Қазақ тарихына шолу
І тарау ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДА
ІІ тарау. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖОЛЫНДАҒЫ
ҰЛТ.АЗАТТЫҚ КҮРЕСІ
ІІІ тарау. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МЕН ҰЙЫМДАР
ІV тарау. 1920—1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
V тарау. 1920—1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ.САЯСИ ӨМІР
VІ тарау. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПАРТИЯ ЖӘНЕ ЖАСТАР ҰЙЫМДАРЫ
VІІ тарау. ҚАЗАҚСТАНДА ТҰРАТЫН ӨЗГЕ ҰЛТТАР МЕН ЭТНОСТЫҚ ТОПТАР
VІІІ тарау. ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ
ІX тарау. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ІІ тарау. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖОЛЫНДАҒЫ
ҰЛТ.АЗАТТЫҚ КҮРЕСІ
ІІІ тарау. ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МЕН ҰЙЫМДАР
ІV тарау. 1920—1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
V тарау. 1920—1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ.САЯСИ ӨМІР
VІ тарау. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПАРТИЯ ЖӘНЕ ЖАСТАР ҰЙЫМДАРЫ
VІІ тарау. ҚАЗАҚСТАНДА ТҰРАТЫН ӨЗГЕ ҰЛТТАР МЕН ЭТНОСТЫҚ ТОПТАР
VІІІ тарау. ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ
ІX тарау. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
Патшалық, кейіннен кеңестік тарихнама Қазақстанның Ресей империясының құрамына енуін қазақ елі үшін тек жағымды құбылыс ретінде ғана бағалады. Егер алдыңғысы қазақ халқының Ресей империясының құрамына енуі оның экономикалық және мәдени дамуына әсер етті деп қараса, соңғысы бұл “игіліктерге” революциялық, социалистік перспективаны (болашақты) қоса атады. Басқа көзқарас, пікірге тіпті де орын қалған жоқ-тын. Мәселен, 1944 ж. 10 сәуірде Мәскеуде КОКП Орталық Комитетінің хатшылары Маленков пен Андреевтің басшылығымен “Қазақ ССР тарихын” талқылауға арналған тарихшылардың кеңесі қабылдаған тезисте: “Кіші халықтарды үлкен елдердің жаулап немесе қосып алуының қай-қайсысы болмасын объективті — прогресшіл факт (отарлау — объективті-прогресшіл құбылыс)”, — деп көрсетті.
Кеңестік тарихнама отарлау үрдісінің зорлық-зомбылықсыз жүрмейтіндігін мойындай отырып, сонымен бірге, “ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерін дәріптеуге” үзілді-кесілді қарсы шықты. Міне, осы көзқарас тұрғысынан жазылған кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихының барлық басылымында Қазақстан Ресей құрамына түрлі себептерге байланысты өз еркімен енді, ал бұл оқиға қазақ халқын отарлық тәуелділікке душар еткенімен, түптеп келгенде феодалдық мешеуліктен прогресс жолына алып шықты деген тұжырым жасалынды. Пікірі бұл тұжырымға қайшы келген тарихшылар (Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, П. Галузо, т.б.) қудаланды.
Бұл айтылған тұжырымды Кеңестер Одағы ауқымында орнықтыра отырып, кеңес идеологтары орыс отаршылдығына батыстық жаулап алушылықтан өзге мазмұн, яғни оған ағартушылық, өркениеттік сипат беруге тырысты. Ал тарихи шындық Ресей үкіметінің ХVІІІ—ХХ ғғ. Қазақстанда классикалық үлгідегі отарлау саясатын жүргізгендігін көрсетеді. Оның мынадай белгілері мен ерекшеліктерін бөліп айту орынды.
1. Ресейдің шығысқа, Орталық Азияға жылжуына түрткі болған оның өнеркәсіптік дамуы, соған байланысты өнім өткізетін рынокқа, шикізат көздеріне, т.б. мұқтаждықтары еді. Бірақ Ресей бұл мәселелерді шешу үшін Батыс мемлекеттері сияқты алысқа артынған жоқ, іргесіндегі экономикалық дамуда кенже қалған елдерді жаулап алуға кірісті. Сондықтан да Ресей үшін Қазақстан сияқты елдерді отарлау оның континенттік аумағын одан әрі кеңейтумен бірдей болды.
2. Қазақстан жері империяның құрамына енді, сондай-ақ метрополияның әкімшілік басқару жүйесі оған да таралды. Ал осы Қазақстанға тараған Ресейдегі басқару жүйесі ол кезде (ХІХ ғ. 60 жж.) әскери-феодалдық мазмұнда болды және ол қазақ губернияларын метрополиядан бөлек, арнайы даярланған заңдар бойынша (1868, 1881, 1891, т.б.) басқарды. Бұл заңдар қазақтарды ең негізгі құқықтарынан айырды, біртіндеп орыс тіліне, христиан дініне, салт-дәстүріне көшіруді көздеді. Қазақ қоғамындағы барлық сословиелер (сұлтан, қожа, би, т.б.) село тұрғындарына теңгерілді. Қазақ ауылында мешіт салу үшін генерал-губернатордың рұқсаты керек болса, ал шіркеулер тұрғызуға мемлекеттің өзі мүдделілік танытып, қолдау көрсетіп отырды.
3. Қазақ губернияларын билеуге жіберілген генерал-губернаторларды патшаның өзі бекітті және ол шексіз билікті иемденді. Қазақтар оларды “жарым патша” атады. 1868 ж. енгізілген Ереженің 17-бабы бойынша генерал-губернатор “саяси тұрғыдан сенімсіз, зиянды бұратаналарды ішкі істер министрінің келісімімен империяның белгіленген жеріне бес жылға шейінгі мерзімге жер аударуға” құқылы болды.
4. 1891 ж. 25 наурызда қабылданған Ережеде “көшпелілер иемденген жерлер, олардың бар байлығы, оның ішінде орманы мемлекеттің меншігі болып саналады” (119 және 120-баптар) деп көрсетілді. Бұл іс жүзінде қазақ жерлерін тәркілеумен тең еді. Аталған бапқа “көшпелілер үшін артық болуы мүмкін жерлер Мемлекеттік мүлік министрлігінің қарауына өтеді” деген қосымша енгізілді. Бұл қосымша отаршыл әкімшілікке ең құнарлы қазақ жерлерін артық деп жариялап, оларға ішкі Ресей губернияларынан орыс және басқа славян қоныс аударушыларын әкеліп орналастыруға мүмкіндік берді.
Кеңестік тарихнама отарлау үрдісінің зорлық-зомбылықсыз жүрмейтіндігін мойындай отырып, сонымен бірге, “ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерін дәріптеуге” үзілді-кесілді қарсы шықты. Міне, осы көзқарас тұрғысынан жазылған кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихының барлық басылымында Қазақстан Ресей құрамына түрлі себептерге байланысты өз еркімен енді, ал бұл оқиға қазақ халқын отарлық тәуелділікке душар еткенімен, түптеп келгенде феодалдық мешеуліктен прогресс жолына алып шықты деген тұжырым жасалынды. Пікірі бұл тұжырымға қайшы келген тарихшылар (Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов, П. Галузо, т.б.) қудаланды.
Бұл айтылған тұжырымды Кеңестер Одағы ауқымында орнықтыра отырып, кеңес идеологтары орыс отаршылдығына батыстық жаулап алушылықтан өзге мазмұн, яғни оған ағартушылық, өркениеттік сипат беруге тырысты. Ал тарихи шындық Ресей үкіметінің ХVІІІ—ХХ ғғ. Қазақстанда классикалық үлгідегі отарлау саясатын жүргізгендігін көрсетеді. Оның мынадай белгілері мен ерекшеліктерін бөліп айту орынды.
1. Ресейдің шығысқа, Орталық Азияға жылжуына түрткі болған оның өнеркәсіптік дамуы, соған байланысты өнім өткізетін рынокқа, шикізат көздеріне, т.б. мұқтаждықтары еді. Бірақ Ресей бұл мәселелерді шешу үшін Батыс мемлекеттері сияқты алысқа артынған жоқ, іргесіндегі экономикалық дамуда кенже қалған елдерді жаулап алуға кірісті. Сондықтан да Ресей үшін Қазақстан сияқты елдерді отарлау оның континенттік аумағын одан әрі кеңейтумен бірдей болды.
2. Қазақстан жері империяның құрамына енді, сондай-ақ метрополияның әкімшілік басқару жүйесі оған да таралды. Ал осы Қазақстанға тараған Ресейдегі басқару жүйесі ол кезде (ХІХ ғ. 60 жж.) әскери-феодалдық мазмұнда болды және ол қазақ губернияларын метрополиядан бөлек, арнайы даярланған заңдар бойынша (1868, 1881, 1891, т.б.) басқарды. Бұл заңдар қазақтарды ең негізгі құқықтарынан айырды, біртіндеп орыс тіліне, христиан дініне, салт-дәстүріне көшіруді көздеді. Қазақ қоғамындағы барлық сословиелер (сұлтан, қожа, би, т.б.) село тұрғындарына теңгерілді. Қазақ ауылында мешіт салу үшін генерал-губернатордың рұқсаты керек болса, ал шіркеулер тұрғызуға мемлекеттің өзі мүдделілік танытып, қолдау көрсетіп отырды.
3. Қазақ губернияларын билеуге жіберілген генерал-губернаторларды патшаның өзі бекітті және ол шексіз билікті иемденді. Қазақтар оларды “жарым патша” атады. 1868 ж. енгізілген Ереженің 17-бабы бойынша генерал-губернатор “саяси тұрғыдан сенімсіз, зиянды бұратаналарды ішкі істер министрінің келісімімен империяның белгіленген жеріне бес жылға шейінгі мерзімге жер аударуға” құқылы болды.
4. 1891 ж. 25 наурызда қабылданған Ережеде “көшпелілер иемденген жерлер, олардың бар байлығы, оның ішінде орманы мемлекеттің меншігі болып саналады” (119 және 120-баптар) деп көрсетілді. Бұл іс жүзінде қазақ жерлерін тәркілеумен тең еді. Аталған бапқа “көшпелілер үшін артық болуы мүмкін жерлер Мемлекеттік мүлік министрлігінің қарауына өтеді” деген қосымша енгізілді. Бұл қосымша отаршыл әкімшілікке ең құнарлы қазақ жерлерін артық деп жариялап, оларға ішкі Ресей губернияларынан орыс және басқа славян қоныс аударушыларын әкеліп орналастыруға мүмкіндік берді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДА
§ 1. РЕСЕЙЛІК ОТАРЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Патшалық, кейіннен кеңестік тарихнама Қазақстанның Ресей империясының
құрамына енуін қазақ елі үшін тек жағымды құбылыс ретінде ғана бағалады.
Егер алдыңғысы қазақ халқының Ресей империясының құрамына енуі оның
экономикалық және мәдени дамуына әсер етті деп қараса, соңғысы бұл
“игіліктерге” революциялық, социалистік перспективаны (болашақты) қоса
атады. Басқа көзқарас, пікірге тіпті де орын қалған жоқ-тын. Мәселен, 1944
ж. 10 сәуірде Мәскеуде КОКП Орталық Комитетінің хатшылары Маленков пен
Андреевтің басшылығымен “Қазақ ССР тарихын” талқылауға арналған
тарихшылардың кеңесі қабылдаған тезисте: “Кіші халықтарды үлкен елдердің
жаулап немесе қосып алуының қай-қайсысы болмасын объективті — прогресшіл
факт (отарлау — объективті-прогресшіл құбылыс)”, — деп көрсетті.
Кеңестік тарихнама отарлау үрдісінің зорлық-зомбылықсыз жүрмейтіндігін
мойындай отырып, сонымен бірге, “ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерін
дәріптеуге” үзілді-кесілді қарсы шықты. Міне, осы көзқарас тұрғысынан
жазылған кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихының барлық басылымында
Қазақстан Ресей құрамына түрлі себептерге байланысты өз еркімен енді, ал
бұл оқиға қазақ халқын отарлық тәуелділікке душар еткенімен, түптеп
келгенде феодалдық мешеуліктен прогресс жолына алып шықты деген тұжырым
жасалынды. Пікірі бұл тұжырымға қайшы келген тарихшылар (Е.Бекмаханов,
Б.Сүлейменов, П. Галузо, т.б.) қудаланды.
Бұл айтылған тұжырымды Кеңестер Одағы ауқымында орнықтыра отырып, кеңес
идеологтары орыс отаршылдығына батыстық жаулап алушылықтан өзге мазмұн,
яғни оған ағартушылық, өркениеттік сипат беруге тырысты. Ал тарихи шындық
Ресей үкіметінің ХVІІІ—ХХ ғғ. Қазақстанда классикалық үлгідегі отарлау
саясатын жүргізгендігін көрсетеді. Оның мынадай белгілері мен
ерекшеліктерін бөліп айту орынды.
1. Ресейдің шығысқа, Орталық Азияға жылжуына түрткі болған оның
өнеркәсіптік дамуы, соған байланысты өнім өткізетін рынокқа, шикізат
көздеріне, т.б. мұқтаждықтары еді. Бірақ Ресей бұл мәселелерді шешу
үшін Батыс мемлекеттері сияқты алысқа артынған жоқ, іргесіндегі
экономикалық дамуда кенже қалған елдерді жаулап алуға кірісті.
Сондықтан да Ресей үшін Қазақстан сияқты елдерді отарлау оның
континенттік аумағын одан әрі кеңейтумен бірдей болды.
2. Қазақстан жері империяның құрамына енді, сондай-ақ метрополияның
әкімшілік басқару жүйесі оған да таралды. Ал осы Қазақстанға тараған
Ресейдегі басқару жүйесі ол кезде (ХІХ ғ. 60 жж.) әскери-феодалдық
мазмұнда болды және ол қазақ губернияларын метрополиядан бөлек, арнайы
даярланған заңдар бойынша (1868, 1881, 1891, т.б.) басқарды. Бұл
заңдар қазақтарды ең негізгі құқықтарынан айырды, біртіндеп орыс
тіліне, христиан дініне, салт-дәстүріне көшіруді көздеді. Қазақ
қоғамындағы барлық сословиелер (сұлтан, қожа, би, т.б.) село
тұрғындарына теңгерілді. Қазақ ауылында мешіт салу үшін генерал-
губернатордың рұқсаты керек болса, ал шіркеулер тұрғызуға мемлекеттің
өзі мүдделілік танытып, қолдау көрсетіп отырды.
3. Қазақ губернияларын билеуге жіберілген генерал-губернаторларды
патшаның өзі бекітті және ол шексіз билікті иемденді. Қазақтар оларды
“жарым патша” атады. 1868 ж. енгізілген Ереженің 17-бабы бойынша
генерал-губернатор “саяси тұрғыдан сенімсіз, зиянды бұратаналарды ішкі
істер министрінің келісімімен империяның белгіленген жеріне бес жылға
шейінгі мерзімге жер аударуға” құқылы болды.
4. 1891 ж. 25 наурызда қабылданған Ережеде “көшпелілер иемденген
жерлер, олардың бар байлығы, оның ішінде орманы мемлекеттің меншігі
болып саналады” (119 және 120-баптар) деп көрсетілді. Бұл іс жүзінде
қазақ жерлерін тәркілеумен тең еді. Аталған бапқа “көшпелілер үшін
артық болуы мүмкін жерлер Мемлекеттік мүлік министрлігінің қарауына
өтеді” деген қосымша енгізілді. Бұл қосымша отаршыл әкімшілікке ең
құнарлы қазақ жерлерін артық деп жариялап, оларға ішкі Ресей
губернияларынан орыс және басқа славян қоныс аударушыларын әкеліп
орналастыруға мүмкіндік берді.
5. Қазақстандағы отарлау ісіне әскери казактар, орыс помещиктері мен
шаруалары, орыс қоғамының басқа да сословиелері белсене ат салысты.
Отарлаушы әкімшілік жаппай қоныс аудару үрдісіне әсіресе ішкі
губерниялардағы жерсіз шаруаларды кеңінен тартты, оларға түрлі
жеңілдіктер жасады. Тек 1917 ж. Қазан революциясы қарсаңында-ақ қазақ
жерлерінің 16%-ы (45 млн га) мұнда келіп орналасқан 1,0 млн жуық қоныс
аударушыларға өтті. Өз еліндегі жоқшылықтан, помещиктік өктемділіктен,
мемлекеттік биліктен қашқан орыс шаруалары Қазақстанға келіп, енді сол
биліктің жергілікті тірегіне айналып, соған байланысты өздерінің аса
маңызды мемлекеттік іс атқарып жатқандығын сезіне бастайды. Міне, осы
билік пен қоныс аударып келушілер арасындағы өзара үнсіз түсіністік
орыстық отарлаудың өркениеттік, мессиялық (құтқарушы) сипаты жөніндегі
доктринаның өмірге келуіне негіз болады. Патша үкіметі өлке халқы
құрамында жедел түрде славяндық элементтерді көбейте отырып, түптеп
келгенде сол арқылы мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін біржолата
қамтамасыз етуді көздеді.
6. Ресей үкіметі қазақ халқына қатысты түрлі кемсітушіліктерге жол
берді. Мәселен, қазақтардың орыстармен тең әскери білім алу, әскери
қызметке шақырылу құқығы болған жоқ. 1905 ж. қазақтарға берілген
Мемлекеттік Думаға депутат сайлау құқығы 1907 ж. 3 маусымдағы заңы
бойынша жойылды.
7. Патшалық биліктің (сонан соң кеңестік биліктің) Қазақстанда түрлі
мезгілдерде жүргізген реформалары еш уақытта қазақ қоғамының ішкі
сұраныстарына сай келген емес, керісінше Ресейдің мүддесіне сай
мазмұнда сырттан, жоғарыдан таңылды. Реформа жөніндегі идея, оның
мазмұны мен іске асыру механизмдері ресейлік орталықтарда даярланды,
бұл іске бірде-бір қазақ тартылған емес. Сондықтан да патшалық
биліктің Қазақстандағы реформалары қазақ қоғамы үшін пайдалы болған
жоқ, өйткені олар ұлттық негізге сәйкес келген емес.
Ресейлік реформаларды іске асыру әдістері бұйрық, зорлық, күштеу болды.
Бұл әсіресе орыс билігінің тереңдей ену әрекетіне кезекті қарсылықтан соң
анық байқалып отырды. Кенесары Қасымұлы бастаған азаттық соғысынан
(1837—1847) соң жүргізілген 1867—1868 жж. реформалардың мақсаты кез келген
азаттық үшін ұмтылысқа жол бермеу, оларды бесігінде тұншықтыру болды.
Мұндай мемлекеттік саясат сәл өзгерістермен кейін де қайталанып отырды.
Қазақ басқарушы элитасы мен зиялыларын, қоғамның ауқатты бөлігін күшпен
жою, ұлттық өмірдің дәстүрлі негіздерін әлсірету — міне, бұл 1917—1919 жж.
ұлттық мемлекеттік автономия үшін азаттық қозғалысқа берілген саяси
биліктің жауап реакциясы.
Міне, сондықтан да Ресей империясы құрамында болған кезеңдегі қазақ елінің
қол жеткізген жетістіктері оған тым қымбатқа түсті. Экологиялық апат,
халықтың бірнеше дүркін қырғын мен қуғын-сүргінді басынан кешіруі,
мәдениеттің ұлттық негіздерінің әлсіреуі, ұлттық психологияның жағымсыз
өзгерістерге ұшырауы — міне ресейлік реформаларға халықтың берген өтемінің
толық емес құны осылар еді.
§ 2. РЕСЕЙДІҢ ҚОЛ АСТЫНА ӨТКЕНГЕ ДЕЙІНГІ
ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ЖАҒДАЙЫ
“Ақтабан шұбырынды”. ХVІІІ ғ. бас кезіндегі қазақ-жоңғар қарулы
қақтығыстары көп жағдайда ойраттардың үстемдігімен аяқталып, қазақ
қоғамының экономикалық, саяси және басқа әлсіз жақтарын көрсете бастады.
Тәуке ханнан соң билікке келген Болат хан (1718—1729) тұсында қазақ
қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады (1-карта). Кіші жүз бен
Орта жүздің біраз бөлігі Әбілқайыр сұлтанды ақ киізге отырғызып хан
көтереді (1718—1748). Ташкентте Ұлы жүздің өкілдері Жолбарыс сұлтанды хан
сайлайды. Орта жүздің қалған бөлігі Сәмекені хан ретінде мойындайды.
Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді.
ХVІІІ ғ. қазақ-жоңғар қатынасының асқынып кетуінің негізінде тағы да сол
жер мәселесі жатты. Қонтайшы Севан Рабдан Жетісуды біржола ойраттарға
қалдырып, сонымен бірге, Түркістан арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден
үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экономикалық және саяси өрлеу
кезеңінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші елдермен
сауда қатынасы өсті, қонтайшы Тибетті, Шығыс Түркістан мен қырғыздардың
біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген ойраттарға
орыс шебері Зеленовский мен швед офицері Ренат мылтық және зеңбірек құю
ісін, оқ-дәрі жасауды жолға қойып берді.
1723 ж. жоңғар қалмақтарының үлкен күші Жетісу арқылы Талас өңіріне,
одан әрі Қаратауға жетіп, Түркістан мен Ташкенттен бір-ақ шығады. “Жұт —
жеті ағайынды” дейді халық. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге
енді ғана іліккен Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының біразы қырғынға ұшырап,
бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал-мүлкін
тастап Ходжент пен Самарқанға, Кіші жүз қазақтары Хиуа мен Бұхарға жетіп
паналайды. Демограф М.Тәтімовтың болжамы бойынша, осы трагедиялы кезеңде
қазақ елі миллионнан астам адамынан айырылған. Осы оқиғаның ізін ала қазақ
жұртына келген орыс елшісі А.И.Тевкелев елдің жағдайын білдіре келіп,
“қазақтар ойрандалды, тоз-тоз болды, жүрдай болып жұтады” деп жазды. Оқиға
қазақ елінің тарихына “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” деген атпен енді.
1727 ж. Ұлы жүз Саңырақ, Орта жүз Орта жүз Бөгенбай, Кіші жүз Тайлақ
батырлар бастаған қазақ қолдары Бұланты өзенінің бойында ойрат әскерін
талқан етіп жеңеді. Кейін бұл шайқас өткен жерді халық “Қалмаққырылған”
атап кетеді. Келесі ірі жеңіске қазақ қолдары 1729 ж. Балқаш өзенінің батыс
жағындағы Аңырақай атты жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде Қойгелді батыр,
Тоқсанбай, Мәлік және Кеген билер бастаған халық көтеріліп, Түркістанға
жақын маңда орналасқан қонтайшының өкілі Барша хан мен оның кеңесшісі
Саңғалды өлтіріп, шағын әскерін тұтқынға алады. 1729 ж. Цинь империясы
әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып
кіру мүмкіндігінен айырылады. Өз жерінен ауа көшкен қазақ жұрты енді
атамекеніне орала бастайды.
Састөбе кеңесі. Тәуелсіздік үшін күрес, терең күйзеліске ұшыраған
шаруашылықты жандандыру қажеттілігі ХVІІІ ғ. 30—50-жылдары қазақ елінің
басқарушы тобы алдына мемлекет тұтастығын қалпына келтіру мәселесін үнемі
қоюмен болды. Бұл мәселеге байланысты қоғамның саяси өмірінде өзара қарсы
бірнеше ағымның қалыптасқаны анық байқалды. Олардың бірі — Сәмеке, Күшік
сияқты ірі тайпалық одақтардың басында тұрған хан, сұлтандар саяси
бытыраңқылық жағдайды қанағат тұтса, Әбілқайыр хан бастаған екінші топ
Ресейдің қолдауына сүйеніп, бүтін хандық билікті қалпына келтіруден
үміттенді, ал үшінші — Төле би мен Абылай сұлтан бастаған топ қазақ
билеушілерінің арасындағы ала ауыздықты жеңіп, өзара ымыраға келу арқылы
жалпыұлттық мемлекеттікті қайта жандандыру жолында тұрды.
1729 ж. әкесінен қалған хандық билікті әлсіретіп алған Болат хан өмірден
өтті. Жоңғар қаупі біржола жойылмаған жағдайда қуатты хандық билікті
қалпына келтіру мәселесі билеуші саяси топ арасында қайтадан талқыға түсе
бастайды. 1730 ж. көктемнің жазға ұласар сәтінде Сайрамға жақын маңдағы
Састөбеде үш жүздің билеушілері бас қосып, талқыға екі мәселе түседі. Бірі
— қаңарлы жоңғар қаупі жағдайында Тәуке хан тұсындағы Түркістандағы ұлы
хандық билікті қайта жаңғыртып, соған сай жалпы қазақ ханын сайлау,
екіншісі — бұл кезде босқыннан оралған үш жүздің “енші мекенін” анықтау.
Әйтеке би бастаған топ ұлы хандық таққа Кіші жүздің билеушісі Әбілқайыр
ханды ұсынады. Бірақ бұл ұсынысқа Қазыбек би мен Тастемір би (Төле бидің
орнына келген) бастаған қалған екі жүздің өкілдері қарсы шығып, бір жетіге
созылған тартыс нәтижесіз аяқталады. Осы арада мынадай жағдайды айта кеткен
жөн. Бұл кезде төре тұқымдары арасындағы аса белсенді де жігерлі, айлалы
Әбілқайыр ханға тура соның деңгейінде баламаға түсе алатын басқа қайраткер
де жоқ еді. Ұлы жүздің ханы Жолбарыс Әбілқайырға бауыр, оның айтқанынан
шықпайтын, ал Орта жүзді билеуші Әбілмәмбет хан мен Сәмеке, Күшік
сұлтандардың жеке бас қасиеті мен ел арасындағы беделі ұлы хандық таққа
жетімсіз еді. Жақсы аты енді ғана шыға бастаған Абылай мен Барақ сұлтандар
бұл кезде әлі жас болатын. Сонымен құрылтай үш жүздің “енші жерін”
анықтаумен аяқталады.
Сөйтіп, Састөбе құрылтайы қазақ жүздерінің феодалдық бытыраңқылық жолына
бет бұрғандығын ресми түрде бекітіп берген тарихи кеңес еді. Сонымен бірге,
бұл кеңес Қасым хан заманынан бері, әсіресе Әз-Тәуке хан тұсында тұрақты
өтіп тұрған үш жүздің ең соңғы бас қосуы болды. Бұдан былайғы уақытта іс
жүзінде әр жүз өз мәселелері бойынша дербес шешім қабылдауға құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Састөбе құрылтайы қазақ елінің саяси өмірінде жаңа тарихи
кезеңнің, яғни саяси бытыраңқылықтың біржола үстемдік алғандығын көрсеткен
оқиға болды.
Басқарушы топ. Төле би мен Абылай. ХVІІІ ғ. алғашқы жартысындағы қауырт
саяси оқиғалар, әсіресе “Ақтабан шұбырынды” оқиғасы ел басқару ісімен, оның
ішкі және сыртқы қатынас мәселелерімен арнайы кәсіби деңгейде айналысатын
топтың қалыптасуына түрткі болды. Бұл топ тек төре тұқымынан ғана тұрған
жоқ, оның арасында қара сүйектен шыққан би мен батырлар да, бай мен ақын-
жыраулар да бар еді. Оның басында тұрғандардан алдымен Төле би Әлібекұлын
(1663—1756), Қазыбек би Келдібекұлын (1667—1763) және Әйтеке би
Бәйбекұлын (1666—1722) атауға болады. Қоғам өмірінде Бұқар жырау сияқты
қайраткер-ойшылдардың, Жәнібек тархан, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Есет,
Тайпақ, Қойгелді, Хангелді, т.б. сияқты батырлардың орны да қомақты болғаны
даусыз.
Ел арасында сақталған деректік материалдар ХVІІІ ғ. 20—30- жылдары қазақ
басқарушы тобының жалпыұлттық мынадай үш мәселені ел алдына міндет етіп
қойғанын аңғаруға болады. Олар — жалпыұлттық мемлекеттілікті қалпына
келтіру және орнықтыру, халықтың белгілі бір бөлігін біртіндеп отырықшы
тұрмысқа аудару және ру-тайпалық, жүздік мүддеден жалпыұлттық мүддеге бет
бұру еді.
ХVІІІ ғ. 50-жылдарының алғашқы жартысында Түркістандағы Төле биге
Көкшетаудан Абылай сұлтан бастаған өкілдік келеді. Шәкерім Құдайбердіұлы
өзінің “Шежіресінде” және Абылай туралы тарихи жырда сапарға келушілердің
мақсаты “Қазақ хандығының тұрағын анықтау” болды деп көрсетеді. Бұл кезде
Ұлы жүздің соңғы ханы Жолбарыс хан қаза тауып (1740), билік Төле бидің
қолында еді. Бидің 1748—1749 жылдары Барақ сұлтанды Ұлы жүз ханы етіп қою
әрекетінен ештеңе шықпайды. Ал бұл жолы қартайған Төле бидің үш жүз алдында
бірдей беделді Абылай сұлтанмен арада болған келіссөзде сұлтанды Орта жүз
бен Ұлы жүздің тең билеушісі ретінде мойындағандығы жөнінде тұжырым жасауға
толық негіз бар. Абылай сұлтанның ресми түрде хандық билікке сайланғанға
(1771) шейін-ақ Ұлы жүз билеушілерінің өтінішімен қырғыздар мен Қоқан
хандығына әскери жорықтар жасауы (1766, 1770) соның айғағы.
“Ақтабан шұбырынды” оқиғасы көшпелі мал шаруашылығына сүйенген
экономиканың әлсіз жақтарын көрсетіп, оны реформалау қажеттігі туралы
мәселе қойды. Басқарушы топтың оны елемеуі мүмкін емес-тін. Төле би алқалы
кеңесте сөйлеген сөзінде халыққа: “...Дұрыс жолға түс, жер емшегін ем,
орнықты болсаң қарның тойынар, киімің бүтінделер! Аяқты малға сенбе, мал
бір жұттық... төрт түлік жиған малыңнан күндердің күні келгенде бір үзім
нан артық!”, — деген үндеумен қайырылады. Бидің түсінігі бойынша қазақ
жерінің ерекшелігіне байланысты егіншілік пен дәстүрлі мал шаруашылығы
қатар дамуға тиіс. Мәшһүр Жүсіп Көпеев Төле би заманында 22 наурызды Жаңа
жылдың басы ретінде (наурыз мейрамы) қарсы алу, осы күннен бастап егіншілік
қамына кірісудің қазақ арасында дәстүрге айналғандығын жазады.
Тура осы мазмұндағы пікірді Абылай хан да ұсынады. Ол Қалдан Серенмен
болған әңгімеде “қазақ орнықпай жүрген ел еді, бір жерге орнықтырып,
отырықшы өмірге кіргізіп өлсем армансыз болар едім” деген ойын білдіреді.
Қар астынан қылаң берген жауқазындай бас көтерген қоғамдық өмір мен
ойдағы бұл тенденциялар бұдан былайғы уақытта өзінің табиғи жалғасын таба
алған жоқ; мемлекеттіліктің қалыптасу үрдісі соңына жетпей үзілді, енді
ғана басталған қоғамның белгілі бөлігінің отырықшы тұрмысқа өту үрдісі
тоқтап қалды, қоғамдық санада рулық, жүздік жіктелуден ұлттық тұтастыққа
көшу аяқталмады.
Ал осы іргелі мәселелер аталмыш тарихи мезгілде неге өз шешімін таппады?
Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономика және өмір салты тұрақты
басқару аппаратына сүйенген мемлекеттік жүйенің тамыр жайып, орнығуына
қолайлы жағдай туғыза алған жоқ. Сонымен бірге, экстенсивті көшпелі мал
шаруашылығын жүргізуге тиімді үлкен аумақ сан жағынан аса көп емес халыққа
интенсивті экономикалық жүйеге көшуге аса қолайлы фактор емес-тін. Сондай-
ақ, елде білім беру саласының мүлдем жоқтығы, сауаттылықтың өте төмен
деңгейі шаруашылық пен қоғамдық өмірдің тиімді жүйесіне көшуге негізгі
кедергілердің біріне айналды.
Сонымен, ХVІІІ ғ. 30-шы жылдары Ресей империясы құрамына енуге аяқ
басқанда қазақ жұрты жоғарыда аталған іргелі жалпыұлттық мәселелерді
біржола шешу кезеңінен өте қойған жоқ-тын.
§ 3. РЕСЕЙ ПРОТЕКТОРАТТЫҒЫН ҚАБЫЛДАУ
А.И. Тевкелев елшілігі. Састөбе құрылтайында қызу айтыс тудырған
мәселелердің бірі жоңғарға қарсы әскери одақ сипаты еді. Әбілқайыр хан
бастаған топ Ресей мемлекетімен жаңа мазмұндағы қатынас жасауға көшу
бағытын ұстайды. Құрылтайдан оралған бетте Әбілқайыр хан Ресей патшасымен
әскери одақ құру жөніндегі Кіші жүз билеушілерінің келісімін алып, Уфадағы
патша өкілдігі арқылы Петербургке Құтлымбет Қоштайұлы бастаған, құрамында
жеті адам бар елшілік жібереді. Ал ханның өзі құпия түрде елшілікке Ресей
патшасымен тек әскери одақ құру жөнінде келіссөз жүргізіп қайтуды емес,
қазақ елін тұтас империя құрамына алу туралы өтінішті жеткізуді тапсырады.
Патша сарайы Әбілқайыр хан елшілігін көңілді қарсы алып, түрлі сый-
сияпат көрсетіп, соңында оған Сыртқы істер министрлігінің тілмашы А.И.
Тевкелев бастаған Ресей өкілдігін күзетуші әскерімен қосып қайтарады.
Тевкелевке “қырғыз-қайсақ ордасын Ресей ықпалына” алу жөнінде акт қабылдау
тапсырылады. Жазба түрінде берілген нұсқауда “егер хан мен жанындағылары
басқа ниет танытар болса, онда Тевкелевке оларды көндіру жүктеледі”.
Татар мырзасы А.И. Тевкелев Ресейдің Қазақстанмен қатынасы ісінде жаңа
адам емес-тін. Ол кезінде император І Петрдің “егер бұл орданың құзырымызға
шын кірмек ниеті болмаса... жоқ дегенде бір парақ қағазға түскен уәдесін
алсақ та жеткілікті” деген тапсырмасын естіген адам еді.
А.Тевкелев елшілігі 1731 ж. 5 қазанда Ырғыз өзенінің бойындағы Майтөбе
атты жерде отырған хан ауылына жетеді. Алғашқы келіссөздерде-ақ Әбілқайыр
ханның өтірігі шыға бастайды. Ол жөнінде П.И. Рычков: “Тевкелев ордаға
келгенде халық ханға “мұндай мәселені бізбен ақылдаспай жалғыз шештің”
деген мағынада көптеген ауыр айыптаулар тағып, соған байланысты аса зор
кедергілерге жолықты”, — деп жазды. Тевкелев ханнан мұндай өтінішті жеке
өзі емес, жалпы қазақ жұртының атынан неге жасағандығын түсіндіруді
сұрайды. Хан ондай қадамның өтініш тек жеке өз атынан ғана жасалса,
патшаның қанағаттандырмай тастауы мүмкін-ау деген қауіптен туған шара
екендігін айтады.
Әбілқайыр хан Ресей патшасына өтініш жасау себептерін де атайды. Олар,
біріншіден, ел ішінде беделден айырылған хандық билікті орыс патшасының
қолдауына сүйене отырып қайта жандандыру ниетінің бар екендігі және
екіншіден, орыс әкімшілігінен казак әскерлерінің, башқұрт пен қалмақтардың
қазақ ауылдарына шабуылына тыйым салуды өтініп, сол арқылы қазақтарға
негізгі қарсыласы жоңғар қалмақтарымен күресуге мүмкіндік әперу еді.
1731 ж. 7 және 10 қазан күндері хан үйінде Тевкелевтің би және
батырлармен кездесулері өтеді. Алғашқы жүздесуде Тевкелевтің орыс патшасы
“қырғыз-қайсақ қолдарына қолдау көрсетіп, сіздердің өз өтініштеріңіз
бойынша Ресей қол астына алуға бұйырды” деген сөзіне жиналғандар жауап
берместен, елшіні орналасқан үйіне қайтарып, соңынан өлтірмек болады. Соның
арасында елші аса ықпалды Бөгенбай батырмен жасырын жолығып, оны өз сөзін
сөйлеуге көндіреді. Екінші кездесуде жиналғандардың басым бөлігі “ашулы
сөйлеп”, ешкімнің де “қол астында болуға мұқтаж емес екендіктерін”, ханға
орыс патшасымен тек әскери одақ құру құқын бергендіктерін мәлімдейді.
Дегенмен соңғы кездесуде Бөгенбай батырдың ықпалымен ханнан басқа 29 ел
билеуші билер тобы патша әкімшілігі даярлаған грамотаға қолдарын қойып, ант
береді.
Сәл кейінірек, яғни 1731 ж. желтоқсанында Тевкелев Кіші жүздің тағы
біраз сұлтандарының, сондай-ақ Орта жүздің бір бөлігін билеушілердің антын
қабылдайды. Орта жүздің басым бөлігінің билеушілері ант беруден бас
тартады. Ал Ұлы жүзбен бұл жолы ешқандай байланыс жасалынбайды.
Дегенмен, Тевкелев елшілігі қазақ елінің Ресей империясының құрамына ену
үрдісін бастап берген еді. А.И.Тевкелев кейінірек бұл атқарған ісі жөнінде:
“Мен, құлыңыз, ешқандай тән азабынан қашпай, тек өз отаныма қызмет көрсету
ниетіммен, екі жылға жуық мерзім басымды өлімге тігіп, барлық қиындыққа
төзіп... барлық айла-әрекетті қолданып, бұл істі жақсы нәтижемен аяқтадым,
яғни орданы түгел бодандыққа алып келдім” деп жазды.
1731 ж., яғни патша әкімшілігі даярлаған грамотаға ант беріп, қол қояр
қарсаңда қазақ билеуші тобының арасында бұл мәселеге байланысты ортақ шешім
болған жоқ. Міне, сондықтан да кезінде ғылыми жұмыстарда қалыптасқан қазақ
елінің өз еркімен Ресей империясы құрамына енгендігі жөнінде жасалған
тұжырымның өмірлік негізі әлсіз болатын.
Грамота бойынша оған қолын қойған қазақ билеушілері мынадай
міндеттемелер алды: Ресей империясының шығыс шекарасын қазақ елі мен көрші
халықтардың шабуылынан қорғау; қазақ даласы арқылы Орта Азия хандықтарына
өтетін ресейлік көпестердің сауда керуендерін қорғау; тері және бағалы
елтірі түрінде алым төлеу; қажет болған жағдайда патша әскеріне қосымша
әскер күшін беру.
Құжатта екі жақтың ара қатынасына байланысты басқа да (әкімшілік-
басқару, шекара, т.б.) өзекті мәселелер қозғаусыз қалды. Өйткені әуел
бастан-ақ орыс патшасы қазақ хандығын өзіне тең санаған жоқ, сондықтан да
патшалық әкімшілік грамотада көтерілмеген мәселелерді болашақта өз
қалауынша шешетіндігіне сенімді болды. Сөйтіп, қазақ елінің бір бөлігі
Ресейдің қамқорлығын (протектораттығын) мойындайды.
Ресей қамқорлығына өту жоңғар қалмақтарының шабуылын тоқтата алған жоқ.
1742 ж. жоңғар қолдары Орта жүздің жеріне басып кіріп, ел билеушілерінің
біразы аманат беріп, тәуелділігін мойындайды. Бұған шейін жоңғар қонтайшысы
аманатқа Ұлы жүздің билеушісі Төле бидің баласы Жоланды алған болатын.
Ресей үкіметінің қолдауымен Түркістандағы бас хандық таққа отырудан
үміттенген Әбілқайыр хан өз арманына жақындай да алған жоқ, қайта ол орыс
әкімшілігіне аманатқа алдымен Ералы, сонан соң Қожахмет атты ұлдарын беріп,
тәуелділігін тереңдете түсті. “Патшалық ішінде патшалық болмайды!” деген
принципті ұстанған патша үкіметі ендігі уақытта Әбілқайыр ханның билігін
нығайту емес, қайта әлсірете түсу жолында тұр еді.
Ресейдің отарлау шаралары. Тевкелев елшілігінің нәтижелеріне
қанағаттанған патша үкіметі жедел түрде Қазақстанды игеру шараларына
кірісіп кетті.
1734 ж. мұнда сенат хатшысы И.К.Кириллов бастаған экспедиция жіберілді.
Оған көмек беруге Тевкелев бекітілді. Экспедицияға Қазақстанның жер қойнауы
байлықтарын, әсіресе алтын мен күміс кен орнын анықтау, сондай-ақ Орта Азия
хандықтарына жол ашу, осы мақсатта қазақ даласын пайдалану мүмкіндіктерін
қарастыру жүктелді. Қазақ елі мен Ресей империясының шекарасы ретінде Жайық
өзенінің бойы белгіленді.
1735 ж. Ор өзенінің бойына Орынбор бекінісі түсті. Бекіністің салынуын
әскери оккупация есебінде қабылдаған башқұрт халқы тынымсыз азаттық
көтеріліске шықты (1735, 1737, 1740). 1738 ж. көктемде көтеріліске шыққан
башқұрт билерінің өтініші бойынша Әбілқайыр хан башқұрт жеріне кіріп, орыс
билігін қолдайтын башқұрттарды тұтқынға алып, қалған біразынан алым-салық
жинатады. Осы оқиғадан соң башқұрттар мен қазақтардың орыс билігіне қарсы
күш біріктіруінен қауіптенген әкімшілік орындары қазақ билеушілерімен
қатынасын жұмсартып, түрлі айла-шарғыға көшеді. Сонымен бірге, бірінші
Орынбор генерал-губернаторы И.И.Неплюев (1744—1758) өзін-өзі ақтаған “тепе-
теңдік” (баланс) саясатын жүргізді. Оның мазмұны: Қазақстандағы бір емес,
бірнеше аса ықпалды билеушілерге қолдау көрсету, бірақ олардың ешқайсысын
да әкімшіліктің ырқынан шығып кетерліктей күшейтіп жібермеу. Белгілі
тарихшы М.П.Вяткин бұл саясаттың астарын ашып: “Ішкі феодалдық күрестің
асқынған сәтінде жүргізілген бұл саясат анархияны, мемлекеттік құлдырауды,
яғни қазақ жүздерін, алдымен Кіші жүзді әлсірету саясаты болды. Қазақ
қоғамының саяси әлсіздігі ғана патша үкіметіне қазақ жүздеріне қарсы кең
шабуылға өтуге мүмкіндік беретін еді” деп жазды.
“Тепе-теңдік” саясатының ықпалын ең алдымен Әбілқайыр ханның өзі
сезінді. Ол өмірінің соңына қарай императрица Елизавета Петровнаға жолдаған
хатында: “...Мына қайсақ ордасын мен бодандыққа өткенге шейін ешкім де
білмейтін, оған алғаш жол салған мен, құлыңыз, менен соң балаларым да осы
жолда қызмет көрсетіп шен-шекпен алды. Ал бірақ жыл өткен сайын, аса жоғары
император мәртебелім, өзіңіздің маған деген қамқорлығыңыз бен сый-
құрметіңіз кеміп, оның есесіне менен төменгілер өсіп барады, неге олай
екендігін түсінбедім” деп жазды.
1746 ж. Әбілқайыр хан И.И.Неплюевке Орынбордағы айырбас сауда үйінде
әрбір қазақ жүздерінен 10-нан, барлығы 30 би ұстау жөнінде ұсыныс жасайды,
ал олардың тізімін ханның өзі анықтауы керек еді. Бұдан ертерек ол өзінің
қарсыластары Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтанды шекарадағы бекіністердің
бірінде ұстауды өтінеді. Ханның бұл ұсыныстарын Неплюев қабылдамай
тастайды.
Осымен бір мезгілде отаршыл әкімшілік Башқұртстан мен Қазақстан арасына
әскери бекіністер жүйесін салып, екі халықтың өзара қатынасына шектеу қоюға
тырысты. Ал Жайық өзенінің төменгі сағасына орналасқан бекіністердің
коменданттарына қазақ пен Жайық қалмақтары билеушілерінің алыс-берісіне жол
бермеу тапсырылды. Патшалық әкімшілік үшін қазақтардың ортаазиялық
хандықтармен байланысына шек қою қиынырақ еді, дегенмен бұл бағытта да
түрлі шаралар қарастырылды. Соған қарамастан Әбілқайыр хан 1740—1741 жж.
Иран шахымен Хиуа тағы үшін таласқа түсіп, бірақ мұнда орныға алған жоқ.
Ресейдің қазақ қоғамына тереңдеп ене бастауы, орталық билік пен жаңа
өлкенің ара қатынасын реттеп отыру міндеті жүктелген орынборлық
әкімшіліктің қазақ қоғамының ішкі өміріне жиі араласа бастауы Қазақстанда
мүлдем жаңа саяси ахуалдың қалыптасуына алып келді. Оның жинақы көрінісі
қазақ билеуші тобының Ресейге қатынас мәселесінде өзара қарсы тұрған екі
лагерьге бөліне бастауы еді. Ресей үкіметінің алғашқы отарлау шаралары
халықтың үлкен бөлігінің, оның Төле би, Абылай хан, Барақ және Батыр
сұлтандар бастаған билеуші тобының жаңа билікке сескене қарауына түрткі
болды. Бұл бағыттағылар Әбілқайыр ханның Ресеймен жақындасу шараларына
сенімсіздікпен қарап, мұндай әрекет қазақтарды саяси тәуелділікке
ұрындырады деп түсінді. Келесі, екінші бағытты ұстанушылар, яғни Әбілқайыр
ханның ұлдары, Жәнібек және Есет батырлар Ресеймен тығыз байланыс орнату
арқылы сыртқы қауіптен құтылуға және ішкі тұтастыққа жетуге болады деп
түсінді. Сондай-ақ, бұл топ Әбілқайыр ханның жеке беделіне үлкен үміт
артты. Қазақ қоғамында пайда болған бұл рухани ала ауыздық тез арада егеске
ұласпағанымен өз нәтижесін бере бастады. Оны мынадай оқиғадан байқауға
болады.
Ресейдің отарлау шаралары және Әбілқайырдың ұлдарын аманатқа алуы,
сондай-ақ ханның өз қарсыластарын шектеуге бағытталған өтініштерінің аяқ
асты болуы оның халық пен қарсыластары алдында беделінің түсуіне алып
келген еді. Неплюевке жолдаған бір хатында хан: “Мен жіберген хаттардағы
өтініштерге байланысты бірде-бір іс атқарылған жоқ, ал бұдан өткен жаманы
сол, мені бүтін өз жұртыммен ұрыстырып, оның алдында ұятқа қалдырдыңыздар”,
— деген өкінішін білдіреді.
1748 ж. тамызда қарақалпақ арасындағы қазақтарға араша түсіп, оларды
көшіріп алып қайтуға барған хан қайтар жолында Барақ сұлтанның жасағына
кезігіп, екі арада болған қақтығыста Барақ сұлтанның қолынан қаза табады.
Бұл бүкіл қазақ даласына лезде тарап, жайсыздық туғызған оқиға еді. Алдымен
Қазыбек би мен жоңғар қонтайшысынан сауға сұрап, жағымды жауап ала алмаған
Барақ Сауранға, Төле бидің жанына келіп паналап, биден әділ үкім күтеді.
Билер соты сұлтанды ақтап шығады, бірақ ол көп ұзамай (1751 ж.) жаулары
берген удан қаза табады.
§ 4. ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ.
АБЫЛАЙ ХАН
Жоңғар хандығының жойылуы. 1741 ж. жоңғарлар Орта жүзге басып кіріп,
Әбілмәмбет пен Абылай сұлтанның ауылдарын ойрандап, Абылайды тұтқынға алып
кетеді. Келесі 1742 ж. Қалдан Серен қонтайшы екі отряд әскер шығарып,
Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтанға қалмақ билеушісіне тәуелділігін
мойындатып, олардан аманат алады. Тек Кіші жүз ғана орыс әкімшілігінің
араласуымен қалмақтардың басқыншылығынан аман қалады.
Абылай сұлтан тұтқында екі жылға жуық мерзім болып, орыс әкімшілігінің
араласуымен және Әбілмәмбет хан өз ұлын Абылай сұлтанның орнына аманатқа
жіберген соң ғана бостандыққа шығады. Тұтқында болған кезінде Абылай ойрат
тілі мен жазуын үйреніп, Жоңғар хандығының ішкі өмірімен танысып, Дабашы
және Әмірсана нояндармен достасады. Абылай сондай-ақ жеке ерлік қасиетімен,
мемлекеттік қайраткерге лайық ақылымен Қалдан Серенге үлкен әсер етіп,
қонтайшы сұлтанды еліне қайтарар алдында екеуі Қазақ хандығы мен Жоңғар
хандығы арасындағы бейбітшілік туралы бітім шартын жасасады.
Қалдан Серен өмірден өткен соң (1745) Жоңғар хандығында тақ үшін талас
басталып, оның арты үлкен берекесіздікке ұласады. Абылай жоңғар билігіне
таласушы нояндарды кезек қолдап, оларды өзара әлсіретіп, қалмақтардың қазақ
жеріне басқыншылығын болдырмауға тырысады. Бірақ сұлтанның бұл әрекеті
Жоңғар хандығын біржола жоюға бағытталмағаны анық. Ондай қауіп ойраттарға
шығыс жақтан, яғни Қытай мемлекеті тарапынан төніп келе жатыр еді.
1755 ж. ерте көктемінде Цинь империясының әскері ойраттардың ішіндегі
ала ауыздықты пайдаланып, Жоңғар хандығына басып кіреді. Жазға қарай
жоңғарларды “тыныштандыру” аяқталады. Жоңғар ханы Дабашы тұтқынға алынып,
Пекинге жөнелтіледі. Дабашыны құлату үшін қытай әскерін бастап келген
Әмірсана, енді ойраттарды циндерге қарсы көтеріліске шақырады, бірақ қолдау
таба алмай, қазақ жеріне, Абылай сұлтанға келіп паналайды. Көп ұзамай, яғни
1756 ж. Абылай сұлтанға Цинь елшісі келіп, Әмірсананы ұстап беруді талап
етеді, бірақ Абылай елшіліктің өтінішін орындаудан бас тартып, ойраттардың
ұлт-азаттық күресі жағында екендігін танытады.
Цинь үкіметі бұған жауап ретінде солтүстік және оңтүстік бағыттағы
әскеріне екі саппен Қазақстанға енуге бұйрық береді.
1756 ж. жазында Абылай мен Ералы сұлтандар бастаған Орта және Кіші жүз
жасақтары жақсы қаруланған қытай әскерімен бірнеше қанды шайқастар
өткізеді. Сібір губернаторы В.А.Мятлев Сыртқы істер коллегиясына берген
мәліметінде 10 мың адамнан тұрған қазақ қолдары Аягөз өзенінің бойында Цинь
әскеріне бірнеше мәрте елеулі соққы бергендігін жеткізеді.
1756 ж. қыркүйекте Солтүстік Монғолияда циндерге қарсы көтерілістің
басталып кетуі, оның артын ала келген қысқы суық қытай әскерінің
Қазақстанға тереңдеп енуіне мүмкіндік берген жоқ. Сонымен Цинь әскері осы
жылғы жазғы басқыншылық әрекетінде алдына қойған мақсатына жете алмады.
Соңында, біраз жеңілістен соң циндіктер күзге қарай әскерін қазақ жерінен
алып кетуге мәжбүр болды.
1757 ж. жазында Жоңғарияның Цинь әскеріне қарсы көтерілісі біржола
жеңіліс тапты. Жоңғар хандығы өмір сүруін тоқтатты. Оның осы мезгілдегі 600
мыңдай халқынан 30—40 мыңы ғана көрші елдерге бас сауғалап тірі қалды.
Жоңғар хандығын ойрандаған Цинь үкіметі енді Қазақстанмен шекарасын
анықтау әрекетіне көшеді. 1755, 1756 жж. Абылай сұлтанның ауылына Цинь
елшілігі екі мәрте келіп, императордың хатын тапсырады. Қытайлықтар Жоңғар
хандығының барлық мұрасын, соның ішінде ойраттардың бұдан бұрын қазақтар
мен қырғыздардан тартып алған жерін де иемденбек ниетін білдіреді.
Алғашында бұл пікірге қарсылық білдіріп, ойраттардың азаттық қозғалысына
ашық қолдау көрсеткен Абылай 1757 ж. күзінде император Цяньлунге Шағыр және
Өміртай бастаған он бір кісілік елшілік аттандырып, екі ел арасында
бейбітшілік қатынас орнату жөнінде келісім-шарт жасасуды ұсынады.
Қазақ елшісімен әңгіме кезінде император Цяньлун: “Егер Цинь империясы
Ресеймен соғыса қалған жағдайда қазақтар қай жағына көмектеседі?” — деген
сұрау қойып, оған қазақ елшісі: “Сіздер сияқты ақсүйек патшалар өзара
соғысып жатса, біз сияқты кішкентай елдің ондай іске араласпағаны жөн
шығар, ондай жағдайда біз бейтарап қаламыз”, — деп жауап қайтарады.
Цинь империясының 1759 ж. Жоңғар хандығы мен Шығыс Түркістанды жаулап
алып, тікелей Қазақстан шекарасына шығуы, әрине, бұл аймақтағы жағдайға
Ресейдің де мүдделілік таныта бастауына түрткі болды. Өз ретінде Абылай хан
мен оның бағытын қолдайтын қазақ билеушілері екі империяның арасында мүмкін
болғанша тәуелсіздігін сақтауға тырысты. Сонымен бірге, кезінде ойраттар
басып алған қазақ жерлерін қайтаруға, Шыңжаң базарларында, яғни жаңа ғана
Қытай империясы құрамына енген Жоңғария мен Шығыс Түркістанда бұрынғыдай
еркін сауда қатынасын сақтауға күш салды.
Қытай үкіметі қалмақтардан босаған жерге қазақтарды жібермеу мақсатында
Іле өзені бойы, Тарбағатай және Ертіс өзеніне шейінгі аралықта әскери
бекіністер сала бастайды. 1761 ж. қытай императоры қазақтарға Аягөз
өзенінің оң жақ бетіне көшіп-қонуға тыйым салған жарлық шығарады. Бірақ
оған қазақ малшылары құлақ аспай, Тарбағатайдың жайылымдарын пайдалана
берді. 1767 ж. Цинь үкіметі қазақтарға Тарбағатай мен Іле өңіріндегі
жайылымдарды пайдалануға келісім беруге мәжбүр болды, бірақ оның есесіне
қазақ малшыларынан жер майы (жүз бас малдан 1 бас жылқы) салығын төлеп
тұруды талап етті. Сонымен ХVІІІ ғ. соңына қарай Орта және Ұлы жүздің біраз
бөлігі Қытайға жер майы салығын төлеп, Тарбағатай, Іле өңірі және Монғол
Алтайындағы бай жайылымдарды пайдалану мүмкіндігін иемденді. Кейін бұл
аймақ Қытайдың Шыңжаң өлкесі құрамына енді.
Абылай (Әбілмансұр) — аса ірі мемлекет қайраткері, қолбасшысы, Қазақ
хандығының негізін қалаушылардың бірі Жәнібек ханның ұрпағы. Есім хан, одан
Салқам Жәңгір, осы Жәңгір ханның төртінші ұрпағы Көркем Уәли, оның ұлы
Әбілмансұр. Ол “Ақтабан шұбырынды” тұсында жетім қалып, Төле бидің қолында
болып, тәрбие алады. Қалмақтармен шайқас алдында өткен бір жекпе-жекте
қалмақ батыры Шарышты өлтіріп, шабуылға шыққанда атасының аруағын шақырып
“Абылайлап” шауып, содан өзі де Абылай атанып кетеді. Алдымен ержүрек батыр
ретінде танылған Абылайдың 30—50-жылдардағы қызметі қалмақ шапқыншылығына
қарсы қажырлы күресте өтті, сондай-ақ бұл істе қазақ және қалмақ жұртшылығы
бірдей таныған көреген және айлалы саяси қайраткер есебінде көрінді. Абылай
Жәңгір ханнан соң қалмақ тұтқынында болып қайтқан екінші қазақ ханы. ХVІІІ
ғ. 50-жылдарының екінші жартысындағы қалмақ трагедиясына белсенді түрде
араласа отырып, Абылай төніп келе жатқан қытай басқыншылығына ойрат және
басқа шығыстүркістандық халықтармен бірге қарсы тұру бағытын ұстанды.
Абылай бастаған қазақ жасақтары 1756 ж. жазда қытай басқыншыларына тойтарыс
берді. Орта жүздің билеушісі ретінде Әбілмәмбет ханмен бірге 1740 ж.
Орынборда Ресей билігін мойындап, ант береді. Бұл антын 1762 ж. қайталайды.
Ол XVІІІ ғ. Орталық Азияда қалыптаса бастаған жаңа геосаяси жағдайда қазақ
қоғамының Ресей және Қытай империяларымен қатынаста ұстануға тиіс
саясатының мазмұнын анықтап берген алғашқы қайраткер. Тәуке ханнан кейінгі
кезеңде құлдырау жолына түсіп, біржола жоқ болуға айналған ұлттық
мемлекеттікті жаңғырту әрекеті де Абылайдың есімімен байланыстырылуы әбден
негізді. Ол батыс пен шығыстан төнген қауіп жағдайында қазақ еліне тұтас
мемлекеттік биліктің аса қажет екендігін өз уағында тура түсініп қана
қойған жоқ, осы мақсатта нақты әрекеттерге де барды. 1771 ж. Түркістанда
жалпы қазақ ханы болып сайланғаннан кейін Ресей патшасына елші жіберіп,
өзін үш жүздің ханы ретінде мойындауды талап етті, бірақ орыс патшасы
грамотасында оны тек Орта жүздің ханы ретінде мойындайды. Абылай бұл
грамотаны Орынборда немесе Троицкіде алуға тиіс болды, бірақ оны алуға
бармады. Ресей патшаларының қазақ қоғамында ұстанған “тепе-теңдік”
саясатының мазмұнын жақсы ұғынған Абылай отаршыл әкімшіліктің қолындағы
ойыншық хан болғысы келмеді. Төле би және басқа қазақ басқарушыларымен
бірге, қазақ елінің белгілі бір бөлігінің тұрақты егіншілікпен айналысып,
отырықшы тұрмысқа өтуін қалады.
Қазақтардың ұлттық санасы. 1723 жылғы жоңғар қалмақтарының басқыншылығы,
қазақтардың Түркістаннан айырылуы, атамекен жерін тастап шұбырындыға
ұшырауы ұлттық санаға үлкен соққы болып тиді. Дегенмен халықтың ең таңдаулы
әрі белсенді күштері оны құтқарып қалуға ұмтылды. Топыш ақын өзінің
“Ақтабан шұбырынды” толғауында:
Ұмытпа, қазақ, “Алаш” ұраныңды,
Ойыңнан үзбе, халқым, құраныңды.
Артыңа өлгендерің өсиет қыл
Халық боп Қаратауда құралуды, —
деп, сол тарихи кезеңдегі қоғамдық санадағы ортақ ойды білдірді.
Қайрат-жігер көрсететін заманның келгенін бүкіл ұлт болып түсінді.
Қалмақ шабуылына шейін қанжығалы жұртының биі болып келген Бөгенбай ендігі
уақытта қолына қаруын алып, батыр сауытын киіп, қол бастап шығады. Әке-
шешесінен, олардың дәулетінен айырылып, Түркістанның түбінде Сабалақ деген
атпен мал бағып жүрген текті Абылай қару асынып, жекпе-жекте қалмақ батырын
өлтіру арқылы алдымен батырлығын көрсетіп, сонан соң барып сұлтан ретінде
танылады. Топыш ақын: “...қазақта қаракерей Қабанбайдан асқан батыр жоқ.
Үйсін Төле биден асқан би жоқ. Абылай заманында батыр атанбаған қазақ жоқ”,
— деп турасын айтты.
“Ақтабан шұбырынды” тұсындағы халық санасындағы елеулі құбылыс — әрбір
қарапайым қазақтың өзінің белгілі бір рулық қауымға ғана емес, жалпы қазақ
еліне тән екендігін терең ұғынуында еді. Өзге жұртқа жер ауып барып, түрлі
ауыртпалықты басынан өткізген жас пен кәрінің санасында Отан, Ел, Атамекен
сияқты қасиетті ұғымдар терең орнады.
XVІІІ ғасырдағы құба қалмақпен (жоңғарлар), қытайлармен, қырғыздармен
соғыс-қақтығыстарда бүкілқазақтық мүддені қорғаушы атақты батырлар
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Көкжал Барақ,
Ошақты Саурық, Шапырашты Наурызбай, Сіргелі Елшібек, Томаша, Жаулыбай,
Шанышқылы Бердіқожа, Алшын Тайлақ, Есет, Сырлыбай, Бәсентиін Малайсары,
Керей-Уақ Баян, Өтеген, Қожаберген, Матайдан Бөрібай, Шонай, Тауасар,
Балталы-Бағаналыдан Оразымбет, Баянбай, Тарақты Байғозы, Қыпшақ Дербісәлі,
т.б. шыққан еді. Бұл батырлар белгілі бір рулардың жасақ-қолын бастап
шыққанымен, олардың әрқайсысының мақсаты жалпыұлттық мүддеге ұласқан,
сондықтан да өз қызметі мен күресін бүкіл қазақ халқының тағдырымен
байланыстырған тарихи кезең тұлғалары болатын. Бұқар жырау Бөгенбай
батырдың өлімін Абылай ханға естірте келіп, батырдың өмір жолына мынадай
баға береді:
Еңбек қылған ел үшін,
Жауда кеткен кек үшін,
Алаштың абырой-атына
Сарып қылған бар күшін.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қарияң келіп жылап тұр,
Еңбегі сіңген ер үшін!
Егер батырлықтың негізгі өлшемі батырдың өз руы мен тайпасын ғана емес,
жалпы ұлтын, Отанын қорғау болса, жырау толғауы мен би кесімінде
жалпыұлттық мүдде рулық, жүздік мүддеден жоғары қойыла бастайды. Бұқар
жырау ауызбірлігі кетіп, ел арасы ала ауыздыққа ұрынып, ең соңында Цинь
әскерінің қырғынына ұшыраған қалмақ елінің трагедиялы тағдырын көлденең
тартып, “кіші қалмақ бүлінерде... уағдадан жылысты, буыршындай тістесті,
жамандықты іздесті, бірін-бірі күндесті, жаулаған ханын қара оңбас, хан
қисайса бәрі оңбас, ханын қалмақ жаулаған, сүйткен қалмақ оңбаған” — деген
тұжырым жасайды.
Міне, осы рухани өмір фактілері халықтың ішкі өмірінде болып жатқан сапалы
өзгерістердің көрінісі болатын. Қазақ елі түрлі ауыртпалықтарға қарамастан
ұлттық ұю және кемелдену жолынан ауытқымады.
§ 5. ПАТША ҮКІМЕТІНІҢ ХVІІІ Ғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОТАРЛЫҚ
ШАРАЛАРЫ
Нұралы хан билігі. Әбілқайыр хан өлген соң 1748 ж. Кіші жүздегі хандық
таққа оның ұлы Нұралы отырды. Бұл шешімді Ресей патшасы Елизавета Петровна
бекітті. Нұралы патшалық билік тарапынан бекітілген бірінші қазақ ханы еді.
Патша үкіметі бұл әрекеті арқылы ендігі уақытта қазақ жұрты хан ретінде
мойындаған сұлтанды хандық дәрежеге бекіту немесе бекітпеу өз еркінде
екендігін білдіруі еді. Бұл қазақ халқының дербес мемлекеттігін жоюға
бағытталған алғашқы қадам, сондай-ақ “патшалық ішінде патшалықтың болуы
мүмкін емес!” деген стратегиялық бағыт көрінісі болатын.
Нұралы хан да әкесі Әбілқайыр сияқты ел арасындағы ықпалды топтардың
қолдауына сүйене алған жоқ, сондықтан да оған ресейлік билік орындарының
қолдауы қажет-ақ еді. Әкесіне ұқсап ол да алғашқы жылдары жалпықазақтық
тақтан үміткер екендігін білдірді де, бірақ сыртқы істер коллегиясы И.И.
Неплюевтің кеңесі бойынша Нұралы ханның өтінішін қолдамады, сөйтіп бекіту
грамотасында оның билік ауқымын белгілемей, жай ғана “қазақ ханы” атады.
Бұл қазақ қоғамын жеке хан билігі арқылы басқарудан бас тарту еді. Нұралы
ханға дара қолдау көрсету өз ретінде Абылай, Барақ және басқа ел арасындағы
аса беделді билеушілерді Ресейге қарсы қоюмен тең еді. Осы жағдайды ескере
отырып, петербургтік билік Неплюев ұсынған, қазақ қоғамындағы ықпалды
топтардың бірде-бірінің басқалардан ерекше күшейіп кетуіне жол бермей,
олардың арасында күштер “тепе-теңдігін” сақтау саясатын ұстануға көшті.
Сөйтіп, кейінгі ХІХ—ХХ ғасырларда жаңа тарихи жағдайларға байланысты
өзгеріп, жетілдіріліп отырған, бірақ үздіксіз жүргізілген ресейлік қазақ
саяси элитасын басқару әдісі осылайша орныға бастаған еді.
Ресей үкіметінің бұл саясатының орнығуына қазақ қоғамының ішіндегі
билеуші топ арасындағы ала ауыздықтың етек алуы, сондай-ақ Нұралы ханның ел
арасында беделінің жоқтығы қолайлы жағдай туғызды. Әбілқайыр ханның ескі
жауы Батыр сұлтан Нұралыны хан ретінде мойындаудан бас тартып, Сырдарияның
төменгі ағысындағы шекті тайпасының старшындары оны өздеріне хан сайлайды.
Сөйтіп, Кіші жүз екі хандыққа бөлініп, солтүстік-батыс бөлігі Нұралы ханға,
ал оңтүстік-шығыс бөлігі Батыр ханға қарады. Егер Нұралы ханның Ресейге
тәуелділігі жыл өткен сайын арта түскен болса, Батыр сұлтан өзін Ресейден
алысырақ ұстап, Хиуа хандығының қолдауына сүйенуге бейімділік танытады.
Нұралы хан билігінің әлсіреуіне оның көрші халықтармен екі жаққа бірдей
тиімді қатынас орнықтыра алмауы да үлкен әсерін тигізді. Оңтүстік шекарада
Хиуаға бағынышты түрікмендермен арада бейбіт қатынастың орныға қоймауы
салдарынан Нұралы әскері біріккен өзбек-түрікмен қолдарынан қирай жеңіліп,
мыңнан аса қазақ жігіттері опат болды. Ханның Еділ мен Жайықтың арасындағы
торғауыт қалмақтарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§ 1. РЕСЕЙЛІК ОТАРЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Патшалық, кейіннен кеңестік тарихнама Қазақстанның Ресей империясының
құрамына енуін қазақ елі үшін тек жағымды құбылыс ретінде ғана бағалады.
Егер алдыңғысы қазақ халқының Ресей империясының құрамына енуі оның
экономикалық және мәдени дамуына әсер етті деп қараса, соңғысы бұл
“игіліктерге” революциялық, социалистік перспективаны (болашақты) қоса
атады. Басқа көзқарас, пікірге тіпті де орын қалған жоқ-тын. Мәселен, 1944
ж. 10 сәуірде Мәскеуде КОКП Орталық Комитетінің хатшылары Маленков пен
Андреевтің басшылығымен “Қазақ ССР тарихын” талқылауға арналған
тарихшылардың кеңесі қабылдаған тезисте: “Кіші халықтарды үлкен елдердің
жаулап немесе қосып алуының қай-қайсысы болмасын объективті — прогресшіл
факт (отарлау — объективті-прогресшіл құбылыс)”, — деп көрсетті.
Кеңестік тарихнама отарлау үрдісінің зорлық-зомбылықсыз жүрмейтіндігін
мойындай отырып, сонымен бірге, “ұлт-азаттық қозғалыс көсемдерін
дәріптеуге” үзілді-кесілді қарсы шықты. Міне, осы көзқарас тұрғысынан
жазылған кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихының барлық басылымында
Қазақстан Ресей құрамына түрлі себептерге байланысты өз еркімен енді, ал
бұл оқиға қазақ халқын отарлық тәуелділікке душар еткенімен, түптеп
келгенде феодалдық мешеуліктен прогресс жолына алып шықты деген тұжырым
жасалынды. Пікірі бұл тұжырымға қайшы келген тарихшылар (Е.Бекмаханов,
Б.Сүлейменов, П. Галузо, т.б.) қудаланды.
Бұл айтылған тұжырымды Кеңестер Одағы ауқымында орнықтыра отырып, кеңес
идеологтары орыс отаршылдығына батыстық жаулап алушылықтан өзге мазмұн,
яғни оған ағартушылық, өркениеттік сипат беруге тырысты. Ал тарихи шындық
Ресей үкіметінің ХVІІІ—ХХ ғғ. Қазақстанда классикалық үлгідегі отарлау
саясатын жүргізгендігін көрсетеді. Оның мынадай белгілері мен
ерекшеліктерін бөліп айту орынды.
1. Ресейдің шығысқа, Орталық Азияға жылжуына түрткі болған оның
өнеркәсіптік дамуы, соған байланысты өнім өткізетін рынокқа, шикізат
көздеріне, т.б. мұқтаждықтары еді. Бірақ Ресей бұл мәселелерді шешу
үшін Батыс мемлекеттері сияқты алысқа артынған жоқ, іргесіндегі
экономикалық дамуда кенже қалған елдерді жаулап алуға кірісті.
Сондықтан да Ресей үшін Қазақстан сияқты елдерді отарлау оның
континенттік аумағын одан әрі кеңейтумен бірдей болды.
2. Қазақстан жері империяның құрамына енді, сондай-ақ метрополияның
әкімшілік басқару жүйесі оған да таралды. Ал осы Қазақстанға тараған
Ресейдегі басқару жүйесі ол кезде (ХІХ ғ. 60 жж.) әскери-феодалдық
мазмұнда болды және ол қазақ губернияларын метрополиядан бөлек, арнайы
даярланған заңдар бойынша (1868, 1881, 1891, т.б.) басқарды. Бұл
заңдар қазақтарды ең негізгі құқықтарынан айырды, біртіндеп орыс
тіліне, христиан дініне, салт-дәстүріне көшіруді көздеді. Қазақ
қоғамындағы барлық сословиелер (сұлтан, қожа, би, т.б.) село
тұрғындарына теңгерілді. Қазақ ауылында мешіт салу үшін генерал-
губернатордың рұқсаты керек болса, ал шіркеулер тұрғызуға мемлекеттің
өзі мүдделілік танытып, қолдау көрсетіп отырды.
3. Қазақ губернияларын билеуге жіберілген генерал-губернаторларды
патшаның өзі бекітті және ол шексіз билікті иемденді. Қазақтар оларды
“жарым патша” атады. 1868 ж. енгізілген Ереженің 17-бабы бойынша
генерал-губернатор “саяси тұрғыдан сенімсіз, зиянды бұратаналарды ішкі
істер министрінің келісімімен империяның белгіленген жеріне бес жылға
шейінгі мерзімге жер аударуға” құқылы болды.
4. 1891 ж. 25 наурызда қабылданған Ережеде “көшпелілер иемденген
жерлер, олардың бар байлығы, оның ішінде орманы мемлекеттің меншігі
болып саналады” (119 және 120-баптар) деп көрсетілді. Бұл іс жүзінде
қазақ жерлерін тәркілеумен тең еді. Аталған бапқа “көшпелілер үшін
артық болуы мүмкін жерлер Мемлекеттік мүлік министрлігінің қарауына
өтеді” деген қосымша енгізілді. Бұл қосымша отаршыл әкімшілікке ең
құнарлы қазақ жерлерін артық деп жариялап, оларға ішкі Ресей
губернияларынан орыс және басқа славян қоныс аударушыларын әкеліп
орналастыруға мүмкіндік берді.
5. Қазақстандағы отарлау ісіне әскери казактар, орыс помещиктері мен
шаруалары, орыс қоғамының басқа да сословиелері белсене ат салысты.
Отарлаушы әкімшілік жаппай қоныс аудару үрдісіне әсіресе ішкі
губерниялардағы жерсіз шаруаларды кеңінен тартты, оларға түрлі
жеңілдіктер жасады. Тек 1917 ж. Қазан революциясы қарсаңында-ақ қазақ
жерлерінің 16%-ы (45 млн га) мұнда келіп орналасқан 1,0 млн жуық қоныс
аударушыларға өтті. Өз еліндегі жоқшылықтан, помещиктік өктемділіктен,
мемлекеттік биліктен қашқан орыс шаруалары Қазақстанға келіп, енді сол
биліктің жергілікті тірегіне айналып, соған байланысты өздерінің аса
маңызды мемлекеттік іс атқарып жатқандығын сезіне бастайды. Міне, осы
билік пен қоныс аударып келушілер арасындағы өзара үнсіз түсіністік
орыстық отарлаудың өркениеттік, мессиялық (құтқарушы) сипаты жөніндегі
доктринаның өмірге келуіне негіз болады. Патша үкіметі өлке халқы
құрамында жедел түрде славяндық элементтерді көбейте отырып, түптеп
келгенде сол арқылы мұнда терең тамыр жайып, орыс үстемдігін біржолата
қамтамасыз етуді көздеді.
6. Ресей үкіметі қазақ халқына қатысты түрлі кемсітушіліктерге жол
берді. Мәселен, қазақтардың орыстармен тең әскери білім алу, әскери
қызметке шақырылу құқығы болған жоқ. 1905 ж. қазақтарға берілген
Мемлекеттік Думаға депутат сайлау құқығы 1907 ж. 3 маусымдағы заңы
бойынша жойылды.
7. Патшалық биліктің (сонан соң кеңестік биліктің) Қазақстанда түрлі
мезгілдерде жүргізген реформалары еш уақытта қазақ қоғамының ішкі
сұраныстарына сай келген емес, керісінше Ресейдің мүддесіне сай
мазмұнда сырттан, жоғарыдан таңылды. Реформа жөніндегі идея, оның
мазмұны мен іске асыру механизмдері ресейлік орталықтарда даярланды,
бұл іске бірде-бір қазақ тартылған емес. Сондықтан да патшалық
биліктің Қазақстандағы реформалары қазақ қоғамы үшін пайдалы болған
жоқ, өйткені олар ұлттық негізге сәйкес келген емес.
Ресейлік реформаларды іске асыру әдістері бұйрық, зорлық, күштеу болды.
Бұл әсіресе орыс билігінің тереңдей ену әрекетіне кезекті қарсылықтан соң
анық байқалып отырды. Кенесары Қасымұлы бастаған азаттық соғысынан
(1837—1847) соң жүргізілген 1867—1868 жж. реформалардың мақсаты кез келген
азаттық үшін ұмтылысқа жол бермеу, оларды бесігінде тұншықтыру болды.
Мұндай мемлекеттік саясат сәл өзгерістермен кейін де қайталанып отырды.
Қазақ басқарушы элитасы мен зиялыларын, қоғамның ауқатты бөлігін күшпен
жою, ұлттық өмірдің дәстүрлі негіздерін әлсірету — міне, бұл 1917—1919 жж.
ұлттық мемлекеттік автономия үшін азаттық қозғалысқа берілген саяси
биліктің жауап реакциясы.
Міне, сондықтан да Ресей империясы құрамында болған кезеңдегі қазақ елінің
қол жеткізген жетістіктері оған тым қымбатқа түсті. Экологиялық апат,
халықтың бірнеше дүркін қырғын мен қуғын-сүргінді басынан кешіруі,
мәдениеттің ұлттық негіздерінің әлсіреуі, ұлттық психологияның жағымсыз
өзгерістерге ұшырауы — міне ресейлік реформаларға халықтың берген өтемінің
толық емес құны осылар еді.
§ 2. РЕСЕЙДІҢ ҚОЛ АСТЫНА ӨТКЕНГЕ ДЕЙІНГІ
ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ЖАҒДАЙЫ
“Ақтабан шұбырынды”. ХVІІІ ғ. бас кезіндегі қазақ-жоңғар қарулы
қақтығыстары көп жағдайда ойраттардың үстемдігімен аяқталып, қазақ
қоғамының экономикалық, саяси және басқа әлсіз жақтарын көрсете бастады.
Тәуке ханнан соң билікке келген Болат хан (1718—1729) тұсында қазақ
қоғамында феодалдық бытыраңқылық үстемдік алады (1-карта). Кіші жүз бен
Орта жүздің біраз бөлігі Әбілқайыр сұлтанды ақ киізге отырғызып хан
көтереді (1718—1748). Ташкентте Ұлы жүздің өкілдері Жолбарыс сұлтанды хан
сайлайды. Орта жүздің қалған бөлігі Сәмекені хан ретінде мойындайды.
Орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар басқыншылығына жол ашқан еді.
ХVІІІ ғ. қазақ-жоңғар қатынасының асқынып кетуінің негізінде тағы да сол
жер мәселесі жатты. Қонтайшы Севан Рабдан Жетісуды біржола ойраттарға
қалдырып, сонымен бірге, Түркістан арқылы өтетін сауда жолын да иемденуден
үміттенді. Жоңғар хандығы бұл кезде біршама экономикалық және саяси өрлеу
кезеңінде тұрды: егіншілік бұрын болмаған көлемге жетті, көрші елдермен
сауда қатынасы өсті, қонтайшы Тибетті, Шығыс Түркістан мен қырғыздардың
біраз бөлігін өзіне қаратты. Темір өндіру технологиясын игерген ойраттарға
орыс шебері Зеленовский мен швед офицері Ренат мылтық және зеңбірек құю
ісін, оқ-дәрі жасауды жолға қойып берді.
1723 ж. жоңғар қалмақтарының үлкен күші Жетісу арқылы Талас өңіріне,
одан әрі Қаратауға жетіп, Түркістан мен Ташкенттен бір-ақ шығады. “Жұт —
жеті ағайынды” дейді халық. Жұт әкелген ауыр қыстан соң, жайсыз көктемге
енді ғана іліккен Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының біразы қырғынға ұшырап,
бірнеше мыңы тұтқын есебінде қалмақ жеріне айдалып, қалғаны мал-мүлкін
тастап Ходжент пен Самарқанға, Кіші жүз қазақтары Хиуа мен Бұхарға жетіп
паналайды. Демограф М.Тәтімовтың болжамы бойынша, осы трагедиялы кезеңде
қазақ елі миллионнан астам адамынан айырылған. Осы оқиғаның ізін ала қазақ
жұртына келген орыс елшісі А.И.Тевкелев елдің жағдайын білдіре келіп,
“қазақтар ойрандалды, тоз-тоз болды, жүрдай болып жұтады” деп жазды. Оқиға
қазақ елінің тарихына “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” деген атпен енді.
1727 ж. Ұлы жүз Саңырақ, Орта жүз Орта жүз Бөгенбай, Кіші жүз Тайлақ
батырлар бастаған қазақ қолдары Бұланты өзенінің бойында ойрат әскерін
талқан етіп жеңеді. Кейін бұл шайқас өткен жерді халық “Қалмаққырылған”
атап кетеді. Келесі ірі жеңіске қазақ қолдары 1729 ж. Балқаш өзенінің батыс
жағындағы Аңырақай атты жерде жетеді. Шамамен осы мезгілде Қойгелді батыр,
Тоқсанбай, Мәлік және Кеген билер бастаған халық көтеріліп, Түркістанға
жақын маңда орналасқан қонтайшының өкілі Барша хан мен оның кеңесшісі
Саңғалды өлтіріп, шағын әскерін тұтқынға алады. 1729 ж. Цинь империясы
әскерінің басқыншылығына ұшыраған ойраттар енді қайтып қазақ жеріне басып
кіру мүмкіндігінен айырылады. Өз жерінен ауа көшкен қазақ жұрты енді
атамекеніне орала бастайды.
Састөбе кеңесі. Тәуелсіздік үшін күрес, терең күйзеліске ұшыраған
шаруашылықты жандандыру қажеттілігі ХVІІІ ғ. 30—50-жылдары қазақ елінің
басқарушы тобы алдына мемлекет тұтастығын қалпына келтіру мәселесін үнемі
қоюмен болды. Бұл мәселеге байланысты қоғамның саяси өмірінде өзара қарсы
бірнеше ағымның қалыптасқаны анық байқалды. Олардың бірі — Сәмеке, Күшік
сияқты ірі тайпалық одақтардың басында тұрған хан, сұлтандар саяси
бытыраңқылық жағдайды қанағат тұтса, Әбілқайыр хан бастаған екінші топ
Ресейдің қолдауына сүйеніп, бүтін хандық билікті қалпына келтіруден
үміттенді, ал үшінші — Төле би мен Абылай сұлтан бастаған топ қазақ
билеушілерінің арасындағы ала ауыздықты жеңіп, өзара ымыраға келу арқылы
жалпыұлттық мемлекеттікті қайта жандандыру жолында тұрды.
1729 ж. әкесінен қалған хандық билікті әлсіретіп алған Болат хан өмірден
өтті. Жоңғар қаупі біржола жойылмаған жағдайда қуатты хандық билікті
қалпына келтіру мәселесі билеуші саяси топ арасында қайтадан талқыға түсе
бастайды. 1730 ж. көктемнің жазға ұласар сәтінде Сайрамға жақын маңдағы
Састөбеде үш жүздің билеушілері бас қосып, талқыға екі мәселе түседі. Бірі
— қаңарлы жоңғар қаупі жағдайында Тәуке хан тұсындағы Түркістандағы ұлы
хандық билікті қайта жаңғыртып, соған сай жалпы қазақ ханын сайлау,
екіншісі — бұл кезде босқыннан оралған үш жүздің “енші мекенін” анықтау.
Әйтеке би бастаған топ ұлы хандық таққа Кіші жүздің билеушісі Әбілқайыр
ханды ұсынады. Бірақ бұл ұсынысқа Қазыбек би мен Тастемір би (Төле бидің
орнына келген) бастаған қалған екі жүздің өкілдері қарсы шығып, бір жетіге
созылған тартыс нәтижесіз аяқталады. Осы арада мынадай жағдайды айта кеткен
жөн. Бұл кезде төре тұқымдары арасындағы аса белсенді де жігерлі, айлалы
Әбілқайыр ханға тура соның деңгейінде баламаға түсе алатын басқа қайраткер
де жоқ еді. Ұлы жүздің ханы Жолбарыс Әбілқайырға бауыр, оның айтқанынан
шықпайтын, ал Орта жүзді билеуші Әбілмәмбет хан мен Сәмеке, Күшік
сұлтандардың жеке бас қасиеті мен ел арасындағы беделі ұлы хандық таққа
жетімсіз еді. Жақсы аты енді ғана шыға бастаған Абылай мен Барақ сұлтандар
бұл кезде әлі жас болатын. Сонымен құрылтай үш жүздің “енші жерін”
анықтаумен аяқталады.
Сөйтіп, Састөбе құрылтайы қазақ жүздерінің феодалдық бытыраңқылық жолына
бет бұрғандығын ресми түрде бекітіп берген тарихи кеңес еді. Сонымен бірге,
бұл кеңес Қасым хан заманынан бері, әсіресе Әз-Тәуке хан тұсында тұрақты
өтіп тұрған үш жүздің ең соңғы бас қосуы болды. Бұдан былайғы уақытта іс
жүзінде әр жүз өз мәселелері бойынша дербес шешім қабылдауға құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Састөбе құрылтайы қазақ елінің саяси өмірінде жаңа тарихи
кезеңнің, яғни саяси бытыраңқылықтың біржола үстемдік алғандығын көрсеткен
оқиға болды.
Басқарушы топ. Төле би мен Абылай. ХVІІІ ғ. алғашқы жартысындағы қауырт
саяси оқиғалар, әсіресе “Ақтабан шұбырынды” оқиғасы ел басқару ісімен, оның
ішкі және сыртқы қатынас мәселелерімен арнайы кәсіби деңгейде айналысатын
топтың қалыптасуына түрткі болды. Бұл топ тек төре тұқымынан ғана тұрған
жоқ, оның арасында қара сүйектен шыққан би мен батырлар да, бай мен ақын-
жыраулар да бар еді. Оның басында тұрғандардан алдымен Төле би Әлібекұлын
(1663—1756), Қазыбек би Келдібекұлын (1667—1763) және Әйтеке би
Бәйбекұлын (1666—1722) атауға болады. Қоғам өмірінде Бұқар жырау сияқты
қайраткер-ойшылдардың, Жәнібек тархан, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Есет,
Тайпақ, Қойгелді, Хангелді, т.б. сияқты батырлардың орны да қомақты болғаны
даусыз.
Ел арасында сақталған деректік материалдар ХVІІІ ғ. 20—30- жылдары қазақ
басқарушы тобының жалпыұлттық мынадай үш мәселені ел алдына міндет етіп
қойғанын аңғаруға болады. Олар — жалпыұлттық мемлекеттілікті қалпына
келтіру және орнықтыру, халықтың белгілі бір бөлігін біртіндеп отырықшы
тұрмысқа аудару және ру-тайпалық, жүздік мүддеден жалпыұлттық мүддеге бет
бұру еді.
ХVІІІ ғ. 50-жылдарының алғашқы жартысында Түркістандағы Төле биге
Көкшетаудан Абылай сұлтан бастаған өкілдік келеді. Шәкерім Құдайбердіұлы
өзінің “Шежіресінде” және Абылай туралы тарихи жырда сапарға келушілердің
мақсаты “Қазақ хандығының тұрағын анықтау” болды деп көрсетеді. Бұл кезде
Ұлы жүздің соңғы ханы Жолбарыс хан қаза тауып (1740), билік Төле бидің
қолында еді. Бидің 1748—1749 жылдары Барақ сұлтанды Ұлы жүз ханы етіп қою
әрекетінен ештеңе шықпайды. Ал бұл жолы қартайған Төле бидің үш жүз алдында
бірдей беделді Абылай сұлтанмен арада болған келіссөзде сұлтанды Орта жүз
бен Ұлы жүздің тең билеушісі ретінде мойындағандығы жөнінде тұжырым жасауға
толық негіз бар. Абылай сұлтанның ресми түрде хандық билікке сайланғанға
(1771) шейін-ақ Ұлы жүз билеушілерінің өтінішімен қырғыздар мен Қоқан
хандығына әскери жорықтар жасауы (1766, 1770) соның айғағы.
“Ақтабан шұбырынды” оқиғасы көшпелі мал шаруашылығына сүйенген
экономиканың әлсіз жақтарын көрсетіп, оны реформалау қажеттігі туралы
мәселе қойды. Басқарушы топтың оны елемеуі мүмкін емес-тін. Төле би алқалы
кеңесте сөйлеген сөзінде халыққа: “...Дұрыс жолға түс, жер емшегін ем,
орнықты болсаң қарның тойынар, киімің бүтінделер! Аяқты малға сенбе, мал
бір жұттық... төрт түлік жиған малыңнан күндердің күні келгенде бір үзім
нан артық!”, — деген үндеумен қайырылады. Бидің түсінігі бойынша қазақ
жерінің ерекшелігіне байланысты егіншілік пен дәстүрлі мал шаруашылығы
қатар дамуға тиіс. Мәшһүр Жүсіп Көпеев Төле би заманында 22 наурызды Жаңа
жылдың басы ретінде (наурыз мейрамы) қарсы алу, осы күннен бастап егіншілік
қамына кірісудің қазақ арасында дәстүрге айналғандығын жазады.
Тура осы мазмұндағы пікірді Абылай хан да ұсынады. Ол Қалдан Серенмен
болған әңгімеде “қазақ орнықпай жүрген ел еді, бір жерге орнықтырып,
отырықшы өмірге кіргізіп өлсем армансыз болар едім” деген ойын білдіреді.
Қар астынан қылаң берген жауқазындай бас көтерген қоғамдық өмір мен
ойдағы бұл тенденциялар бұдан былайғы уақытта өзінің табиғи жалғасын таба
алған жоқ; мемлекеттіліктің қалыптасу үрдісі соңына жетпей үзілді, енді
ғана басталған қоғамның белгілі бөлігінің отырықшы тұрмысқа өту үрдісі
тоқтап қалды, қоғамдық санада рулық, жүздік жіктелуден ұлттық тұтастыққа
көшу аяқталмады.
Ал осы іргелі мәселелер аталмыш тарихи мезгілде неге өз шешімін таппады?
Көшпелі мал шаруашылығына негізделген экономика және өмір салты тұрақты
басқару аппаратына сүйенген мемлекеттік жүйенің тамыр жайып, орнығуына
қолайлы жағдай туғыза алған жоқ. Сонымен бірге, экстенсивті көшпелі мал
шаруашылығын жүргізуге тиімді үлкен аумақ сан жағынан аса көп емес халыққа
интенсивті экономикалық жүйеге көшуге аса қолайлы фактор емес-тін. Сондай-
ақ, елде білім беру саласының мүлдем жоқтығы, сауаттылықтың өте төмен
деңгейі шаруашылық пен қоғамдық өмірдің тиімді жүйесіне көшуге негізгі
кедергілердің біріне айналды.
Сонымен, ХVІІІ ғ. 30-шы жылдары Ресей империясы құрамына енуге аяқ
басқанда қазақ жұрты жоғарыда аталған іргелі жалпыұлттық мәселелерді
біржола шешу кезеңінен өте қойған жоқ-тын.
§ 3. РЕСЕЙ ПРОТЕКТОРАТТЫҒЫН ҚАБЫЛДАУ
А.И. Тевкелев елшілігі. Састөбе құрылтайында қызу айтыс тудырған
мәселелердің бірі жоңғарға қарсы әскери одақ сипаты еді. Әбілқайыр хан
бастаған топ Ресей мемлекетімен жаңа мазмұндағы қатынас жасауға көшу
бағытын ұстайды. Құрылтайдан оралған бетте Әбілқайыр хан Ресей патшасымен
әскери одақ құру жөніндегі Кіші жүз билеушілерінің келісімін алып, Уфадағы
патша өкілдігі арқылы Петербургке Құтлымбет Қоштайұлы бастаған, құрамында
жеті адам бар елшілік жібереді. Ал ханның өзі құпия түрде елшілікке Ресей
патшасымен тек әскери одақ құру жөнінде келіссөз жүргізіп қайтуды емес,
қазақ елін тұтас империя құрамына алу туралы өтінішті жеткізуді тапсырады.
Патша сарайы Әбілқайыр хан елшілігін көңілді қарсы алып, түрлі сый-
сияпат көрсетіп, соңында оған Сыртқы істер министрлігінің тілмашы А.И.
Тевкелев бастаған Ресей өкілдігін күзетуші әскерімен қосып қайтарады.
Тевкелевке “қырғыз-қайсақ ордасын Ресей ықпалына” алу жөнінде акт қабылдау
тапсырылады. Жазба түрінде берілген нұсқауда “егер хан мен жанындағылары
басқа ниет танытар болса, онда Тевкелевке оларды көндіру жүктеледі”.
Татар мырзасы А.И. Тевкелев Ресейдің Қазақстанмен қатынасы ісінде жаңа
адам емес-тін. Ол кезінде император І Петрдің “егер бұл орданың құзырымызға
шын кірмек ниеті болмаса... жоқ дегенде бір парақ қағазға түскен уәдесін
алсақ та жеткілікті” деген тапсырмасын естіген адам еді.
А.Тевкелев елшілігі 1731 ж. 5 қазанда Ырғыз өзенінің бойындағы Майтөбе
атты жерде отырған хан ауылына жетеді. Алғашқы келіссөздерде-ақ Әбілқайыр
ханның өтірігі шыға бастайды. Ол жөнінде П.И. Рычков: “Тевкелев ордаға
келгенде халық ханға “мұндай мәселені бізбен ақылдаспай жалғыз шештің”
деген мағынада көптеген ауыр айыптаулар тағып, соған байланысты аса зор
кедергілерге жолықты”, — деп жазды. Тевкелев ханнан мұндай өтінішті жеке
өзі емес, жалпы қазақ жұртының атынан неге жасағандығын түсіндіруді
сұрайды. Хан ондай қадамның өтініш тек жеке өз атынан ғана жасалса,
патшаның қанағаттандырмай тастауы мүмкін-ау деген қауіптен туған шара
екендігін айтады.
Әбілқайыр хан Ресей патшасына өтініш жасау себептерін де атайды. Олар,
біріншіден, ел ішінде беделден айырылған хандық билікті орыс патшасының
қолдауына сүйене отырып қайта жандандыру ниетінің бар екендігі және
екіншіден, орыс әкімшілігінен казак әскерлерінің, башқұрт пен қалмақтардың
қазақ ауылдарына шабуылына тыйым салуды өтініп, сол арқылы қазақтарға
негізгі қарсыласы жоңғар қалмақтарымен күресуге мүмкіндік әперу еді.
1731 ж. 7 және 10 қазан күндері хан үйінде Тевкелевтің би және
батырлармен кездесулері өтеді. Алғашқы жүздесуде Тевкелевтің орыс патшасы
“қырғыз-қайсақ қолдарына қолдау көрсетіп, сіздердің өз өтініштеріңіз
бойынша Ресей қол астына алуға бұйырды” деген сөзіне жиналғандар жауап
берместен, елшіні орналасқан үйіне қайтарып, соңынан өлтірмек болады. Соның
арасында елші аса ықпалды Бөгенбай батырмен жасырын жолығып, оны өз сөзін
сөйлеуге көндіреді. Екінші кездесуде жиналғандардың басым бөлігі “ашулы
сөйлеп”, ешкімнің де “қол астында болуға мұқтаж емес екендіктерін”, ханға
орыс патшасымен тек әскери одақ құру құқын бергендіктерін мәлімдейді.
Дегенмен соңғы кездесуде Бөгенбай батырдың ықпалымен ханнан басқа 29 ел
билеуші билер тобы патша әкімшілігі даярлаған грамотаға қолдарын қойып, ант
береді.
Сәл кейінірек, яғни 1731 ж. желтоқсанында Тевкелев Кіші жүздің тағы
біраз сұлтандарының, сондай-ақ Орта жүздің бір бөлігін билеушілердің антын
қабылдайды. Орта жүздің басым бөлігінің билеушілері ант беруден бас
тартады. Ал Ұлы жүзбен бұл жолы ешқандай байланыс жасалынбайды.
Дегенмен, Тевкелев елшілігі қазақ елінің Ресей империясының құрамына ену
үрдісін бастап берген еді. А.И.Тевкелев кейінірек бұл атқарған ісі жөнінде:
“Мен, құлыңыз, ешқандай тән азабынан қашпай, тек өз отаныма қызмет көрсету
ниетіммен, екі жылға жуық мерзім басымды өлімге тігіп, барлық қиындыққа
төзіп... барлық айла-әрекетті қолданып, бұл істі жақсы нәтижемен аяқтадым,
яғни орданы түгел бодандыққа алып келдім” деп жазды.
1731 ж., яғни патша әкімшілігі даярлаған грамотаға ант беріп, қол қояр
қарсаңда қазақ билеуші тобының арасында бұл мәселеге байланысты ортақ шешім
болған жоқ. Міне, сондықтан да кезінде ғылыми жұмыстарда қалыптасқан қазақ
елінің өз еркімен Ресей империясы құрамына енгендігі жөнінде жасалған
тұжырымның өмірлік негізі әлсіз болатын.
Грамота бойынша оған қолын қойған қазақ билеушілері мынадай
міндеттемелер алды: Ресей империясының шығыс шекарасын қазақ елі мен көрші
халықтардың шабуылынан қорғау; қазақ даласы арқылы Орта Азия хандықтарына
өтетін ресейлік көпестердің сауда керуендерін қорғау; тері және бағалы
елтірі түрінде алым төлеу; қажет болған жағдайда патша әскеріне қосымша
әскер күшін беру.
Құжатта екі жақтың ара қатынасына байланысты басқа да (әкімшілік-
басқару, шекара, т.б.) өзекті мәселелер қозғаусыз қалды. Өйткені әуел
бастан-ақ орыс патшасы қазақ хандығын өзіне тең санаған жоқ, сондықтан да
патшалық әкімшілік грамотада көтерілмеген мәселелерді болашақта өз
қалауынша шешетіндігіне сенімді болды. Сөйтіп, қазақ елінің бір бөлігі
Ресейдің қамқорлығын (протектораттығын) мойындайды.
Ресей қамқорлығына өту жоңғар қалмақтарының шабуылын тоқтата алған жоқ.
1742 ж. жоңғар қолдары Орта жүздің жеріне басып кіріп, ел билеушілерінің
біразы аманат беріп, тәуелділігін мойындайды. Бұған шейін жоңғар қонтайшысы
аманатқа Ұлы жүздің билеушісі Төле бидің баласы Жоланды алған болатын.
Ресей үкіметінің қолдауымен Түркістандағы бас хандық таққа отырудан
үміттенген Әбілқайыр хан өз арманына жақындай да алған жоқ, қайта ол орыс
әкімшілігіне аманатқа алдымен Ералы, сонан соң Қожахмет атты ұлдарын беріп,
тәуелділігін тереңдете түсті. “Патшалық ішінде патшалық болмайды!” деген
принципті ұстанған патша үкіметі ендігі уақытта Әбілқайыр ханның билігін
нығайту емес, қайта әлсірете түсу жолында тұр еді.
Ресейдің отарлау шаралары. Тевкелев елшілігінің нәтижелеріне
қанағаттанған патша үкіметі жедел түрде Қазақстанды игеру шараларына
кірісіп кетті.
1734 ж. мұнда сенат хатшысы И.К.Кириллов бастаған экспедиция жіберілді.
Оған көмек беруге Тевкелев бекітілді. Экспедицияға Қазақстанның жер қойнауы
байлықтарын, әсіресе алтын мен күміс кен орнын анықтау, сондай-ақ Орта Азия
хандықтарына жол ашу, осы мақсатта қазақ даласын пайдалану мүмкіндіктерін
қарастыру жүктелді. Қазақ елі мен Ресей империясының шекарасы ретінде Жайық
өзенінің бойы белгіленді.
1735 ж. Ор өзенінің бойына Орынбор бекінісі түсті. Бекіністің салынуын
әскери оккупация есебінде қабылдаған башқұрт халқы тынымсыз азаттық
көтеріліске шықты (1735, 1737, 1740). 1738 ж. көктемде көтеріліске шыққан
башқұрт билерінің өтініші бойынша Әбілқайыр хан башқұрт жеріне кіріп, орыс
билігін қолдайтын башқұрттарды тұтқынға алып, қалған біразынан алым-салық
жинатады. Осы оқиғадан соң башқұрттар мен қазақтардың орыс билігіне қарсы
күш біріктіруінен қауіптенген әкімшілік орындары қазақ билеушілерімен
қатынасын жұмсартып, түрлі айла-шарғыға көшеді. Сонымен бірге, бірінші
Орынбор генерал-губернаторы И.И.Неплюев (1744—1758) өзін-өзі ақтаған “тепе-
теңдік” (баланс) саясатын жүргізді. Оның мазмұны: Қазақстандағы бір емес,
бірнеше аса ықпалды билеушілерге қолдау көрсету, бірақ олардың ешқайсысын
да әкімшіліктің ырқынан шығып кетерліктей күшейтіп жібермеу. Белгілі
тарихшы М.П.Вяткин бұл саясаттың астарын ашып: “Ішкі феодалдық күрестің
асқынған сәтінде жүргізілген бұл саясат анархияны, мемлекеттік құлдырауды,
яғни қазақ жүздерін, алдымен Кіші жүзді әлсірету саясаты болды. Қазақ
қоғамының саяси әлсіздігі ғана патша үкіметіне қазақ жүздеріне қарсы кең
шабуылға өтуге мүмкіндік беретін еді” деп жазды.
“Тепе-теңдік” саясатының ықпалын ең алдымен Әбілқайыр ханның өзі
сезінді. Ол өмірінің соңына қарай императрица Елизавета Петровнаға жолдаған
хатында: “...Мына қайсақ ордасын мен бодандыққа өткенге шейін ешкім де
білмейтін, оған алғаш жол салған мен, құлыңыз, менен соң балаларым да осы
жолда қызмет көрсетіп шен-шекпен алды. Ал бірақ жыл өткен сайын, аса жоғары
император мәртебелім, өзіңіздің маған деген қамқорлығыңыз бен сый-
құрметіңіз кеміп, оның есесіне менен төменгілер өсіп барады, неге олай
екендігін түсінбедім” деп жазды.
1746 ж. Әбілқайыр хан И.И.Неплюевке Орынбордағы айырбас сауда үйінде
әрбір қазақ жүздерінен 10-нан, барлығы 30 би ұстау жөнінде ұсыныс жасайды,
ал олардың тізімін ханның өзі анықтауы керек еді. Бұдан ертерек ол өзінің
қарсыластары Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтанды шекарадағы бекіністердің
бірінде ұстауды өтінеді. Ханның бұл ұсыныстарын Неплюев қабылдамай
тастайды.
Осымен бір мезгілде отаршыл әкімшілік Башқұртстан мен Қазақстан арасына
әскери бекіністер жүйесін салып, екі халықтың өзара қатынасына шектеу қоюға
тырысты. Ал Жайық өзенінің төменгі сағасына орналасқан бекіністердің
коменданттарына қазақ пен Жайық қалмақтары билеушілерінің алыс-берісіне жол
бермеу тапсырылды. Патшалық әкімшілік үшін қазақтардың ортаазиялық
хандықтармен байланысына шек қою қиынырақ еді, дегенмен бұл бағытта да
түрлі шаралар қарастырылды. Соған қарамастан Әбілқайыр хан 1740—1741 жж.
Иран шахымен Хиуа тағы үшін таласқа түсіп, бірақ мұнда орныға алған жоқ.
Ресейдің қазақ қоғамына тереңдеп ене бастауы, орталық билік пен жаңа
өлкенің ара қатынасын реттеп отыру міндеті жүктелген орынборлық
әкімшіліктің қазақ қоғамының ішкі өміріне жиі араласа бастауы Қазақстанда
мүлдем жаңа саяси ахуалдың қалыптасуына алып келді. Оның жинақы көрінісі
қазақ билеуші тобының Ресейге қатынас мәселесінде өзара қарсы тұрған екі
лагерьге бөліне бастауы еді. Ресей үкіметінің алғашқы отарлау шаралары
халықтың үлкен бөлігінің, оның Төле би, Абылай хан, Барақ және Батыр
сұлтандар бастаған билеуші тобының жаңа билікке сескене қарауына түрткі
болды. Бұл бағыттағылар Әбілқайыр ханның Ресеймен жақындасу шараларына
сенімсіздікпен қарап, мұндай әрекет қазақтарды саяси тәуелділікке
ұрындырады деп түсінді. Келесі, екінші бағытты ұстанушылар, яғни Әбілқайыр
ханның ұлдары, Жәнібек және Есет батырлар Ресеймен тығыз байланыс орнату
арқылы сыртқы қауіптен құтылуға және ішкі тұтастыққа жетуге болады деп
түсінді. Сондай-ақ, бұл топ Әбілқайыр ханның жеке беделіне үлкен үміт
артты. Қазақ қоғамында пайда болған бұл рухани ала ауыздық тез арада егеске
ұласпағанымен өз нәтижесін бере бастады. Оны мынадай оқиғадан байқауға
болады.
Ресейдің отарлау шаралары және Әбілқайырдың ұлдарын аманатқа алуы,
сондай-ақ ханның өз қарсыластарын шектеуге бағытталған өтініштерінің аяқ
асты болуы оның халық пен қарсыластары алдында беделінің түсуіне алып
келген еді. Неплюевке жолдаған бір хатында хан: “Мен жіберген хаттардағы
өтініштерге байланысты бірде-бір іс атқарылған жоқ, ал бұдан өткен жаманы
сол, мені бүтін өз жұртыммен ұрыстырып, оның алдында ұятқа қалдырдыңыздар”,
— деген өкінішін білдіреді.
1748 ж. тамызда қарақалпақ арасындағы қазақтарға араша түсіп, оларды
көшіріп алып қайтуға барған хан қайтар жолында Барақ сұлтанның жасағына
кезігіп, екі арада болған қақтығыста Барақ сұлтанның қолынан қаза табады.
Бұл бүкіл қазақ даласына лезде тарап, жайсыздық туғызған оқиға еді. Алдымен
Қазыбек би мен жоңғар қонтайшысынан сауға сұрап, жағымды жауап ала алмаған
Барақ Сауранға, Төле бидің жанына келіп паналап, биден әділ үкім күтеді.
Билер соты сұлтанды ақтап шығады, бірақ ол көп ұзамай (1751 ж.) жаулары
берген удан қаза табады.
§ 4. ҚАЗАҚ-ҚЫТАЙ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ.
АБЫЛАЙ ХАН
Жоңғар хандығының жойылуы. 1741 ж. жоңғарлар Орта жүзге басып кіріп,
Әбілмәмбет пен Абылай сұлтанның ауылдарын ойрандап, Абылайды тұтқынға алып
кетеді. Келесі 1742 ж. Қалдан Серен қонтайшы екі отряд әскер шығарып,
Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтанға қалмақ билеушісіне тәуелділігін
мойындатып, олардан аманат алады. Тек Кіші жүз ғана орыс әкімшілігінің
араласуымен қалмақтардың басқыншылығынан аман қалады.
Абылай сұлтан тұтқында екі жылға жуық мерзім болып, орыс әкімшілігінің
араласуымен және Әбілмәмбет хан өз ұлын Абылай сұлтанның орнына аманатқа
жіберген соң ғана бостандыққа шығады. Тұтқында болған кезінде Абылай ойрат
тілі мен жазуын үйреніп, Жоңғар хандығының ішкі өмірімен танысып, Дабашы
және Әмірсана нояндармен достасады. Абылай сондай-ақ жеке ерлік қасиетімен,
мемлекеттік қайраткерге лайық ақылымен Қалдан Серенге үлкен әсер етіп,
қонтайшы сұлтанды еліне қайтарар алдында екеуі Қазақ хандығы мен Жоңғар
хандығы арасындағы бейбітшілік туралы бітім шартын жасасады.
Қалдан Серен өмірден өткен соң (1745) Жоңғар хандығында тақ үшін талас
басталып, оның арты үлкен берекесіздікке ұласады. Абылай жоңғар билігіне
таласушы нояндарды кезек қолдап, оларды өзара әлсіретіп, қалмақтардың қазақ
жеріне басқыншылығын болдырмауға тырысады. Бірақ сұлтанның бұл әрекеті
Жоңғар хандығын біржола жоюға бағытталмағаны анық. Ондай қауіп ойраттарға
шығыс жақтан, яғни Қытай мемлекеті тарапынан төніп келе жатыр еді.
1755 ж. ерте көктемінде Цинь империясының әскері ойраттардың ішіндегі
ала ауыздықты пайдаланып, Жоңғар хандығына басып кіреді. Жазға қарай
жоңғарларды “тыныштандыру” аяқталады. Жоңғар ханы Дабашы тұтқынға алынып,
Пекинге жөнелтіледі. Дабашыны құлату үшін қытай әскерін бастап келген
Әмірсана, енді ойраттарды циндерге қарсы көтеріліске шақырады, бірақ қолдау
таба алмай, қазақ жеріне, Абылай сұлтанға келіп паналайды. Көп ұзамай, яғни
1756 ж. Абылай сұлтанға Цинь елшісі келіп, Әмірсананы ұстап беруді талап
етеді, бірақ Абылай елшіліктің өтінішін орындаудан бас тартып, ойраттардың
ұлт-азаттық күресі жағында екендігін танытады.
Цинь үкіметі бұған жауап ретінде солтүстік және оңтүстік бағыттағы
әскеріне екі саппен Қазақстанға енуге бұйрық береді.
1756 ж. жазында Абылай мен Ералы сұлтандар бастаған Орта және Кіші жүз
жасақтары жақсы қаруланған қытай әскерімен бірнеше қанды шайқастар
өткізеді. Сібір губернаторы В.А.Мятлев Сыртқы істер коллегиясына берген
мәліметінде 10 мың адамнан тұрған қазақ қолдары Аягөз өзенінің бойында Цинь
әскеріне бірнеше мәрте елеулі соққы бергендігін жеткізеді.
1756 ж. қыркүйекте Солтүстік Монғолияда циндерге қарсы көтерілістің
басталып кетуі, оның артын ала келген қысқы суық қытай әскерінің
Қазақстанға тереңдеп енуіне мүмкіндік берген жоқ. Сонымен Цинь әскері осы
жылғы жазғы басқыншылық әрекетінде алдына қойған мақсатына жете алмады.
Соңында, біраз жеңілістен соң циндіктер күзге қарай әскерін қазақ жерінен
алып кетуге мәжбүр болды.
1757 ж. жазында Жоңғарияның Цинь әскеріне қарсы көтерілісі біржола
жеңіліс тапты. Жоңғар хандығы өмір сүруін тоқтатты. Оның осы мезгілдегі 600
мыңдай халқынан 30—40 мыңы ғана көрші елдерге бас сауғалап тірі қалды.
Жоңғар хандығын ойрандаған Цинь үкіметі енді Қазақстанмен шекарасын
анықтау әрекетіне көшеді. 1755, 1756 жж. Абылай сұлтанның ауылына Цинь
елшілігі екі мәрте келіп, императордың хатын тапсырады. Қытайлықтар Жоңғар
хандығының барлық мұрасын, соның ішінде ойраттардың бұдан бұрын қазақтар
мен қырғыздардан тартып алған жерін де иемденбек ниетін білдіреді.
Алғашында бұл пікірге қарсылық білдіріп, ойраттардың азаттық қозғалысына
ашық қолдау көрсеткен Абылай 1757 ж. күзінде император Цяньлунге Шағыр және
Өміртай бастаған он бір кісілік елшілік аттандырып, екі ел арасында
бейбітшілік қатынас орнату жөнінде келісім-шарт жасасуды ұсынады.
Қазақ елшісімен әңгіме кезінде император Цяньлун: “Егер Цинь империясы
Ресеймен соғыса қалған жағдайда қазақтар қай жағына көмектеседі?” — деген
сұрау қойып, оған қазақ елшісі: “Сіздер сияқты ақсүйек патшалар өзара
соғысып жатса, біз сияқты кішкентай елдің ондай іске араласпағаны жөн
шығар, ондай жағдайда біз бейтарап қаламыз”, — деп жауап қайтарады.
Цинь империясының 1759 ж. Жоңғар хандығы мен Шығыс Түркістанды жаулап
алып, тікелей Қазақстан шекарасына шығуы, әрине, бұл аймақтағы жағдайға
Ресейдің де мүдделілік таныта бастауына түрткі болды. Өз ретінде Абылай хан
мен оның бағытын қолдайтын қазақ билеушілері екі империяның арасында мүмкін
болғанша тәуелсіздігін сақтауға тырысты. Сонымен бірге, кезінде ойраттар
басып алған қазақ жерлерін қайтаруға, Шыңжаң базарларында, яғни жаңа ғана
Қытай империясы құрамына енген Жоңғария мен Шығыс Түркістанда бұрынғыдай
еркін сауда қатынасын сақтауға күш салды.
Қытай үкіметі қалмақтардан босаған жерге қазақтарды жібермеу мақсатында
Іле өзені бойы, Тарбағатай және Ертіс өзеніне шейінгі аралықта әскери
бекіністер сала бастайды. 1761 ж. қытай императоры қазақтарға Аягөз
өзенінің оң жақ бетіне көшіп-қонуға тыйым салған жарлық шығарады. Бірақ
оған қазақ малшылары құлақ аспай, Тарбағатайдың жайылымдарын пайдалана
берді. 1767 ж. Цинь үкіметі қазақтарға Тарбағатай мен Іле өңіріндегі
жайылымдарды пайдалануға келісім беруге мәжбүр болды, бірақ оның есесіне
қазақ малшыларынан жер майы (жүз бас малдан 1 бас жылқы) салығын төлеп
тұруды талап етті. Сонымен ХVІІІ ғ. соңына қарай Орта және Ұлы жүздің біраз
бөлігі Қытайға жер майы салығын төлеп, Тарбағатай, Іле өңірі және Монғол
Алтайындағы бай жайылымдарды пайдалану мүмкіндігін иемденді. Кейін бұл
аймақ Қытайдың Шыңжаң өлкесі құрамына енді.
Абылай (Әбілмансұр) — аса ірі мемлекет қайраткері, қолбасшысы, Қазақ
хандығының негізін қалаушылардың бірі Жәнібек ханның ұрпағы. Есім хан, одан
Салқам Жәңгір, осы Жәңгір ханның төртінші ұрпағы Көркем Уәли, оның ұлы
Әбілмансұр. Ол “Ақтабан шұбырынды” тұсында жетім қалып, Төле бидің қолында
болып, тәрбие алады. Қалмақтармен шайқас алдында өткен бір жекпе-жекте
қалмақ батыры Шарышты өлтіріп, шабуылға шыққанда атасының аруағын шақырып
“Абылайлап” шауып, содан өзі де Абылай атанып кетеді. Алдымен ержүрек батыр
ретінде танылған Абылайдың 30—50-жылдардағы қызметі қалмақ шапқыншылығына
қарсы қажырлы күресте өтті, сондай-ақ бұл істе қазақ және қалмақ жұртшылығы
бірдей таныған көреген және айлалы саяси қайраткер есебінде көрінді. Абылай
Жәңгір ханнан соң қалмақ тұтқынында болып қайтқан екінші қазақ ханы. ХVІІІ
ғ. 50-жылдарының екінші жартысындағы қалмақ трагедиясына белсенді түрде
араласа отырып, Абылай төніп келе жатқан қытай басқыншылығына ойрат және
басқа шығыстүркістандық халықтармен бірге қарсы тұру бағытын ұстанды.
Абылай бастаған қазақ жасақтары 1756 ж. жазда қытай басқыншыларына тойтарыс
берді. Орта жүздің билеушісі ретінде Әбілмәмбет ханмен бірге 1740 ж.
Орынборда Ресей билігін мойындап, ант береді. Бұл антын 1762 ж. қайталайды.
Ол XVІІІ ғ. Орталық Азияда қалыптаса бастаған жаңа геосаяси жағдайда қазақ
қоғамының Ресей және Қытай империяларымен қатынаста ұстануға тиіс
саясатының мазмұнын анықтап берген алғашқы қайраткер. Тәуке ханнан кейінгі
кезеңде құлдырау жолына түсіп, біржола жоқ болуға айналған ұлттық
мемлекеттікті жаңғырту әрекеті де Абылайдың есімімен байланыстырылуы әбден
негізді. Ол батыс пен шығыстан төнген қауіп жағдайында қазақ еліне тұтас
мемлекеттік биліктің аса қажет екендігін өз уағында тура түсініп қана
қойған жоқ, осы мақсатта нақты әрекеттерге де барды. 1771 ж. Түркістанда
жалпы қазақ ханы болып сайланғаннан кейін Ресей патшасына елші жіберіп,
өзін үш жүздің ханы ретінде мойындауды талап етті, бірақ орыс патшасы
грамотасында оны тек Орта жүздің ханы ретінде мойындайды. Абылай бұл
грамотаны Орынборда немесе Троицкіде алуға тиіс болды, бірақ оны алуға
бармады. Ресей патшаларының қазақ қоғамында ұстанған “тепе-теңдік”
саясатының мазмұнын жақсы ұғынған Абылай отаршыл әкімшіліктің қолындағы
ойыншық хан болғысы келмеді. Төле би және басқа қазақ басқарушыларымен
бірге, қазақ елінің белгілі бір бөлігінің тұрақты егіншілікпен айналысып,
отырықшы тұрмысқа өтуін қалады.
Қазақтардың ұлттық санасы. 1723 жылғы жоңғар қалмақтарының басқыншылығы,
қазақтардың Түркістаннан айырылуы, атамекен жерін тастап шұбырындыға
ұшырауы ұлттық санаға үлкен соққы болып тиді. Дегенмен халықтың ең таңдаулы
әрі белсенді күштері оны құтқарып қалуға ұмтылды. Топыш ақын өзінің
“Ақтабан шұбырынды” толғауында:
Ұмытпа, қазақ, “Алаш” ұраныңды,
Ойыңнан үзбе, халқым, құраныңды.
Артыңа өлгендерің өсиет қыл
Халық боп Қаратауда құралуды, —
деп, сол тарихи кезеңдегі қоғамдық санадағы ортақ ойды білдірді.
Қайрат-жігер көрсететін заманның келгенін бүкіл ұлт болып түсінді.
Қалмақ шабуылына шейін қанжығалы жұртының биі болып келген Бөгенбай ендігі
уақытта қолына қаруын алып, батыр сауытын киіп, қол бастап шығады. Әке-
шешесінен, олардың дәулетінен айырылып, Түркістанның түбінде Сабалақ деген
атпен мал бағып жүрген текті Абылай қару асынып, жекпе-жекте қалмақ батырын
өлтіру арқылы алдымен батырлығын көрсетіп, сонан соң барып сұлтан ретінде
танылады. Топыш ақын: “...қазақта қаракерей Қабанбайдан асқан батыр жоқ.
Үйсін Төле биден асқан би жоқ. Абылай заманында батыр атанбаған қазақ жоқ”,
— деп турасын айтты.
“Ақтабан шұбырынды” тұсындағы халық санасындағы елеулі құбылыс — әрбір
қарапайым қазақтың өзінің белгілі бір рулық қауымға ғана емес, жалпы қазақ
еліне тән екендігін терең ұғынуында еді. Өзге жұртқа жер ауып барып, түрлі
ауыртпалықты басынан өткізген жас пен кәрінің санасында Отан, Ел, Атамекен
сияқты қасиетті ұғымдар терең орнады.
XVІІІ ғасырдағы құба қалмақпен (жоңғарлар), қытайлармен, қырғыздармен
соғыс-қақтығыстарда бүкілқазақтық мүддені қорғаушы атақты батырлар
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақұлы Жәнібек, Көкжал Барақ,
Ошақты Саурық, Шапырашты Наурызбай, Сіргелі Елшібек, Томаша, Жаулыбай,
Шанышқылы Бердіқожа, Алшын Тайлақ, Есет, Сырлыбай, Бәсентиін Малайсары,
Керей-Уақ Баян, Өтеген, Қожаберген, Матайдан Бөрібай, Шонай, Тауасар,
Балталы-Бағаналыдан Оразымбет, Баянбай, Тарақты Байғозы, Қыпшақ Дербісәлі,
т.б. шыққан еді. Бұл батырлар белгілі бір рулардың жасақ-қолын бастап
шыққанымен, олардың әрқайсысының мақсаты жалпыұлттық мүддеге ұласқан,
сондықтан да өз қызметі мен күресін бүкіл қазақ халқының тағдырымен
байланыстырған тарихи кезең тұлғалары болатын. Бұқар жырау Бөгенбай
батырдың өлімін Абылай ханға естірте келіп, батырдың өмір жолына мынадай
баға береді:
Еңбек қылған ел үшін,
Жауда кеткен кек үшін,
Алаштың абырой-атына
Сарып қылған бар күшін.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қарияң келіп жылап тұр,
Еңбегі сіңген ер үшін!
Егер батырлықтың негізгі өлшемі батырдың өз руы мен тайпасын ғана емес,
жалпы ұлтын, Отанын қорғау болса, жырау толғауы мен би кесімінде
жалпыұлттық мүдде рулық, жүздік мүддеден жоғары қойыла бастайды. Бұқар
жырау ауызбірлігі кетіп, ел арасы ала ауыздыққа ұрынып, ең соңында Цинь
әскерінің қырғынына ұшыраған қалмақ елінің трагедиялы тағдырын көлденең
тартып, “кіші қалмақ бүлінерде... уағдадан жылысты, буыршындай тістесті,
жамандықты іздесті, бірін-бірі күндесті, жаулаған ханын қара оңбас, хан
қисайса бәрі оңбас, ханын қалмақ жаулаған, сүйткен қалмақ оңбаған” — деген
тұжырым жасайды.
Міне, осы рухани өмір фактілері халықтың ішкі өмірінде болып жатқан сапалы
өзгерістердің көрінісі болатын. Қазақ елі түрлі ауыртпалықтарға қарамастан
ұлттық ұю және кемелдену жолынан ауытқымады.
§ 5. ПАТША ҮКІМЕТІНІҢ ХVІІІ Ғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОТАРЛЫҚ
ШАРАЛАРЫ
Нұралы хан билігі. Әбілқайыр хан өлген соң 1748 ж. Кіші жүздегі хандық
таққа оның ұлы Нұралы отырды. Бұл шешімді Ресей патшасы Елизавета Петровна
бекітті. Нұралы патшалық билік тарапынан бекітілген бірінші қазақ ханы еді.
Патша үкіметі бұл әрекеті арқылы ендігі уақытта қазақ жұрты хан ретінде
мойындаған сұлтанды хандық дәрежеге бекіту немесе бекітпеу өз еркінде
екендігін білдіруі еді. Бұл қазақ халқының дербес мемлекеттігін жоюға
бағытталған алғашқы қадам, сондай-ақ “патшалық ішінде патшалықтың болуы
мүмкін емес!” деген стратегиялық бағыт көрінісі болатын.
Нұралы хан да әкесі Әбілқайыр сияқты ел арасындағы ықпалды топтардың
қолдауына сүйене алған жоқ, сондықтан да оған ресейлік билік орындарының
қолдауы қажет-ақ еді. Әкесіне ұқсап ол да алғашқы жылдары жалпықазақтық
тақтан үміткер екендігін білдірді де, бірақ сыртқы істер коллегиясы И.И.
Неплюевтің кеңесі бойынша Нұралы ханның өтінішін қолдамады, сөйтіп бекіту
грамотасында оның билік ауқымын белгілемей, жай ғана “қазақ ханы” атады.
Бұл қазақ қоғамын жеке хан билігі арқылы басқарудан бас тарту еді. Нұралы
ханға дара қолдау көрсету өз ретінде Абылай, Барақ және басқа ел арасындағы
аса беделді билеушілерді Ресейге қарсы қоюмен тең еді. Осы жағдайды ескере
отырып, петербургтік билік Неплюев ұсынған, қазақ қоғамындағы ықпалды
топтардың бірде-бірінің басқалардан ерекше күшейіп кетуіне жол бермей,
олардың арасында күштер “тепе-теңдігін” сақтау саясатын ұстануға көшті.
Сөйтіп, кейінгі ХІХ—ХХ ғасырларда жаңа тарихи жағдайларға байланысты
өзгеріп, жетілдіріліп отырған, бірақ үздіксіз жүргізілген ресейлік қазақ
саяси элитасын басқару әдісі осылайша орныға бастаған еді.
Ресей үкіметінің бұл саясатының орнығуына қазақ қоғамының ішіндегі
билеуші топ арасындағы ала ауыздықтың етек алуы, сондай-ақ Нұралы ханның ел
арасында беделінің жоқтығы қолайлы жағдай туғызды. Әбілқайыр ханның ескі
жауы Батыр сұлтан Нұралыны хан ретінде мойындаудан бас тартып, Сырдарияның
төменгі ағысындағы шекті тайпасының старшындары оны өздеріне хан сайлайды.
Сөйтіп, Кіші жүз екі хандыққа бөлініп, солтүстік-батыс бөлігі Нұралы ханға,
ал оңтүстік-шығыс бөлігі Батыр ханға қарады. Егер Нұралы ханның Ресейге
тәуелділігі жыл өткен сайын арта түскен болса, Батыр сұлтан өзін Ресейден
алысырақ ұстап, Хиуа хандығының қолдауына сүйенуге бейімділік танытады.
Нұралы хан билігінің әлсіреуіне оның көрші халықтармен екі жаққа бірдей
тиімді қатынас орнықтыра алмауы да үлкен әсерін тигізді. Оңтүстік шекарада
Хиуаға бағынышты түрікмендермен арада бейбіт қатынастың орныға қоймауы
салдарынан Нұралы әскері біріккен өзбек-түрікмен қолдарынан қирай жеңіліп,
мыңнан аса қазақ жігіттері опат болды. Ханның Еділ мен Жайықтың арасындағы
торғауыт қалмақтарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz