төңірегінде достас мемлекеттер белдеуін құру болып табылады - отандық дипломатияның міндеттерін Нұрсұлтан Назарбаев осылайша анықтап берді. Бұл ұстаным Қазақстанның көпбағытты саясат тұжырымына ұласып, халықаралық қатынастарының алтын діңгегіне айналды. Елдің геосаяси жағдайына лайық, қандай да бір мемлекетпен жанжалдасудан аулақ болып, ұлттық мүдделерді қорғауды жүзеге асырып отырған Қазақстан дипломатиясы шетелдік мамандардың жоғары бағасына ие болды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстан әлемнің 50-ден астам елінде дипломатиялық және консулдық мекемелерін ашты. Біздің мемлекетіміз БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдарда белсенді қызмет жүргізеді. Біздің сыртқы саясат әлем мемлекеттерімен тұрақты, болжауға болатындай қатынастарды қамтамасыз етті, - деп атап өтті бір сұхбатында Қ.Тоқаев. Бұл сөз реті келгенде айтыла салған жайт емес, Қазақстанның дипломатиялық қызметінің нәтижесін дәйектеген салмақты пікір. Қасым –Жомарт Тоқаев 1999 жылы Премьер-Министр болып тағайындалды. Қасым –Жомарт Тоқаев Кабинеті елдің әлемдік қоғамдастықта ұстанымын нығайта отырып, ішкі прогреске алдымен көңіл бөлді. Азаматтардың әлеуметтік жағдайы айтарлықтай өзгерді, экономиканың тұрақтану кезеңі басталды. Ол басқарған үкімет толымды нәтижелерге, қабырғалы табыстарға қол жеткізді. 2000 жылы экономикалық өсім 11 пайыздан асып, Қазақстан дамуының тарихындағы өзіндік рекордқа айналды. Қазақстан Республикасының Премьер-министрі лауазымында Қасым- Жомарт Кемелұлы қажет болған жағдайда беріктік таныта білген нағыз мемлекетшіл тұлға ретінде есте қалды. Шын мәнінде үкіметтің қоғам алдында ашық болу дәуірі сол кезден бастау алды. Ол БАҚ алдында жасырынбақ ойнамай немесе журналистермен келісіп алу сияқты әрекеттерден мүлде аулақ болып, өз ұстанымдары мен көзқарасын ашық білдірді. Қоғам душар болған дағдарысты сәттерде ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жанынан табылды. 2002 жылы Қасым-Жомарт Тоқаев дипломатияның сара жолына қайта оралды: Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы –Сыртқы істер министрі болып тағайындалды. Бүгінде әлемдік ауқымдағы дипломат деңгейіне көтерілген Қ.Тоқаев ірі халықаралық форумдардың қалаулы қонағы, дүниежүзілік дипломатиялық қоғамдастықтың танымал өкілі. Оның есімі Қазақстан сыртқы саясатымен ғана сабақтастырылып айтылмайды, сондай-ақ жаһандық саясатта да әбден танымал. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынуымен Қасым-Жомарт Тоқаев 2007 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы лауазымына сайланды. Қазақстанда басталған кең көлемді саяси өзгерістерді түбегейлі жүзеге асыру елдің әлеуетін жандандырып, барлық күш-жігерді жұмылдыруды талап етті. Қасым-Жомарт Тоқаевтың бұл жауапты орынға сайлануы осындай қажеттіліктен туындағаны айқын. Саяси реформалар ең алдымен биліктің заңнамалық саласындағы жаңартулармен сабақтас. Осы орайда Сенат Төрағасының көп жылдық тәжірибесі мен беделінің экономикалық реформаларды табысты қамтамасыз етуге тигізер пайдасы күмән туғызбайды. Оның үстіне біздің қоғамымыздағы саяси реформалар Қ.Тоқаевтың жеке көзқарасы мен ұстанымына сай келеді. Еңбек жолындағы марапаттары төмендегідей:
Парасат ордені
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ордені
Астана медалі
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл мерейтойлық медалі
Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл мерейтойлық медалі.
Тәуелсіздіктің елең-алаңында бұрынғы экономикалық байланыстардың үзілуі, көптеген ірі кәсіпорындардың тоқтап қалуы немесе шығарған өнімдерін сата алмауы, соның салдарынан дүкен сөрелерінің қаңырап бос қалуы , ақша тапшылығана байланысты жалақының мезгілінде берілмеуі туындатқан түрлі ереуілдер салдарынан болған қиындықтар мен қатар дербестік жолымен бірден жүріп кетуге кәсіби мамндардың тапшылығы да көп қол байлады. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев бұрынғы кеңестік кезеңде шетте жүріп шыңдалып, сыртта жүріп сыннан өткен санаулы азаматтарымыздың басын түгендеп, олардың қабілет- қарымы, мамандығы мен тәжірибесіне қарай жаңа да жас мемлекет құрудың абыройлы ісіне көптеп тартып, жауапты жұмыстар жүктеді. Көп кешікпей сыртқы саясат саласына басшылық сеніп тапсырылған Қасым- Жомарт Тоқаев қырықтың қырқасына енді шыққан жастығына қарамастан, өз саласының ерекшеліктерін бүкіл жан- дүниесімен сезіне білетін нағыз кәсіби мамн екендігіне шәк келтірмей, Елбасының алға қойған міндеттерін байыптылықпен, айқай- шусыз, абыр- сабырсыз дипломатияның терең құпияларына қанығып үлгерген шеберлікпен меңгеріп әкетті. Әйтсе де азулы империялармен ырғасып, кінәмшіл көршілердің көңілін табудың өзі бастапқы кезде (тіпті қазіргі уақытта да) оңай болмаған. Қырықтың үстіндегі азаматтың көмірдей қара шашына тым ерте түскен ақ қылау да тынымсыз күндер мен ұйқысыз түндеодің, ұзақ сапарлардың қалдырған ізі болса керек. Ол жылдары ішкі шаруашылық жүйесі толық күйреп, халықтың жаппай күйзеліске ұшыраған шағы әлі ұмытыла қойған жоқ. Ал сыртқы саясаттың қадам алысы елдің экономикалық әлеуетіне тікелей тәуелді еді. Қазіргі кезеңде Қазақстан дипломаттары елімізге инвестиция тартуды басты орынға қойып, бұл ретте көп іс тындырып жүрсе, қазіргі биіктен қарағанда дипломатиямыздың экономикалық ахуалға тәулді болуы әбден қисынды көрінді. Ал осындай сәтте Қасым- Жомарт Кемелұлы жетекшілік ететін Сыртқы істер министрлігі халықаралық қатынастарда Қазақстан басшысының батыл бастамалары мен қарымды қадамдарына лайықты қолдау көрсете біліді. Кеңес Одағынан мұраға қалған қатерлі ядролық қаруға байланысты түйіннің оңтайлы шешілгені Қазақстанға халықаралық қауымдастықта ешкімнен қымсынбай, еңсесін тіктеп батыл енетін жағдай туғызды. Кезінде бұл шешімге өре түрегеліп қарсы шыққандардың тегеуріні осал болмаған. Аумағынан ядролық қарудың қаңқасы да табылмаған Ирак елінің қандай күйде екені бәрімізге мәлім. Елбасының белгілеуімен әрі тікелей тапсырмасы бойынша Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесті шақыру туралы жаһандық бастаманың сәтті жүзеге асуына қол жеткізген, сыртқы шекараға байланысты түйіндерді шешіп, Қазақстанның Шанхай ынтымақтастық ұйымы сынды беделді құрылымның беделді мүшесіне айналуы қазақ дипломатиясының ең ірі жеңісі- осы жылдар арсында ешбір елмен жанжалды қатынастарды болдырмай, мемлекеттің бірқалыпты, орнықты дамуына қолайлы сыртқы ортаны қалыптастырып, елдің барша тұрғындарының күнделікті бейбіт, тыныш өмірдің тылсым бақытын сезініп, ұрпағының ертеңіне алаңдамай, еркін ғұмыр кешуіне жағдай жасауды, ресми тілмен айтқанда- мемлекеттің орнықты дамуына қажетті сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ете алғанын әділ түрде атағанымыз жөн. Алаштың ардақты ұлы Мұстафа Шоқай: Жаман халық деген жоқ, жаман адамдар бар; адамгершілігі мол мемлекет деген болмайды, адамгершілігі мол адамдар болады- деп жиі айтып отырады екен. Демек, дүние дидары оны жасаушы жеке адамдардың пайым- парасатына, іс- әрекетіне көп байланысты. Қазақ халқының бағына орай дәуірдің бұлғақ кезеңдерінде қалың жұртты қыспақтан алып шығатын ай маңдай ұл- қыздарын аянбай дүниеге әкеп отырыпты. Қазіргі саяси лексикада мемлекетшіл деген термин бар. Бұл ұғым ойлау жүйесі мен іс-әрекетінің ауқымы жалпыұлттық, тұтас мемлекеттік деңгейге ұласқан көрнекті адамдарды білдіреді. Өткен заманның қаһарлы хандары мен сайыпқыран сұлтандары, кешегі қапыда кеткен Алаш зиялылары осы мемлектшіл тұлғалар болғаны анық. Біздің уақытымызда толық мағынадағы мемлектшілдіктің жарқын үлгісін Елбасы Нұрсұлтан Назрбаевтың өмірі мен іс- әрекетін нақты көрсететін болсақ, осы жылдар бойында оның жанында үзеңгілесе қатар жүріп, сенімді серік бола білген азаматтардың да қимылы қалың жұрттың көз алдында. Солардың қатарында қазақстандық дипломатияның тізгінін сеніммен нық ұстап келе жатқан Қасым- Жомарт Тоқаевтың есімін ел ықыласпен атайтыны рас.
Қасым- Жомарт Кемелұлы шетелдерде танымал тұлға. Оның басқа мемлекеттердегі өз әріптестерімен кездесулері, халықаралық ұйымдардағы жүздесулері арқылы бұған мысал. Тіпті шетелдік журналистердің қазақ министрінен сұхбат алуға ықыласты екенін, ол өткізген баспасөз маслихаттарына белсене қатысатынын айрықша айтуға болар еді. Мемлекет басшысының бұдан оншақты жыл бұрын Парсы шығанағы елдеріне сапары кезінде Қасым- Жомарт Тоқаевты айрықша бір қырынан таныған едім. Баспасөз мәслихатын министр бастан- аяқ ағылшын тілінде жүргізді. Ешқандай мүдіріс болған жоқ. Көзтаныс болып қалған шетелдік журналистер басбармағын шошайтып, министрімізге айрықша разы екендіктерін білдіріп отырды7. Ертеректе құрамында қазақтың қлы перзенті, академик Қаныш Сәтбаев бар кеңестік делегация Англияға барады. Оларды қабылдаған атақты Уинстон Черчилль бұлардың ішіндегі аса бойшаң, ірі қазақ ғалымын көріп: Қазақтардың барлығы сіздей биік пе?- деп сұраған екен. Сонда Қаныш Сәтбаев саспастан: Жоқ, менің халқым менен де биік- деп тапқырлықпен жауап беріп, аузын айға білеген ағылшындарды аң- таң қалдырған екен. Өзінен кейін әлі талай көз тоярлық көрікті қазақ баласы әлемді мойындата аларын академик ағамыз нағыз көрегендікпен кәміл сезген болар. Қазақ ұлтының Қаныш Сатбаевтай ұлдарының жолын жалғастырушы рухани ізбасарларының бірі- еліміздің сыртқы саясат ведомствосының басшысы болған Қасым- Жомарт Тоқаевқа да Жаратушы білім мен парасатты, сабыр мен салмақты молынан беріп қана қоймай, оның бойшаң да кесек тұлғада құйылып, әлемдік саммиттерде әріптестерінің арасында айшықталып тұруына жомарттық жасағандай.
Мәскеудің халықаралық қатынастар институтын үздік тәмамдап, қытай, ағылшын, француз тілдерін меңгергені белгілі.Дипломаттық қызметті таңдауына қандай себептер болғандығын Егемен Қазақстан газетінің тілшісіне берген сұхбатында айтады. Қасым- Жомарт Кемелұлы, сіздің белгілі жазушының отбасынан шыға отырып, әке жолын қумай, дипломатиялық қызметті таңдауыңызға не себеп болды? деген сұраққа ол кісі былай деп жауап берген еді: Мектеп қабырғасында жүргенде- ақ мен Мәскеуде халықаралық қатынастар институтының барын білдім. Ол жаққа оқуға қабылдаудың шарттарын түсіндіруді өтінген хат жолдасам да, ашығын айтсам, жауап келеріне күмәнді едім. Әйтсе де, жауап келді. Ата-анамның ақ батасын алысымен қабылдау емтихандарын тапсыруға Мәскеуге ұштым. Бәрі қас- қаққанша өте шықты. 1970 жылғы 4- шілдеде бірінші сыннан өттім. Ал енді15- шілдеде маған қабылдау комиссиясы бір кездері өте тәлімді болған сол бір институтқа оқуға түскенімді хабарлады. 5-курста диплом қарсаңындағы іс-тәжірибені Қытай Халық Республикасындағы КСРО елшілігінде өткізіп, дипломатиялық жұмыстың қыр- сырымен алғаш таныстым. Институт бітірген соң бұрынғы КСРО ның Сыртқы істер министрлігі жүйесіне жолдама алдым. Төрт жыл Сингапурда, жеті жылдан астам уақыт Қытайда жұмыс істедім. 1992 жылдың сәуір айында Қазақстанның сыртқы саясат жөніндегі мекемесіне қызметке шақырылдым. Ашығын айтсам, мен Сыртқы істер министрлігінен басқа ешқайда жұмыс істеген емеспін, сондықтан да карьерный дипломат деп аталатын жайылмалау ұғымға жатқызылатын болармын. Біздің салада осындай термин бар. Қазақша мағынасы бір ізді, баянды, тұрақты, айнымас дегенге саяды8. Мұндай жан- жақты біліктілігі оның бірбеткей Батыспен бәтуаласып, шытырман Шығыспен тіл табысуына септескен сыңайлы. Кеңес Одағының Пекиндегі елшілігінде бірнеше жыл қызмет атқарған шағында осынау үлкен елдің сырларын терең зерттей келе, өзінің Беласу кітабында қытайлықтар- ұлттық сана- сезімі аса жоғары дамыған халық... Аспан асты елінің тұрғындары ешқашан да мемлекеттен тыс тұратын санатта ойламайды, өздерінің мемлекетке тиістілігі олардың қаны мен сүйегіне сіңген- деп жазуының өзі отандастарын осындай рухта пікір сақтауларына үндейтіндей.
Басқа мемлекеттермен Қазақстан сияқты жас мемлекеттің ынтымақтастық, мәңгілік достық орнатуы үшін ең маңызды алғашқы қадам ядролық қарудан арылу болатын. Мұндай бастаманы қолдай отырып өзі куә болған оқиғаны елшіміз былай еске түсіредіЯдролық мұрадан бас тарту және Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылу туралы шешімнің маңызы жағынан тарихи, әрі тағдырлы шынайы бағасы осындай. 1995 жылы Қазақстан осы құжатты сөзсіз және мерзімсіз ұзартуға бастамашы болды. Біріккен ұлттар ұйымының шолу конференциясында мен осындай мәлімдеме жасап сөз сөйлеуіме тура келді. Ядролық қаруды таратпау режиміне қатысты біздің еліміздің принципті көзқарасын дүниежүзілік қоғамдастық өте жақсы қабылдады. Сол жолы, БҰҰ- да Қазақстан ядролық қаруды сынауға толық тыйым салу туралы шартқа қол қойды. Бұл маңызды құжатқа БҰҰ хатшылығының жоғарғы мәртебелі қызметкерлерінің қатысуымен біздің мемлекетіміздің атынан мен қол қойдым9. Бірақ мұндай ядролық қарудан еліміздің бас тартуына күмәндана қарағандарда болды. Мұндай шараға бару мемлекетімізді қарусыздандырып қана қоймай, жаңа қауіп қатерге жол ашып береді деп қауіптенді. Ал егер біз ядролық қарудан бас тартпасақ басқа мемлекеттер тарапынан сенімсіздік көзқарастарына ұшырап және олармен ынтымақтастық орнатуымыз мүмкін емес еді. Мұндай келеңсіздік мемлекетіміздің сыртқы саясатына ғана емес, экономикалық ахуалымызға да кері әсерін беретін еді. Ядролық қару Қазақстан мемлекетінің қауіпсіздік кепілі деген пікірмен сол оңай емес шақтарда сыртқы саясатымызды тұрландыруға ат салысып жүрген елшіміз Қасым- Жомарт Тоқаев қарсы болды, әлі күнге деін қарсы бола бермек. Егер мемлекетіміздің өз еркімен ядролық қарудан бас тарпаған жағдайда қандай кедергілерге жолығатынымызды нақты дәлелдермен түсіндіреді. Сөйтіп, Қазақстан ядролық қарусыз мемлекетке айналды. Бұл жақсы ма, жаман ба? Бұл мәселенің төңірегіндегі пікірталастар әлі күнге дейін толастаған жоқ. Біраз адамдар қабылданған шешімге күмән білдіріп қана қоймай, сонымен бірге оған қатты сын айтады, Қазақстан өзін- өзі ерікті түрде қарусыздандырды, демек, жаңа қауіп- қатердің алдындағы өз ұстанымын әлсіретіп алды деп есептейді. Мен мұндай ой- пікірлерді қисынсыз деп есептеймін. 90-жылдардың басына оралайық. Ол кезде ядроылқ кеудемсоқтық Қазақстанға қымбатқа түсіп, тәуелсіз мемлекет ретіндегі тіршілік ету перспективасынан біржола жұрдай болып қалу. Өйткені, біріншіден, ұзақ уақыт бойы түпкілікті егемендікке ұмтылған біздің халқымыз халықаралық оқшаулануға ұшырап қалмақ. Бұл біздің ұлттық мүдделерімізге мүлде қайшы келері айқын. Екіншіден, Қазақстан аластатылған елдер арасына түсіп қалар болса, әрине халықаралық экономикалық және инвестициялық ынтымақтастық артықшылықтарының бәрін пайдалана алмаған болар еді. Ал халықаралық қоғамдастықта жаман атаққа ие болған мемлекетке өз қаражатын инвестицияға салуға ешкім де тәуекел ете алмасы анық. Үшіншіден, дәл ядролық мұрадан бас тартудың өзі Қазақстанның халықаралық ұстанымын нығайту процесіне негіз болды 10. Шындығына келген дипломаттың айтқан пікірлері еліміздің мүддесіне тікелей байланысты. Яғни ядролық қарудан бас тарту бірнеше адамдардың қалағандығынан емес, мемлекетіміздің болашағы жарқын болуы үшін жасалған батыл қадам екендігін атап өткеніміз абзал. Саяси қайраткер мемлекетіміздің осындай бағытты ұстағандығын құптауы сыртқы саясаттағы қызметінен жинақтаған тәжірибесіне сүйенсе керек.
Бұл орайда Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартқан әлемдегі аздаған мемлекеттердің бірі ретінде, қарусыздану саласындағы нақты қадамдарға белсенді қатысуға және көмектесуге дайын елдердің үндеуіне қосылады. Бұл қадамдар ядролық қаруды таратпау туралы шарттың және басқа да халықаралық әмбебапты құралдардың рухына сай келеді. Қазақстан Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа 1993 жылғы 13-желтоқсанда қосылды. Бұл еліміздің сыртқы саяси бағытын іске асырудағы маңызды кезең болды. Осы қадамы арқылы Қазақстан халықаралық істердегі өзінің жауапкершілігі мен байсалдылығын танытты, қазіргі заманның іргелі мәселелерін шешуге кешенді түрде қатысуға деген ұмтылысын танытты. Осындай маңызды мемлекеттің тағдырына байланысты келіссөздердің куәсі болып жүрген көреген дипломат Қасым- Жомарт Тоқаев басқа елдерді де осындай қадамға баруын үгіттеп отыруымызды халықаралық деңгейдегі бас қосуда айтып жүр. Сондай конференциялардың бірі Нью-Йоркте Ядролық қаруды таратпау туралы шарттың жұмыс істеуін қарастыру бойынша 2005 жылы өткен болатын. Мәртебелі форум алдында сөз сөйлеген қазақ министрі қазіргі кезеңде басты діңгегі ЯҚТШ болып табылатын жаһандық қауіпсіздік жүйесі күрделі сынақты басынан кешіп отырғанын тілге тиек етті. Ядролық қаруы жоқ елдер барлық елдерді барынша тезірек ядролық қарусыздандыруға шақырса, ядролық клуб мемлекеттері әртүрлі өңірлер мен елдерге ядролық қарудың таралмауна баса назар аударуда. Осыған орай, Қазақстан сыртқы саясат ведомствосының басшысы Конференция қатысушыларын халықаралық таратпау режимін нығайтуға және ядролық қаруды толық жоюға ықпал ететін теңгермелі әрі жалпыға бірдей тетікті жасап, даярлауды ұсынды11. Осылай Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік жылдары әлемге қарусыздану мен жаппай қырып- жоятын қаруды таратпау режимін толық жақтайтын ел ретінде танылды. Бұл алғашқы дипломатиямыздың алға қойған мақсаттарының орындалу жемісі еді. Рас, алғашқы кезеңдерде мемлекетіміздің халықаралық аренадағы істерді өз бетінше жүргізу ауырға соқты. Сол кездердегі қиындықтар туралы Ғасырлар тоғысы атты кітабында елбасы нақтылы баяндайды: Бізде сыртқы саясат қызмет дәстүрлері болған жоқ. Қазақстанның сыртқы істер министрлігі нағыз дипломатиялық міндеттер орындаған жоқ. Өзінің алдында осындай күрделі проблемалар тұрған, бірақ шетелде бір де бір дипломатиялық өкілдігі жоқ, сыртқы саясат дәстүрлерін айтпағанның өзінде, сыртқы саяси мәселелер жөнінде ең қарапайым әзірлемелері жоқ, білікті кадрлары жоқ елді көз алдыңызға елестетіп көріңіздерші... дей келе Егер біз шұғыл түрде өзіміздің сыртқы саясатымызды қалыптастыруды бастап кетпеген болсақ, біздің мүдделерімізге орасан зор нұқсан келері де түсінікті деп дәл сол кездегі дипломатиямыздың күйін сыйпаттап алдағы елдің болашағы сыртқы саясатықа да байланысты екендігін түсіндірді. Осындай қиын- қыстау сәтте елбасымыздың халықаралық мәселелер төңірегінде кеңесшісі болып, дипломатиямыздың келелі мәселелерімен айналысқан мәмілегеріміз- Қасым- Жомарт Тоқаев деп ауыз толтырып айтуымызға әбден болады. Қасым-Жомарт Кемелұлы үлкен саясатта адамгершілік құндылықтардың үстем болуы қағидатын ұстанады. Ол ешқашан да саясатты лас әрекет деп санамайды. Азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистика факультеті
Халықаралық журналистика кафедрасы
Рысқұлова Айгүл Қанатқызы
Қасым-Жомарт Тоқаев- дипломат және публицист
Жоғарғы оқу орнын бітіру үшін қорғалатын баклавриаттық
Бітіру жұмысы
050504 - журналистика
Ғылыми жетекшісі – оқытушы Шаймаран Мұрат
Ресми сарапшысы – Есенгүл Кәпқызы
Халықаралық журналистика кафедрасының 2008 жылғы ... . мәжілісінде талқыланып, қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі ... ... ... ... ...с.ғ.д.,проф. Ибраева Ғ.Ж
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 2008 жылғы ... ... ... ... ... .
Комиссия хатшысы ... ... .. Сұлтанбаева Г.
Алматы, 2008 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-5
I тарау
Қасым- Жомарт Тоқаев: елші
1.1 Тәуелсіздікті тұғырландырған тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..6- 13
1.2 Қаламгерліктің алғашқы адымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...17-22
II тарау
Қасым -Жомарт Тоқаев: публицист
2.1 Қоғамдық- саяси публицистика шебері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .23-37
2.2 Терең талдау, тағлымды түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-4 8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49-5 1
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2-53
Кіріспе
Қандай да болсын егемен мемлекеттің бұлжымас және ажырағысыз нышаны осы мемлекеттің өз сыртқы саяси бағыты және соның негізінде құрылатын дербес дипломатиялық қызметі болып табылады. Сонымен қатар дипломатия ұғымын халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, тереңдету, халықаралық қақтығыстарды болдырмау, реттеу мақсатында жүргізілетін келіссөздер өнерімен де байланыстырылады. Яғңи мұндай мақсаттарға қол жеткізу тікелей сөз өнерімен байланысты екені анық. Бұл туралы Ахмет Байтұрсынов былай деген: Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарылған сөз... 1. Ауызша түрінде де, жазбаша түрінде де сөз мемлекетаралық қарым-қатынаста, дипломатиялық қызметте айрықша орынға ие. Ежелгі грек философы Демосфеннің мына бір пікірі бұған толық дәлел: Елшілердің жаяу әскері де, әскери кемелері де, қаруы да жоқ оларда тек сөз ғана бар. Осыдан көретініміз дипломатия жемісі тікелей сөз құдіреттілігіне байланысты екенін аңғаруымыз қиын емес. Дипломатиядағы сөздің құдіреті, әсіресе, келіссөздер жүргізу үстінде байқалады әрі маңыздылығы арта түседі. Келіссөз барысында елші дәл сәтінде сөйлемесе, барлық мүмкіндіктен айырылып қалуы мүмкін. Кейде бір ғана сөз бүкіл келісім тағдырын шешетін сәттер аз кездеспейді. Сөз дұрыс айтылмай, орнымен қолданылмаған жағдайда қаншалықты қиянат әкелетіні дипломатия тарихынан белгілі. Оның нәтижесінен халықаралық дау-дамай туғызып та жатады. Мысал ретінде 1870 жылғы Франция мен Германия арсындағы соғыстың себебін атауға болады. Напалеон Берлиндегі француз елшісі арқылы Пруссияның испан тағынан бас тартуы тиіс екендігін ескертеді. Вильгелм I француздардың бұл өтінішін орындайды. Берлиннің бұлайша оңай беріле салуы Напалеонды онша қанағаттандыра қоймайды. Енді Пруссиядағы француз елшісіне мынандай тапсырма береді: Вильгелм I- қайтадан барып, оның мәдениетсіз екенін айт, ешуақытта испан тағына жоламайтынына уәде беруін талап ет,- дейді. Мұндай ауыр сөзді күтпеген Вильгелм I қатты ашуланып қалады әрі өтінішін енді қанағаттандыра алмайтынын айтады. Міне, осылайша елшінің тәжірибесіздігінен бір ауыз сөзден арада от тұтанады 2. Жалпы, елшінің мойнына ел тағдыры мен тіршілігі жүктелген. Егер ол марғау, самарқау болса, онда екі елдің байланысы соған сәйкес дамиды. Мемлекет арасын жақындастыруда дипломаттарымыздың тек сөзді шешен құрастыра біліуі ғана жеткіліксіз. Сонымен қатар оның бойында білімі, ізденгіштігі, тапқырлығы, байсалдылығы, алғырлығы, адамгершілігі көп рөл атқарады. Халқымыздың келбеті елші жүріс- тұрысынан танылады. Сыртқы саясатымыздың сәтті болуы дипломатиямыздың деңгейіне тәуелді. Яғни елші мойнына арттағы елдің тағдыры жүктелгенін ескергеніміз абзал.
Бітіру жұмысының тақырып өзектілігі - Мемлекетіміздің тәуелсіздік алған жылдардығы дипломатиямызды дамытуға, сыртқы саясатымызды тұғырландыруға ат салысқан отандық елшілеріміз баршылық. Алайда сол дипломаттарымыз тек елдің басқа халықтармен жақсы қарым-қатынас орнатып қана қоймай, сол қатынастар туралы қоғамдық маңызы зор ойларын қағазға түсіріп публицистикада да өздерінің алатын орындары бар екенгін біреуіміз білсек, біреуіміз біле бермейміз. Сондай тұлғаларымыздың бірі Қасым-Жомарт Тоқаевтың тәуелсіздік алған жылдардағы басқа мемлекеттермен жоғарғы деңгейде дипломатиялық қарым-қатынас орнатуға ат салысуымен бірге осы сара жолды орнатудың әдіс-тәсілдерін көрсетіп отырды. Мемлекетіміздің тағдырына байланысты маңызды ойларын сараптап, қоғамдық қызығушылық туғызар ойларын қағаз бетіне түсіруге тырысты.Ол саяси аренада дипломат ретінде мойындалғанмен де, шығармашылығының публицистік қыры беймәлім күйде. Яғни, оның публицистикасы ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді. Сондықтан бұл тақырып өзекті деп айтуға тұрарлық.
Жұмыстың мақсаты. Өмірі мен шығармашылығына талдау жасай отырып публицистік қызметін анықтау. Әр жылдарда шыққан жарияланымдарына журналистік тұрғыдан ғылыми теориялық зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеті. Қасым-Жомарт Тоқаевтың туындыларын публицистиканың өзіне тән белгілеріне қарай топтастыру. Публицистикасының ерекше тұстарын анықтау.
Жұмыс жаңалығы. Дипломаттың шығармашылық ерекшеліктерімен қатар публицистикасының қырын айқындап алуымыз үшін тұңғыш рет ғылыми айналымға түсіп отыр. Дипломатия мен көсемсөздің туыстастығын айқындап, әрі екі саланы біріктіре қарастырып отырмыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қоғамдық ой-сана, дүниетаным тіл арқылы ғана жарыққа шығады, басқаларға білінеді. Тілдің адам баласын прогресске жеткізген ұлы да бірегей туынды екендігі дәлелденген. Осы себептерден де сөйлеу мәдениетіне жетілу, тілді дұрыс та тиімді, шебер де тартымды пайдалана білу талабы көне замандардың өзінде-ақ басталған. Ата-бабасынын берік қалыптасқан билер институты бар қазақ халқы ел басқаруда болсын, жұрт алдына шығып сөз айтарда болсын тілдің шұрайлылығына, тазалығына, сөз шеберлігіне, сол арқылы көпшілік санасына ықпал етуге ерекше мән берген. Ғылым-білім дегендерден алыс жүрген замандардың өзінде де тіл өнерін өнердің өнері, Өнер алды –қызыл тіл деп бағалаған. Асылы, жақсы сөзді жанына азық ете білген, атқан оққа тоқталмаса да жүйелі сөзге бас иген, орнын тапқан екі ауыз сөзді ер құнымен теңестірген бір халық болса, ол қазақ халқы болар. Халқымыздың баяғыдан бері қарай келе жатқан осы жақсы дәстүрі біздің заманымызда ұмытылмағаны былай тұрсын, қайта ғылыми негізде дамытылып жүр. Бұл –қуанарлық іс. Әр жанрдың өзіндік нормасы, өзіндік сөз саптауы болады. Бірінде тілдік нормаға сыйымсыз болған құбылыс екіншісінде қолмен қойғандай болып шығатыны тағы бар. Бұл жағдай тілдік норма дегеніміз –бір жақты түсінуді көтермейтін қыры да, сыры да көп әр жақты құбылыс екендігін байқатса керек. Публицистика өзгешелігін анықтап алуымыз үшін А. Байтұрсынов, Т. Амандосов,Т. Қожакеев, Ә. Ыдырысов, Е. Прохоров, М. Гус, В.Даль еңбектері әрі дипломатияның қыр- сырын түсінуіміз үшін С. Абдулпаттаев,М. Есеналиев, С. Тұрсынов, Ж. Артықбаев, В. Бережков, А. Ковалев еңбектері теориялық, методологиялық бағыт- бағдар ретінде пайдалануымен қатар, қозғап отырған тақырыбымыздың мәнін ашуға жәрдемін тигізді.
Жұмыстың құрылымы. Екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда көрнекті елшіміздің өмірі мен дипломатиялық қызметі туралы айтылады. Ал екінші тарауда өмір жолы мен қызметі сараланған соң, дипломаттың публицистикасына мән берілген. Яғни оның мәмілегерлік саясатындағы өзі куә болған оқиғалар туралы қоғамдық маңызы бар ой- толғамдарын аса шеберлікпен қағаз бетіне түсіре білгендігі анықталды.
Зерттеу жұмыстың ғылыми әдістемелік негізі. Жұмыста салыстырмалы- типологиялық талдау, сипаттау, саралау, сараптау әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының қажеттілігі. Мемлекеттің халықаралық ортамен өзара іс- қимылының негізігі тетігі оның дипломатиялық қызметі болып табылады. Зерттеу барысында мемлекетіміздің тәуелсіздік алған жылдардағы сыртқы саясатының берік орнығуындағы дипломатиялық қызметтің орны ерекше. Осы мәмілегерлік қызметтің даму тарихын әрі оның қыр- сырын оқырман қауымға аса байыптылықпен түсіндіре білген публицистің еңбегі зерттеліп отырғандықтан халықаралық мәселелермен айналысып жүрген және дипломатиямызға аса қызығушылық танытатын студенттер мен магистранттарға көмекші құрал ретінде пайдалануларына мүмкіндік беруімен қажетті.
Жұмыстың нысаны. Қасым- Жомарт Тоқаевтың публицистикалық қырын ашуымыз үшін зерттеу жұмысымыздың обьектісі ретінде оның өмір жолы мен дипломатиялық қызметін әрі публицистикасын алдық. Яғни осы арқылы оның шығармашылық ерекшеліктері мен жетістіктері, маңызды қоғамдық мәні бар пікірлері айқындала түспек.
Өзінің мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан халықаралық қатынастардың шынайы субьектісі болады. Осы кезеңнен бастап еліміздің сыртқы саясат саласындағы нақты жетісітіктері басталды. Рас, біздің мемлекетіміздің дипломатия мен сөз өнерінің байланыстылығы түк жоқ жерден пайда болған жоқ. Ресейге қосылғанға дейін Қазақстанның өз мемлекеттілігі, сөз өнерінің байлығы әрі сыртқы саяси дипломатиялық қызметінің үлкен тарихы болды. Қазақ хандықтары құрылғаннан бастап, қазақ халқы дипломатиялық өнердің терең дәстүрлерін қалыптастырып ондағы сөз құдіреттілігін аса бағалай білген. Сонымен қатар тамаша үлгілерін мұраға қалдырған. Ресей мемлекетімен, Қытаймен, Жоңғар хандығымен, басқа көрші мемлекеттермен және халықтармен тұрақты тығыз байланыстарда қазақтардың халықаралық қатынастарының бай практикасы қалыптасты. Белгілі бір аумақтар үшін дау- дамайлар, титықтатқан соғыстар жүргізіу және жанжалдарды бейбіт шешу амалдарын іздестіру, одақтастық бірлестіктер құру және сауда байланыстарын өрістету қажеттігідипломатия мен келіссөздер өнерінің дамуына ықпалдасты 3. Сыртқы саяси және дипломатиялық саладағы Тәуке ханның, Абылай ханның және басқалардың елеулі табыстары тарихқа мәлім. Өз мемлекетін нығайта отырып, Абылай хан Қытаймен, Ресеймен және басқа елдермен күрделі де қарама- қайшылықты қатынастар жағдайында икемді, тереңінен ойластырылған сыртқы саясат, шебер дипломатиялық қызмет жүргізді. Абылай ханның сыртқы саясаты мен дипломатиялық қызметі бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін тағлым аларлық көптеген жарқын үлгіге ие. Осы сыртқы саясат келіссөз сәттілігімен үндес. Қазақтар қашанда сөзге ерекше, тіпті тылсым мағына берді. Арғы тегі атақты болмағанымен, иландырарлық ғұлама сөз таба білетіндігімен, өзінің руластарын жалынды сөзімен жігерлендіре білетіндігімен немесе жасанған жауды өзінің бір ғана сөзімен тоқтата алатындығымен әйгілі адамдарды халық әр уақытта сыйлап ардақ тұтты. Яғни еліміздің сыртқы саясатына шешен адамдарымыз белсене араласып отырған. Қазақ шешендері Әлібекұлы Төле, Келдібекұлы Қазыбек, Датұлы Сырым, Қорлыбайұлы Досбол, тағы басқалар қауым ішіндегі дау- жанжалдарды реттеуден бастап, елшілік- мәмігерлік қызметтерімен белгілі болған адамдар 4. Ал шешендік өнеріне қазақ ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар: Шешендік дегеніміз белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлықпен, көркем тілмен айтылған және жұртшылық қабылдап, елге тараған белгілі, үлгілі ойлар, тұжырымдар,- 5 деген анықтама берген екен. Қазақ халқының Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бұхар жырау секілді үздік қайраткерлері мен халықтық дипломатия өкілдерінің әрекеттері туралы халық жадында талай аңыздар сақталған. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкіл халықтық күресті ұйымдастырушылардың бірі Қазыбек би жоңғарлардың билеушісі Ғалдан Серенмен келіссөздерге бірнеше мәрте қатысты. Аңызда Қазыбек би өзінің Қаз дауысты деген мәшһүр атағын қазақ елшісінің шешендік өнеріне тәнті болған Ғалдан Серенің өзінен алған делінеді. Қазыбек бидің жас Абылай сұлтанды жоңғар тұтқынынан босатып алу жөніндегі бастауы еліміздің классикалық үлгісі деп санау әбден орынды. Атадан ұл туса- құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса- күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп отыра алмайтын елміз. Сен темір болсаң, біз көмірміз-еріткелі келгенбіз, қазақ- қалмақ баласынтеліткелі келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, танысуға көнбесең- шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан болсаң, мен арыстан- алысқалы келгенбіз. Сен сәйгүлік тұлпар болсаң, мен ақиық сұңқармын, тұтқыр сары желіммін- жабысқалы келгенбіз. Бітім берсең- жөніңді айт, бермесең- тұрысатын жеріңді айт. Қазыбек бидің қаһарлы жауға қарата айтылған осы сөздері шешендік өнер мен дипломатиялық сөздің асқақ үлгісі ретінді халық жадында мәңгілік қалды. Тарихымыздағы дипломатиялық келіссөздердің тамаша үлгілері, үздік дипломаттардың тапқырлықпен айтқан сөздері халық арасында жоғары бағаланып, ұрпақтан ұрпаққа мұра болады. Ал осы мирас қылып қалдырған мәмілегерлік үлгілерін қазіргі кезде жадында ұстап, халқымыздың мүддесін қорғап, көсемдігімен еліміздің марқабатына бөленіп жүрген дипломаттарымыз баршылық. Яғни Қазақстан мемлекетінің мәмілегерлік тәжірибесінің негізі тарихымыздың қойнауындағы дипломатиямызда жатыр деп айтуымызға толық негіз бар.
I ТАРАУ. Қасым- Жомарт Тоқаев: елші
1.1 Тәуелсіздікті тұғырландырған тұлға
Мемлектіміздің мәмілегерлік саясатты іске асыруда елшілеріміздің атқарып жатқан еңбектері елеулі. Екі елдің арасында мызғымас достық орнату үшін елшінің бойында көрегендік, байыптылық, адамгершілік қасиеттерінің болғаны артықшылық етпейді. Алдымен дипломатия ұғымына тоқталайық. Дипломатия (франц. Diplomatie) –белгілі бір мемлекеттің сыртқы саясат саласындағы мақсаттары мен міндеттерін орындауға, құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған сол мемлекет пен мемлекет басшыларының және арнаулы сыртқы істер ұйымдарының халықаралық қатынастағы саяси әрекеті деген мағынаны береді. Яғни дипломатия- мемлекеттің сыртқа саясатын жүргізіу тәсілі, ол әскери емес тәжірибелік іс- шаралардың жиынтығы, белгілі бір мәселелерді шешуге арналған қабылдаулар мен әдістер. Шет елдегі мемлекет және үкімет басшыларының, сыртқы істер министрлерінің, сыртқы істер ведомстволарының, дипломатиялық өкілдіктердің ресми қызметі, мемлекеттің сыртқы саяси мәселелерін және мақсаттарын жүзеге асырушы халықаралық конференциялардағы делегациялар, сонымен қатар мемлекттің шетелдегі азаматтарының және мекемелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау қызметі. Мәмілегерлік ұғымын халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, тереңдету, халықаралық қақтығыстарды болдырмау, реттеу мақсатында жүргізілетін келіссөздер өнерімен де байланыстырады. Ең кең тараған дипломатиялық тәсілдер мыналар: жоғарғы деңгейдегі ресми келіссөздер, дипломатиялық конгресстер, конференциялар, кеңестер, кездесулер, дипломатиялық хат алысу, халықаралық ұйымдардың жұмыстарына қатысу, дипломатиялық құжаттарды бекіту. Қорыта келгенде мәмілегерлік дегеніміз, ол:
мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асыру құралы
тәжірибелік іс- шаралар тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы
мемлекет және үкімет басшыларының ресми қызметі
мемлекеттің сыртқы саясатының мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру, мемлекеттің, оның шетелдегі мекемелері мен азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі, халықаралық жанжалдарды болдырмау немесе реттеу, халықаралық ынтымақтастықты өрістету және терңдету мақсатындағы қызметтер жиынтығы.
Сонымен қатар мемлекттің дипломатиялық қызметін тікелей үкімет (Министрлер Кабинеті) басқарса, қызметін сыртқы істер ведомосты (Сыртқы істер министрлігі) жүзеге асырады. Осындай келіссөздер жүргізудегі басты тұлға дипломат болып саналатыны анық. Ал мәмілегер дегеніміз кім? Дипломат- белгілі бір мемлекеттің басқа бір мемлекеттермен ресми іс- қатынастарын іске асырып отыратынқажетті арнаулы дайындығы бар қызметкер. Ол өзіне жүктелген мемлекеттік қызметті дипломатиялық өкіл ретінде шетелдегі елшілікте немесе өз еліндегі сыртқы істер жөніндегі мекемелерде атқарады. Елдердің бір- бірін тануы, түсінуі, ұғынысуы, сыйлауы елші алмасқан соң басталмақ. Елші- сыртқы қатынас органдарының дипломатиялық қызметкерлеріне берілетін жоғарғы дипломатиялық дәреже. Оның толық ресми атауы- Төтенше және Өкілетті Елші. Елші атауы 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясында бекітілген. Ал қазіргі халықаралық құқық дипломатиялық өкілдіктердің басшылары мен өзге де сыныпты өкілдіктерді басқаратын елшілердің арасында құқықтық айырмашылықты мойындайды. Дипломаттарымыздың мойнына жүктелген талаптар да баршылық.Елші- екі ел арасындағы көпір десек, артық теңеу емес. Өйткені екі елдің қарым- қатынасы осы елшілік арқылы өтеді. Елші өз міндетін мүлтіксіз орындауы үшін екі елдегі жағдайға жетік болғаны абзал. Талап осындай. Сондықтан жатпай- тұрмай іздену, оқу, көру, тілдесу, түртіп алу сияқты зерделік қасиет болуы керек6. Қайсыбір елшінің де алдында мемлекеттің тұтастығы мен тыныштығын сақтау міндеті тұр. Қазіргі заман білек күші мен найза ұшынан шығып кеткен. Әлемде әлді немесе әлсіз деп бөлмейтін демократиялық қарым- қатынас орнығып келеді. Демек, біз жеріміздің тұтастығын дипломатиямен қорғауға тиістіміз әрі қорғай аламыз. Еліміздің елдігін бекем ету, шекарамызды мызғымас ету қарудың емес, саясаттың көмегімен жүргізгеніміз абзал. Бүгінде Қазақстан Республикасы дүниежүзінің жүзден астам мемлекеттерімен дипломатиялық қатынас орнатты. Отыздан астам елде өз елшіліктерін, өкілдіктерін ашты. Ал елімізде елуге жуық елдің елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істейді. Осындай мүмкіншіліктерге қол жеткізуге ат салысқан, тәуелсіздік алған жылдардағы мемлекетіміздің сыртқы әлеммен дипломатиялық қарым-қатынас орнатуда елеулі еңбек атқарған елшілеріміздің бірі, саяси қайраткер, саяси ғылым докторы Қасым- Жомарт Кемелұлы Тоқаев 1953 жылдың 17- мамырда Алматы қаласында дүниеге келген.Оның есімі біздің мемлекетіміздің тарихымен тікелей байланысты. Ол еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстандағы экономикалық және саяси реформаларға қолайлы сыртқы жағдай жасаудың маңызды миссиясын атқарған отандық дипломатияның бастауында тұрды. Ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді де айнымас үзеңгілес серігі. Елбасы қазіргі Қазақстанның жаңа тарихы деуге болатын құнды еңбегі Қазақстан жолы кітабында Қасым- Жомарт Тоқаевқа бірнеше жолдар арнап, оны белгілі дипломат деп атайды. Осы мінездемеде Сыртқы істер министрінің Қазақстанның мемлекеттік құрылысындағы көп жылғы еңбегіне ілтипатын білдіреді. жүргізулеріҚасымжомарт Кемелұлы Тоқаев Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтын, Ресей Федерациясы СІМ нің Дипломатиялық академиясын, сондай- ақ Пекин лингвистикалық институтын бітірген. Дипломатиялық дәрежесі- Төтенше және Өкілетті Елші. Саясат ғылымдарының докторы. Қытай, ағылшын, француз тілдерін меңгерген. Халықаралық қатынастар проблемалары жөніндегі бес кітаптың және көптеген мақалалардың авторы.Қ.К. Тоқаевтың дипломаттық өсу жолы 1974 жылы Қытай Халық Республикасында басталды. ҚХР- дағы КСРО елшілігінде тағылымдамасы аяқталып, институтта диплом қорғаған соң Сингапур РеспубликасындағыКСРО Елшілігіне қызметке жіберіліп, онда төрт жыл болды. Бұдан соң КСРО СІМ- нің орталық аппаратында қызмет етті. Пекин лингвистикалық институтында алғашқы кеңестік тағылымдамадан өтушілер тобына жетекшілік етті. 1985-1991 жылдар арлығында ҚХР- дағы КСРО Елшілігінде жұмыс істеді.1992 жылдың ақпан айында РФ СІМ- нің Дипломатиялық академиясын бітірген соң Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары, 1993 жылдың желтоқсанында сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1994 жылдың қазанынан 1999 жылдың қазанына дейін сыртқы істер министрі, Қазақстан Республикасы Премьер- министрінің орынбасары –сыртқы істер министрі.1999 жылдың қазанында Қ. К. Тоқаев Қазақстан Республикасының Премьер- министрі болып тағайындалды. Ол үкіметті 2002 жылдың қаңтар айына дейін басқарды. Бұдан соң Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы- Сыртқы істер министрі қызметіне тағайындалды. Қ.К. Тоқаев БҰҰ Бас Ассамблеясының сессиясы жұмысына және көптеген ірі халықаралық форумдарға қатысты. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы үкіметтерінің басшылары кеңесінің, Еуразия Экономикалық Қоғамдастығының Төрағасы болып сайланды. Қасым-Жомарт Кемелұлының тұлғасын молынан танытып тұрғандай. Оның есімі біздің мемлекетіміздің тарихымен тікелей байланысты. Ол еліміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және Қазақстандағы экономикалық және саяси реформаларға қолайлы сыртқы жағдай жасаудың маңызды миссиясын атқарған отандық дипломатияның бастауында тұрды. Қ.Тоқаев Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді де айнымас үзеңгілес серігі. Көптеген көрнекті дипломаттар тәрізді Қасым-Жомарт Тоқаев Мәскеу мемлекеттік халықаралық қатынастар институтында және Ресей Федерациясы СІМ-нің дипломатиялық академиясында тамаша білім алды. Сонымен қатар Пекин лингвистикалық институтында бір жыл оқып, аталған оқу орнына білімін ұштауға жіберілген кеңестік тыңдаушылардың алғашқы тобын бастап барды. Бұл КСРО мен ҚХР арасындағы ұзақ жылғы салқындықтың лебі жыли бастаған шақ болатын. Мәскеудегі мәртебелі институт қабырғасында жүргенде-ақ ол келешегінен зор үміт күттіретін маман ретінде көзге түсті. Соның айқын белгісіндей, жас студент төртінші курсты тәмәмдаған соң тәжірибе жинақтау үшін Пекиндегі КСРО Елшілігіне, бұдан соң Сингапурдағы кеңестік елшілікке төрт жылдық қызметке жіберілді. Шет елдегі жұмысының қорытындысына бойынша КСРО СІМ Орталық Аппаратына ұсынылды. Осылайша зерделі де еңбекқор азамат өзіне үлкен дипломатияға жол салды. Қ. Тоқаевтың отандық дипломатияның шежіресіндей болған, кейінгі толқын, жас буын дипломаттардың жастанып оқитын еңбегіне айналған кең тынысты Беласу кітабында геосаясат әлемінде өзіне ұстаз болған даңқты дипломаттар: М. Капице, О.Трояновский, И.Рогачев, Ю. Раздухов және басқаларын ықыласпен еске алады. КСРО-ның күйреуі Қасым- Жомарт Тоқаевтың тағдырына да тікелей әсер етті. Сол шақта өзі қызмет атқарып жүрген Ресейдің сыртқы саясат ведомствосы құнды кадрден айрылғысы келмей, кісі қызығарлық ұсыныстарын алға тартқан еді. Алайда, тәуелсіз мемлекет болудың дербес жолына түскен туған еліне қызмет ету мақсаты бәрінен де жоғары тұрды. Сондықтан ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың егемен Қазақстанның дипломатиялық қызметін қалыптастыру туралы тапсырмасын бар ынтасымен қабыл алды. Ол сыртқы істер министрінің орынбасары, бір жылдан соң бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1994 жылдан бері он жылдан астам еліміздің сыртқы саясат ведомствосын басқарды. Бұл Қазақстан үшін қиын кезең болған еді. Еліміз дербес мемлекет ретінде үлкен әлемге алғашқы қадамдарын жасай бастады. Мемлекетаралық қатынастар орнату тәжірибесі жоққа тән болатын. Алайда жас қазақ дипломатиясы бұл құрметті де қиын миссияны абыроймен орындап шықты. Қасым-Жомарт Тоқаевты шет елдерде кәнігі дипломат деп бағалайды, оның жоғары кәсіпқойлығын құрметтейді, оны қазіргі қазақ дипломатиясы мектебінің негізін қалаушы ретінде біледі. Ол еліміздегі халықаралық қатынастар мамандарының үлкен шоғырын дайындап шықты. Қазіргі уақытта отандық дипломатия мектебінен тәлім алған мамандар Қазақстанның шетелдердегі елшіліктерінде, сондай-ақ басқа да көптеген мемлекеттік мекемелерде табысты қызмет атқаруда. Жаһандық қос держава –Ресей мен Қытайдың ортасында орналасқан Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясын жасауға Қ.Тоқаев тікелей қатысты. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің белсенді іс-қимылы, Президент Н. Назарбаевтың сыртқы саяси бастамаларын алға жылжытуға бағытталған жан-жақты қызметі елімізді әлемге танытты. Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес қазақстандық дипломатияның келбеті болып қана қоймай, қазіргі халықаралық қатынастардың іргелі де маңызды факторына айналды. Қазақстанның сыртқы саясатындағы басымдық республика төңірегінде достас мемлекеттер белдеуін құру болып табылады - отандық дипломатияның міндеттерін Нұрсұлтан Назарбаев осылайша анықтап берді. Бұл ұстаным Қазақстанның көпбағытты саясат тұжырымына ұласып, халықаралық қатынастарының алтын діңгегіне айналды. Елдің геосаяси жағдайына лайық, қандай да бір мемлекетпен жанжалдасудан аулақ болып, ұлттық мүдделерді қорғауды жүзеге асырып отырған Қазақстан дипломатиясы шетелдік мамандардың жоғары бағасына ие болды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстан әлемнің 50-ден астам елінде дипломатиялық және консулдық мекемелерін ашты. Біздің мемлекетіміз БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдарда белсенді қызмет жүргізеді. Біздің сыртқы саясат әлем мемлекеттерімен тұрақты, болжауға болатындай қатынастарды қамтамасыз етті, - деп атап өтті бір сұхбатында Қ.Тоқаев. Бұл сөз реті келгенде айтыла салған жайт емес, Қазақстанның дипломатиялық қызметінің нәтижесін дәйектеген салмақты пікір. Қасым –Жомарт Тоқаев 1999 жылы Премьер-Министр болып тағайындалды. Қасым –Жомарт Тоқаев Кабинеті елдің әлемдік қоғамдастықта ұстанымын нығайта отырып, ішкі прогреске алдымен көңіл бөлді. Азаматтардың әлеуметтік жағдайы айтарлықтай өзгерді, экономиканың тұрақтану кезеңі басталды. Ол басқарған үкімет толымды нәтижелерге, қабырғалы табыстарға қол жеткізді. 2000 жылы экономикалық өсім 11 пайыздан асып, Қазақстан дамуының тарихындағы өзіндік рекордқа айналды. Қазақстан Республикасының Премьер-министрі лауазымында Қасым- Жомарт Кемелұлы қажет болған жағдайда беріктік таныта білген нағыз мемлекетшіл тұлға ретінде есте қалды. Шын мәнінде үкіметтің қоғам алдында ашық болу дәуірі сол кезден бастау алды. Ол БАҚ алдында жасырынбақ ойнамай немесе журналистермен келісіп алу сияқты әрекеттерден мүлде аулақ болып, өз ұстанымдары мен көзқарасын ашық білдірді. Қоғам душар болған дағдарысты сәттерде ол Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жанынан табылды. 2002 жылы Қасым-Жомарт Тоқаев дипломатияның сара жолына қайта оралды: Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы –Сыртқы істер министрі болып тағайындалды. Бүгінде әлемдік ауқымдағы дипломат деңгейіне көтерілген Қ.Тоқаев ірі халықаралық форумдардың қалаулы қонағы, дүниежүзілік дипломатиялық қоғамдастықтың танымал өкілі. Оның есімі Қазақстан сыртқы саясатымен ғана сабақтастырылып айтылмайды, сондай-ақ жаһандық саясатта да әбден танымал. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынуымен Қасым-Жомарт Тоқаев 2007 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы лауазымына сайланды. Қазақстанда басталған кең көлемді саяси өзгерістерді түбегейлі жүзеге асыру елдің әлеуетін жандандырып, барлық күш-жігерді жұмылдыруды талап етті. Қасым-Жомарт Тоқаевтың бұл жауапты орынға сайлануы осындай қажеттіліктен туындағаны айқын. Саяси реформалар ең алдымен биліктің заңнамалық саласындағы жаңартулармен сабақтас. Осы орайда Сенат Төрағасының көп жылдық тәжірибесі мен беделінің экономикалық реформаларды табысты қамтамасыз етуге тигізер пайдасы күмән туғызбайды. Оның үстіне біздің қоғамымыздағы саяси реформалар Қ.Тоқаевтың жеке көзқарасы мен ұстанымына сай келеді. Еңбек жолындағы марапаттары төмендегідей:
Парасат ордені
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ордені
Астана медалі
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл мерейтойлық медалі
Қазақстан Республикасының Парламентіне 10 жыл мерейтойлық медалі.
Тәуелсіздіктің елең-алаңында бұрынғы экономикалық байланыстардың үзілуі, көптеген ірі кәсіпорындардың тоқтап қалуы немесе шығарған өнімдерін сата алмауы, соның салдарынан дүкен сөрелерінің қаңырап бос қалуы , ақша тапшылығана байланысты жалақының мезгілінде берілмеуі туындатқан түрлі ереуілдер салдарынан болған қиындықтар мен қатар дербестік жолымен бірден жүріп кетуге кәсіби мамндардың тапшылығы да көп қол байлады. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев бұрынғы кеңестік кезеңде шетте жүріп шыңдалып, сыртта жүріп сыннан өткен санаулы азаматтарымыздың басын түгендеп, олардың қабілет- қарымы, мамандығы мен тәжірибесіне қарай жаңа да жас мемлекет құрудың абыройлы ісіне көптеп тартып, жауапты жұмыстар жүктеді. Көп кешікпей сыртқы саясат саласына басшылық сеніп тапсырылған Қасым- Жомарт Тоқаев қырықтың қырқасына енді шыққан жастығына қарамастан, өз саласының ерекшеліктерін бүкіл жан- дүниесімен сезіне білетін нағыз кәсіби мамн екендігіне шәк келтірмей, Елбасының алға қойған міндеттерін байыптылықпен, айқай- шусыз, абыр- сабырсыз дипломатияның терең құпияларына қанығып үлгерген шеберлікпен меңгеріп әкетті. Әйтсе де азулы империялармен ырғасып, кінәмшіл көршілердің көңілін табудың өзі бастапқы кезде (тіпті қазіргі уақытта да) оңай болмаған. Қырықтың үстіндегі азаматтың көмірдей қара шашына тым ерте түскен ақ қылау да тынымсыз күндер мен ұйқысыз түндеодің, ұзақ сапарлардың қалдырған ізі болса керек. Ол жылдары ішкі шаруашылық жүйесі толық күйреп, халықтың жаппай күйзеліске ұшыраған шағы әлі ұмытыла қойған жоқ. Ал сыртқы саясаттың қадам алысы елдің экономикалық әлеуетіне тікелей тәуелді еді. Қазіргі кезеңде Қазақстан дипломаттары елімізге инвестиция тартуды басты орынға қойып, бұл ретте көп іс тындырып жүрсе, қазіргі биіктен қарағанда дипломатиямыздың экономикалық ахуалға тәулді болуы әбден қисынды көрінді. Ал осындай сәтте Қасым- Жомарт Кемелұлы жетекшілік ететін Сыртқы істер министрлігі халықаралық қатынастарда Қазақстан басшысының батыл бастамалары мен қарымды қадамдарына лайықты қолдау көрсете біліді. Кеңес Одағынан мұраға қалған қатерлі ядролық қаруға байланысты түйіннің оңтайлы шешілгені Қазақстанға халықаралық қауымдастықта ешкімнен қымсынбай, еңсесін тіктеп батыл енетін жағдай туғызды. Кезінде бұл шешімге өре түрегеліп қарсы шыққандардың тегеуріні осал болмаған. Аумағынан ядролық қарудың қаңқасы да табылмаған Ирак елінің қандай күйде екені бәрімізге мәлім. Елбасының белгілеуімен әрі тікелей тапсырмасы бойынша Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңесті шақыру туралы жаһандық бастаманың сәтті жүзеге асуына қол жеткізген, сыртқы шекараға байланысты түйіндерді шешіп, Қазақстанның Шанхай ынтымақтастық ұйымы сынды беделді құрылымның беделді мүшесіне айналуы қазақ дипломатиясының ең ірі жеңісі- осы жылдар арсында ешбір елмен жанжалды қатынастарды болдырмай, мемлекеттің бірқалыпты, орнықты дамуына қолайлы сыртқы ортаны қалыптастырып, елдің барша тұрғындарының күнделікті бейбіт, тыныш өмірдің тылсым бақытын сезініп, ұрпағының ертеңіне алаңдамай, еркін ғұмыр кешуіне жағдай жасауды, ресми тілмен айтқанда- мемлекеттің орнықты дамуына қажетті сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ете алғанын әділ түрде атағанымыз жөн. Алаштың ардақты ұлы Мұстафа Шоқай: Жаман халық деген жоқ, жаман адамдар бар; адамгершілігі мол мемлекет деген болмайды, адамгершілігі мол адамдар болады- деп жиі айтып отырады екен. Демек, дүние дидары оны жасаушы жеке адамдардың пайым- парасатына, іс- әрекетіне көп байланысты. Қазақ халқының бағына орай дәуірдің бұлғақ кезеңдерінде қалың жұртты қыспақтан алып шығатын ай маңдай ұл- қыздарын аянбай дүниеге әкеп отырыпты. Қазіргі саяси лексикада мемлекетшіл деген термин бар. Бұл ұғым ойлау жүйесі мен іс-әрекетінің ауқымы жалпыұлттық, тұтас мемлекеттік деңгейге ұласқан көрнекті адамдарды білдіреді. Өткен заманның қаһарлы хандары мен сайыпқыран сұлтандары, кешегі қапыда кеткен Алаш зиялылары осы мемлектшіл тұлғалар болғаны анық. Біздің уақытымызда толық мағынадағы мемлектшілдіктің жарқын үлгісін Елбасы Нұрсұлтан Назрбаевтың өмірі мен іс- әрекетін нақты көрсететін болсақ, осы жылдар бойында оның жанында үзеңгілесе қатар жүріп, сенімді серік бола білген азаматтардың да қимылы қалың жұрттың көз алдында. Солардың қатарында қазақстандық дипломатияның тізгінін сеніммен нық ұстап келе жатқан Қасым- Жомарт Тоқаевтың есімін ел ықыласпен атайтыны рас.
Қасым- Жомарт Кемелұлы шетелдерде танымал тұлға. Оның басқа мемлекеттердегі өз әріптестерімен кездесулері, халықаралық ұйымдардағы жүздесулері арқылы бұған мысал. Тіпті шетелдік журналистердің қазақ министрінен сұхбат алуға ықыласты екенін, ол өткізген баспасөз маслихаттарына белсене қатысатынын айрықша айтуға болар еді. Мемлекет басшысының бұдан оншақты жыл бұрын Парсы шығанағы елдеріне сапары кезінде Қасым- Жомарт Тоқаевты айрықша бір қырынан таныған едім. Баспасөз мәслихатын министр бастан- аяқ ағылшын тілінде жүргізді. Ешқандай мүдіріс болған жоқ. Көзтаныс болып қалған шетелдік журналистер басбармағын шошайтып, министрімізге айрықша разы екендіктерін білдіріп отырды7. Ертеректе құрамында қазақтың қлы перзенті, академик Қаныш Сәтбаев бар кеңестік делегация Англияға барады. Оларды қабылдаған атақты Уинстон Черчилль бұлардың ішіндегі аса бойшаң, ірі қазақ ғалымын көріп: Қазақтардың барлығы сіздей биік пе?- деп сұраған екен. Сонда Қаныш Сәтбаев саспастан: Жоқ, менің халқым менен де биік- деп тапқырлықпен жауап беріп, аузын айға білеген ағылшындарды аң- таң қалдырған екен. Өзінен кейін әлі талай көз тоярлық көрікті қазақ баласы әлемді мойындата аларын академик ағамыз нағыз көрегендікпен кәміл сезген болар. Қазақ ұлтының Қаныш Сатбаевтай ұлдарының жолын жалғастырушы рухани ізбасарларының бірі- еліміздің сыртқы саясат ведомствосының басшысы болған Қасым- Жомарт Тоқаевқа да Жаратушы білім мен парасатты, сабыр мен салмақты молынан беріп қана қоймай, оның бойшаң да кесек тұлғада құйылып, әлемдік саммиттерде әріптестерінің арасында айшықталып тұруына жомарттық жасағандай.
Мәскеудің халықаралық қатынастар институтын үздік тәмамдап, қытай, ағылшын, француз тілдерін меңгергені белгілі.Дипломаттық қызметті таңдауына қандай себептер болғандығын Егемен Қазақстан газетінің тілшісіне берген сұхбатында айтады. Қасым- Жомарт Кемелұлы, сіздің белгілі жазушының отбасынан шыға отырып, әке жолын қумай, дипломатиялық қызметті таңдауыңызға не себеп болды? деген сұраққа ол кісі былай деп жауап берген еді: Мектеп қабырғасында жүргенде- ақ мен Мәскеуде халықаралық қатынастар институтының барын білдім. Ол жаққа оқуға қабылдаудың шарттарын түсіндіруді өтінген хат жолдасам да, ашығын айтсам, жауап келеріне күмәнді едім. Әйтсе де, жауап келді. Ата-анамның ақ батасын алысымен қабылдау емтихандарын тапсыруға Мәскеуге ұштым. Бәрі қас- қаққанша өте шықты. 1970 жылғы 4- шілдеде бірінші сыннан өттім. Ал енді15- шілдеде маған қабылдау комиссиясы бір кездері өте тәлімді болған сол бір институтқа оқуға түскенімді хабарлады. 5-курста диплом қарсаңындағы іс-тәжірибені Қытай Халық Республикасындағы КСРО елшілігінде өткізіп, дипломатиялық жұмыстың қыр- сырымен алғаш таныстым. Институт бітірген соң бұрынғы КСРО ның Сыртқы істер министрлігі жүйесіне жолдама алдым. Төрт жыл Сингапурда, жеті жылдан астам уақыт Қытайда жұмыс істедім. 1992 жылдың сәуір айында Қазақстанның сыртқы саясат жөніндегі мекемесіне қызметке шақырылдым. Ашығын айтсам, мен Сыртқы істер министрлігінен басқа ешқайда жұмыс істеген емеспін, сондықтан да карьерный дипломат деп аталатын жайылмалау ұғымға жатқызылатын болармын. Біздің салада осындай термин бар. Қазақша мағынасы бір ізді, баянды, тұрақты, айнымас дегенге саяды8. Мұндай жан- жақты біліктілігі оның бірбеткей Батыспен бәтуаласып, шытырман Шығыспен тіл табысуына септескен сыңайлы. Кеңес Одағының Пекиндегі елшілігінде бірнеше жыл қызмет атқарған шағында осынау үлкен елдің сырларын терең зерттей келе, өзінің Беласу кітабында қытайлықтар- ұлттық сана- сезімі аса жоғары дамыған халық... Аспан асты елінің тұрғындары ешқашан да мемлекеттен тыс тұратын санатта ойламайды, өздерінің мемлекетке тиістілігі олардың қаны мен сүйегіне сіңген- деп жазуының өзі отандастарын осындай рухта пікір сақтауларына үндейтіндей.
Басқа мемлекеттермен Қазақстан сияқты жас мемлекеттің ынтымақтастық, мәңгілік достық орнатуы үшін ең маңызды алғашқы қадам ядролық қарудан арылу болатын. Мұндай бастаманы қолдай отырып өзі куә болған оқиғаны елшіміз былай еске түсіредіЯдролық мұрадан бас тарту және Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылу туралы шешімнің маңызы жағынан тарихи, әрі тағдырлы шынайы бағасы осындай. 1995 жылы Қазақстан осы құжатты сөзсіз және мерзімсіз ұзартуға бастамашы болды. Біріккен ұлттар ұйымының шолу конференциясында мен осындай мәлімдеме жасап сөз сөйлеуіме тура келді. Ядролық қаруды таратпау режиміне қатысты біздің еліміздің принципті көзқарасын дүниежүзілік қоғамдастық өте жақсы қабылдады. Сол жолы, БҰҰ- да Қазақстан ядролық қаруды сынауға толық тыйым салу туралы шартқа қол қойды. Бұл маңызды құжатқа БҰҰ хатшылығының жоғарғы мәртебелі қызметкерлерінің қатысуымен біздің мемлекетіміздің атынан мен қол қойдым9. Бірақ мұндай ядролық қарудан еліміздің бас тартуына күмәндана қарағандарда болды. Мұндай шараға бару мемлекетімізді қарусыздандырып қана қоймай, жаңа қауіп қатерге жол ашып береді деп қауіптенді. Ал егер біз ядролық қарудан бас тартпасақ басқа мемлекеттер тарапынан сенімсіздік көзқарастарына ұшырап және олармен ынтымақтастық орнатуымыз мүмкін емес еді. Мұндай келеңсіздік мемлекетіміздің сыртқы саясатына ғана емес, экономикалық ахуалымызға да кері әсерін беретін еді. Ядролық қару Қазақстан мемлекетінің қауіпсіздік кепілі деген пікірмен сол оңай емес шақтарда сыртқы саясатымызды тұрландыруға ат салысып жүрген елшіміз Қасым- Жомарт Тоқаев қарсы болды, әлі күнге деін қарсы бола бермек. Егер мемлекетіміздің өз еркімен ядролық қарудан бас тарпаған жағдайда қандай кедергілерге жолығатынымызды нақты дәлелдермен түсіндіреді. Сөйтіп, Қазақстан ядролық қарусыз мемлекетке айналды. Бұл жақсы ма, жаман ба? Бұл мәселенің төңірегіндегі пікірталастар әлі күнге дейін толастаған жоқ. Біраз адамдар қабылданған шешімге күмән білдіріп қана қоймай, сонымен бірге оған қатты сын айтады, Қазақстан өзін- өзі ерікті түрде қарусыздандырды, демек, жаңа қауіп- қатердің алдындағы өз ұстанымын әлсіретіп алды деп есептейді. Мен мұндай ой- пікірлерді қисынсыз деп есептеймін. 90-жылдардың басына оралайық. Ол кезде ядроылқ кеудемсоқтық Қазақстанға қымбатқа түсіп, тәуелсіз мемлекет ретіндегі тіршілік ету перспективасынан біржола жұрдай болып қалу. Өйткені, біріншіден, ұзақ уақыт бойы түпкілікті егемендікке ұмтылған біздің халқымыз халықаралық оқшаулануға ұшырап қалмақ. Бұл біздің ұлттық мүдделерімізге мүлде қайшы келері айқын. Екіншіден, Қазақстан аластатылған елдер арасына түсіп қалар болса, әрине халықаралық экономикалық және инвестициялық ынтымақтастық артықшылықтарының бәрін пайдалана алмаған болар еді. Ал халықаралық қоғамдастықта жаман атаққа ие болған мемлекетке өз қаражатын инвестицияға салуға ешкім де тәуекел ете алмасы анық. Үшіншіден, дәл ядролық мұрадан бас тартудың өзі Қазақстанның халықаралық ұстанымын нығайту процесіне негіз болды 10. Шындығына келген дипломаттың айтқан пікірлері еліміздің мүддесіне тікелей байланысты. Яғни ядролық қарудан бас тарту бірнеше адамдардың қалағандығынан емес, мемлекетіміздің болашағы жарқын болуы үшін жасалған батыл қадам екендігін атап өткеніміз абзал. Саяси қайраткер мемлекетіміздің осындай бағытты ұстағандығын құптауы сыртқы саясаттағы қызметінен жинақтаған тәжірибесіне сүйенсе керек.
Бұл орайда Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартқан әлемдегі аздаған мемлекеттердің бірі ретінде, қарусыздану саласындағы нақты қадамдарға белсенді қатысуға және көмектесуге дайын елдердің үндеуіне қосылады. Бұл қадамдар ядролық қаруды таратпау туралы шарттың және басқа да халықаралық әмбебапты құралдардың рухына сай келеді. Қазақстан Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа 1993 жылғы 13-желтоқсанда қосылды. Бұл еліміздің сыртқы саяси бағытын іске асырудағы маңызды кезең болды. Осы қадамы арқылы Қазақстан халықаралық істердегі өзінің жауапкершілігі мен байсалдылығын танытты, қазіргі заманның іргелі мәселелерін шешуге кешенді түрде қатысуға деген ұмтылысын танытты. Осындай маңызды мемлекеттің тағдырына байланысты келіссөздердің куәсі болып жүрген көреген дипломат Қасым- Жомарт Тоқаев басқа елдерді де осындай қадамға баруын үгіттеп отыруымызды халықаралық деңгейдегі бас қосуда айтып жүр. Сондай конференциялардың бірі Нью-Йоркте Ядролық қаруды таратпау туралы шарттың жұмыс істеуін қарастыру бойынша 2005 жылы өткен болатын. Мәртебелі форум алдында сөз сөйлеген қазақ министрі қазіргі кезеңде басты діңгегі ЯҚТШ болып табылатын жаһандық қауіпсіздік жүйесі күрделі сынақты басынан кешіп отырғанын тілге тиек етті. Ядролық қаруы жоқ елдер барлық елдерді барынша тезірек ядролық қарусыздандыруға шақырса, ядролық клуб мемлекеттері әртүрлі өңірлер мен елдерге ядролық қарудың таралмауна баса назар аударуда. Осыған орай, Қазақстан сыртқы саясат ведомствосының басшысы Конференция қатысушыларын халықаралық таратпау режимін нығайтуға және ядролық қаруды толық жоюға ықпал ететін теңгермелі әрі жалпыға бірдей тетікті жасап, даярлауды ұсынды11. Осылай Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік жылдары әлемге қарусыздану мен жаппай қырып- жоятын қаруды таратпау режимін толық жақтайтын ел ретінде танылды. Бұл алғашқы дипломатиямыздың алға қойған мақсаттарының орындалу жемісі еді. Рас, алғашқы кезеңдерде мемлекетіміздің халықаралық аренадағы істерді өз бетінше жүргізу ауырға соқты. Сол кездердегі қиындықтар туралы Ғасырлар тоғысы атты кітабында елбасы нақтылы баяндайды: Бізде сыртқы саясат қызмет дәстүрлері болған жоқ. Қазақстанның сыртқы істер министрлігі нағыз дипломатиялық міндеттер орындаған жоқ. Өзінің алдында осындай күрделі проблемалар тұрған, бірақ шетелде бір де бір дипломатиялық өкілдігі жоқ, сыртқы саясат дәстүрлерін айтпағанның өзінде, сыртқы саяси мәселелер жөнінде ең қарапайым әзірлемелері жоқ, білікті кадрлары жоқ елді көз алдыңызға елестетіп көріңіздерші... дей келе Егер біз шұғыл түрде өзіміздің сыртқы саясатымызды қалыптастыруды бастап кетпеген болсақ, біздің мүдделерімізге орасан зор нұқсан келері де түсінікті деп дәл сол кездегі дипломатиямыздың күйін сыйпаттап алдағы елдің болашағы сыртқы саясатықа да байланысты екендігін түсіндірді. Осындай қиын- қыстау сәтте елбасымыздың халықаралық мәселелер төңірегінде кеңесшісі болып, дипломатиямыздың келелі мәселелерімен айналысқан мәмілегеріміз- Қасым- Жомарт Тоқаев деп ауыз толтырып айтуымызға әбден болады. Қасым-Жомарт Кемелұлы үлкен саясатта адамгершілік құндылықтардың үстем болуы қағидатын ұстанады. Ол ешқашан да саясатты лас әрекет деп санамайды. Азаматтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz