Мемлекетке төленуі тиіс міндетті төлемдер мен түсімдердің теориялық негізі, оның ішінде корпоративтік табыс салығының алыну механизмі, осы салық түрін салудың ерекшелігі
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні, мағынасы, қажеттілігі 6
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің дамуындағы заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың қалыптасуы, даму кезеңдері 15
1.3 Кейбір дамыған шет елдеріндегі корпоративтік табыс салығының қызмет ету тәжірибесі 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ 33
2.1 Корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі есептеу тәртібі 33
2.2 Қазіргі кезеңдегі корпоративтік табыс салығының алыну механизмін талдау (Шымкент қаласы бойынша Салық Департаментінің іс.тәжірибесінде)39
2.3 Жаңа Салық кодексіне сәйкес корпоративтік табыс салығындағы өзгерістерді сараптау 55
3 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 62
ҚОРЫТЫНДЫ 78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМШАЛАР
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні, мағынасы, қажеттілігі 6
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің дамуындағы заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың қалыптасуы, даму кезеңдері 15
1.3 Кейбір дамыған шет елдеріндегі корпоративтік табыс салығының қызмет ету тәжірибесі 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ТАЛДАУ 33
2.1 Корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі есептеу тәртібі 33
2.2 Қазіргі кезеңдегі корпоративтік табыс салығының алыну механизмін талдау (Шымкент қаласы бойынша Салық Департаментінің іс.тәжірибесінде)39
2.3 Жаңа Салық кодексіне сәйкес корпоративтік табыс салығындағы өзгерістерді сараптау 55
3 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 62
ҚОРЫТЫНДЫ 78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
ҚОСЫМШАЛАР
«Мемлекеттің қолындағы басты экономикалық тетік – бұл салықтар», - деп Уильям Петти айтқандай, Қазақстан Республикасының дамуының әрбір жаңа кезеңінде салықтық түсімдер мемлекеттік бюджеттің қалыптасуының негізгі көзі ретінде экономикалық және әлеуметтік гүлдену жолында айтарлықтай маңызды рольге ие.
Еліміз өтпелі экономиканың барлық қиындықтарын жеңіп, экономиканың диверсификациясына бағытталған индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыруға кірісті. Бұл міндеттердің жүзеге асырылуындағы басты бағыт әлемдік экономиканың талаптарына сәйкес өз экономикамыздың қарқынды дамуы болып табылады.
Ел Президентінің 1997 жылғы «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы Үкімет алдында қазақстандықтардың өмір сүру сапасының өсуіне және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталған бірқатар маңызды стратегиялық міндеттерді қойды.[1]
Мемлекет экономикасында жаңа қағидаттық кезең басталды - бұл өсудің сапалық сипаттамаларын қамтамасыз ету. Атап айтқанда, дағдарыс жағдайында экономиканың тұрақтылығы, өндіруші және сонымен қатар өңдеуші салалардың теңгерімді дамуы, инфрақұрылымның тиімділігі. Бәрінен бұрын, бұл - әр адамның өмір сүру сапасы.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларына сәйкес еліміздің Үкіметі әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарларын барынша азайту, отандық экономиканы ықтимал сыртқы тәуекелдерден қорғаудың алдын алу шараларын дайындау жөніндегі іс-әрекеттерді қолға алуда.
Қойылған міндеттерді шешу мақсатында еліміздің басты экономикалық ведомстволарының бірі және бюджеттің атқарылуы бойынша уәкілетті орган болып табылатын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі ең алдымен салық салу, кеден ісі, бюджеттің атқарылуы саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекетіміздің дамуының қазіргі кезеңінде салық жүйесі қолайлы және өзгеріп жатқан әлеуметтік-саяси қажеттіліктерге оңай икемделетін болуы шарт. Салық жүйесі салықтардың, салық механизмдерінің және салық салу органдарының жиынтығын құрайды. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономикалық реттеуші тетіктердің едәуір маңыздысы, экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелік механизмінің негізі болып есептеледі. Салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғандығынан, бүкіл халық шаруашылығының соншалықты тиімді жұмыс істеуі байланысты болады.
Еліміз өтпелі экономиканың барлық қиындықтарын жеңіп, экономиканың диверсификациясына бағытталған индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыруға кірісті. Бұл міндеттердің жүзеге асырылуындағы басты бағыт әлемдік экономиканың талаптарына сәйкес өз экономикамыздың қарқынды дамуы болып табылады.
Ел Президентінің 1997 жылғы «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына Жолдауында Мемлекет басшысы Үкімет алдында қазақстандықтардың өмір сүру сапасының өсуіне және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталған бірқатар маңызды стратегиялық міндеттерді қойды.[1]
Мемлекет экономикасында жаңа қағидаттық кезең басталды - бұл өсудің сапалық сипаттамаларын қамтамасыз ету. Атап айтқанда, дағдарыс жағдайында экономиканың тұрақтылығы, өндіруші және сонымен қатар өңдеуші салалардың теңгерімді дамуы, инфрақұрылымның тиімділігі. Бәрінен бұрын, бұл - әр адамның өмір сүру сапасы.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларына сәйкес еліміздің Үкіметі әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарларын барынша азайту, отандық экономиканы ықтимал сыртқы тәуекелдерден қорғаудың алдын алу шараларын дайындау жөніндегі іс-әрекеттерді қолға алуда.
Қойылған міндеттерді шешу мақсатында еліміздің басты экономикалық ведомстволарының бірі және бюджеттің атқарылуы бойынша уәкілетті орган болып табылатын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі ең алдымен салық салу, кеден ісі, бюджеттің атқарылуы саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік саласында мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекетіміздің дамуының қазіргі кезеңінде салық жүйесі қолайлы және өзгеріп жатқан әлеуметтік-саяси қажеттіліктерге оңай икемделетін болуы шарт. Салық жүйесі салықтардың, салық механизмдерінің және салық салу органдарының жиынтығын құрайды. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономикалық реттеуші тетіктердің едәуір маңыздысы, экономиканы мемлекеттік реттеудің қаржы-несиелік механизмінің негізі болып есептеледі. Салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғандығынан, бүкіл халық шаруашылығының соншалықты тиімді жұмыс істеуі байланысты болады.
1. Елбасы Н.А. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан – 2030» жолдауы, (www.egemen.kz)
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. (Егемен Қазақстан, арнаулы шығарылым, № 91 (25488) 6.02.2008 жыл)
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсанындағы Салық Кодексі
4. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар». Алматы: «Экономика», 1997ж.
5. www.stat.kz
6. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (01.01.2008 жылғы жағдай бойынша)
7. Сейдахметов Ф.С. «Налоги в Казахстане» - А.: LEM, 2002 г.
8. Дуканич Л. В. «Налоги и налогообложение». Ростов-на-Дону. Феникс. 2000г.
9. Э.К. Идрисова «Налоги и налогообложение в Казахстане» А., 2006 г.
10. Худяков А. И. Налоговое право Республики Казахстан //Алматы ЖЕТI ЖАРFЫ, 1998г.
11. Пасков В.Г. Налоги и налогообложение в Российской Федерации: Учебник для вузов — 5-е изд., доп. и перераб. — М.: Международный центр финансово-экономического развития, 2003 г. — 544 с.
12. Porokhov E.V., Yantsen N.A., Anisimov V.A. Babkin S.B.
«Business law and regulation of entrepreneurship in the Republik of Kazakhstan» А., 2007у.
13. Мұқанова А.А. «ҚР-да заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттері»-80бет. Алматы: Экономика, 2007 ж.
14. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы в условиях глобализации экономики». Алматы: Қазақ университеті, 2007 ж.
15. Нурумов А.А. «Налоги Республики Казахстан и развитых стран». Алматы: Сөздік - Словарь, 2005 г.
16. Байдүйсенов А.Д. «Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер». Қаржы-Қаражат. №4. 2008ж. 32-бет.
17. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы», 1-бөлім, 54 бет. Алматы – 2000 ж.
18. www.minplan.kz
19. Қабдиев Д.Қ., Оралтаев Т.Қ., Ескендіров Ә.Е., Бекмолдин С.Қ., Хабибуллин Б.Х., Темірбеков А.Б., Белеков А.Т., «Экономикалық саясат». Алматы: Экономика, 2002 ж.
20. Егемен Қазақстан, 2008ж. 1қараша, 2-бет. «Кәсіпкерлікті қолдау».
21. Налоги:Великобритания/http://www.bareev.com/projects/survival/taxes.ph
22. Налоговая система Германии/http://dit.perm.ru/articles/nalog/031216.htm.
23. Калмыков М. Налоги в Канаде /Официальная публикация сайта/http://www.umns.nnov.ru/main/?id=1901
24. Налогообложение во Франции — European Tax Handbook, 1997. Amsterdam: IBFD Publications BV, 1997.
25. Румянцев А.В. Налоги в зарубежных странах/Материал с сайта/http://www.cfin.ru/press/management/1998-6/05.shtml.
26. Руководство по налогообложению в Швеции/публикации сайта http://www.lesechos.fr/patrimoine/guide
27. Japan Taxes (as of Dec. 31, 2008); Federal Corporation Taxes; Tax Brackets-2003 Taxable Income — релиз сайта/http://www.infoplease.com.
28. Егемен Қазақстан, 2008ж. 20 маусым, 2-бет. «Салық жеңілдіктерінің мақсаты».
29. Қаржы-Қаражат. №6, 2007ж. 59-бет. «Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру».
30. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Қаржы – несие терминдерінің түсіндірме сөздігі». Алматы: Қазақ Университеті, 2004 г.
31. Грязнова А.Г. и др. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. М.: «Финансы и статистика», 2004 г.
32. 19 марта ,2009 года - четверг [19:20] | gazeta.kz
33. Смит А. «Исследование о природе и причинах богатства народов» - М., 1935. Т.2.
34. www.mf.minfin.kz
35. Мир финансов. 2008-август. 23-стр. «Предлагаемые поправки к Налоговому кодексу».
36. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан. № 2,февраль,2009 г.
37. Егемен Қазақстан, 2009ж. 22 қаңтар , 2-бет. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер»
38. Егемен Қазақстан, 2008ж. 12 қыркүйек, 8-бет «Салық кодексіне түзетулер енгізіледі»
39. www.mit.kz
40. Налоговый Вестник в Казахстане № 1, 2, 3, 4, 6, 7 – 2008г.
41. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 23 желтоқсандағы № 1199 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары (Егемен Қазақстан, 27.01.2009 жыл)
42. Аль-Пари, №1-2003, 136-бет «Аймақтың фискалдық саясаты»
43. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы: Экономика, 2005 ж.
44. Мельников В.Д., Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы: Экономика, 1994 ж.
45. Тютюрюков Н.Н. «Налоговая система зарубежных стран Европы и США» - М.: 2002 г.
46. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы», 2-бөлім, 105 бет. Алматы – 2000ж.
47. Chm@taxsouth.Mgd.kz
48. Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 17 ақпан 2009 жыл, (www.egemen.kz)
49. www.government.kz
50. www.google.kz
51. Жас Алаш, 2008ж. 9 желтоқсан, 3-бет «Экономиканың қамқоршысы қаржы полициясы»
52. Президенттің жұмыс кестесі: 2008 жылдың негізгі қорытындылары. (Егемен Қазақстан, № 9-10 (25407) 13.01.2009 жыл)
53. Оспанов М.Т. «Гармонизация налоговых отношений», Алматы, 1996 г.
54. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. (Егемен Қазақстан, 6.03.2009 жыл)
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. (Егемен Қазақстан, арнаулы шығарылым, № 91 (25488) 6.02.2008 жыл)
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоқсанындағы Салық Кодексі
4. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлекеттік салықтар». Алматы: «Экономика», 1997ж.
5. www.stat.kz
6. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (01.01.2008 жылғы жағдай бойынша)
7. Сейдахметов Ф.С. «Налоги в Казахстане» - А.: LEM, 2002 г.
8. Дуканич Л. В. «Налоги и налогообложение». Ростов-на-Дону. Феникс. 2000г.
9. Э.К. Идрисова «Налоги и налогообложение в Казахстане» А., 2006 г.
10. Худяков А. И. Налоговое право Республики Казахстан //Алматы ЖЕТI ЖАРFЫ, 1998г.
11. Пасков В.Г. Налоги и налогообложение в Российской Федерации: Учебник для вузов — 5-е изд., доп. и перераб. — М.: Международный центр финансово-экономического развития, 2003 г. — 544 с.
12. Porokhov E.V., Yantsen N.A., Anisimov V.A. Babkin S.B.
«Business law and regulation of entrepreneurship in the Republik of Kazakhstan» А., 2007у.
13. Мұқанова А.А. «ҚР-да заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттері»-80бет. Алматы: Экономика, 2007 ж.
14. Ермекбаева Б.Ж. «Проблемы развития налоговой системы в условиях глобализации экономики». Алматы: Қазақ университеті, 2007 ж.
15. Нурумов А.А. «Налоги Республики Казахстан и развитых стран». Алматы: Сөздік - Словарь, 2005 г.
16. Байдүйсенов А.Д. «Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер». Қаржы-Қаражат. №4. 2008ж. 32-бет.
17. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы», 1-бөлім, 54 бет. Алматы – 2000 ж.
18. www.minplan.kz
19. Қабдиев Д.Қ., Оралтаев Т.Қ., Ескендіров Ә.Е., Бекмолдин С.Қ., Хабибуллин Б.Х., Темірбеков А.Б., Белеков А.Т., «Экономикалық саясат». Алматы: Экономика, 2002 ж.
20. Егемен Қазақстан, 2008ж. 1қараша, 2-бет. «Кәсіпкерлікті қолдау».
21. Налоги:Великобритания/http://www.bareev.com/projects/survival/taxes.ph
22. Налоговая система Германии/http://dit.perm.ru/articles/nalog/031216.htm.
23. Калмыков М. Налоги в Канаде /Официальная публикация сайта/http://www.umns.nnov.ru/main/?id=1901
24. Налогообложение во Франции — European Tax Handbook, 1997. Amsterdam: IBFD Publications BV, 1997.
25. Румянцев А.В. Налоги в зарубежных странах/Материал с сайта/http://www.cfin.ru/press/management/1998-6/05.shtml.
26. Руководство по налогообложению в Швеции/публикации сайта http://www.lesechos.fr/patrimoine/guide
27. Japan Taxes (as of Dec. 31, 2008); Federal Corporation Taxes; Tax Brackets-2003 Taxable Income — релиз сайта/http://www.infoplease.com.
28. Егемен Қазақстан, 2008ж. 20 маусым, 2-бет. «Салық жеңілдіктерінің мақсаты».
29. Қаржы-Қаражат. №6, 2007ж. 59-бет. «Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру».
30. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Қаржы – несие терминдерінің түсіндірме сөздігі». Алматы: Қазақ Университеті, 2004 г.
31. Грязнова А.Г. и др. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. М.: «Финансы и статистика», 2004 г.
32. 19 марта ,2009 года - четверг [19:20] | gazeta.kz
33. Смит А. «Исследование о природе и причинах богатства народов» - М., 1935. Т.2.
34. www.mf.minfin.kz
35. Мир финансов. 2008-август. 23-стр. «Предлагаемые поправки к Налоговому кодексу».
36. Вестник Налоговой службы Республики Казахстан. № 2,февраль,2009 г.
37. Егемен Қазақстан, 2009ж. 22 қаңтар , 2-бет. «Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер»
38. Егемен Қазақстан, 2008ж. 12 қыркүйек, 8-бет «Салық кодексіне түзетулер енгізіледі»
39. www.mit.kz
40. Налоговый Вестник в Казахстане № 1, 2, 3, 4, 6, 7 – 2008г.
41. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 23 желтоқсандағы № 1199 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары (Егемен Қазақстан, 27.01.2009 жыл)
42. Аль-Пари, №1-2003, 136-бет «Аймақтың фискалдық саясаты»
43. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы: Экономика, 2005 ж.
44. Мельников В.Д., Ілиясов Қ.Қ. «Қаржы». Алматы: Экономика, 1994 ж.
45. Тютюрюков Н.Н. «Налоговая система зарубежных стран Европы и США» - М.: 2002 г.
46. Сахариев С.С. «Әлем экономикасы», 2-бөлім, 105 бет. Алматы – 2000ж.
47. Chm@taxsouth.Mgd.kz
48. Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 17 ақпан 2009 жыл, (www.egemen.kz)
49. www.government.kz
50. www.google.kz
51. Жас Алаш, 2008ж. 9 желтоқсан, 3-бет «Экономиканың қамқоршысы қаржы полициясы»
52. Президенттің жұмыс кестесі: 2008 жылдың негізгі қорытындылары. (Егемен Қазақстан, № 9-10 (25407) 13.01.2009 жыл)
53. Оспанов М.Т. «Гармонизация налоговых отношений», Алматы, 1996 г.
54. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына Жолдауы. (Егемен Қазақстан, 6.03.2009 жыл)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні, мағынасы, қажеттілігі
6
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің дамуындағы заңды тұлғалардың
табысына салынатын салықтың қалыптасуы, даму кезеңдері 15
1.3 Кейбір дамыған шет елдеріндегі корпоративтік табыс салығының қызмет ету
тәжірибесі
23
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН
ТАЛДАУ 33
2.1 Корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі есептеу тәртібі
33
2.2 Қазіргі кезеңдегі корпоративтік табыс салығының алыну механизмін талдау
(Шымкент қаласы бойынша Салық Департаментінің іс-тәжірибесінде)39
2.3 Жаңа Салық кодексіне сәйкес корпоративтік табыс салығындағы
өзгерістерді сараптау
55
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
62
ҚОРЫТЫНДЫ
78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
82
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Мемлекеттің қолындағы басты экономикалық тетік – бұл салықтар, - деп
Уильям Петти айтқандай, Қазақстан Республикасының дамуының әрбір жаңа
кезеңінде салықтық түсімдер мемлекеттік бюджеттің қалыптасуының негізгі
көзі ретінде экономикалық және әлеуметтік гүлдену жолында айтарлықтай
маңызды рольге ие.
Еліміз өтпелі экономиканың барлық қиындықтарын жеңіп, экономиканың
диверсификациясына бағытталған индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге
асыруға кірісті. Бұл міндеттердің жүзеге асырылуындағы басты бағыт әлемдік
экономиканың талаптарына сәйкес өз экономикамыздың қарқынды дамуы болып
табылады.
Ел Президентінің 1997 жылғы Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты Қазақстан
халқына Жолдауында Мемлекет басшысы Үкімет алдында қазақстандықтардың өмір
сүру сапасының өсуіне және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталған
бірқатар маңызды стратегиялық міндеттерді қойды.[1]
Мемлекет экономикасында жаңа қағидаттық кезең басталды - бұл өсудің
сапалық сипаттамаларын қамтамасыз ету. Атап айтқанда, дағдарыс жағдайында
экономиканың тұрақтылығы, өндіруші және сонымен қатар өңдеуші салалардың
теңгерімді дамуы, инфрақұрылымның тиімділігі. Бәрінен бұрын, бұл - әр
адамның өмір сүру сапасы.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларына сәйкес еліміздің
Үкіметі әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарларын барынша азайту,
отандық экономиканы ықтимал сыртқы тәуекелдерден қорғаудың алдын алу
шараларын дайындау жөніндегі іс-әрекеттерді қолға алуда.
Қойылған міндеттерді шешу мақсатында еліміздің басты экономикалық
ведомстволарының бірі және бюджеттің атқарылуы бойынша уәкілетті орган
болып табылатын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі ең алдымен салық
салу, кеден ісі, бюджеттің атқарылуы саласындағы мемлекеттік саясатты іске
асыруды, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік саласында
мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекетіміздің дамуының қазіргі кезеңінде салық жүйесі қолайлы және
өзгеріп жатқан әлеуметтік-саяси қажеттіліктерге оңай икемделетін болуы
шарт. Салық жүйесі салықтардың, салық механизмдерінің және салық салу
органдарының жиынтығын құрайды. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі
экономикалық реттеуші тетіктердің едәуір маңыздысы, экономиканы мемлекеттік
реттеудің қаржы-несиелік механизмінің негізі болып есептеледі. Салық салу
жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғандығынан, бүкіл халық шаруашылығының
соншалықты тиімді жұмыс істеуі байланысты болады.
Ғаламдық дағдарыстың әсерінен 2008 жылы әлемдік экономикалық
конъюнктураның күрт нашарлауын ескере отырып, Мемлекет басшысы еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелерін айрықша назарға алды.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсатыдеп аталатын Қазақстан халқына арналған
жыл сайынғы Жолдауында: Салық жүйесін Қазақстанның дамуының жаңа кезеңіне
сәйкестендіру қажет деген болатын [2]. Жолдаудың негізгі арқауы әлемдік
экономикалық дағдарыстың зардаптарына қарсы тұру әрекеті болатын. Сол
себепті өткен жыл бойы елде салықтық реформа жүргізілді және жаңа Салық
кодексі қабылданды. Бұл экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырушы күшіне айналды.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып
өзгеріп, Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес толығымен республикалық
бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау
мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет
жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні – олар
шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін
көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да
тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен
қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып
табылады.
Осы орайда, салық жүйесіндегі тікелей салыққа жататын корпоративтік
табыс салығының қызметіне арқау болған диплом жұмысына келетін болсақ,
диплом жұмысының мақсаты - мемлекетке төленуі тиіс міндетті төлемдер мен
түсімдердің теориялық негізін ашу, оның ішінде корпоративтік табыс
салығының алыну механизмін, осы салық түрін салудың ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жұмысында келесідей міндеттер қойылды:
- корпоративтік табыс салығының әлеуметтік-экономикалық ролін
айқындау;
- корпоративтік табыс салығының бюджеттің кіріс бөлігіндегі орнын
анықтау;
- корпоративтік табыс салығын салудың механизмін және оны жетілдірудің
жолдарын қарастыру;
- корпоративтік табыс салығының соңғы жылдардағы көрсеткіштеріне
тоқталу;
- корпоративтік табыс салығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын
сипаттау.
Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымында корпоративтік
табыс салығының үлес салмағы едәуір көп, сондықтан да салықтық түсімдердің
мемлекеттегі экономикалық, әлеуметтік, саяси ролінің маңыздылығын,
салықтардың ұлттық экономикамен қатар, халықаралық интеграциялық үрдістерді
де мемлекеттік реттеудің басты құралдарының бірі екендігін ескерсек, бұл
салық түрінің қазіргі жағдайын зерттеу, оның алыну механизмін жетілдірудің
жаңа ғылыми түрде негізделген жолдарын іздеу объективті қажеттілік екендігі
даусыз. Таңдалған тақырыптың өзектілігі де осында.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттелу дәрежесі: таңдалған тақырып бұл
уақытқа дейін Қазақстандық ғалымдармен толық зерттеліп бітпеген, зерттелу
дәрежесі орташа.
Зерттеу жұмысының объектісі – АСЫЛ ЖШС-нің бюджетке төлеуге міндетті
салықтары мен міндетті төлемдері, оның ішінде корпоративтік табыс салығы.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде заңды тұлғаларға салық салу
барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми – әдістемелік негізін ҚР-ның Салық кодексі,
ҚР-ның Азаматтық кодексі, ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілері, мерзімдік
басылымдардардағы ақпарат материалдары, шетелдік және отандық экономистер
мен ғалымдардың еңбектері және экономикалық әдебиеттер құрайды.
Жұмыс құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 10 кесте келтірілген. Жұмыстың көлемі
84 бет. Қолданылған әдебиеттер тізімі 54 атаудан тұрады.
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні, мағынасы, қажеттілігі
Салықтар – төлеушілер үшін
құлдықтың емес, бостандықтың белгісі
(А.Смит)
Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салықтар мемлекеттің саяси және
экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады. Олар
тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда
болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан
пайда болды. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Қазақстан Республикасында қолданыстағы салықтық заңнамаға сәйкес
қазіргі кезде салықтар, салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдер түрлері
төмендегідей: [3]
I. Cалықтар:
- Корпоративтік табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Қосылған құн салығы;
- Акциздер;
- Экспортқа рента салығы;
- Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
- Әлеуметтік салық;
- Көлік құралы салығы;
- Жер салығы;
- Мүлік салығы;
- Ойын бизнесі салығы;
- Тіркелген салық;
- Бірыңғай жер салығы.
II. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
- Мемлекеттік баж
Алымдар:
- Тіркеу алымдары;
- Автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін
алым;
- Аукционнан алынатын алым;
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- Телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым;
Төлемдер түрлері мыналар:
- Жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
- Үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
- Қоршаған ортаға эмиссия үшін;
- Жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
- Орманды пайдаланғаны үшін;
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
- Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
- Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ
ұялы байланысты бергені үшін;
- Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
- Сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар
қолданылады.
Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.
Жалпы салықтардың ішінде заңды тұлғаларға салынатын салықтардың мәніне
тоқталайық. Қай салық түрі болмасын оның экономикада алатын орны өте зор.
Өйткені ол республикамызды қаржыландыруға және бюджет қоржынын толтыруға
үлес қосады.
Ел экономикасында тұрақтылық дамыған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджет қоржынын толтыруға неғұрлым көп
үлес қосатын ірі кәсіпкерлерге салынатын салықтардың қазіргі уақыттағы ролі
өте зор. Бұл ірі кәсіпорындар заңды тұлғалар болып табылады және олардың ең
негізгісі салықтары болып саналады. Бұл салықтардың мәнін түсіну үшін оның
қызметін, даму кезеңдерін, негізгі мәселелерін, экономикалық ролін зерттеу
керек.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып
өзгеріп, Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес толығымен республикалық
бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау
мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет
жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні – олар
шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін
көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да
тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен
қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып
табылады.
Тікелей салықтардың қатарына жататын салықтардың ішіндегі ең негізгі
салық – заңды тұлғалардың табыстарына салынатын корпоративтік табыс салығы
болып табылады.
Корпоративтік табыс салығы дегеніміз – заңды тұлғалардың табысына
салынатын жалпымемлекеттік тікелей салық. Корпоративтік табыс салығының
мәні басқа да салықтар сияқты оның элеметтерінде сипатталады. Бұл салықтың
негізгі элеметтері – субъектісі мен объектісі болып табылады. Корпоративтік
табыс салығының субъектісі болып, заң бойынша салықты төлеу міндеті
жүктелген заңды тұлға табылады. [4]
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетіндегі корпоративтік табыс
салығының алатын үлес салмағы ең жоғары. [5] Қазақстан Республикасының
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы заңына
сәйкес корпоративтік табыс салығын төлеушілерге:
Мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент
заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты
мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден
табыстар алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады.
Ал салық объектісі болып заң бойынша салықты төлеу міндеті жүктелген
заңды тұлғаның таза табысы – корпоративтік табыс салығы салынатын
объектілер болып табылады.
Корпоративтік табыс салығын салу объектілері мыналар болып табылады:
1) салық салынатын табыс;
2) төлем көзінен салық салынатын табыс;
3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес алынатын
шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы осы тұлғаның Қазақстан
Республикасында және одан тысқары жерлерде салық кезеңінің ішінде алуына
жататын (алынған) табыстарынан тұрады.
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы резидент емес
заңды тұлғаның тұрақты мекемесі Қазақстан Республикасынан тысқары
жерлердегі көздерден, оның ішінде қызметшілер немесе басқа да жалданған
персонал арқылы алған табыстардан, резидент емес заңды тұлғаның басқа
мемлекеттердегі құрылымдық бөлімшелерінің табыстарын қоса алғанда,
Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асырудан алатын осы резидент емес
заңды тұлғаның Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемесі арқылы жүзеге
асырылатын қызметіне ұқсас немесе біртектес табыстардан,т.с.с табыстардан
тұрады. [6]
Салықтар, оның ішінде корпоративтік табыс салығы – мемлекет қаржысының
тұрақты қайнар көзі. Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні
мынада:
- біріншіден, корпоративтік табыс салығы шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастарын
көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді. [7]
Корпоративтік табыс салығын материалдық тұрғыдан алғанда – бұл салық
төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке
беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыдан
материалдық құндылық болып саналады). Материалдық белгісі – салық төлеуші
белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі. Материалдық салықтық
қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені олар ақша қаражаттарының алық
төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді.
Экономикалық категория ретінде корпоративтік табыс салығы – салық
төлеушіден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы.
Құқықтық тұрғыдан корпоративтік табыс салығы – мемлекеттік бекітілім,
яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді)
көздейтін міндеттеме. [8, 40б.]
Сонымен, корпоративтік табыс салығының мағынасы мынадай: материалдық
категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса; экономикалық
категория ретінде – мемлекеттің табысы; заңдық категория жағынан – заң
жүзінде бекітілген міндеттеме.
Корпоративтік табыс салығының қажеттілігі келесідей экономикалық
белгілерінен көрініс табады: [9, 35-41б.]
- мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- ақшалай нысанда төленеді;
- қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- баламасыз сипатта болады;
- салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырсақ.
1. Корпоративтік табыс салығы - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық
өнімді бөледі. Мемлекетті аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын
өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы
қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы
мемлекет салықты, әсіресе корпоративтік табыс салығын белгілеу және өндіріп
алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі
сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта
болады.
2. Корпоративтік табыс салығы – ақшалай нысанда төленеді. Кезінде ол
натуралдық нысанда да төленген. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында
жиналған өнімнің бір бөлігін салық ретінде төлеп отырған. Дегенмен, Салық
кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Корпоративтік табыс салығы - қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытты ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке.
1.Корпоративтік табыс салығы – баламасыз сипатта болады. Салық құнның
ақшалай нысанында бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы
тауар түрінде болса да қозғалыс болмайды. Толығырақ айтқанда, салық қандай
да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни
ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
2.Корпоративтік табыс салығын төлеген кезде меншік нысандары
айқындалады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына
немесе материалдық құндылықтарға жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
3.Корпоративтік табыс салығы – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Корпоративтік табыс салығын белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда
болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады: салық жеке түрде емес,
нормативтік-құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
есептеледі. Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі
төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар
жылына бір рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Сонымен қатар, корпоративтік табыс салығының құқықтық бірнеше
белгілері бар, атап айтқанда: [10, 57-63б.]
Корпоративтік табыс салығының мемлекет немесе уәкілеттік берілген
мемлекеттік орган белгілейді;
Корпоративтік табыс салығы құқықтық нысанда жүзеге асады;
Корпоративтік табыс салығы мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып
табылады;
Корпоративтік табыс салығын белгілеу арқылы салық міндеттемесі
туындайды;
Корпоративтік табыс салығы мәжбүрлеме сипатта болады;
Корпоративтік табыс салығын төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта
жүзеге асырылады.
1.Корпоративтік табыс салығын тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық мемлекеттің белгіленімі болғандықтан, осы белгісі арқылы ол басқа да
міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан, көптеген мемлекеттің салық
заңдылықтарында салықты былайша қарастырылады:
- Біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
- Екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
- Үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту және
енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің салық қызметін жүзеге
асырудағы негізгі әдісі болып нормативтік актілерді шығару табылады.
Салықты құқықтық негізі ретінде мемлекет шығарған нормативтік акт
қабылданады. Салықтың элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық
актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Ол ұлт
(халық, қоғам, азамат) және мемлекеттің арасындағы еркін түрде келісілген
келісімнен пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық
төлеушілермен келісімге, яғни олардың белгілі бір топтарымен немесе
өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде салықтық
суверенитет жүзеге асырылады. Салықтық суверенитет (егемендік) –
мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез-келген мөлшерде
өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге
асыруға құқы бар.
4. Корпоративтік табыс салығын белгілеу арқылы салық міндеттемесі
туындайды. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және
заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде салық міндеттемесіне былайша түсінік берілген: Салық төлеушінің
салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық
міндеттемесі деп танылады, оған cәйкес салық төлеуші салық органына
тіркеуге тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты
объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде
табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.[6]
1. Корпоративтік табыс салығы мәжбүрлеме сипатта болады. Ол үш кезеңде
анықталады: [11, 544б.]
-Бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
-Екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
-Үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
2. Корпоративтік табыс салығын төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық
сипатта жүзеге асырылады. Бір жағынан алғанда, салықтарды салық
төлеушілерден еркінен тыс өндіріп алады, ал екінші жағынан алғанда
мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде
мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кететін тағы бір жайт, салық салық
төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері
үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды. Салықтың жиналатын орындары:
- қаржы нарықтарында;
- сатушы мен сатып алушылардан;
- үй шаруашылығынан;
- табыс, шығыс көздерінен;
Корпоративтік табыс салығының негізінен мәні оны реттеудің
тетіктеріне де байланысты болады. Олар: салық түрлері, салық ставкалары,
салық жеңілдіктері, салық салу әдістері. Реттеу тетіктері өз кезегінде
төмендегідей салықты төлеуден қашу себептерінің алдын алады: елеулі салық
ауыртпалығы (салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық өнімге
қатынасы ретінде анықталатын көрсеткіш), салық заңының айқынсыздығы,
субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы,
салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер.
Корпоративтік табыс салығының мәні – кәсіпорында өндіріс көлемін
ұлғайтуда және оның материалдық-техникалық жабдықтарын жақсартуға
ынталандыруында. Ал, мемлекет үшін оның экономикалық мәні зор. Себебі, біз
қазір БСҰ-ға кіру үшін бәсекегі түсе алатындай жаңа технология мен
өндірілген сапалы өнім шығаруға ұмтылудамыз. Сонымен қатар мемлекеттің
экономикалық жағдайы дамығанмемлекеттердің қатарына қосылуға әсер етеді.
Дамыған мемлекеттерге келетін болсақ, онда экспорт импорттан
жоғары. Егер біздің мемлекетте импорт азайса, онда бюджет шығыны да азаяды.
Бұл жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік өндіріс бағасынан төмен екенін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясындағы болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың
тиімділігін арттыру. Сондықтан экспорттаушы және ішкі нарыққа өнім
шығаратын ірі немесе орташа кәсіпорындардың қызметіне әсер ететін салықтың
фискалды және реттеуші қызметін корпоративтік табыс салығын салуда
тиәмділігін арттыру үшін салықтың осы екі қызметін қолданамыз. Бірінші
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Яғни фискалдық қызметі кәсіпорынның табысы
ұлғайған сайын мемлекет бюджетіне қаражаттың көп түсуін қадағалайды.
Ал, екінші қызметі арқылы ҒТП-ті көтермелеуде қолдану тиімді. Содай-
ақ, бұл қызметтің мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Ол үшін салық
жеңілдіктерін салық салу әдістерін, салық ставкаларын реттеуді жүзеге
асырады.
Салықтың фискалды және реттеу қызметтерін болашақта болсын, қазіргі
уақытта болсын, кәсіпорын қызметін жоғарылатуда қолданудың мәні бар.
2001 жылы ҚР-да шағын кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркелген. Бұл
елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны ¼-ін құрайды. Шағын кәсіпорындар
саны 500мыңға дейін, ал оларда жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен
қамтылғанын 40%-ға жеткізуді жақында міндетті мақсат етіп қойылды. [1]
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізілді.
Себебі, бұл салалардың қажеті шығындарын мемлекет қамтамасыз ете алмады.
Ал, жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың әрі қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туды. Осының салдарынан мемлекетке мемлекет меншігін пайдаланғаны
үшін заңды тұлғаларға салық салына бастады, сонымен қатар пайда көзіне де
копоративтік табыс салығы ретінде салық салынады.
Сондықтан мемлекет тек жұмыссыздарды жұмыс орындарымен қамтамасыз
етпейді, содай-ақ олардан түскен салықтық түсімдер арқылы әлуметтік-мәдени
шаралар, қорғаныс, байланыс, білім беруі денсаулық сақтау, транспорт,
табиғи ортаны қорғау сияқты мемлекеттің кезек күттірмейтін салаларын қажет
қаражзатпен қамтамасыз ету мүмкіндігі туды. Содай-ақ бұл жерде заңды
тұлғалар табыстарына салық салу біріншіден, мемлекеттің бюджет
қаражаттарының негізгі көзі, екіншіден, заңды тұлға болып табылатын ұйымдар
мен мекемелер көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылатындықтан
экономикадағы жұмыссыздар санының азаюына көмектеседі. Ал, жұмысшылар саны
артса, онда салық салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзіде артады.
Сонымен заңды тұлғаларға салық салу дегеніміз – бұл заңды, құқықтық
негізде құрылған және өзінің банктік есеп шоты бар ірі және шағын
кәсіпкерлікпен айналысатын мекемелер мен ұйымдардың пайдасына салық салуды
айтамыз.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтарды қай жағынан алсақ та экономикада
алатын орны ерекше.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ТАБЫСЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Салықтар – бұл меншік, жанұя,
тәртіп және дінмен қатар
бесінші құдай
Карл Маркс
Заңды тұлғаларға салық салудың тарихы біздің мемлекетімізде
жекешелендіру кезеңінен басталады. Себебі жекешелендіру кезеңінен бастап
мемлекетте кәсіпкерлік пайда болады.
Мемлекетте жекешелендіруді жүргізуге басты себептер болып, біріншіден
мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдарға
мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның
экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра
алады.
Жекешелендіру – мемлекеттік жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі
экономика кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарықтық
экономикасы дамыған елдерде - Ұлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та
кеңінен қолданылады. Алайда жекешелендірудің мақсаты нарықтық экономикасы
дамыған елдер мен нарықтық экономикаға түскен елдерде әр түрлі. Егер
нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке
қосымша қаржы тартуды мақсат етсе, өтпелі экономика елдерінде жеке
иеншікті құру сайманы (құралы) болып, соның негізінде бәсекелестік нарықтық
ортаны қалыптастырады. [12]
Реформалау тәжірибесі көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап
алған бағыт аралас әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы қалыптастыру –
республиканың өзіндік жағдайын, өзінің жоба құру факторын көбірек ескереді.
Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде басқа елдің өтпелі
экономикасындағы әлсіздігі мен жетістіктерін ескере отырып, экономиканың
өзіне тән жобасын құрады.
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық,
әлеуметтік, демографиялық, табиғи-шикізаттық, табиғи – климаттық және
географиялық сипаттармен.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері жекешелендіруге
жатпайды. Олар: жер және оның байлығы, су, әуе кеңістігі, өсімдік пен
жануарлар байлығы, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай
жекешелендіруге көшті. Мақсаты тезірек меншіккерлер тобын қалыптастырып,
мемлекеттегі 1993 жылы болған күрделі инфляцияны төмендету үшін бюджет
тапшылығын жою.
Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке
ғана жүктемейді, әрбір кәсіпкер мен жеке тұлғаға да мүмкіндіктер жасалады.
Бұл нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп ҒТП ( ғылыми техникалық
прогресс) талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін
қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы
басты міндеттердің бірі кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша
шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерлікке бөлеміз. Кәсіпкерлік
субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісі - әр түрлі
экономикалық қызметке қатысатындар; жеке тұлғалар (жеке индивидтер) және
жалпы экономикалық мүдделер мен келісімшарт міндеттемелерімен біріктірілген
адамдар тобы жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив,
акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айтамыз. [12]
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың діңгекті нәрсесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А. Маршалл бойынша, кәсіпкер – экономикалық процесті
жеделдетуші. [13]
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Қазақстан Республикасы біртіндеп нарықтық қатынастарға көшу барысында
мемлекеттің атқаратын экономикалық қызметі және оған әсер ететін әдістері
көп қырлы, мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер қолданады. Олардың бірі
салық салу жүйесін әрі тиімді, әрі қолайлы болатындай өзгерістер енгізіп,
жаңарту қажет.
Мемлекетте нарықтық жағдай ресурстардың төменділігін байқатады.
Сондықтан ұжым тұтынатын нәрсенің барлығына да төлеу қажет. Тек материал,
энергия және ірі жабдықтарға ғана емес, енді кәсіпорын бұрындары тегін
немесе азғана төлем төлеген нәрселерге де: жұмыс күшіне, жер, су, пайдалы
қазбалар және басқа да ресурстарға төлейтін болды. Бұның барлығы салық
жүйесінің жетілуінің жетістіктері.
Салық жүйесі мемлекетпен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы. Салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Жоғарыда айтып кеткендей, салық жүйесі әрі тиімді, әрі қолайлы болуы
үшін экономикадағы өзгерістердің талаптарына сай болуы қажет. Сондықтан
экономиканың ең басты секторы болып табылатын заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
қызметіне салынатын салықты реттеу ең негізгі мәселе болғандықтан, заңды
тұлғаларға салынатын салық бірнеше кезеңдерден өтіп, өзгерістерге ұшырайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асыруына мүмкіндік
туғызады.
Ең алғаш ҚР-ның салық жүйесі туралы заңы 1991 жылдың 25
желтоқсанында қабылданды. Қазақстан Республикасының 1991 жылы қабылданған
ҚР-ның салық жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын
реформалаудағы күрделі істердің бірі. Осы мезгілден бастап ел
экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап
айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің өзара тепе-
теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және тағы басқалары.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі
органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті
басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен
міндеттері айқын бекітілді.
Жоғарыда айтып өткендей, 1991 жылы ең алғаш салық туралы заңымыз
қабылданды.
1995 жылға дейін ескі салық кодексінде салықтың 43 түрі қарастырылған.
Олардың 16-сы жалпы мемлекеттік, 10-ы жалпы жергілікті салықтар мен
алымдардан тұрды. Одан басқа да әр түрлі бюджетке, қорларға аударымдар
мысалы: жол қорына, кәсіпкерліктің дамуына қолдайтын қорға. Мұнда табысқа
салынатын салық ең негізгі салық түрі болды. Оның мөлшері барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін – 45% және ҚҚС бойынша - 20%.
Осы кезде салық жеңілдіктерінің саны жыл сайын артып отырған. Сонымен қатар
жеңілдіктерді берудің негізгі ережелері салықтық емес заңдарда көрініс
тапқан. [14, 31-б.]
Дегенмен өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл заңда тыс қалмаған. Қазақстан Республикасының
алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер,
кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Жиі-жиі Заңға еңгізілген өзгерістер мен түзетулер заң көлемін ұлғайтып
жіберді және оны іс-жүзінде қолдану өте қиындыққа душар етті. Одан басқа
салық заңының шикілігіне, толық жетілмеуіне байланысты салық органдарының
жұмыстарына өте керісінше әсер еткен. Сондай-ақ нарықтық экономикның
талаптарына сәйкес келмеді және кәсіпкерліктің дамуына кері әсер етуші
фактор – ауыртпашылықтарын жеңілдетуді қажет етті. Бұған 1995 жылы
қабылданған заң бойынша түрлі мемлекеттік мақсатты қорларға аударымдарды
қысқарту, сондай-ақ қолданылып жүрген салықтың санын кеміту жолымен қол
жеткізуде.
Жаңа салық заңы бұған дейін қолданылып келген 45 салық түрінің орнына
11 салық түрін айқындаған.[15, 18-б.]
Салықтық ауыртпалықты кемітудің одан да басқа әдістері қарастырылып,
сондай-ақ салық салудың халықаралық шарттарына біршама жақын корпоративтік
табыс салығын айқындау тәртібі өзгертуді қамтамасыз етеді.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы өзіндік салық жүйесінде кәсіпорындар,
ұйымдар және мекемелерге салынатын негізгі салықтардың бірі табысқа
салынатын салық болды. Оның ставкалары қызметтің салалары, нысандары және
түрлеріне байланысты әр түрлі болды:
1) төменде аталғандардан басқа кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелерге
– 45%;
2) банктерге (оның ішінде кооперативтік және коммерциялық), сақтандыру
ұйымдарына - 55%;
3) Қазақ ССР–нің территориясында совет және шетел заңды тұлғалары мен
азаматтарының қатысуымен құрылған ортақ кәсіпорындарға, егер жарғылық қорда
шетел қатысушысының үлесі 30%-дан асатын болса- 30%, егер жарғылық қорда
шетел қатысушысының үлесі 30%-ға тең немесе одан да аз болса - 45%;
4) тұтыну қоғамдарына, олардың кеңестеріне, кәсіпорындарына, тұтыну
бірлестіктерінің ұйымдары мен мекемелеріне - 20%;
5) қоғамдық ұйымдар, олардың кәсіпорындары мен ұйымдарына, сонымен
қатар діни ұйымдарға - 35%;
6) өндірістік кооперативтерге - 45%;
7) совхоздар мен колхоздарға - 10%;
8) тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарына - 15%;
9) коммуналдық шаруашылық кәсіпорындарына - 20%;
10) коммуналдық меншікке жататын жергілікті кәсіпорындарға - 45% - дан
аспайтын.
Осылайша, сол кездегі қолданыстағы салық жүйесінде табысқа салынатын
салықтың 7 түрлі, ал бірлестіктер мен ұйымдарға 11 түрлі ставка бар еді.
Салық жеңілдіктерінің саны 37 болатын.
1991жылдың 28-маусымындағы өзгерістер бойынша табысқа салынатын
салықтың негізгі ставкасы 45%-дан 35%-ға , 1992 жылдың 30-маусымындағы
өзгерістер бойынша 35%-дан 25%-ға төмендеді.
1991жылдың 25-желтоқсанындағы өзгерістер бойынша коммерциялық банктер
мен сақтандыру мекемелері үшін табысқа салынатын салықтың ставкасы 55%-дан
45%-ға дейін төмендеді және табысқа салынатын салықтың қосымша ставкалары
енгізілді:
11) қор биржалары және брокерлік конторалар фирмалар үшін - 55%;
12) делдалдық және коммерциялық қызметпен айналысатын кәсіпорындар
үшін - 55%. [15, 12-14б.]
Заңды тұлғалардың табысына салынатын корпоративті табыс салығы тікелей
салық болып табылғандықтан, бұл салық түрі заңды тұлғалардың
мүмкіндіктерінің құнына қарай (жер, құрылыс) салынады. Яғни кәсіпорын
пайдасының көлеміне қарай салынады. Сондықтан нарықтық экономикаға көшу
кезінде ірі кәсіпорындар үшін 1995 жылы қабылданған салық заңы кері әсер
етті. Себебі, сол кезде көп кәсіпорындар нарықтық жағдайға тез бейімделуі
үшін дайын болмады. Бұл олардың сол кезде салық төлеулерінен
жалтаруларынан, содай-ақ көп кәсіпорындардың жабылып, тоқтап қалуынан
көрініс тапты. Осы себептерге байланысты 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап
салық кодексіне бірқатар өзгерістер мен түзетулер еңгізілді. Онда заңды
тұлғалаларға қатысты жылдық жиынтық табысты реттеу тетігіне түзетулер
еңгізілді. Бірақ қанша түзетулер еңгізілгенімен салықтың ауыртпашылығы
заңды тұлғаларға әсерін тигізді. Көптеген кәсіпорындарда болашақта дамуы
үшін жаңа технологиялармен жабдықталу қажеттілігін; өндірісті кеңейту
мәселесін, жұмыссыздықтың қарқынды өсуінен; тоқтап қалған кәсіпорындарды
іске қосу мәселесін; ауыл өндірісіне бет бұру мәселелерін шешу үшін салық
кодексін шетел мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйене отырып, жаңадан салық
кодексін қабалдауды талап етті. Мысалы: Қытай мемлекетінде жаңадан құрылған
кәсіпорындарға он жылға дейінгі мерзімге дейін салық салынбайды, содай-ақ
көптеген мемлекеттерде салық ставкалары біздің мемлекетке қарағанда төмен
және өздерінің отандық кәсіпкерлері үшін көптеген жеңілдіктер бар.
Сондықтан 2001 жылдың 12-ші маусымында №209-II жарлығына сәйкес жаңа салық
заңы қабылданды. Бұл кодексте көптеген салықтардың ставкалары төмендетілді.
[15, 35-б.]
Кодекстің ең басты ерекшелігі, бұрынғы салыққа қатысты заңдылық
актілер тұтастай бір жүйеге келтірілді. Бұрын үш заң болса, енді ол жалғыз.
Жалпы бөлімінде салықтардың түрлері жөнінде нақты мағлұматтар қамтылған.
Ерекше бөлімінде қандай саладан қанша мөлшерде салық алынатындығы. Ал
салықты жекешелендіру бөлімінде қылмыстық, әкімшілік кодексінде қамтылған
салық төлеуге қатысты жауапкершілік мәселелері, салық жүйесіне қатысты
заңды бұзған жағдайда қолданылатын шаралар қамтылды. Бұлардан басқа да
келесідей өзгертулер енгізілді:
а) салықтың салмағы азайтылды. Әсіресе жағдайы нашар ауылшаруашылығы
саласында патент арқылы жұмыс істеу еңгізілді және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу саласына салық та азайтылды;
ә) кәсіпкерлікке қатысты қосылған құн салығы мен әлеуметтік салықтың
ставкалары төмендетілді;
б) кәсіпкерлерді жиі тексеруге тосқауыл қойылып, тексеру мерзімдері
реттелді;
в) заңды тұлғалар үшін патент негізінде салық салу режимі оңайлатылды;
г) табыс салығын төлеу мерзімдері өзгертілді. [15, 41-43б.]
Сонымен бұл бөлімді қорытындылай келе, салық заңдарын дайындау, оны
қалыптастыру кез-келген мемлекетте болатын күрделі процесс деп айтуымызға
болады. Өйткені, онда қоғамның барлық тобының мүддесін тепе-тең жағдайда
қалыптастыру талап етіледі.
Осыған қарап, мемлекет экономиканың әртүрлі салаларына салық салуды
жетілдіру бағытында үлкен жұмыс жасағанын айтуға болады. Мәселен, аграрлық
секторға, шағын бизнеске, әлеуметтік салаға, коммерциялық емес ұйымдарға
және шикізат секторына салық салу режимі айтарлықтай жеңілдетілді, қазір
олардың салық жүктемесінің деңгейі барынша қолайлы. [16, 32-б.]
Ел экономикасында тұрақтылық орнаған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджетке көп үлес қосатын ірі
кәсіпорындарға салынатын салықты жетілдіруде мемлекетімізде салық жүйесінің
даму тарихынан көріп, салық жүйесінің әрі қарай дамуы сөзсіз екендігін
байқатты.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде, ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтың тиімділігін арттыру болып табылады. [1]
Заңнамада енгізіліп тыратын жеңілдіктердің барлығы өндірістерді дамыту
еңбекпен қамтуды ұлғайтуға, зейнетақы жинақтаушыларының көлемін арттыруға,
ілеспе салаларды дамытуды ынталандыруға зор мүмкіндік береді. Ал ең
бастысы, түптеп келгенде – бұл бюджетке түсетін түсімдерді арттырады,
халықтың әл-ауқатын жақсартуға елеулі әсер етеді және еліміздің
экономикасының тұрақты өсуін қамтамасыз ететін болады.
Табысқа салынатын салық – салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салынатын салық. Қазақстанда 2002 жылға дейін
салық заңнамасында корпорациялық табыс салығы табысқа салынатын салық
ретінде қарастырылып келді. Көптеген мемлекеттерде заңды тұлғалардың
табысына салынатын салық компанияның таза пайдасынан үйлесімді салық
ставкасымен алынады. Салық салынатын таза пайда жалпы түсім мен өндіріс
процесі барысында жұмсалған шығындар арсындағы айырма негізінде анықталады.
Ал компанияның пайдасы бөлінетін және бөлінбейтін пайда деген екі бөліктен
тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз алдына мынадай түрлерге
топталады: [17, 45-46б.]
1. Классикалық жүйе, компанияның бөлінетін пайдасына корпорациялық
және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен Бельгия, Люксембург
елдерінде кеңінен таралған.
2. Компания деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады:
- әр түрлі ставкалар негізінде, әсіресе бөлінетін пайдаға салық
төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе Португалия, Австрия елдерінде
қолданылады;
- бөлінетін пайданы салық салудан ішінара босату негізінде. Бұл жүйе
Ирландия, Финляндия елдерінде қолданылады.
3. Акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады:
- корпорациялық табыстан ұсталған-ұсталмағанына қарамастан,
дивидендтерді салықтан ішінара босату;
- салық несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа
қосылып есептеледі.
4. Бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде
жүргізіледі:
- компания ( Греция, Норвегия );
- акционерлер (Финляндия, Дания).
Табысқа салық салу барысында компаниялар резидент және резидент емес
болып бөлінеді. Шет елдік заңды тұлғаларға табысқа салынатын салықты
салғанда олардың резидент немесе резидент емес екенін анықтау. Резидент
заңды тұлға деп Қазақстан Республикасының территориясында бір жыл ішінде
183 күннен артық мерзім болатын тұлға танылады. Ал резидент емес заңды
тұлға деп бір жыл ішінде 1 күннен 182 күн аралығында Қазақстан аумағында
болатын тұлға танылады. [3]
Корпорациялардың пайдасына салық салудың импутациялық жүйесі –
корпорациялардың пайдасына қос салық салынуды жою мақсатымен енгізілген.
Бельгияда, Ұлыбританияда, Данияда, Ирландияда, Италияда және Францияда
қолданылады.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығы салықтардың
ішіндегі ең күрделісі және салық сомасы жағынан ең ауқымдысы. Корпорациялық
табыс салығы 2008 жылғы бюджет түсімдерінің 32,5 пайызын құрайды. [18]
Салық кодексі қабылданған кезеңге дейін салықтың бұл түрі заңды
тұлғалардың табыстарынан алынатын табыс салығы деп аталды. Кейіннен атауы
өзгеріп, қысқартылып, халықаралық стандартқа сәйкес корпорациялық табыс
салығы деп аталынды.
Корпорациялық табыс салығын арнаулы салық режимін қолданатындарды
қоспағанда, салық салу объектілері бар заңды тұлғалар төлейді. Заңды
тұлғалар екі топқа бөлінеді:
- коммерциялық ұйымдар;
- коммерциялық емес ұйымдар.
Коммерциялық ұйымдар дегеніміз – белгілі бір табыс көзі бар заңды
тұлғалар. Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым
деп аталады.
Заңды тұлғалардың табыстарына тікелей салынатын ең негізгі салық
корпорациялық табыс салығы болып есептеледі.
Корпоративті табыс салығына жергілікті бюджеттің түсімдеріне барлық
салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрайды. [19, 55-б]
Корпоративті табыс салығы арқылы мемлекет заңды тұлғалардың қызметін,
яғни кәсіпорындар қызметін сырттай бақылап отырады.
Кез-келген нарықтық экономикасы дамыған елді алсақ, олардың қаржы көзі
салық жүйесінің дамығандығын білдіреді. Сонымен бірге салық жүйесін дамыту
кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатында жүргізіледі.
Сонымен заңды тұлғалардан түсетін салықтық түсімдер мен заңды
тұлғаларға салық салу жүйесі келесі мәселелерді шешуде негізгі құрал болып
табылады: [20]
а) экономиканың басты секторын ынталандыруда, бақылауда, реттеуде
негізгі құрал;
ә) бюджет қоржынын толтырудың басты көзі;
б) халықаралық сауда қарым-қатынастарын реттеу;
в) Қазақстан Республикасындағы резидент емес заңды тұлғалардың
қызметтеріне бақылау жүргізуді жүзеге асырады;
г) монополист заңды тұлғалар бағасын бақылап, реттеп отыруда негізгі
күш;
д) жер және оның қойнауын пайдалануда қызығушылық білдіретін резидент,
резидент емес заңды тұлғаларға жер кодексін қалыптастыру мен салық
кодексіндегі жер салығының дамуына ықпал етеді.
Сонымен, салықтың даму тарихы тәуелсіздік алғаннан бері дамып, аз
уақыттың ішінде көптеген кезеңдерден өтіп, өзгерістер енгізіліп, дамуда.
Бірақ, осы өзгерістерден соң салық жүйесі қоғам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні, мағынасы, қажеттілігі
6
1.2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің дамуындағы заңды тұлғалардың
табысына салынатын салықтың қалыптасуы, даму кезеңдері 15
1.3 Кейбір дамыған шет елдеріндегі корпоративтік табыс салығының қызмет ету
тәжірибесі
23
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН
ТАЛДАУ 33
2.1 Корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі есептеу тәртібі
33
2.2 Қазіргі кезеңдегі корпоративтік табыс салығының алыну механизмін талдау
(Шымкент қаласы бойынша Салық Департаментінің іс-тәжірибесінде)39
2.3 Жаңа Салық кодексіне сәйкес корпоративтік табыс салығындағы
өзгерістерді сараптау
55
3. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
62
ҚОРЫТЫНДЫ
78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
82
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Мемлекеттің қолындағы басты экономикалық тетік – бұл салықтар, - деп
Уильям Петти айтқандай, Қазақстан Республикасының дамуының әрбір жаңа
кезеңінде салықтық түсімдер мемлекеттік бюджеттің қалыптасуының негізгі
көзі ретінде экономикалық және әлеуметтік гүлдену жолында айтарлықтай
маңызды рольге ие.
Еліміз өтпелі экономиканың барлық қиындықтарын жеңіп, экономиканың
диверсификациясына бағытталған индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге
асыруға кірісті. Бұл міндеттердің жүзеге асырылуындағы басты бағыт әлемдік
экономиканың талаптарына сәйкес өз экономикамыздың қарқынды дамуы болып
табылады.
Ел Президентінің 1997 жылғы Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты Қазақстан
халқына Жолдауында Мемлекет басшысы Үкімет алдында қазақстандықтардың өмір
сүру сапасының өсуіне және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталған
бірқатар маңызды стратегиялық міндеттерді қойды.[1]
Мемлекет экономикасында жаңа қағидаттық кезең басталды - бұл өсудің
сапалық сипаттамаларын қамтамасыз ету. Атап айтқанда, дағдарыс жағдайында
экономиканың тұрақтылығы, өндіруші және сонымен қатар өңдеуші салалардың
теңгерімді дамуы, инфрақұрылымның тиімділігі. Бәрінен бұрын, бұл - әр
адамның өмір сүру сапасы.
Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларына сәйкес еліміздің
Үкіметі әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарларын барынша азайту,
отандық экономиканы ықтимал сыртқы тәуекелдерден қорғаудың алдын алу
шараларын дайындау жөніндегі іс-әрекеттерді қолға алуда.
Қойылған міндеттерді шешу мақсатында еліміздің басты экономикалық
ведомстволарының бірі және бюджеттің атқарылуы бойынша уәкілетті орган
болып табылатын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі ең алдымен салық
салу, кеден ісі, бюджеттің атқарылуы саласындағы мемлекеттік саясатты іске
асыруды, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік саласында
мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекетіміздің дамуының қазіргі кезеңінде салық жүйесі қолайлы және
өзгеріп жатқан әлеуметтік-саяси қажеттіліктерге оңай икемделетін болуы
шарт. Салық жүйесі салықтардың, салық механизмдерінің және салық салу
органдарының жиынтығын құрайды. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі
экономикалық реттеуші тетіктердің едәуір маңыздысы, экономиканы мемлекеттік
реттеудің қаржы-несиелік механизмінің негізі болып есептеледі. Салық салу
жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылғандығынан, бүкіл халық шаруашылығының
соншалықты тиімді жұмыс істеуі байланысты болады.
Ғаламдық дағдарыстың әсерінен 2008 жылы әлемдік экономикалық
конъюнктураның күрт нашарлауын ескере отырып, Мемлекет басшысы еліміздің
әлеуметтік-экономикалық дамуы мәселелерін айрықша назарға алды.
Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсатыдеп аталатын Қазақстан халқына арналған
жыл сайынғы Жолдауында: Салық жүйесін Қазақстанның дамуының жаңа кезеңіне
сәйкестендіру қажет деген болатын [2]. Жолдаудың негізгі арқауы әлемдік
экономикалық дағдарыстың зардаптарына қарсы тұру әрекеті болатын. Сол
себепті өткен жыл бойы елде салықтық реформа жүргізілді және жаңа Салық
кодексі қабылданды. Бұл экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырушы күшіне айналды.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып
өзгеріп, Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес толығымен республикалық
бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау
мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет
жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні – олар
шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін
көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да
тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен
қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып
табылады.
Осы орайда, салық жүйесіндегі тікелей салыққа жататын корпоративтік
табыс салығының қызметіне арқау болған диплом жұмысына келетін болсақ,
диплом жұмысының мақсаты - мемлекетке төленуі тиіс міндетті төлемдер мен
түсімдердің теориялық негізін ашу, оның ішінде корпоративтік табыс
салығының алыну механизмін, осы салық түрін салудың ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жұмысында келесідей міндеттер қойылды:
- корпоративтік табыс салығының әлеуметтік-экономикалық ролін
айқындау;
- корпоративтік табыс салығының бюджеттің кіріс бөлігіндегі орнын
анықтау;
- корпоративтік табыс салығын салудың механизмін және оны жетілдірудің
жолдарын қарастыру;
- корпоративтік табыс салығының соңғы жылдардағы көрсеткіштеріне
тоқталу;
- корпоративтік табыс салығын мемлекеттік реттеудің маңыздылығын
сипаттау.
Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымында корпоративтік
табыс салығының үлес салмағы едәуір көп, сондықтан да салықтық түсімдердің
мемлекеттегі экономикалық, әлеуметтік, саяси ролінің маңыздылығын,
салықтардың ұлттық экономикамен қатар, халықаралық интеграциялық үрдістерді
де мемлекеттік реттеудің басты құралдарының бірі екендігін ескерсек, бұл
салық түрінің қазіргі жағдайын зерттеу, оның алыну механизмін жетілдірудің
жаңа ғылыми түрде негізделген жолдарын іздеу объективті қажеттілік екендігі
даусыз. Таңдалған тақырыптың өзектілігі де осында.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттелу дәрежесі: таңдалған тақырып бұл
уақытқа дейін Қазақстандық ғалымдармен толық зерттеліп бітпеген, зерттелу
дәрежесі орташа.
Зерттеу жұмысының объектісі – АСЫЛ ЖШС-нің бюджетке төлеуге міндетті
салықтары мен міндетті төлемдері, оның ішінде корпоративтік табыс салығы.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде заңды тұлғаларға салық салу
барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми – әдістемелік негізін ҚР-ның Салық кодексі,
ҚР-ның Азаматтық кодексі, ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілері, мерзімдік
басылымдардардағы ақпарат материалдары, шетелдік және отандық экономистер
мен ғалымдардың еңбектері және экономикалық әдебиеттер құрайды.
Жұмыс құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 10 кесте келтірілген. Жұмыстың көлемі
84 бет. Қолданылған әдебиеттер тізімі 54 атаудан тұрады.
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні, мағынасы, қажеттілігі
Салықтар – төлеушілер үшін
құлдықтың емес, бостандықтың белгісі
(А.Смит)
Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Салықтар мемлекеттің саяси және
экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады. Олар
тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда
болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан
пайда болды. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Қазақстан Республикасында қолданыстағы салықтық заңнамаға сәйкес
қазіргі кезде салықтар, салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдер түрлері
төмендегідей: [3]
I. Cалықтар:
- Корпоративтік табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Қосылған құн салығы;
- Акциздер;
- Экспортқа рента салығы;
- Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
- Әлеуметтік салық;
- Көлік құралы салығы;
- Жер салығы;
- Мүлік салығы;
- Ойын бизнесі салығы;
- Тіркелген салық;
- Бірыңғай жер салығы.
II. Бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:
- Мемлекеттік баж
Алымдар:
- Тіркеу алымдары;
- Автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін
алым;
- Аукционнан алынатын алым;
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- Телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым;
Төлемдер түрлері мыналар:
- Жер учаскесін пайдаланғаны үшін;
- Үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;
- Қоршаған ортаға эмиссия үшін;
- Жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;
- Орманды пайдаланғаны үшін;
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;
- Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
- Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ
ұялы байланысты бергені үшін;
- Кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
- Сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар
қолданылады.
Салықтың, бюджетке төленетін басқа да мiндеттi төлемдердiң сомасы
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiнде және республикалық бюджет
туралы заңда айқындалған тәртіппен тиiстi бюджеттердiң кiрiстерiне түседi.
Жалпы салықтардың ішінде заңды тұлғаларға салынатын салықтардың мәніне
тоқталайық. Қай салық түрі болмасын оның экономикада алатын орны өте зор.
Өйткені ол республикамызды қаржыландыруға және бюджет қоржынын толтыруға
үлес қосады.
Ел экономикасында тұрақтылық дамыған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджет қоржынын толтыруға неғұрлым көп
үлес қосатын ірі кәсіпкерлерге салынатын салықтардың қазіргі уақыттағы ролі
өте зор. Бұл ірі кәсіпорындар заңды тұлғалар болып табылады және олардың ең
негізгісі салықтары болып саналады. Бұл салықтардың мәнін түсіну үшін оның
қызметін, даму кезеңдерін, негізгі мәселелерін, экономикалық ролін зерттеу
керек.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып
өзгеріп, Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес толығымен республикалық
бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау
мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет
жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні – олар
шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін
көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да
тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен
қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып
табылады.
Тікелей салықтардың қатарына жататын салықтардың ішіндегі ең негізгі
салық – заңды тұлғалардың табыстарына салынатын корпоративтік табыс салығы
болып табылады.
Корпоративтік табыс салығы дегеніміз – заңды тұлғалардың табысына
салынатын жалпымемлекеттік тікелей салық. Корпоративтік табыс салығының
мәні басқа да салықтар сияқты оның элеметтерінде сипатталады. Бұл салықтың
негізгі элеметтері – субъектісі мен объектісі болып табылады. Корпоративтік
табыс салығының субъектісі болып, заң бойынша салықты төлеу міндеті
жүктелген заңды тұлға табылады. [4]
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетіндегі корпоративтік табыс
салығының алатын үлес салмағы ең жоғары. [5] Қазақстан Республикасының
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы заңына
сәйкес корпоративтік табыс салығын төлеушілерге:
Мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент
заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты
мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден
табыстар алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады.
Ал салық объектісі болып заң бойынша салықты төлеу міндеті жүктелген
заңды тұлғаның таза табысы – корпоративтік табыс салығы салынатын
объектілер болып табылады.
Корпоративтік табыс салығын салу объектілері мыналар болып табылады:
1) салық салынатын табыс;
2) төлем көзінен салық салынатын табыс;
3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес алынатын
шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы осы тұлғаның Қазақстан
Республикасында және одан тысқары жерлерде салық кезеңінің ішінде алуына
жататын (алынған) табыстарынан тұрады.
Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы резидент емес
заңды тұлғаның тұрақты мекемесі Қазақстан Республикасынан тысқары
жерлердегі көздерден, оның ішінде қызметшілер немесе басқа да жалданған
персонал арқылы алған табыстардан, резидент емес заңды тұлғаның басқа
мемлекеттердегі құрылымдық бөлімшелерінің табыстарын қоса алғанда,
Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асырудан алатын осы резидент емес
заңды тұлғаның Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемесі арқылы жүзеге
асырылатын қызметіне ұқсас немесе біртектес табыстардан,т.с.с табыстардан
тұрады. [6]
Салықтар, оның ішінде корпоративтік табыс салығы – мемлекет қаржысының
тұрақты қайнар көзі. Корпоративтік табыс салығының экономикалық мәні
мынада:
- біріншіден, корпоративтік табыс салығы шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастарын
көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді. [7]
Корпоративтік табыс салығын материалдық тұрғыдан алғанда – бұл салық
төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке
беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыдан
материалдық құндылық болып саналады). Материалдық белгісі – салық төлеуші
белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі. Материалдық салықтық
қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені олар ақша қаражаттарының алық
төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді.
Экономикалық категория ретінде корпоративтік табыс салығы – салық
төлеушіден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы.
Құқықтық тұрғыдан корпоративтік табыс салығы – мемлекеттік бекітілім,
яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді)
көздейтін міндеттеме. [8, 40б.]
Сонымен, корпоративтік табыс салығының мағынасы мынадай: материалдық
категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса; экономикалық
категория ретінде – мемлекеттің табысы; заңдық категория жағынан – заң
жүзінде бекітілген міндеттеме.
Корпоративтік табыс салығының қажеттілігі келесідей экономикалық
белгілерінен көрініс табады: [9, 35-41б.]
- мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- ақшалай нысанда төленеді;
- қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- баламасыз сипатта болады;
- салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырсақ.
1. Корпоративтік табыс салығы - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық
өнімді бөледі. Мемлекетті аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын
өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы
қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы
мемлекет салықты, әсіресе корпоративтік табыс салығын белгілеу және өндіріп
алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі
сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта
болады.
2. Корпоративтік табыс салығы – ақшалай нысанда төленеді. Кезінде ол
натуралдық нысанда да төленген. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында
жиналған өнімнің бір бөлігін салық ретінде төлеп отырған. Дегенмен, Салық
кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Корпоративтік табыс салығы - қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытты ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке.
1.Корпоративтік табыс салығы – баламасыз сипатта болады. Салық құнның
ақшалай нысанында бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы
тауар түрінде болса да қозғалыс болмайды. Толығырақ айтқанда, салық қандай
да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни
ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
2.Корпоративтік табыс салығын төлеген кезде меншік нысандары
айқындалады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына
немесе материалдық құндылықтарға жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
3.Корпоративтік табыс салығы – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Корпоративтік табыс салығын белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда
болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады: салық жеке түрде емес,
нормативтік-құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
есептеледі. Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі
төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар
жылына бір рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Сонымен қатар, корпоративтік табыс салығының құқықтық бірнеше
белгілері бар, атап айтқанда: [10, 57-63б.]
Корпоративтік табыс салығының мемлекет немесе уәкілеттік берілген
мемлекеттік орган белгілейді;
Корпоративтік табыс салығы құқықтық нысанда жүзеге асады;
Корпоративтік табыс салығы мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып
табылады;
Корпоративтік табыс салығын белгілеу арқылы салық міндеттемесі
туындайды;
Корпоративтік табыс салығы мәжбүрлеме сипатта болады;
Корпоративтік табыс салығын төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта
жүзеге асырылады.
1.Корпоративтік табыс салығын тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық мемлекеттің белгіленімі болғандықтан, осы белгісі арқылы ол басқа да
міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан, көптеген мемлекеттің салық
заңдылықтарында салықты былайша қарастырылады:
- Біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
- Екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
- Үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту және
енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің салық қызметін жүзеге
асырудағы негізгі әдісі болып нормативтік актілерді шығару табылады.
Салықты құқықтық негізі ретінде мемлекет шығарған нормативтік акт
қабылданады. Салықтың элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық
актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Ол ұлт
(халық, қоғам, азамат) және мемлекеттің арасындағы еркін түрде келісілген
келісімнен пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық
төлеушілермен келісімге, яғни олардың белгілі бір топтарымен немесе
өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде салықтық
суверенитет жүзеге асырылады. Салықтық суверенитет (егемендік) –
мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез-келген мөлшерде
өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге
асыруға құқы бар.
4. Корпоративтік табыс салығын белгілеу арқылы салық міндеттемесі
туындайды. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және
заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде салық міндеттемесіне былайша түсінік берілген: Салық төлеушінің
салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық
міндеттемесі деп танылады, оған cәйкес салық төлеуші салық органына
тіркеуге тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты
объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде
табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті.[6]
1. Корпоративтік табыс салығы мәжбүрлеме сипатта болады. Ол үш кезеңде
анықталады: [11, 544б.]
-Бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
-Екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
-Үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
2. Корпоративтік табыс салығын төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық
сипатта жүзеге асырылады. Бір жағынан алғанда, салықтарды салық
төлеушілерден еркінен тыс өндіріп алады, ал екінші жағынан алғанда
мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде
мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кететін тағы бір жайт, салық салық
төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері
үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды. Салықтың жиналатын орындары:
- қаржы нарықтарында;
- сатушы мен сатып алушылардан;
- үй шаруашылығынан;
- табыс, шығыс көздерінен;
Корпоративтік табыс салығының негізінен мәні оны реттеудің
тетіктеріне де байланысты болады. Олар: салық түрлері, салық ставкалары,
салық жеңілдіктері, салық салу әдістері. Реттеу тетіктері өз кезегінде
төмендегідей салықты төлеуден қашу себептерінің алдын алады: елеулі салық
ауыртпалығы (салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық өнімге
қатынасы ретінде анықталатын көрсеткіш), салық заңының айқынсыздығы,
субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы,
салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер.
Корпоративтік табыс салығының мәні – кәсіпорында өндіріс көлемін
ұлғайтуда және оның материалдық-техникалық жабдықтарын жақсартуға
ынталандыруында. Ал, мемлекет үшін оның экономикалық мәні зор. Себебі, біз
қазір БСҰ-ға кіру үшін бәсекегі түсе алатындай жаңа технология мен
өндірілген сапалы өнім шығаруға ұмтылудамыз. Сонымен қатар мемлекеттің
экономикалық жағдайы дамығанмемлекеттердің қатарына қосылуға әсер етеді.
Дамыған мемлекеттерге келетін болсақ, онда экспорт импорттан
жоғары. Егер біздің мемлекетте импорт азайса, онда бюджет шығыны да азаяды.
Бұл жерде отандық өндірістің бағасы шетелдік өндіріс бағасынан төмен екенін
білдіреді және бұл өзімізге белгілі жағдай.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясындағы болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың
тиімділігін арттыру. Сондықтан экспорттаушы және ішкі нарыққа өнім
шығаратын ірі немесе орташа кәсіпорындардың қызметіне әсер ететін салықтың
фискалды және реттеуші қызметін корпоративтік табыс салығын салуда
тиәмділігін арттыру үшін салықтың осы екі қызметін қолданамыз. Бірінші
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Яғни фискалдық қызметі кәсіпорынның табысы
ұлғайған сайын мемлекет бюджетіне қаражаттың көп түсуін қадағалайды.
Ал, екінші қызметі арқылы ҒТП-ті көтермелеуде қолдану тиімді. Содай-
ақ, бұл қызметтің мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Ол үшін салық
жеңілдіктерін салық салу әдістерін, салық ставкаларын реттеуді жүзеге
асырады.
Салықтың фискалды және реттеу қызметтерін болашақта болсын, қазіргі
уақытта болсын, кәсіпорын қызметін жоғарылатуда қолданудың мәні бар.
2001 жылы ҚР-да шағын кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркелген. Бұл
елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны ¼-ін құрайды. Шағын кәсіпорындар
саны 500мыңға дейін, ал оларда жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен
қамтылғанын 40%-ға жеткізуді жақында міндетті мақсат етіп қойылды. [1]
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізілді.
Себебі, бұл салалардың қажеті шығындарын мемлекет қамтамасыз ете алмады.
Ал, жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың әрі қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туды. Осының салдарынан мемлекетке мемлекет меншігін пайдаланғаны
үшін заңды тұлғаларға салық салына бастады, сонымен қатар пайда көзіне де
копоративтік табыс салығы ретінде салық салынады.
Сондықтан мемлекет тек жұмыссыздарды жұмыс орындарымен қамтамасыз
етпейді, содай-ақ олардан түскен салықтық түсімдер арқылы әлуметтік-мәдени
шаралар, қорғаныс, байланыс, білім беруі денсаулық сақтау, транспорт,
табиғи ортаны қорғау сияқты мемлекеттің кезек күттірмейтін салаларын қажет
қаражзатпен қамтамасыз ету мүмкіндігі туды. Содай-ақ бұл жерде заңды
тұлғалар табыстарына салық салу біріншіден, мемлекеттің бюджет
қаражаттарының негізгі көзі, екіншіден, заңды тұлға болып табылатын ұйымдар
мен мекемелер көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылатындықтан
экономикадағы жұмыссыздар санының азаюына көмектеседі. Ал, жұмысшылар саны
артса, онда салық салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзіде артады.
Сонымен заңды тұлғаларға салық салу дегеніміз – бұл заңды, құқықтық
негізде құрылған және өзінің банктік есеп шоты бар ірі және шағын
кәсіпкерлікпен айналысатын мекемелер мен ұйымдардың пайдасына салық салуды
айтамыз.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтарды қай жағынан алсақ та экономикада
алатын орны ерекше.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ТАБЫСЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Салықтар – бұл меншік, жанұя,
тәртіп және дінмен қатар
бесінші құдай
Карл Маркс
Заңды тұлғаларға салық салудың тарихы біздің мемлекетімізде
жекешелендіру кезеңінен басталады. Себебі жекешелендіру кезеңінен бастап
мемлекетте кәсіпкерлік пайда болады.
Мемлекетте жекешелендіруді жүргізуге басты себептер болып, біріншіден
мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдарға
мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның
экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра
алады.
Жекешелендіру – мемлекеттік жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі
экономика кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарықтық
экономикасы дамыған елдерде - Ұлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та
кеңінен қолданылады. Алайда жекешелендірудің мақсаты нарықтық экономикасы
дамыған елдер мен нарықтық экономикаға түскен елдерде әр түрлі. Егер
нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке
қосымша қаржы тартуды мақсат етсе, өтпелі экономика елдерінде жеке
иеншікті құру сайманы (құралы) болып, соның негізінде бәсекелестік нарықтық
ортаны қалыптастырады. [12]
Реформалау тәжірибесі көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап
алған бағыт аралас әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы қалыптастыру –
республиканың өзіндік жағдайын, өзінің жоба құру факторын көбірек ескереді.
Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде басқа елдің өтпелі
экономикасындағы әлсіздігі мен жетістіктерін ескере отырып, экономиканың
өзіне тән жобасын құрады.
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық,
әлеуметтік, демографиялық, табиғи-шикізаттық, табиғи – климаттық және
географиялық сипаттармен.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері жекешелендіруге
жатпайды. Олар: жер және оның байлығы, су, әуе кеңістігі, өсімдік пен
жануарлар байлығы, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай
жекешелендіруге көшті. Мақсаты тезірек меншіккерлер тобын қалыптастырып,
мемлекеттегі 1993 жылы болған күрделі инфляцияны төмендету үшін бюджет
тапшылығын жою.
Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке
ғана жүктемейді, әрбір кәсіпкер мен жеке тұлғаға да мүмкіндіктер жасалады.
Бұл нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп ҒТП ( ғылыми техникалық
прогресс) талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін
қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы
басты міндеттердің бірі кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша
шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерлікке бөлеміз. Кәсіпкерлік
субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісі - әр түрлі
экономикалық қызметке қатысатындар; жеке тұлғалар (жеке индивидтер) және
жалпы экономикалық мүдделер мен келісімшарт міндеттемелерімен біріктірілген
адамдар тобы жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив,
акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айтамыз. [12]
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың діңгекті нәрсесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А. Маршалл бойынша, кәсіпкер – экономикалық процесті
жеделдетуші. [13]
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Қазақстан Республикасы біртіндеп нарықтық қатынастарға көшу барысында
мемлекеттің атқаратын экономикалық қызметі және оған әсер ететін әдістері
көп қырлы, мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер қолданады. Олардың бірі
салық салу жүйесін әрі тиімді, әрі қолайлы болатындай өзгерістер енгізіп,
жаңарту қажет.
Мемлекетте нарықтық жағдай ресурстардың төменділігін байқатады.
Сондықтан ұжым тұтынатын нәрсенің барлығына да төлеу қажет. Тек материал,
энергия және ірі жабдықтарға ғана емес, енді кәсіпорын бұрындары тегін
немесе азғана төлем төлеген нәрселерге де: жұмыс күшіне, жер, су, пайдалы
қазбалар және басқа да ресурстарға төлейтін болды. Бұның барлығы салық
жүйесінің жетілуінің жетістіктері.
Салық жүйесі мемлекетпен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы. Салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Жоғарыда айтып кеткендей, салық жүйесі әрі тиімді, әрі қолайлы болуы
үшін экономикадағы өзгерістердің талаптарына сай болуы қажет. Сондықтан
экономиканың ең басты секторы болып табылатын заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
қызметіне салынатын салықты реттеу ең негізгі мәселе болғандықтан, заңды
тұлғаларға салынатын салық бірнеше кезеңдерден өтіп, өзгерістерге ұшырайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асыруына мүмкіндік
туғызады.
Ең алғаш ҚР-ның салық жүйесі туралы заңы 1991 жылдың 25
желтоқсанында қабылданды. Қазақстан Республикасының 1991 жылы қабылданған
ҚР-ның салық жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын
реформалаудағы күрделі істердің бірі. Осы мезгілден бастап ел
экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап
айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің өзара тепе-
теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы
қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және тағы басқалары.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі
органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті
басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен
міндеттері айқын бекітілді.
Жоғарыда айтып өткендей, 1991 жылы ең алғаш салық туралы заңымыз
қабылданды.
1995 жылға дейін ескі салық кодексінде салықтың 43 түрі қарастырылған.
Олардың 16-сы жалпы мемлекеттік, 10-ы жалпы жергілікті салықтар мен
алымдардан тұрды. Одан басқа да әр түрлі бюджетке, қорларға аударымдар
мысалы: жол қорына, кәсіпкерліктің дамуына қолдайтын қорға. Мұнда табысқа
салынатын салық ең негізгі салық түрі болды. Оның мөлшері барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін – 45% және ҚҚС бойынша - 20%.
Осы кезде салық жеңілдіктерінің саны жыл сайын артып отырған. Сонымен қатар
жеңілдіктерді берудің негізгі ережелері салықтық емес заңдарда көрініс
тапқан. [14, 31-б.]
Дегенмен өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл заңда тыс қалмаған. Қазақстан Республикасының
алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер,
кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Жиі-жиі Заңға еңгізілген өзгерістер мен түзетулер заң көлемін ұлғайтып
жіберді және оны іс-жүзінде қолдану өте қиындыққа душар етті. Одан басқа
салық заңының шикілігіне, толық жетілмеуіне байланысты салық органдарының
жұмыстарына өте керісінше әсер еткен. Сондай-ақ нарықтық экономикның
талаптарына сәйкес келмеді және кәсіпкерліктің дамуына кері әсер етуші
фактор – ауыртпашылықтарын жеңілдетуді қажет етті. Бұған 1995 жылы
қабылданған заң бойынша түрлі мемлекеттік мақсатты қорларға аударымдарды
қысқарту, сондай-ақ қолданылып жүрген салықтың санын кеміту жолымен қол
жеткізуде.
Жаңа салық заңы бұған дейін қолданылып келген 45 салық түрінің орнына
11 салық түрін айқындаған.[15, 18-б.]
Салықтық ауыртпалықты кемітудің одан да басқа әдістері қарастырылып,
сондай-ақ салық салудың халықаралық шарттарына біршама жақын корпоративтік
табыс салығын айқындау тәртібі өзгертуді қамтамасыз етеді.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы өзіндік салық жүйесінде кәсіпорындар,
ұйымдар және мекемелерге салынатын негізгі салықтардың бірі табысқа
салынатын салық болды. Оның ставкалары қызметтің салалары, нысандары және
түрлеріне байланысты әр түрлі болды:
1) төменде аталғандардан басқа кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелерге
– 45%;
2) банктерге (оның ішінде кооперативтік және коммерциялық), сақтандыру
ұйымдарына - 55%;
3) Қазақ ССР–нің территориясында совет және шетел заңды тұлғалары мен
азаматтарының қатысуымен құрылған ортақ кәсіпорындарға, егер жарғылық қорда
шетел қатысушысының үлесі 30%-дан асатын болса- 30%, егер жарғылық қорда
шетел қатысушысының үлесі 30%-ға тең немесе одан да аз болса - 45%;
4) тұтыну қоғамдарына, олардың кеңестеріне, кәсіпорындарына, тұтыну
бірлестіктерінің ұйымдары мен мекемелеріне - 20%;
5) қоғамдық ұйымдар, олардың кәсіпорындары мен ұйымдарына, сонымен
қатар діни ұйымдарға - 35%;
6) өндірістік кооперативтерге - 45%;
7) совхоздар мен колхоздарға - 10%;
8) тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарына - 15%;
9) коммуналдық шаруашылық кәсіпорындарына - 20%;
10) коммуналдық меншікке жататын жергілікті кәсіпорындарға - 45% - дан
аспайтын.
Осылайша, сол кездегі қолданыстағы салық жүйесінде табысқа салынатын
салықтың 7 түрлі, ал бірлестіктер мен ұйымдарға 11 түрлі ставка бар еді.
Салық жеңілдіктерінің саны 37 болатын.
1991жылдың 28-маусымындағы өзгерістер бойынша табысқа салынатын
салықтың негізгі ставкасы 45%-дан 35%-ға , 1992 жылдың 30-маусымындағы
өзгерістер бойынша 35%-дан 25%-ға төмендеді.
1991жылдың 25-желтоқсанындағы өзгерістер бойынша коммерциялық банктер
мен сақтандыру мекемелері үшін табысқа салынатын салықтың ставкасы 55%-дан
45%-ға дейін төмендеді және табысқа салынатын салықтың қосымша ставкалары
енгізілді:
11) қор биржалары және брокерлік конторалар фирмалар үшін - 55%;
12) делдалдық және коммерциялық қызметпен айналысатын кәсіпорындар
үшін - 55%. [15, 12-14б.]
Заңды тұлғалардың табысына салынатын корпоративті табыс салығы тікелей
салық болып табылғандықтан, бұл салық түрі заңды тұлғалардың
мүмкіндіктерінің құнына қарай (жер, құрылыс) салынады. Яғни кәсіпорын
пайдасының көлеміне қарай салынады. Сондықтан нарықтық экономикаға көшу
кезінде ірі кәсіпорындар үшін 1995 жылы қабылданған салық заңы кері әсер
етті. Себебі, сол кезде көп кәсіпорындар нарықтық жағдайға тез бейімделуі
үшін дайын болмады. Бұл олардың сол кезде салық төлеулерінен
жалтаруларынан, содай-ақ көп кәсіпорындардың жабылып, тоқтап қалуынан
көрініс тапты. Осы себептерге байланысты 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап
салық кодексіне бірқатар өзгерістер мен түзетулер еңгізілді. Онда заңды
тұлғалаларға қатысты жылдық жиынтық табысты реттеу тетігіне түзетулер
еңгізілді. Бірақ қанша түзетулер еңгізілгенімен салықтың ауыртпашылығы
заңды тұлғаларға әсерін тигізді. Көптеген кәсіпорындарда болашақта дамуы
үшін жаңа технологиялармен жабдықталу қажеттілігін; өндірісті кеңейту
мәселесін, жұмыссыздықтың қарқынды өсуінен; тоқтап қалған кәсіпорындарды
іске қосу мәселесін; ауыл өндірісіне бет бұру мәселелерін шешу үшін салық
кодексін шетел мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйене отырып, жаңадан салық
кодексін қабалдауды талап етті. Мысалы: Қытай мемлекетінде жаңадан құрылған
кәсіпорындарға он жылға дейінгі мерзімге дейін салық салынбайды, содай-ақ
көптеген мемлекеттерде салық ставкалары біздің мемлекетке қарағанда төмен
және өздерінің отандық кәсіпкерлері үшін көптеген жеңілдіктер бар.
Сондықтан 2001 жылдың 12-ші маусымында №209-II жарлығына сәйкес жаңа салық
заңы қабылданды. Бұл кодексте көптеген салықтардың ставкалары төмендетілді.
[15, 35-б.]
Кодекстің ең басты ерекшелігі, бұрынғы салыққа қатысты заңдылық
актілер тұтастай бір жүйеге келтірілді. Бұрын үш заң болса, енді ол жалғыз.
Жалпы бөлімінде салықтардың түрлері жөнінде нақты мағлұматтар қамтылған.
Ерекше бөлімінде қандай саладан қанша мөлшерде салық алынатындығы. Ал
салықты жекешелендіру бөлімінде қылмыстық, әкімшілік кодексінде қамтылған
салық төлеуге қатысты жауапкершілік мәселелері, салық жүйесіне қатысты
заңды бұзған жағдайда қолданылатын шаралар қамтылды. Бұлардан басқа да
келесідей өзгертулер енгізілді:
а) салықтың салмағы азайтылды. Әсіресе жағдайы нашар ауылшаруашылығы
саласында патент арқылы жұмыс істеу еңгізілді және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу саласына салық та азайтылды;
ә) кәсіпкерлікке қатысты қосылған құн салығы мен әлеуметтік салықтың
ставкалары төмендетілді;
б) кәсіпкерлерді жиі тексеруге тосқауыл қойылып, тексеру мерзімдері
реттелді;
в) заңды тұлғалар үшін патент негізінде салық салу режимі оңайлатылды;
г) табыс салығын төлеу мерзімдері өзгертілді. [15, 41-43б.]
Сонымен бұл бөлімді қорытындылай келе, салық заңдарын дайындау, оны
қалыптастыру кез-келген мемлекетте болатын күрделі процесс деп айтуымызға
болады. Өйткені, онда қоғамның барлық тобының мүддесін тепе-тең жағдайда
қалыптастыру талап етіледі.
Осыған қарап, мемлекет экономиканың әртүрлі салаларына салық салуды
жетілдіру бағытында үлкен жұмыс жасағанын айтуға болады. Мәселен, аграрлық
секторға, шағын бизнеске, әлеуметтік салаға, коммерциялық емес ұйымдарға
және шикізат секторына салық салу режимі айтарлықтай жеңілдетілді, қазір
олардың салық жүктемесінің деңгейі барынша қолайлы. [16, 32-б.]
Ел экономикасында тұрақтылық орнаған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджетке көп үлес қосатын ірі
кәсіпорындарға салынатын салықты жетілдіруде мемлекетімізде салық жүйесінің
даму тарихынан көріп, салық жүйесінің әрі қарай дамуы сөзсіз екендігін
байқатты.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде, ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтың тиімділігін арттыру болып табылады. [1]
Заңнамада енгізіліп тыратын жеңілдіктердің барлығы өндірістерді дамыту
еңбекпен қамтуды ұлғайтуға, зейнетақы жинақтаушыларының көлемін арттыруға,
ілеспе салаларды дамытуды ынталандыруға зор мүмкіндік береді. Ал ең
бастысы, түптеп келгенде – бұл бюджетке түсетін түсімдерді арттырады,
халықтың әл-ауқатын жақсартуға елеулі әсер етеді және еліміздің
экономикасының тұрақты өсуін қамтамасыз ететін болады.
Табысқа салынатын салық – салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салынатын салық. Қазақстанда 2002 жылға дейін
салық заңнамасында корпорациялық табыс салығы табысқа салынатын салық
ретінде қарастырылып келді. Көптеген мемлекеттерде заңды тұлғалардың
табысына салынатын салық компанияның таза пайдасынан үйлесімді салық
ставкасымен алынады. Салық салынатын таза пайда жалпы түсім мен өндіріс
процесі барысында жұмсалған шығындар арсындағы айырма негізінде анықталады.
Ал компанияның пайдасы бөлінетін және бөлінбейтін пайда деген екі бөліктен
тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз алдына мынадай түрлерге
топталады: [17, 45-46б.]
1. Классикалық жүйе, компанияның бөлінетін пайдасына корпорациялық
және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен Бельгия, Люксембург
елдерінде кеңінен таралған.
2. Компания деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады:
- әр түрлі ставкалар негізінде, әсіресе бөлінетін пайдаға салық
төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе Португалия, Австрия елдерінде
қолданылады;
- бөлінетін пайданы салық салудан ішінара босату негізінде. Бұл жүйе
Ирландия, Финляндия елдерінде қолданылады.
3. Акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады:
- корпорациялық табыстан ұсталған-ұсталмағанына қарамастан,
дивидендтерді салықтан ішінара босату;
- салық несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа
қосылып есептеледі.
4. Бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде
жүргізіледі:
- компания ( Греция, Норвегия );
- акционерлер (Финляндия, Дания).
Табысқа салық салу барысында компаниялар резидент және резидент емес
болып бөлінеді. Шет елдік заңды тұлғаларға табысқа салынатын салықты
салғанда олардың резидент немесе резидент емес екенін анықтау. Резидент
заңды тұлға деп Қазақстан Республикасының территориясында бір жыл ішінде
183 күннен артық мерзім болатын тұлға танылады. Ал резидент емес заңды
тұлға деп бір жыл ішінде 1 күннен 182 күн аралығында Қазақстан аумағында
болатын тұлға танылады. [3]
Корпорациялардың пайдасына салық салудың импутациялық жүйесі –
корпорациялардың пайдасына қос салық салынуды жою мақсатымен енгізілген.
Бельгияда, Ұлыбританияда, Данияда, Ирландияда, Италияда және Францияда
қолданылады.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығы салықтардың
ішіндегі ең күрделісі және салық сомасы жағынан ең ауқымдысы. Корпорациялық
табыс салығы 2008 жылғы бюджет түсімдерінің 32,5 пайызын құрайды. [18]
Салық кодексі қабылданған кезеңге дейін салықтың бұл түрі заңды
тұлғалардың табыстарынан алынатын табыс салығы деп аталды. Кейіннен атауы
өзгеріп, қысқартылып, халықаралық стандартқа сәйкес корпорациялық табыс
салығы деп аталынды.
Корпорациялық табыс салығын арнаулы салық режимін қолданатындарды
қоспағанда, салық салу объектілері бар заңды тұлғалар төлейді. Заңды
тұлғалар екі топқа бөлінеді:
- коммерциялық ұйымдар;
- коммерциялық емес ұйымдар.
Коммерциялық ұйымдар дегеніміз – белгілі бір табыс көзі бар заңды
тұлғалар. Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза
кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым
деп аталады.
Заңды тұлғалардың табыстарына тікелей салынатын ең негізгі салық
корпорациялық табыс салығы болып есептеледі.
Корпоративті табыс салығына жергілікті бюджеттің түсімдеріне барлық
салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрайды. [19, 55-б]
Корпоративті табыс салығы арқылы мемлекет заңды тұлғалардың қызметін,
яғни кәсіпорындар қызметін сырттай бақылап отырады.
Кез-келген нарықтық экономикасы дамыған елді алсақ, олардың қаржы көзі
салық жүйесінің дамығандығын білдіреді. Сонымен бірге салық жүйесін дамыту
кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатында жүргізіледі.
Сонымен заңды тұлғалардан түсетін салықтық түсімдер мен заңды
тұлғаларға салық салу жүйесі келесі мәселелерді шешуде негізгі құрал болып
табылады: [20]
а) экономиканың басты секторын ынталандыруда, бақылауда, реттеуде
негізгі құрал;
ә) бюджет қоржынын толтырудың басты көзі;
б) халықаралық сауда қарым-қатынастарын реттеу;
в) Қазақстан Республикасындағы резидент емес заңды тұлғалардың
қызметтеріне бақылау жүргізуді жүзеге асырады;
г) монополист заңды тұлғалар бағасын бақылап, реттеп отыруда негізгі
күш;
д) жер және оның қойнауын пайдалануда қызығушылық білдіретін резидент,
резидент емес заңды тұлғаларға жер кодексін қалыптастыру мен салық
кодексіндегі жер салығының дамуына ықпал етеді.
Сонымен, салықтың даму тарихы тәуелсіздік алғаннан бері дамып, аз
уақыттың ішінде көптеген кезеңдерден өтіп, өзгерістер енгізіліп, дамуда.
Бірақ, осы өзгерістерден соң салық жүйесі қоғам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz