Коммерциялық банктердің несие портфелінің сапасын басқару мен бағалау
КІРІСПЕ
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ПОРТФЕЛІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктің несие портфелін қалыптастыру және сапасын бағалау әдістері
1.2 Банктің несиелік портфелінің сапасын басқару
1.3. Несиелік тәуекелді бағалаудың шетелдік тәжірибелері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ПОРТФЕЛІНІҢ САПАСЫН БАҒАЛАУДЫ ТАЛДАУ(«СБЕРБАНК» АҚ ЕБ МАТЕРИАЛЫНДА)
2.1 «Сбербанк» АҚ ЕБ.нің ағымдағы қаржылық жағдайын талдау
2.2 «Сбербанк» АҚ ЕБ.ң несиелік тәуекелін бағалау және оны төмендету жолдары
2.3 «Сбербанк» АҚ ЕБ несие портфелінің сапасын бағалау әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ПОРТФЕЛІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктің несие портфелін қалыптастыру және сапасын бағалау әдістері
1.2 Банктің несиелік портфелінің сапасын басқару
1.3. Несиелік тәуекелді бағалаудың шетелдік тәжірибелері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ПОРТФЕЛІНІҢ САПАСЫН БАҒАЛАУДЫ ТАЛДАУ(«СБЕРБАНК» АҚ ЕБ МАТЕРИАЛЫНДА)
2.1 «Сбербанк» АҚ ЕБ.нің ағымдағы қаржылық жағдайын талдау
2.2 «Сбербанк» АҚ ЕБ.ң несиелік тәуекелін бағалау және оны төмендету жолдары
2.3 «Сбербанк» АҚ ЕБ несие портфелінің сапасын бағалау әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазірігі кезеңде Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан Халқына Жолдауында: «Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды, банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен тығыз айналысу қажет»-деді. [1]
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтердің сапасын арттыруды білдіреді.
Ұлттық банкке Президентіміз «екінші деңгейлі банктердегі жұмыс жасамайтын несиелер үлесінің деңгейін 2015 жылдың 1 қаңтарына 15%-ға, 2016 жылдың 1 қаңтарына 16%-ға дейін төмендетуді тапсырғандығы белгілі.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Нұрлы жол» Жолдауында да қаржы¬лық мәселелерге байланысты нақты тапсырма¬лар берілді. Соның ішінде қаражат елдің эконмикасы мен халықтың әл-қуатын арттыруға ғана жұмсалуы керектігі айтылды. Бүгінде бұрындары қатал түрде реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Несие қазіргі кездегі банктік жүйенің ең маңызды элементі болып табылатындықтан, оның қажеттілігі күннен күнге өсіп жатыр. Себебі, ол кәсіпорындарға, ұйымдарға және кәсіпкерлік фирмаларға тұтынушылық және инвестициялық мақсаттары үшін несие бере отырып, ел экономикасыныңда дамуына тікелей әсер етеді. Сондықтан да қазіргі кезде жақсы бизнес жобасы бар көптеген тұлғалардың, банк жүйесіндегі алдыңғы қатардағы кез келген банктен әртүрлі шартпен, әртүрлі мерзімге несие алу мүмкіндігі бар. Банктер өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді.
Сапалы несие портфелін қалыптастыру банк үшін ең негізгі мақсат болып табылады, ал банктің қарыз операцияларын басқару қызметі жетістіктерге жеткізеді.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтердің сапасын арттыруды білдіреді.
Ұлттық банкке Президентіміз «екінші деңгейлі банктердегі жұмыс жасамайтын несиелер үлесінің деңгейін 2015 жылдың 1 қаңтарына 15%-ға, 2016 жылдың 1 қаңтарына 16%-ға дейін төмендетуді тапсырғандығы белгілі.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Нұрлы жол» Жолдауында да қаржы¬лық мәселелерге байланысты нақты тапсырма¬лар берілді. Соның ішінде қаражат елдің эконмикасы мен халықтың әл-қуатын арттыруға ғана жұмсалуы керектігі айтылды. Бүгінде бұрындары қатал түрде реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Несие қазіргі кездегі банктік жүйенің ең маңызды элементі болып табылатындықтан, оның қажеттілігі күннен күнге өсіп жатыр. Себебі, ол кәсіпорындарға, ұйымдарға және кәсіпкерлік фирмаларға тұтынушылық және инвестициялық мақсаттары үшін несие бере отырып, ел экономикасыныңда дамуына тікелей әсер етеді. Сондықтан да қазіргі кезде жақсы бизнес жобасы бар көптеген тұлғалардың, банк жүйесіндегі алдыңғы қатардағы кез келген банктен әртүрлі шартпен, әртүрлі мерзімге несие алу мүмкіндігі бар. Банктер өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді.
Сапалы несие портфелін қалыптастыру банк үшін ең негізгі мақсат болып табылады, ал банктің қарыз операцияларын басқару қызметі жетістіктерге жеткізеді.
1. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстан жолы -2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. 2014 жылғы 17 қаңтар
2. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Нұрлы жолы» 2014 жылғы 14 желтоксан
3. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық.– Алматы: Издат-Маркет. 2011. – 272 б
4. Тысячная Ю.С. Методические подходы к оценке качества кредитного портфеля банка: Журнал «Проблемы экономики» выпуск № 1, 2014г. С. 19
5. Нуртазинова А.Н. Несиелік тәуекел-менеджментінің банктің несиелік портфелінің сапасын арттыруға ықпалы: «Деловой Журнал» Казахстан №2. 2013 ж. – 9 б
6. Пазилов Ғ.А.Банктік несиелердің экономиканы дамытудағы рөлі және оны жетілдіру жолдары: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік університеті жаршысы. №3. 2014 ж.- 13б
7. Электронды ресурс:www.group-global.org
8. Герасина Ю.А., Расулов Р.М. Управление кредитным портфелем коммерческого банка: Журнал «Бизнес в законе» Выпуск№ 1, 2013г.- С. 15
9. Кабушкин С.Н. Управление банковским кредитным риском. М.: Новое знание, 2007г. – С. 336
10. Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру ережесі, 2009.30.11. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен
11. Инструкция о требованиях к наличию систем управления рисками и внутреннего контроля в БВУ РК, от 6 декабря 2008г. №434.
12. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2011ж.- 35 б
13. Баканов М. Основы управление Кредитными рисками в коммерческих банках // Финансист. – 2007, № 4. - С.17-19
14. Мақыш С.Б. Коммерциялық Банктің несиелік портфель тəуекелін бағалаудың жиынтық əдістері: əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті ҚазҰУ хабаршысы. экономика сериясы. алматы № 2 (84) 2011ж.- 37 б
15. Хамитов, Н. Н. Банк менеджменті : оқу құралы / Хамитов Н.Н. - Алматы : Экономика, 2007. - 232 б
16. Банковское дело: современная система кредитования / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: КНОРУС, 2010 г.
17. Керімбекова Н.Н., Супуғалиева Г.И. Банктік тәуекелдер және оны басқару: Алматы. Қазақ университеті, 2014.- 29-31 б
18. Лукашевич, Н.С. Оценка кpедитоспособности оpганизаций на основе композиций экспеpтного и нейpосетевого подходов // Финансы и кpедит. 2011. №27 (459). – С. 30-39
19. “ҚР-ғы банктер жəне банктiк қызмет туралы” ҚР заңы / 31.08.1995.
20. Қ.Р. ҰБ. Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті: «2014 жылғы 1 қаңтардағы Қазақстан Республикасының қаржы секторының көрсеткіштері»
21. «Сбербанк» Акционерлік қоғамының жарғысы. 30.05.2014 жыл
22. «Сбербанк» АҚ ЕБ ресми сайты www.sberbank.kz
23. Макыш. С.Б., Ильяс А.А. Банковское дело: учебное пособие Алматы. Қазақ университеті, 2006ж.- 24б
24. ҚР «Пруденциалды нормативтері туралы» заңы
25. Сбербанкінің 2014 жылғы 31 желтоқсандағы қаржылық есептілігі
26. “ҚР-ғы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы 30.03.1995
27. Помозанов М.В. Кредитный риск-менеджмент и моделирование нового актива в портфеле. // Финансы и несие. - 2009.- №6 (144).- С. 12-18
28. ҚР Ұлттық банкінің ресми сайты www.nationalbank.kz
29. Моисеев С.Р. денежно-кредитная политика: теория и практика: учебная пособие / М.: Экономисть, 2013г.- С. 161
30. Абдыразаков Е.Н. Қ.Р. Несие жүйесінің дамуы: «Grand Money» журналы. Ақпан 2014 ж.- 14б
31. Банковское дело: учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва “Финансы и стататистика” 2009г.- С. 39
32. Банковское дело: учебник / под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2010г.- С. 57
33. Банковское дело: учебник / под ред. А.М. Тавасиева М.:ЮНИТИ, 2011г.- С. 64
34. Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: Юристь, 2013г.- С. 112
35. Хамитов, Н. Н., Қазіргі кезеңдегі несиелік іс: оқу құралы / Н. Н. Хамитов. - Алматы: Экономика, 2009. - 319 б.
2. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Нұрлы жолы» 2014 жылғы 14 желтоксан
3. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық.– Алматы: Издат-Маркет. 2011. – 272 б
4. Тысячная Ю.С. Методические подходы к оценке качества кредитного портфеля банка: Журнал «Проблемы экономики» выпуск № 1, 2014г. С. 19
5. Нуртазинова А.Н. Несиелік тәуекел-менеджментінің банктің несиелік портфелінің сапасын арттыруға ықпалы: «Деловой Журнал» Казахстан №2. 2013 ж. – 9 б
6. Пазилов Ғ.А.Банктік несиелердің экономиканы дамытудағы рөлі және оны жетілдіру жолдары: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік університеті жаршысы. №3. 2014 ж.- 13б
7. Электронды ресурс:www.group-global.org
8. Герасина Ю.А., Расулов Р.М. Управление кредитным портфелем коммерческого банка: Журнал «Бизнес в законе» Выпуск№ 1, 2013г.- С. 15
9. Кабушкин С.Н. Управление банковским кредитным риском. М.: Новое знание, 2007г. – С. 336
10. Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру ережесі, 2009.30.11. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен
11. Инструкция о требованиях к наличию систем управления рисками и внутреннего контроля в БВУ РК, от 6 декабря 2008г. №434.
12. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2011ж.- 35 б
13. Баканов М. Основы управление Кредитными рисками в коммерческих банках // Финансист. – 2007, № 4. - С.17-19
14. Мақыш С.Б. Коммерциялық Банктің несиелік портфель тəуекелін бағалаудың жиынтық əдістері: əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті ҚазҰУ хабаршысы. экономика сериясы. алматы № 2 (84) 2011ж.- 37 б
15. Хамитов, Н. Н. Банк менеджменті : оқу құралы / Хамитов Н.Н. - Алматы : Экономика, 2007. - 232 б
16. Банковское дело: современная система кредитования / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: КНОРУС, 2010 г.
17. Керімбекова Н.Н., Супуғалиева Г.И. Банктік тәуекелдер және оны басқару: Алматы. Қазақ университеті, 2014.- 29-31 б
18. Лукашевич, Н.С. Оценка кpедитоспособности оpганизаций на основе композиций экспеpтного и нейpосетевого подходов // Финансы и кpедит. 2011. №27 (459). – С. 30-39
19. “ҚР-ғы банктер жəне банктiк қызмет туралы” ҚР заңы / 31.08.1995.
20. Қ.Р. ҰБ. Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті: «2014 жылғы 1 қаңтардағы Қазақстан Республикасының қаржы секторының көрсеткіштері»
21. «Сбербанк» Акционерлік қоғамының жарғысы. 30.05.2014 жыл
22. «Сбербанк» АҚ ЕБ ресми сайты www.sberbank.kz
23. Макыш. С.Б., Ильяс А.А. Банковское дело: учебное пособие Алматы. Қазақ университеті, 2006ж.- 24б
24. ҚР «Пруденциалды нормативтері туралы» заңы
25. Сбербанкінің 2014 жылғы 31 желтоқсандағы қаржылық есептілігі
26. “ҚР-ғы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы 30.03.1995
27. Помозанов М.В. Кредитный риск-менеджмент и моделирование нового актива в портфеле. // Финансы и несие. - 2009.- №6 (144).- С. 12-18
28. ҚР Ұлттық банкінің ресми сайты www.nationalbank.kz
29. Моисеев С.Р. денежно-кредитная политика: теория и практика: учебная пособие / М.: Экономисть, 2013г.- С. 161
30. Абдыразаков Е.Н. Қ.Р. Несие жүйесінің дамуы: «Grand Money» журналы. Ақпан 2014 ж.- 14б
31. Банковское дело: учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва “Финансы и стататистика” 2009г.- С. 39
32. Банковское дело: учебник / под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2010г.- С. 57
33. Банковское дело: учебник / под ред. А.М. Тавасиева М.:ЮНИТИ, 2011г.- С. 64
34. Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: Юристь, 2013г.- С. 112
35. Хамитов, Н. Н., Қазіргі кезеңдегі несиелік іс: оқу құралы / Н. Н. Хамитов. - Алматы: Экономика, 2009. - 319 б.
КІРІСПЕ
Қазірігі кезеңде Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан Халқына Жолдауында:
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды,
банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен
тығыз айналысу қажет-деді. [1]
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату
үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтердің сапасын арттыруды білдіреді.
Ұлттық банкке Президентіміз екінші деңгейлі банктердегі жұмыс
жасамайтын несиелер үлесінің деңгейін 2015 жылдың 1 қаңтарына 15%-ға, 2016
жылдың 1 қаңтарына 16%-ға дейін төмендетуді тапсырғандығы белгілі.
Қазақстан Республикасы Президентінің Нұрлы жол Жолдауында да
қаржылық мәселелерге байланысты нақты тапсырмалар берілді. Соның ішінде
қаражат елдің экономикасы мен халықтың әл-қуатын арттыруға ғана жұмсалуы
керектігі айтылды. Бүгінде бұрындары қатал түрде реттелетін коммерциялық
банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп
жатыр.
Несие қазіргі кездегі банктік жүйенің ең маңызды элементі болып
табылатындықтан, оның қажеттілігі күннен күнге өсіп жатыр. Себебі, ол
кәсіпорындарға, ұйымдарға және кәсіпкерлік фирмаларға тұтынушылық және
инвестициялық мақсаттары үшін несие бере отырып, ел экономикасыныңда
дамуына тікелей әсер етеді. Сондықтан да қазіргі кезде жақсы бизнес жобасы
бар көптеген тұлғалардың, банк жүйесіндегі алдыңғы қатардағы кез келген
банктен әртүрлі шартпен, әртүрлі мерзімге несие алу мүмкіндігі бар. Банктер
өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты
клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді.
Сапалы несие портфелін қалыптастыру банк үшін ең негізгі мақсат болып
табылады, ал банктің қарыз операцияларын басқару қызметі жетістіктерге
жеткізеді.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған
несиелердің жалпы көлемімен сипатталады. Несиелендіру барысында несие
портфелінің сапасы банктің мамандырылуында құрылмайды. Несие портфелінің
сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруда жүзеге асырылады. Басқарудың
тиімді элементтерінің бірі: несие саясаты мен несие портфелін жақсы
басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Қарыз операцияларын басқарудың жетіспеушіліктері несие портфелінің
төменгі дәрежесіне әкеледі. Ол үшін несиенің қайтарымдылығына,
мерзімділігіне, төлемділігіне көп көңіл бөлу керек. Қарыз алушының
несиеқабілеттілігін, тәуекел түрлерін, оны шешу жолдарын анықтау қажет.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктердің несиелік портфелі және оның сапасын бағалауды теориялық және
тәжірибелік жағынан зерттей отырып, несиелік портфель сапасын арттыру
жолдарын айқындау болып табылады. Осы мақсат негізінде келесідей міндеттер
туындайды:
- банктің несиелік портфелінің сапасын тиімді басқару және бағалаудың
теориялық негіздерін жүйелеу;
- отандық банк секторының экономикалық тиімділігін Cбербанк АҚ ЕБ
ағымдағы қаржылық жағдайын талдау негізінде бағалау;
- Cбербанк АҚ ЕБ несиелік тәуекелді бағалау және оны төмендету
жолдарын талдау жасау;
- Қазақстандық банктердің проблемалық несиелермен жұмысын қарастыру;
- отандық коммерциялық банктердің несие портфелінің сапасын бағалауды
жетілдіру жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының теориялық негізін қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің несиелік портфеліне қатысты мәселелерді дамыту және
несиенің рөлі мен экономикалық мәнін анықтайтын еңбектері пайдаланылды.
Оның ішіндегі экономикалық мақалалар: Мақыш С.Б. Коммерциялық банктің
несие портфелінің сапасын бағалаудың жиынтық әдістері, Ғ.А. Пазилов
Банктік несиелердің экономиканы дамытудағы рөлі және он жетілдіру
жолдары, М.Авсейко Несиелік портфелді бағалауды жетілдіру жолдары.
Сонымен қатар Сейітқасымов Г.С., Хамитов Н.Н., Лаврушин О.И. оқу құралдарын
пайдаландым. Статистикалық және ақпараттық база ретінде “ҚР-ғы банктер жəне
банктiк қызмет туралы” Қазақстан Республикасының заңы, активтерді, шартты
міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар құру туралы ҚР Қаржы
нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау комитетінің Басқармасының
2014 жылғы 25 желтоқсандағы № 296 қаулысы Сбербанк Банкінің жылдық есеп
деректері, нормативтік құжаттары мен жарғысы пайдаланылды. Диплом
жұмысының объектісі екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелін қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыс мазмұны 67 беттен
тұрады және 16 кестені, 4 суретті қамтиды.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ПОРТФЕЛІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктің несие портфелін қалыптастыру және сапасын бағалау әдістері
Несиелік портфель белгілі күнге коммерциялық банктің балансы бойынша
несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Шетел әдебиеттерінде несиелік
портфель деп, басқарудың мақсатымен байланысты критерийлермен жіктелген
ссудалардың құрылысы мен сапасы түсіндіріледі. Яғни, шетел экономистері
несиелік портфель түсінігіне несиелік менеджменттің элементтерін қолдануды
да кіргізеді. [4]
Еліміздің экономикалық әдебиеттерінде: несиелік портфель белгілі
қағида негізінде жіктелінген несиелер бойынша банктің талаптар жиынтығы
негізінде анықталады. Ал Отандық және шетелдік тәжірибедегі қағидалардың
бірі – несиелік тәуекел деңгейі болып табылады. Осы қағида бойынша
несиелік портфель сапасы анықталады. Банк қызметкерлері несиелік
портфельдің сапасын бағалау және талдау негізінде өздерінің несиелік
операцияларын басқарады.
Еліміздің, яғни Отандық тәжірибеде несиелік портфельді несиелік
сипаттаманың мәмілесі бойынша жасалынған өзара шарт жиынтығымен анықтайды.
Оған ссуда, факторингтік операциялар, лизинг, берілген банктік кепілдеме
және кепілгерлік бойынша міндеттерді орындау жатады.
Осыдан келіп, несиелік портфель түсінігі – бұл белгілі қағидалар
бойынша жіктелінген және берілген несиелердің сапасы мен құрылымының
сипаттамасы. Сонымен қатар несиелік портфель – бұл несиені ұсыну бойынша
банк қызметінің нәтижесі, яғни белгілі уақыт кезеңіндегі банктің берген
барлық несиелер жиынтығы болып табылады. Осы орайда банк тарапынан
ұсынылған несиелерді жіктесек.
Несие–нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді.Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несиенің екі формасы бар:
тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені –
коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды. [5]
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастардың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал
қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарынан капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет
етеді.[6]
Коммерциялық банктердің несиелік қызметіндегі несиелік портфельдің
талдау мен бағасы банктердің тұрақтылығын және табыстылығын анықтауда
маңызды компонент болып табылады. Несиелік портфельдің проблемалары нашар
менеджментпен байланысты. Несиелік портфельді талдауда банктің
рентабельділігін, несиелік портфельдің құрамын несиелік нарықтың тартымды
салымдарына салу арқылы өсіру.
Несиелік портфель – бұл несиені ұсыну бойынша банк қызметінің
нәтижесі, яғни белгілі уақыт кезеңіндегі банктің берген барлық несиелер
жиынтығы.Ал осы несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін,
банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен
әдістерін белгілейтін – несиелік саясат. Несиелік саясат – банктің несиелік
жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар
жүйесін жасау шарттары. Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуі
тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Несиелік механизмі – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу принциптерінен,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.[9]
Ресей экономистерінің зерттеу еңбектерінде несиелік портфельдің
сапасына келесідей анықтама береді: несиелік портфелдің бір жыл ішіндегі
жіктелуі, жіктелген несиелер топтарының динамикасы, несиелердің әрбір
тобының несиелік активтерінің қалдығына қатынасы, мерзімі өткен және
проблемалық несиелердің несиелік қарыздардың қалдығына қатынасы мен әрбір
берілген несиелердің тәуекел дәрежесіне тікелей байланысты.
Несиелік әрекеттердің басқарылуын қамтамасыз ететін басты бағыты
ретінде банктер алдында несиелік портфель тәуекелін бағалау мен реттеу
сұрағы тұрады, ал несиелік портфелді басқарудың басты мақсаты - арнайы бір
тәуекел деңгейінде де жоғары табыстылықты қамтамасыз ету болып табылады.
Банктің несиелік портфель тәуекелін бағалау әдістемесі сапалы, сондай-
ақ жалпы сандық қарастыруларға тән әрекет етеді. Несиелік портфелдің сапалы
бағалануы кезінде нақты несиелеудің байланысы мен несиелік тәуекел
концентрациясын да есепке алған жөн. Несиелік тәуекел портфелін сандық
бағалау тәуекел (дәрежесін) деңгейін анықтауды қажет етеді. Несиелік
тәуекелдің дәрежесі қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігі мен несиелік
операциялардың сандық түрде бағалануын білдіреді. Несиелік портфель
тәуекелін сапалы және сандық бағалау аналитикалық, статистикалық және
коэффициенттік әдістерді қолдана отырып бір мезгілде жүргізіледі.
Аналитикалық әдіс банктің мүмкін болу шығындарын болжап бағалайды және ол
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау
комитетінің қаулысына сәйкес жүзеге асырылады. [10]
Банктің несиелік портфелін бағалауға жатады: қарыз алушылар бойынша
несиелік қарыздың құрылымын, несиелерді берген уақытын, несиелендіру
мақсаттарын толық зерттеу. Несиелік портфель белгілі күнге коммерциялық
банктің балансы бойынша несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Несиелік
портфельдің тәуекелін сапалы бағалауы банктердің өздерінің операцияларын
диверсификациялаумен және қаржылық нарықтағы несиелік сегментінде тәуекелі
концентрациялаумен байланысты өте актуалды болды. Осының барлығы несиелер
тәуекелділігінің деңгейін, барген несиелер бойынша мерзімі өткен
қарыздардың көлемін және ұзақтылығын талдауға назарын күшейтті. Несие
портфелінің сапасын бағалауда кеңінен қолданатын әдістерге номерлік және
балдық әдістер жатады. Номерлік әдісте несиелік портфельді бағалау үшін
несиелердің жалпы көлеміндегі мерзімі өткен несиелердің үлесі, мерзімінің
бұзылуымен өтелген несиелердің үлесі сияқты көрсеткіштер пайдаланады. Ал,
балдық әдісте несиенің мерзімі, қамтамасыз етілуі, мақсаттылығы,қаржылық
ахуал балдары бойыншы клиенттің несие қабілеттілігі анықталады. Оның қалай
есептелетінін төмендегі кестеден көруге болады (1-кесте).
Кесте 1. Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу
№ Критерийлер Баллдар
1 2
3
1. Қаржылық ахуал
1) Тұрақты 0
2) Қанағаттанарлық +1
3) Қанағаттанғысыз +2
4) Тұрақсыз +3
5) өте қиын +4
2. Жіктелетін актив бойынша кез келген төлемдерді өтеу мерзімінің
кешігуі
1-кестенің жалғасы
1 2 3
1) несие салымдар (депозиттер) және дебиторлық -1
бойынша шартты міндеттемелер берешек бойынша
Кешіктірілген несиелер
2) 15-30 7 күнге дейін 14 күнге дейін +1.5
күн
3) 31-60 7 күннен 15 күнге дейін 14 күннен 30 +2.5
күн күнге дейін
4) 61-90 15 күннен 30 күнге дейін 30 күннен 60 +3.5
күн күнге дейін
5) 90 30 күннен астам 60 күннен астам+4.5
күннен
астам
3. Қамтамасыз ету сапасы
1) Сенімді -3
2) Жақсы -2
3) Қанағаттанарлық 0
4) Қанағаттанғысыз +1
5) қамтамасыз етілмеген +2
4. Активті мақсатсыз пайдалану үлесі, пайызбен
1) 25 пайызға дейін 0
2) 25 пайыздан астам 1
3) 50 пайыздан астам 2
4) 75 пайыздан астам 3
5) 100 пайыз 4
5. Заемшыда (борышкерде) рейтингтің болуы
1) А және жоғары -3
2) Қазақстан Республикасының рейтингінен жоғары – А-ға-2
дейін
3) Қазақстан Республикасының рейтингі деңгейінде -1
4) Қазақстан Республикасының рейтингінен төмен және 0
рейтингісі жоқ
Алынған көзі: Активтерді, шартміндеттемелерді жіктеу және оларға
қарсы провизиялар (резервтер) құру ережесі [10]
Бұл кестенің банктің несие портфелін жіктеудегі маңызы зор.
Кредиттерді жіктегенде осы кестенің 1-5-тармақтарында көзделген барлық
критерийлер, дебиторлық берешекті жіктегенде осы кестенің 1, 2 және 5
–тармақтарында көзделген барлық критерийлер қолданылады. Осы кестенің 1-
тармағында көзделген, дебиторлық берешекке қатысты критерий бір дебиторға
есептелген берешек банктің меншікті капиталының 5 пайызынан астамын құраған
жағдайда қолданылса, шартты міндеттемелерді жіктегенде осы кестенің 1, 2
және 5 –тармақтарында көзделген критерийлер қолданылады.
Банктің несиелік портфель тәуекелін бағалау әдістемесі ҚҚА-ның
қаулысына сай әр несие операциясында қарыз берушінің қаржылық жағдайын
есепке ала отырып, несиелік қарыздарды қайтаруды қамтамасыз етудегі тәуекел
деңгейін бағалайды, содан кейін ғана ссудаларды үш түрлі сапа категориясына
сай жіктеу жүргізіледі [11]:
I санат категориясы (стандартты несиелер);
II санат категориясы (күмәнді);
III санат категориясы (үмітсіз);
Статистикалық талдау әдісі көмегімен несиелік тәуекелді бағалау,
несиелік портфелді құрайтын ұқсас тәуекелдер әсері оның сапасына ықпалын
тигізеді. Мұндай тұжырым несиелік әрекеттің тікелей тәуекелге байланысты
екендігін көрсетеді. Статистикалық әдістің маңызы төмендегідей :
- несиелік тәуекелдің статистикалық талдауы несиелік портфелді құраушы
келісімдерге тәуелді;
- несиелік портфель бойынша таралған несиелік тәуекел шарасының
сипаттамасы;
- несиелік тәуекелдің пайда болу деңгейінің көлемі мен жиілігін орнату.
Статистикалық әдістің несиелік портфелдің тәуекелін бағалау мен
есептеудің басты құралыжалпы теориядан белгілі: дисперсия, вариация,
стандарттық ауытқу, асимметрия және вариация коэффициенті болып табылады.
Несиелік тәуекелдің іске асу ықтималдылығы ықтималдылықты бөлумен
сипатталады. Осындай басты статистикалық ықтималдылық болып стандартты
ауытқу және вариация коэффициенті. Мынадай статистикалық мөлшері
қолданылады: оң және теріс семевариация, оң және теріс семеквадраттық
ауытқу, сондай-ақ ассиметриялық коэффициентті несиелік портфелді құраушы
несиелік тәуекеліне есеп жасау. Олар банкке шығындардың пайда болу
мүмкіндігін статистикаға сүйене отырып анықтауға мүмкінді береді.Несиелік
операциялардың жалпы шығын көлемін қарыз алушылардың жалпы шығын шығу
мүмкіншіліктері мен жалпы несиелік міндеттемелеріне көбейтіп бағалауға
болады. Жүргізілген несиелік операциялар кезіндегі шығындарға соңғы үш
жылғы банк қызметі кезіндегі тұтынушылардың несие қайтару міндеттемесін
орындамау, несие қайтару қабілеттілігіндегі ұқсас көрсеткіштермен
сипаттайды.
Несиелік портфель тәуекелін статистикалық әдіспен бағалау қарыз
алушылардың бір уақыт кезеңіндегі қаржылық жағдайымен байланысты
статистикалық мәліметтерді талдаумен іске асады. Мұндай зерттеу банктік
шығындардың пайда болу фактілерін салыстыруға, алдын ала бағалауға болжау
мүмкіндігін береді. Несиелік портфель тәуекелін статистикалық әдіспен
бағалау қарыз алушылардың бір уақыт кезеңіндегі қаржылық жағдайымен
байланысты статистикалық мәліметтерді талдаумен іске асады. Мұндай зерттеу
банктік шығындардың пайда болу фактілерін салыстыруға, алдын ала бағалауға
болжау мүмкіндігін береді.
Несиелік портфель тәуекелін бағалаудың тағы бір әдісі -
коэффициенттік. Бұл әдістің мәні несиелік портфелдің құрамына енетін
несиелік тәуекелді бағалауға мүмкіндік береді, сондай-ақ олардың есептік
мәні бағаның нормативтік критерияларымен салыстырылып, соның нәтижесінде
жалпы несиелік тәуекелдің сапалы және сандық деңгейі анықталады.
Коэффициенттік әдісті қолдану кезінде жалпы несиелік портфель тәуекелін
бағалауды нормативті мағынадағы көрсетіштермен салыстыруда қиыншылық
туындайды. Кейбір көрсеткіштер нормативті критерияларға сай келеді де,
кейбіреулері сай болмай шығады. Бүл жағдайда, тәуекел деңгейін анықтаушы
сандық көрсеткіштерді табу қажет.
Несиелік портфель тәуекелінің мағынасын келесі шамалар арқылы
анықтауға болады, несиелік тәуекелдің сапалы сипаты бола отырып, оның
құрылымын көрсететін басқарушы шешім шығару кезіндегі белгісіздік деңгейін
көрсетеді. Банктің несиелік портфель тәуекелінің деңгейін отандық
зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып келесі формулалармен сипаттауға
болады. [13] (1)-формула несиелік портфель құрылымын көрсетеді:
(1)
'
Онда: К1 - несиелік портфель тәуекелінің шым-шытырық болуы; К2 -
берілген несиелер бойынша стандартты емес несиелік берешектерінің ара
салмағы; К21 - несиелік портфель көлеміндегі (1-3 санаттағы) күмәнді
несиелердің ара салмағы; К22 - несиелік портфель көлеміндегі 4 - санатты
күмәнді несиелердің ара салмағы; К23 - несиелік портфель көлеміндегі 5 -
санатты күмәнді несиелердің ара салмағы; К24 - несиелік портфелдегі үмітсіз
несиелердің ара салмағы. Бұл көрсеткіш банктің несиелік портфелінің құраушы
і - контрагенттер тобының келісіміне сай несиелік тәуекелден стандартты
ауытқуға негізделген. Бұл тәуекел деңгейін әртүрлі уақыт кезеңінде бағалау
диверсификация (концентрация) тәуекелін анықтауға мүмкіндік береді.
Банктің несиелік портфелін басқару сапасын сипаттайтын көрсеткіш
болып, берілген несиелердің К2 - несиелік берешектерінің жалпы мөлшері
табылады. Бұл коэффициент К21, К22, К23, К24 көрсеткіштерін қосындылау
жолымен жүзеге асады және оны есептеу несиелік берешектің үлесінің өзгеру
жағдайларын білу үшін қажет. Банктің несиелік портфель сапасын сипаттаушы
алғашқы көрсеткіштердің бірі - несиелік портфелдегі күмәнді (1-3 санатты)
несиелердің ара салмағы екендігін анықтайды – (2) формула:
Күмәнді 1 санат + Күмәнді 2 санат + Күмәнді 3 санат
К21= х 100 (2)
Банктің несиелік портфелдің көлемі
Келтірілген коэффициенттердің төмендеуі банкке тиесілі күрделі
несиелері бар контрагенттердің қаржылық жағдайының тиімділігіне бақылау
қажеттілігін арттыруға хабар береді. Банктің несиелік портфеліндегі уақыты
өткен берешектер үлесін есептеудің келесі қадамы болып 4 санатты күмәнді
несиелердің белгілі мөлшерін анықтау табылады – (3) формула:
Күмәнді 4 санат
К22 = х 100 (3)
Банктің несиелік портфелінің көлемі
Банкке кейбір қиындықтары бар клиенттермен және олармен несиелік
шарт жасау көлеміне бақылау жасау маңызды. Осы мақсатта несиелік
портфелдегі осы несиелердің белгілі мөлшерін анықтау қажет - (4) формула:
Күмәнді 5 санат
К 23 = х100 (4)
Банктің несиелік портфелінің көлемі
Бұл көрсеткіштің мағынасы банктік несиелік тәуекелдің 5 %-дан
аспауында. Банктің несиелік портфелінің сапасына үмітсіз несиелердің
белгілі мөлшері маңызды ықпал етеді, себебі мұндай операциялар тәуекелі
жалпы берешек соммасына тең - (5) формула.
Үмітсіз несиелер
К 24 = х 100 (5)
Банктің несиелік портфелінің көлемі
К24- мәні нөлдік белгіге ұмтылуы керек, ал бұл көрсеткіштер
жоғары мәні банктің өтемпаздығына кері ықпалын тигізуі мүмкін. Жүргізілген
кешенді сараптама нәтижесінде банктің несиелік тәуекелінің деңгейі келесі
түрде сипаттауға болады:
мүмкін тәуекел деңгейі - 0 - 20%;
мүмкін тәуекел деңгейі - 21% жоғары;
Несиелік тәуекелдің мүмкін деңгейіндегі несиелік портфелінің
банкте болуы мүмкін тәуекел жағдайында да табыстылықты қамтамасыз ететін
несиелік портфелді түсіну қажет. Отандық зерттеушілердің талдауынша бойынша
Коммерциялық банктік несиелік тәуекелін есептеу келесідей түрде
көрінеді - (6) формула [14]:
К3=Кp* (R1+R2+...+Rn)*Е:К сал
(6)
Мұндағы, К3 - банктің жеке клиентінің тәуекелділік
коэффициенті; Кр - клиенттің несиелік қабілетін, нарықтағы дәрежесін ,
өндіріс потенциалының деңгейін , еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін,
акционерлерінің құрамын , басқарушының ұйымдастырушылық қабілетін
резервтік қорлары мен жеке құрал жабдықтарының жеткіліктілігін, өткен
кезеңде алынған несиесінің деңгейін және тағы басқа көрсеткіштерін
көрсететін коэффициент; R1,... Rn – осы несиелік операциямен байланысты
тәуекел мөлшері; Ксал - несиені алушы төлеген несиелердің сомасы; Е –
банктің осы клиент үшін ішкі факторлардың қозғалысын көрсететін
коэффициент.
Банктік тәуекелдерді бағалау кезінде тәуекел туралы толық ақпаратты
алу бірнеше көрсеткіштердің есептелінуі нәтижесінде алынады. Неғұрлым
ақпараты сапалы болатын банктік тәуекелді бағалау
салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады. Несиелік портфель банктің
нарықтағы позициясын, бизнес стратегиясын, тәуекел бойынша стратегиясын,
банктің мүмкіндіктерін білдіреді. Несие портфелінің сапалығы банк қызметіне
толық суреттеме береді десек болады. Несиелік тәуекелді дұрыс басқармау
көбінесе банктердің банкроттыққа ұшырауына алып келеді. Несиелік тәуекелді
басқару саясаты несиелік тәуекелдің туындайтын факторларын анықтау, оны жою
немесе төмендету шараларының, несиелік портфельді басқару механизмдерінің,
несиелер бойынша лимиттер құрып, провизиялық қорларды құрудың әр түрлі
шараларының жиынтығы ретінде қарастырылады.
Активтерді сыныптау тәуекелдерді басқарудың басты құралы болып
есептеледі. Активтерді сыныптау келісімге сәйкес несиелердің қайту қайтпау
мүмкіндігін бағалау үшін қажет. Банктік қағидаға сүйенсек барлық тәуекел
туындауы мүмкін активтер сыныпталуы тиіс. Банктер активтерді сыныптауды өз
ережелері бойынша жүрізеді, бірақ қаржылық қадағалау органдарының
белгілеген стандарттарына бағынады. Стандартты және стандарттан төмен болып
сыныпталған активтер жылына екі рет тексеруден өтеді. Несиелік портфельдің
бағасының негізгі критерийлері – бұл оның диверсификациялануы, сапалылығы
және табыстылығы болып табылады.
Бөлімді қорытындылай келе несиелік портфелдің сапасын бағалау бойынша
негізгі шаралар келесіні төмендетуге бағытталады:
- әрбір нақты несие бойынша несиелік тәуекелді;
- банктің несиелік портфелі деңгейінде несие бойынша шығындарды.
Банктегі несиелік тәуекелдің өзгеруі несие портфелінің сапасына
тікелей әсерін тигізеді. Несиелік тәуекелдерді бағалаудың дұрыс жүргізілуі
банктің тиімді жұмыс істеуіне және динамикалық өсуіне жағдай жасайды. Ал,
егер тәуекелдерді бағалау дұрыс жүргізілмесе банк жағымсыз жағдайларға
немесе банкротқа ұшырауы мүмкін. Банк тәжірибесінде несиелік тәуекелдерді
бағалаудың әр түрлі әдістері қолданылады. Соңғы жылдары банктің несие
портфелінің сапасын бағалаудың әдістері бірқалыпқа түсіп келеді. Бірақ
бағалау әдістерін әлемдік тәжірибені қолдана отырып дамыту жоғары
жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мен келесі бөлімде әлемдік
банктік тәжірибеде неселік тәуекелді бағалаудың әдістеріне тоқталамыз.
1.2 Банктің несиелік портфелінің сапасын басқару
Қазірігі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды түрлерін ұсынып,
банк операцияларының жаңа техникасын қолданып, қызмет көрсетудің жоғарғы
деңгейімен қамтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі - несиелеу. Ол
кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және
инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие
қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің
экономикалық жағдайынаәсерінтигізеді. Себебі банктік қарыз жаңа
кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады
және олардың экономикалық өмір икемділігін қамтамасыз етуде маңызды рөл
атқарады.
Банктік несиелеу жүйесі нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен
дамытуға, өндірістің тиімділігін арттыруға, мемлекет экономикасын
нығайтуға, айналыстағы негізсіз ақша массасының өсуін шектеуге, инфляциялық
процестердің алдын алуға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Банктік несиелеу жүйесінде несиелік портфелдің орны ерекше.
Несиелік портфель - несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану
тәсілдерінің әр түрлі факторларына байланысты критерийлері бойынша
жіктелген несиелерге байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығы.
Несие портфелі банктің берген несиелерінің негізінде қалыптасады.
Несие портфелін жиі талдап отыру қажет, себебі, талдау арқылы ғана несиелік
жұмсалымдарды әртараптандыруға болады. Отандық экономистердің зерттеуінше
несие портфелін талдау мына кезеңдерден тұрады: қарыздар сапасын бағалау
критерийлерін таңдау, мұндай бағалаудың әдістерін анықтау (номерлік немесе
баллды жүйеде бағалау, тәуекел тобына қарай жіктеу, әрбір топ бойынша
тәуекел пайызын анықтау, жалпы несие портфелі бойынша әрбір топтың
көлемінде тәуекелдің абсолюттік шамасын есептеу, қарыздар бойынша мүмкін
болар зияндарды жабуға арналған резервтер көздерінің шамаларын анықтау,
қаржы коэффиценттері жүйесінің, сондай-ақ оны қүрылымдық талдау негізінде
несие портфелінің сапасын бағалау). Қарыздың сапасын бағалау критерийлеріне
әлемдік тәжірибеде мыналар жатады: несиенің тағайындалуы, несиенің түрі,
қарыздың мөлшері, қарызды қайтару кестесі, іскерлік тәуекелді бағалаудың
толықтығы, несиелік операциялармен байланысты қарыз алушының сапасы, оның
меншік нысаны, қарыз алушының несиелік қабілеттігі, ол туралы толық
ақпараттың болуы, қарыздың бағасы, қарызды қамтамасыз ету тәсілі.
Несиелік портфелді басқару - бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Келесі зерттеушілердің пікірі бойынша несиелік портфелді басқаруды
іске асырудың ортақ алғышарттары келесілер:
- нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі банктік
лимитін белгілеу;
- несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
- әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
- жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатаңдату;
- несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Банктер қызметтерін зерттеулер көрсеткендей, жалпы алғанда
банктерде несие портфелінің сапасын басқару үшін негіздемелер бар, олар:
несиелеу саласында стратегиялар анықталған және стратегиялар аясында
несиелік процесті басқару құрылымдары құрылған; несиелеу механизмдері мен
несиелердің сапасын бағалау әдістемелері жасалған; басқару деңгейлері
шектеліп, әр деңгей үшін міндеттер мен құзыреттіліктер айқындалған;
ақпараттық, кадрлық және қауіпсіздік жүйелерімен қамтамасыз етілген;
тәуекелдерді ішкі бағалау мен бақылаудың жүйелері құрылған. Несие портфелін
тиімді басқаруды бағалау критерийлері болып оларды банктік тәжірбиде
оңтайлы қолдану болып табылады. Жалпы алғанда банктерде қолданылып жүрген
несие портфелінің сапасын басқару жүйесіндегі кездесетін кемшіліктерді
экономиканы зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып келесідей
топтастыруға болады:
- несиелік портфелді құруда бір жүйеліліктің болмауы;
- несиелеу процесіне қатысатын банк қызметкерлерінің банктің несиелеу
стратегиясы мен мақсаттарын толығымен түсінбеуі;
- несие портфелінің сапасын басқарудың жүйелік әдістерін ұйымдастыруда
банк басшыларның өндірістік тәжірбиелерінің болмауы [4];
- несиелік портфелді талдауда консервативтілік; банктердің несие
портфелінің сапасын басқару принциптері мен механизмдерін құрудағы
жетіспеушіліктер;
- банктердің несиелік қызметкерлерінің арасындағы құзыреттілікті дұрыс
бөлмеу;
- ішкі бақылау жүйесін ұйымдастырудағы кемшіліктер.
Қазақстандық тәжірбиеде несие портфелінің сапасын басқару
процессі Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарымен толық қарастырылмаған,
яғни барлық банктер үшін және ссудалық қарыздар түрлері үшін несиелерді
басқару жүйесін құрудың бірдей стандартты моделі мен несиелер сапасын
бағалау модельдері жеткіліксіз.
Сонымен қатар банктердің судалардың сапасын бағалау шегінде қарыз
алушының қаржылық жағдайын талдау үшін нақты айқындалған әдістемелердің
болмауы, банктерге қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалау критерилері
мен көрсеткіштеріне өз бетінше таңдау жасауға итермелейді. Бұл бір жағынан
қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалауда нормативтік құжаттарымен
ссуда бойынша тәуекелдер шамасына әсер етуі мүмкін барлық факторларды
анықтау мүмкін еместігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар банктер қарыз
алушылардың қаржылық жағдайын бағалау негізінде ссудалар сапасын бағалау
көрсеткіштері қарыз алушылардың барлық категориялары мен несие түрлері үшін
бірдей бола бермейтіндігін түсінулері керек.Басқа жағынан, қарыз алушының
несиеге қабілеттігін бағалаудағы стандартты әдістеменің жоқтығына
байланысты, банктер саны мен сапасы бойынша әр түрлі көрсеткіштер жиынтығын
қолданып, кейде олар қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалаудың (әдетте
қаржылық жағдай көрсеткішерін жақсарту және несиелік портфель сапасын
көтермелеу мақсатында) толыққанды және сенімділігіне кері әсерін де тигізіп
жатады. Банктер несие портфель сапасын басқарудың тиімді жүйесін құру
мақсатында бірқатар шаралар кешенін жүзеге асырулары тиіс, оның ішінде:
- несие портфелін таңдалып алынған несиелеу стратегиясына сай, нарықтық
жағдайға орай кезеңді түрде түзетіліп отыратындай және несиелік тәуекел,
өтімділік пен рентабельділіктің оңтайлы көрсеткіштерін
қанағаттандыратындай етіп құру қажет;
- нақты мотивациялау әдістерін қолдана отырып, тәжірбиелі менеджерлердің
басшылығымен өз функцияларын орындай алатын білікті персоналдарды таңдау;
- банк басшылығына алға қойылған мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретін
банкте несиелік мәдениеттің қалыптасуына жауапкершілікті арту;
- нарықты зерттеу, сатуды басқару, персоналдарды даярлау, потенциалды
клиенттерді айқындау және оларды несиелеудің болашағын талдау бойынша
нақты механизмдерді жасау;
- несиелік портфелінің тұрақсыздығына қатысты, ең алдымен нашарлаған
несиелерді айқындауға қатысты несиелік активтерге тұрақты мониторинг
жүргізіп отыру;
- несиелердің шоғырлануын реттеу және несиелеудің мақсатты көрсеткіштерін
анықтау, мысалы проблемалық несиелер көлемінің жоғары деңгейінің ағымдық
несиелеу көлеміне қатынасы; төлемдері бойынша кешіктерілген несиелердің
максималды көлемі (кешігу мерзімдері бойынша бөлінген); проблемалық
несиелерді шегеру бойынша шеккен зияндар көлемі; пайыздары төленбейтін
несиелердің максималды көлемі есептеу есебінен тұрақты рентабельділікке
жету;
- несиелеу стратегиясынан алшақтап бара жатқандығын банк басшылығына дер
кезінде хабарлап отыру үшін несиелік портфелдің ағымды жай күйін талдауды
тұрақты түрде жүргізіп отыру.
Банктердің несие портфелінің сапасын басқару жүйесін құру кезінде
сәйкес әдістемелік қамтамысыз ету қажет, оның ішінде банктік қадағалау
органдары тарапынан әдістемелік нұсқаулықтар керек. Несие портфель сапасын
басқару әдістемесін жасау өзектілігі өз кезегінде банктік қадағалау бойынша
еуропалық келісіммен (Базель ІІ) анықталған жаңа халықаралық әдістерді әске
асырумен негізделді. Базель ІІ келісімінің басты жаңашылдығы несие сапасын
бағалау критерилерінің бірі несиелік тәуекелді бағлудың принциптерін қайта
қарауда. Несиелік тәуекелді бағалау кезінде банктерге үш әдістің бірін:
стандартты (Ұлттық банктің барлық банктерге міндетті орындауы тиіс
орнатқан); базалық (стандартты әдіске негізделген, бірақ банктердің ішкі
рейтингісімен өңделге); жетілдірілген (толығымен банктің ішкі рейтингісі
негізінде; бағалаудың мұндай моделі банктің 7 жылдан кем емес кезеңде
ретроспективті талдау көрсеткіштерімен расталып, реттеуші органмен
бекітілген болуы тиіс). Ішкі рейтингтіктер негізіндегі әдісте несиелік
тәуекелді есептеу кезінде ескерілуі тиіс параметрлерді банкке осы
параметрлердің мәнін өздері анықтауға мүмкіндік бере отырып, тіркейді.
Бірақ несиелерлің сапасын және олардың несиелік тәуекелдер деңгейін
бағалаудың нақты әдісін таңдауда банктер үшін ішкі рейтинг жүйесін құрайтын
әдістерді мемлекеттік реттеуші органмен міндетті түрде келісумен байланысты
мәселе туындайды. Мемлекеттік реттеуші орган (ҚР Ұлттық банкі ҚҚК) үшін
ағымдағы кезеңде басты мәселе коммерциялық банктің таңдап алған
тәуекелдерді бағалау модельдерінің тиімділігін бағалауға көмектесетін
тәуекелдерді бағалаудың нақты критерилері мен модельдерінің жоқтығы болып
тұр.
Банктердегі несиелік активтерді басқару сапасын көтеруге қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу оң әсерін тигізеді. Мұндай
стандарттарды пайдалану банктерге өз есеп берулерінде активтері мен
міндеттемелерінің, оның ішінде несиелік талаптарының нақты сапасын
көрсетуді талап етеді. ҚР Ұлттық банкі ҚҚК жасаған несиелік активтерді
жіктеу және бағалау әдістері халықаралық стандарттар мен принциптерге
негізделген. Мысалы ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау комитеті Басқармасының Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу
және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру ережесін бекіту туралы №
296 қаулысында және Екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфельдерінің
сапасын жақсартуға мамандандырылған ұйымның күмәнді және үмітсіз активтерді
бағалауды және иемденуді жүзеге асыру қағидаларын, сондай-ақ иемденетін
(иемденген) күмәнді және үмітсіз активтерге қойылатын талаптарды бекіту
туралы 2012 жылғы 4 шілдедегі № 215 қаулысының негізіне Базель комитетінің
банктік қадағалау бойынша несиелік талаптардың сапасын бағалау тәртібін
үйымдастыру, несие сапасын бағалау үшін қарыз алушы туралы барлық қол
жетімді ақпараттарды пайдалану, мүмкін болатын зияндардың орнын жабуға
құрылған провизиялар мөлшері туралы өңдемелелері енгізілген.
Ссудалардың сапасын бағалауда өзекті мәселелердің бірі болып банктің
қолындағы қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпараттың қаншалықты
сенімді екендігі қарастырылады. Несиенің сапасын бағалау, яғни қарыз
алушының несиеге қабілеттігін бағалауда банк қарыз алушының банке ұсынған
ресми бухгалтерлік есеп берулерін қолданады және оның ресмилігі әдетте
салық комитетінің осындай есеп беруді қабылдағаны жөніндегі мөрімен
расталады. Бірақ тәжірбие көрсеткендей, бұл есептіліктердің мәліметтері
бұрмаланған немесе дұрыс көрсетілмеген болып шығады. Есептіліктің
сенімділігін растау тек қарыз алушының қызметін тексеру барысында ғана
айқындалуы мүмкін, бірақ банктердің мұндай тексерулер жүргізуге заңнамалық
құқықтары жоқ, тіпті техникалық мүмкідіктері де жоқ. Мұндай мәселені шешуде
немесе ең болмаса банктерден қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы
мәліметтің сенімсіздігі жауапкершілігін азайту үшін біздің ойымызша,
мемлекет деңгейінде салық органдарының, Ұлттық банктің және банктердің
қарыз алушының қаржылық қызметінің көрсеткіштері туралы ақпараттар алмасуда
(яғни, есептілік алмасу) өзара әрекеттестігі механизмін ойластыру керек.
Несиелік портфелді сапалық талдау мақсатында банктер басқарудың
ақпараттық жүйесін (БАЖ) құру арқылы мәліметтерді талдауда жүйелік
әдістерді жүзеге асыру қажет. БАЖ моделін құру нормативтік құжаттармен
бекітілмеген және банктер өздерінің қызметтерінің жеке даралығын ескере
отырып жүргізілуі тиіс. БАЖ – бұл банктік стратегиялар мен несиелік
саясатпен бекітілген мақсаттарға жетуде процесті бақылап отыруға
көмектесетін есептілік жүйесі. Сондықтан ол банк басшылығына келесідей
міндеттерді шешуге мүмкіндік беруі тиіс:
˗ портфелді басқару қызметтің күтілетін нәтижелерін (пайдалылық)
қамтамасыз ету ықтималдығын анықтау;
˗ несиелік портфелді түзету қажеттігін дер кезінде анықтауға;
˗ несиелік портфелдің банктік мәдениет пен портфелдік жоспарлау
бағыттарына сәйкестігін анықтауға;
˗ қатардағы қызметкерлердің іс құлық моделіне ықпал етуге.
Несиелік портфелді басқаруды қорытындылай келе, несиелік портфель
банктің нарықтағы позициясын, бизнес стратегиясын, тәуекел бойынша
стратегиясын, банктің мүмкіндіктерін білдіреді. Несие портфелінің
сапалылығы банк қызметіне толық суреттеме береді десек болады. Несие
портфелінің сапалылығын арттыру үшін оны дұрыс бағалай білу қажет. Банктің
несие портфелінің сапасын бағалаудың жиынтық әдістеріне келесі бөлімде
тоқталамыз.
1.3. Несиелік тәуекелді бағалаудың шетелдік тәжірибелері
Несиелік тәуекелді басқару – несие қызмет түріне байланысты тәуекелді
төмендетуге бағытталған әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Несиелік
тәуекелді басқарудың тиімді жүйесі:
- несиелік тәуекелді бағалау;
- банк пен қарыз алушының жеке қатынастарын бақылау;
- несиелік портфелді басқару.
Несиелік тәуекелді бағалау - өзара байланысты факторлардың, тәуекелге
әсер ететін, бағалау әдістері мен критерийлер жиынтығы. Өзара байланысты
факторлар: несиенің қамтамасыз етілуі, несие мәмілесінің сипаты, қарыз
алушының қаржылық тұрақтылығы. [16] Несиелік тәуекелді бағалауға әсер
ететін факторларды толығымен ашып көрсетейік. “Несиенің қамтамасыз етілуі”
клиенттің ссудалық қарызын жабу деңгейі. Бұл фактормен байланысты критерий
қамтамасыз етілудің өтімділігі, жеткіліктілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің
қамтамасыз етуді қалай жүзеге асыратындығын (бағасы, мерзімі, сақтау шарты)
көрсетеді. “Несие мәмілесінің сипаты” несие келісімінің негізділігі мен
нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес болуымен,
оның мерзімділігімен, несие сомасымен, қайтарымдылық және өтеу шартымен
сипатталады, ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэффициентін есептеуге
негізделген. Несиелік тәуекелді бағалаудың әдістері 1-суретте көрсетілген.
Сурет 1. Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың
әдістері
Алынған көзі: Керімбекова Н.Н., Супуғалиева Г.И. Банктік тәуекелдер және
оны басқару: Алматы. Қазақ университеті, 2013ж. [17]
Жоғарғы суреттегі несиелік тәуекелді бағалаудың жалпы әдістерін
көрсеттік, келесі сол әдістерінің сипаттамасы 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2. Банктердегі несиелік тәуекелді бағалау әдістерінің
сипаттамасы
1 2 3
Бағалау әдістері Әдістемелік негіз Көрсеткіштер
Скоринг Жеке несие алушының несиені Әр клиенттің
қайтару қабілетін анықтауға интегралдық
арналған математикалық және көрсеткіштері: жасы,
статистикалық көрсеткіштерді мамандығы, табысы,
бағалау әдісі отбасы жағдайы, т.б
2-кестенің жалғасы
1 2 3
Монте-Карло әдісіБерілген мінездеме бойынша Мүмкін болатын несие
кездейсоқ жағдайларды модельдеу.ставкасы, лимиттер
Сол жағдайдың әр түрлі
варианттарын талдау
Шешімдер ағашы Таңдалатын шешімдердің Несие портфелі бойынша
графикалық варианттарын таңдап көрсеткіштер
бағалау әдісі.
Рейтингтік әдіс Әр бір банк өздері қолданатын Несие алушылардың
әдістер бойынша рейтингтер қаржылық жағдайы.
есептейді, бұл несие алушылардың
несиелік қабілетін анықтауға
көмектеседі.
Таксономиялық Тәуекел пайда болуы мүмкін әр Несиелік портфельдің
әдіс түрлі жағдайларға шаралар тәуекел көрсеткіштері
қолдану әдісі. Бұл талдау әдісі мен табыс
жиынтықтағы әрбір элементті көрсеткіштері.
іріктеуге мүмкіндік жасайды.
Коэффиценттер Экономикалық коэффиценттер Несие алушының несиелік
әдісі динамикасын сараптық бағалау, қабілеті мен қаржылық
яғни несие алушының қабілеті менжағдайы көрсеткіштері.
экономикалық салалардың орташа
экономикалық көрсеткіштерімен
салыстыру.
Стресс-тест Несиелік тәуекелдің динамикалық Несиелік портфельдің
өзгерістерінің көрсеткіштерін және несиелік портфель
тестік бағдарламалар арқылы тәуекелінің
талдау көрсеткіштері.
Алынған көзі: Керімбекова Н.Н., Супуғалиева Г.И. Банктік тәуекелдер және
оны басқару: Алматы. Қазақ университеті, 2013ж. [17]
Банктің несие бойынша тәуекелін бағалау әдістерінің әрқайсысы банктің
несиелік тәуекелдерін бағалауда орны ерекше. Жоғарыда берілген кестеде
әрбір бағалау әдісінің әдістемелік негіздері мен қаралатын көрсеткіштері
көрсетілген.
Несие тәуекелінің сипаты мен тереңдігі соншалықты көп қырлы әрі
күрделі болғандықтан, олардың бастапқы себебін анықтау қажет. Несие
тәуекелінің пайда болуына негізінен несие құнының немесе несие капиталы
қозғалысының бұзылуы себеп болады. Несие капиталының қозғалысы мен несие
құнының ауыспалы айналымы бұзылып, несие тәуекелі пайда болады. Несие
тәуекелі несие қозғалысының кез келген кезеңінде пайда болуы мүмкін. Несие
тәуекелі клиент несие беруге өтініш берген сәтте басталып, ол өтелгенде
немесе үмітсіз несие санатына шығарылғанда аяқталуы мүмкін. Несие тәуекелі
банк пен клиент ықпалдасатын кез келген деңгейде пайда болуы мүмкін.
Монте Карло әдісі портфель бойынша залалдарды бөлуді активтердің
айналымы мерзімі көлеміндегі кез келген уақытта есептеуге мүмкіндік береді.
Әрбір қарыз алушы үшін несие рейтингі анықталып, сонан соң өтпелі матрица
көмегімен дефолттың немесе рейтингінің өзгеру мүмкіндігі есептеледі. Бұл
әдістеме себепті талдауға негізделмеген, ол тарихи статистикаға сүйенеді,
сондықтан өткен деректерді бағытқа ұстау өзін–өзі ақтай ма деген сұрақ
туады. Себебі олар болашақтағы несие тәуекелінің дамуын сенімділікпен нақты
көрсетіп бере алмайды. Міне, осындай белгісіздік жағдай қаржы нарығы
қарқындап дамып және оның қазіргі замандағы әлемдегі экономикамен тығыз
қарым-қатынаста болуы кезінде тіпті өсе түсіп отыр.
Несиелік тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша
күтілетін шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі.
ЕL = СЕ*РD*SL
(7)
Мұндағы,
- ЕL - күтілген шығындар;
- СЕ - тәуекелмен байланысты сома;
- РD - дефолттың ықтималдығы;
- SL - дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі
бар. Олар жеке және бір-бірімен қолданылуы мүмкін:
- несиелік инспекторлар мен сараптаушылардың
субъективті қорытындысы;
- автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе статистикалық модель
болып табылады. Осы модельдер арқылы банк бұрынғы клиенттерге
талдау жүргізудің негізінде потенциалды клиенттердің қарызды уақытында
қайтару немесе қайтармау ықтималдығын есептейді.Несиелік Скоринг әдісін
1940 жылы американдық Д.Дюран экономисті ұсынған болатын. Оның көзқарасы
бойынша төменднгі факторлар тобы тұтыну несиесін беру кезінде барлық
тәуекелдердің деңгейін анықтау мүмкіндігін береді:
1. Жасы: 20 жастан асқан әрбір жылға – 0,1 балл беріледі;
2. Жынысы: әйелдерге – 0,40 балл, ерлерге – 0 балл;
3. Тұрғылықты жерде өмір сүру мерзімі: берілген жерде тұрған әрбір жыл
үшін – 0,042 балл;
4. Мамандығы: тәуекелі төмен мамандық үшін – 0,55 балл, теуекелі жоғары
мамандық үшін – 0 балл және басқа мамандықтар үшін – 0,16 балл;
5. Салаға байланысты: егер мемлекеттік мекеме, банк және брокерлік
фирмаларға болса – 0,21 балл;
6. Жұмыс басталғанына байланысты: берілген кәсіпорындарда жұмыс істеген
әрбір жыл үшін – 0,059 балл беріледі;
7. қаржылық көрсеткіштер: банктік шоты болса – 0,45 балл, жылжымайтын
мүлкі болса – 0,35 балл.
Осы коэффиценттерді қолдана отырып, Д.Дюран жақсы және жаман
клиенттер аралығындағы шекараны анықтауға тырысқан. Несие алушы қабілетті
деп саналу үшін жинаған балдардың сомасы – 1,25 балдан жоғары болуы қажет,
ал 1,25 балдан төмен жинағандар несиеге қабілетті, бірақ банк үшін тиімсіз
деп есептеледі. Гермения, Франция елдеріндегі коммерциялық банктердің
қолданатын скоринг жүйелерін салыстыра кеткенде, елдегі коммерциялық
банктер жеке несие алушының несиелік қабілеттілігін анықтау барысында әр
түрлі әдістерді қолдануы мүмкін. Себебі әрбір банк несиелік қабілеттілікті
анықтау жүйесін дайындау барысында мәмілелердің ерекше шарттарына, банк
приоритетімен мамандануына, банктің нарықтағы орнына, бәсеке деңгейіне және
тағы басқа жағдайларға сүйенеді.
Кейбір банктер орнатылған тәртіп бойынша арыз беруші туралы
мәліметтерді несиелік агенттіктерден сұрайды. Скоринг – берілген балдар мен
тиісті салмағының сомасы ретінде есеплелінеді және оның мәні нөл мен бірдің
арасында болады. Есептеу нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының
қаржылық жағдайының деңгейін анықтау үшін және сол санат бойынша тиісті
балл беру үшін пайдаланылады.Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу
және оларды күмәндінің санаттарына және үмітсіздерге жатқыза отырып, оларға
қарсы провизия құру Ережесіне сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі
бір қаржылық жағдайына сәйкес келеді (3-кесте).
Кесте 3. Банктен қарыз алушылардың белгілі бір қаржылық жағдайын
жіктеу
Класс Қаржылық Сипаттамасы
жағдайының сапасы
1 Тұрақты Қарыз алушының жағдайы тұрақты; компания зиянсыз,
төлем қабілетіне, нарықта жақсы позиция ұстаған.
2 Қанағаттанарлық Қарыз алушының қаржылық жағдайының уақытша
нашарлауының, табыстарының, төлем қабілеттілік
деңгейінің нарықтық позициясының төмендеу
белгілері бар.
3 Тұрақсыз Қарыз алушының қаржылық жағдайы үздіксіз
нашарлағандығының белгісі бар.
4 Қауіпті Қарыз алушының қардылық жағдайы үздіксіз
нашарлауы, зиянмен үздіксіз жұмыс жасау белгісі
Алынған көзі:“ҚР-ғы банктер жəне банктiк қызмет туралы” ҚР заңы [19]
Скоринг – несиелеу жекеленбеген, бірақ оңай және жылдам болып
табылады. Потенциалды клиент арызда жасы, жанұялық жағдайы және жұмыс өтілі
туралы мәліметті белгіленген форма бойынша толтырады.Банкке шығынның көп
бөлігі тұрақсыз қаржылық жағдайдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазірігі кезеңде Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде
дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан Халқына Жолдауында:
Қазақстандық банктер өз кезегінде өзінің мақсатын орындауға және нақты
экономика секторының несиелік ресурстарға деген қажеттілігін қамтамасыз
етуге тиіс. Бұл ретте қаржылық жүйеге бақылауды әлсіретуге болмайды,
банктерді проблемалық несиелерден тазарту және қорландыру мәселелерімен
тығыз айналысу қажет-деді. [1]
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату
үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтердің сапасын арттыруды білдіреді.
Ұлттық банкке Президентіміз екінші деңгейлі банктердегі жұмыс
жасамайтын несиелер үлесінің деңгейін 2015 жылдың 1 қаңтарына 15%-ға, 2016
жылдың 1 қаңтарына 16%-ға дейін төмендетуді тапсырғандығы белгілі.
Қазақстан Республикасы Президентінің Нұрлы жол Жолдауында да
қаржылық мәселелерге байланысты нақты тапсырмалар берілді. Соның ішінде
қаражат елдің экономикасы мен халықтың әл-қуатын арттыруға ғана жұмсалуы
керектігі айтылды. Бүгінде бұрындары қатал түрде реттелетін коммерциялық
банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп
жатыр.
Несие қазіргі кездегі банктік жүйенің ең маңызды элементі болып
табылатындықтан, оның қажеттілігі күннен күнге өсіп жатыр. Себебі, ол
кәсіпорындарға, ұйымдарға және кәсіпкерлік фирмаларға тұтынушылық және
инвестициялық мақсаттары үшін несие бере отырып, ел экономикасыныңда
дамуына тікелей әсер етеді. Сондықтан да қазіргі кезде жақсы бизнес жобасы
бар көптеген тұлғалардың, банк жүйесіндегі алдыңғы қатардағы кез келген
банктен әртүрлі шартпен, әртүрлі мерзімге несие алу мүмкіндігі бар. Банктер
өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты
клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді.
Сапалы несие портфелін қалыптастыру банк үшін ең негізгі мақсат болып
табылады, ал банктің қарыз операцияларын басқару қызметі жетістіктерге
жеткізеді.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған
несиелердің жалпы көлемімен сипатталады. Несиелендіру барысында несие
портфелінің сапасы банктің мамандырылуында құрылмайды. Несие портфелінің
сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруда жүзеге асырылады. Басқарудың
тиімді элементтерінің бірі: несие саясаты мен несие портфелін жақсы
басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.
Қарыз операцияларын басқарудың жетіспеушіліктері несие портфелінің
төменгі дәрежесіне әкеледі. Ол үшін несиенің қайтарымдылығына,
мерзімділігіне, төлемділігіне көп көңіл бөлу керек. Қарыз алушының
несиеқабілеттілігін, тәуекел түрлерін, оны шешу жолдарын анықтау қажет.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктердің несиелік портфелі және оның сапасын бағалауды теориялық және
тәжірибелік жағынан зерттей отырып, несиелік портфель сапасын арттыру
жолдарын айқындау болып табылады. Осы мақсат негізінде келесідей міндеттер
туындайды:
- банктің несиелік портфелінің сапасын тиімді басқару және бағалаудың
теориялық негіздерін жүйелеу;
- отандық банк секторының экономикалық тиімділігін Cбербанк АҚ ЕБ
ағымдағы қаржылық жағдайын талдау негізінде бағалау;
- Cбербанк АҚ ЕБ несиелік тәуекелді бағалау және оны төмендету
жолдарын талдау жасау;
- Қазақстандық банктердің проблемалық несиелермен жұмысын қарастыру;
- отандық коммерциялық банктердің несие портфелінің сапасын бағалауды
жетілдіру жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының теориялық негізін қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің несиелік портфеліне қатысты мәселелерді дамыту және
несиенің рөлі мен экономикалық мәнін анықтайтын еңбектері пайдаланылды.
Оның ішіндегі экономикалық мақалалар: Мақыш С.Б. Коммерциялық банктің
несие портфелінің сапасын бағалаудың жиынтық әдістері, Ғ.А. Пазилов
Банктік несиелердің экономиканы дамытудағы рөлі және он жетілдіру
жолдары, М.Авсейко Несиелік портфелді бағалауды жетілдіру жолдары.
Сонымен қатар Сейітқасымов Г.С., Хамитов Н.Н., Лаврушин О.И. оқу құралдарын
пайдаландым. Статистикалық және ақпараттық база ретінде “ҚР-ғы банктер жəне
банктiк қызмет туралы” Қазақстан Республикасының заңы, активтерді, шартты
міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар құру туралы ҚР Қаржы
нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау комитетінің Басқармасының
2014 жылғы 25 желтоқсандағы № 296 қаулысы Сбербанк Банкінің жылдық есеп
деректері, нормативтік құжаттары мен жарғысы пайдаланылды. Диплом
жұмысының объектісі екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелін қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыс мазмұны 67 беттен
тұрады және 16 кестені, 4 суретті қамтиды.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ПОРТФЕЛІНІҢ САПАСЫН БАСҚАРУ МЕН БАҒАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банктің несие портфелін қалыптастыру және сапасын бағалау әдістері
Несиелік портфель белгілі күнге коммерциялық банктің балансы бойынша
несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Шетел әдебиеттерінде несиелік
портфель деп, басқарудың мақсатымен байланысты критерийлермен жіктелген
ссудалардың құрылысы мен сапасы түсіндіріледі. Яғни, шетел экономистері
несиелік портфель түсінігіне несиелік менеджменттің элементтерін қолдануды
да кіргізеді. [4]
Еліміздің экономикалық әдебиеттерінде: несиелік портфель белгілі
қағида негізінде жіктелінген несиелер бойынша банктің талаптар жиынтығы
негізінде анықталады. Ал Отандық және шетелдік тәжірибедегі қағидалардың
бірі – несиелік тәуекел деңгейі болып табылады. Осы қағида бойынша
несиелік портфель сапасы анықталады. Банк қызметкерлері несиелік
портфельдің сапасын бағалау және талдау негізінде өздерінің несиелік
операцияларын басқарады.
Еліміздің, яғни Отандық тәжірибеде несиелік портфельді несиелік
сипаттаманың мәмілесі бойынша жасалынған өзара шарт жиынтығымен анықтайды.
Оған ссуда, факторингтік операциялар, лизинг, берілген банктік кепілдеме
және кепілгерлік бойынша міндеттерді орындау жатады.
Осыдан келіп, несиелік портфель түсінігі – бұл белгілі қағидалар
бойынша жіктелінген және берілген несиелердің сапасы мен құрылымының
сипаттамасы. Сонымен қатар несиелік портфель – бұл несиені ұсыну бойынша
банк қызметінің нәтижесі, яғни белгілі уақыт кезеңіндегі банктің берген
барлық несиелер жиынтығы болып табылады. Осы орайда банк тарапынан
ұсынылған несиелерді жіктесек.
Несие–нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді.Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар,
мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несие – бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы. Несиенің екі формасы бар:
тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені –
коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені банктік деп атайды. [5]
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай
түрде берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастардың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал
қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарынан капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет
етеді.[6]
Коммерциялық банктердің несиелік қызметіндегі несиелік портфельдің
талдау мен бағасы банктердің тұрақтылығын және табыстылығын анықтауда
маңызды компонент болып табылады. Несиелік портфельдің проблемалары нашар
менеджментпен байланысты. Несиелік портфельді талдауда банктің
рентабельділігін, несиелік портфельдің құрамын несиелік нарықтың тартымды
салымдарына салу арқылы өсіру.
Несиелік портфель – бұл несиені ұсыну бойынша банк қызметінің
нәтижесі, яғни белгілі уақыт кезеңіндегі банктің берген барлық несиелер
жиынтығы.Ал осы несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін,
банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен
әдістерін белгілейтін – несиелік саясат. Несиелік саясат – банктің несиелік
жұмысын ұйымдастыру негізін және несиелеу процесіне қажетті құжаттар
жүйесін жасау шарттары. Несиелік саясатта мынадай элементтер көрсетілуі
тиіс:
- несиелік қызметті ұйымдастыру;
- несиелік портфельді басқару;
- несиелеуге бақылау жасау;
- құзыретті бөлу принциптері;
- несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;
- несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;
- несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;
- несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.
Несиелік механизмі – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу принциптерінен,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.[9]
Ресей экономистерінің зерттеу еңбектерінде несиелік портфельдің
сапасына келесідей анықтама береді: несиелік портфелдің бір жыл ішіндегі
жіктелуі, жіктелген несиелер топтарының динамикасы, несиелердің әрбір
тобының несиелік активтерінің қалдығына қатынасы, мерзімі өткен және
проблемалық несиелердің несиелік қарыздардың қалдығына қатынасы мен әрбір
берілген несиелердің тәуекел дәрежесіне тікелей байланысты.
Несиелік әрекеттердің басқарылуын қамтамасыз ететін басты бағыты
ретінде банктер алдында несиелік портфель тәуекелін бағалау мен реттеу
сұрағы тұрады, ал несиелік портфелді басқарудың басты мақсаты - арнайы бір
тәуекел деңгейінде де жоғары табыстылықты қамтамасыз ету болып табылады.
Банктің несиелік портфель тәуекелін бағалау әдістемесі сапалы, сондай-
ақ жалпы сандық қарастыруларға тән әрекет етеді. Несиелік портфелдің сапалы
бағалануы кезінде нақты несиелеудің байланысы мен несиелік тәуекел
концентрациясын да есепке алған жөн. Несиелік тәуекел портфелін сандық
бағалау тәуекел (дәрежесін) деңгейін анықтауды қажет етеді. Несиелік
тәуекелдің дәрежесі қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігі мен несиелік
операциялардың сандық түрде бағалануын білдіреді. Несиелік портфель
тәуекелін сапалы және сандық бағалау аналитикалық, статистикалық және
коэффициенттік әдістерді қолдана отырып бір мезгілде жүргізіледі.
Аналитикалық әдіс банктің мүмкін болу шығындарын болжап бағалайды және ол
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау
комитетінің қаулысына сәйкес жүзеге асырылады. [10]
Банктің несиелік портфелін бағалауға жатады: қарыз алушылар бойынша
несиелік қарыздың құрылымын, несиелерді берген уақытын, несиелендіру
мақсаттарын толық зерттеу. Несиелік портфель белгілі күнге коммерциялық
банктің балансы бойынша несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Несиелік
портфельдің тәуекелін сапалы бағалауы банктердің өздерінің операцияларын
диверсификациялаумен және қаржылық нарықтағы несиелік сегментінде тәуекелі
концентрациялаумен байланысты өте актуалды болды. Осының барлығы несиелер
тәуекелділігінің деңгейін, барген несиелер бойынша мерзімі өткен
қарыздардың көлемін және ұзақтылығын талдауға назарын күшейтті. Несие
портфелінің сапасын бағалауда кеңінен қолданатын әдістерге номерлік және
балдық әдістер жатады. Номерлік әдісте несиелік портфельді бағалау үшін
несиелердің жалпы көлеміндегі мерзімі өткен несиелердің үлесі, мерзімінің
бұзылуымен өтелген несиелердің үлесі сияқты көрсеткіштер пайдаланады. Ал,
балдық әдісте несиенің мерзімі, қамтамасыз етілуі, мақсаттылығы,қаржылық
ахуал балдары бойыншы клиенттің несие қабілеттілігі анықталады. Оның қалай
есептелетінін төмендегі кестеден көруге болады (1-кесте).
Кесте 1. Активтерді және шартты міндеттемелерді жіктеу
№ Критерийлер Баллдар
1 2
3
1. Қаржылық ахуал
1) Тұрақты 0
2) Қанағаттанарлық +1
3) Қанағаттанғысыз +2
4) Тұрақсыз +3
5) өте қиын +4
2. Жіктелетін актив бойынша кез келген төлемдерді өтеу мерзімінің
кешігуі
1-кестенің жалғасы
1 2 3
1) несие салымдар (депозиттер) және дебиторлық -1
бойынша шартты міндеттемелер берешек бойынша
Кешіктірілген несиелер
2) 15-30 7 күнге дейін 14 күнге дейін +1.5
күн
3) 31-60 7 күннен 15 күнге дейін 14 күннен 30 +2.5
күн күнге дейін
4) 61-90 15 күннен 30 күнге дейін 30 күннен 60 +3.5
күн күнге дейін
5) 90 30 күннен астам 60 күннен астам+4.5
күннен
астам
3. Қамтамасыз ету сапасы
1) Сенімді -3
2) Жақсы -2
3) Қанағаттанарлық 0
4) Қанағаттанғысыз +1
5) қамтамасыз етілмеген +2
4. Активті мақсатсыз пайдалану үлесі, пайызбен
1) 25 пайызға дейін 0
2) 25 пайыздан астам 1
3) 50 пайыздан астам 2
4) 75 пайыздан астам 3
5) 100 пайыз 4
5. Заемшыда (борышкерде) рейтингтің болуы
1) А және жоғары -3
2) Қазақстан Республикасының рейтингінен жоғары – А-ға-2
дейін
3) Қазақстан Республикасының рейтингі деңгейінде -1
4) Қазақстан Республикасының рейтингінен төмен және 0
рейтингісі жоқ
Алынған көзі: Активтерді, шартміндеттемелерді жіктеу және оларға
қарсы провизиялар (резервтер) құру ережесі [10]
Бұл кестенің банктің несие портфелін жіктеудегі маңызы зор.
Кредиттерді жіктегенде осы кестенің 1-5-тармақтарында көзделген барлық
критерийлер, дебиторлық берешекті жіктегенде осы кестенің 1, 2 және 5
–тармақтарында көзделген барлық критерийлер қолданылады. Осы кестенің 1-
тармағында көзделген, дебиторлық берешекке қатысты критерий бір дебиторға
есептелген берешек банктің меншікті капиталының 5 пайызынан астамын құраған
жағдайда қолданылса, шартты міндеттемелерді жіктегенде осы кестенің 1, 2
және 5 –тармақтарында көзделген критерийлер қолданылады.
Банктің несиелік портфель тәуекелін бағалау әдістемесі ҚҚА-ның
қаулысына сай әр несие операциясында қарыз берушінің қаржылық жағдайын
есепке ала отырып, несиелік қарыздарды қайтаруды қамтамасыз етудегі тәуекел
деңгейін бағалайды, содан кейін ғана ссудаларды үш түрлі сапа категориясына
сай жіктеу жүргізіледі [11]:
I санат категориясы (стандартты несиелер);
II санат категориясы (күмәнді);
III санат категориясы (үмітсіз);
Статистикалық талдау әдісі көмегімен несиелік тәуекелді бағалау,
несиелік портфелді құрайтын ұқсас тәуекелдер әсері оның сапасына ықпалын
тигізеді. Мұндай тұжырым несиелік әрекеттің тікелей тәуекелге байланысты
екендігін көрсетеді. Статистикалық әдістің маңызы төмендегідей :
- несиелік тәуекелдің статистикалық талдауы несиелік портфелді құраушы
келісімдерге тәуелді;
- несиелік портфель бойынша таралған несиелік тәуекел шарасының
сипаттамасы;
- несиелік тәуекелдің пайда болу деңгейінің көлемі мен жиілігін орнату.
Статистикалық әдістің несиелік портфелдің тәуекелін бағалау мен
есептеудің басты құралыжалпы теориядан белгілі: дисперсия, вариация,
стандарттық ауытқу, асимметрия және вариация коэффициенті болып табылады.
Несиелік тәуекелдің іске асу ықтималдылығы ықтималдылықты бөлумен
сипатталады. Осындай басты статистикалық ықтималдылық болып стандартты
ауытқу және вариация коэффициенті. Мынадай статистикалық мөлшері
қолданылады: оң және теріс семевариация, оң және теріс семеквадраттық
ауытқу, сондай-ақ ассиметриялық коэффициентті несиелік портфелді құраушы
несиелік тәуекеліне есеп жасау. Олар банкке шығындардың пайда болу
мүмкіндігін статистикаға сүйене отырып анықтауға мүмкінді береді.Несиелік
операциялардың жалпы шығын көлемін қарыз алушылардың жалпы шығын шығу
мүмкіншіліктері мен жалпы несиелік міндеттемелеріне көбейтіп бағалауға
болады. Жүргізілген несиелік операциялар кезіндегі шығындарға соңғы үш
жылғы банк қызметі кезіндегі тұтынушылардың несие қайтару міндеттемесін
орындамау, несие қайтару қабілеттілігіндегі ұқсас көрсеткіштермен
сипаттайды.
Несиелік портфель тәуекелін статистикалық әдіспен бағалау қарыз
алушылардың бір уақыт кезеңіндегі қаржылық жағдайымен байланысты
статистикалық мәліметтерді талдаумен іске асады. Мұндай зерттеу банктік
шығындардың пайда болу фактілерін салыстыруға, алдын ала бағалауға болжау
мүмкіндігін береді. Несиелік портфель тәуекелін статистикалық әдіспен
бағалау қарыз алушылардың бір уақыт кезеңіндегі қаржылық жағдайымен
байланысты статистикалық мәліметтерді талдаумен іске асады. Мұндай зерттеу
банктік шығындардың пайда болу фактілерін салыстыруға, алдын ала бағалауға
болжау мүмкіндігін береді.
Несиелік портфель тәуекелін бағалаудың тағы бір әдісі -
коэффициенттік. Бұл әдістің мәні несиелік портфелдің құрамына енетін
несиелік тәуекелді бағалауға мүмкіндік береді, сондай-ақ олардың есептік
мәні бағаның нормативтік критерияларымен салыстырылып, соның нәтижесінде
жалпы несиелік тәуекелдің сапалы және сандық деңгейі анықталады.
Коэффициенттік әдісті қолдану кезінде жалпы несиелік портфель тәуекелін
бағалауды нормативті мағынадағы көрсетіштермен салыстыруда қиыншылық
туындайды. Кейбір көрсеткіштер нормативті критерияларға сай келеді де,
кейбіреулері сай болмай шығады. Бүл жағдайда, тәуекел деңгейін анықтаушы
сандық көрсеткіштерді табу қажет.
Несиелік портфель тәуекелінің мағынасын келесі шамалар арқылы
анықтауға болады, несиелік тәуекелдің сапалы сипаты бола отырып, оның
құрылымын көрсететін басқарушы шешім шығару кезіндегі белгісіздік деңгейін
көрсетеді. Банктің несиелік портфель тәуекелінің деңгейін отандық
зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып келесі формулалармен сипаттауға
болады. [13] (1)-формула несиелік портфель құрылымын көрсетеді:
(1)
'
Онда: К1 - несиелік портфель тәуекелінің шым-шытырық болуы; К2 -
берілген несиелер бойынша стандартты емес несиелік берешектерінің ара
салмағы; К21 - несиелік портфель көлеміндегі (1-3 санаттағы) күмәнді
несиелердің ара салмағы; К22 - несиелік портфель көлеміндегі 4 - санатты
күмәнді несиелердің ара салмағы; К23 - несиелік портфель көлеміндегі 5 -
санатты күмәнді несиелердің ара салмағы; К24 - несиелік портфелдегі үмітсіз
несиелердің ара салмағы. Бұл көрсеткіш банктің несиелік портфелінің құраушы
і - контрагенттер тобының келісіміне сай несиелік тәуекелден стандартты
ауытқуға негізделген. Бұл тәуекел деңгейін әртүрлі уақыт кезеңінде бағалау
диверсификация (концентрация) тәуекелін анықтауға мүмкіндік береді.
Банктің несиелік портфелін басқару сапасын сипаттайтын көрсеткіш
болып, берілген несиелердің К2 - несиелік берешектерінің жалпы мөлшері
табылады. Бұл коэффициент К21, К22, К23, К24 көрсеткіштерін қосындылау
жолымен жүзеге асады және оны есептеу несиелік берешектің үлесінің өзгеру
жағдайларын білу үшін қажет. Банктің несиелік портфель сапасын сипаттаушы
алғашқы көрсеткіштердің бірі - несиелік портфелдегі күмәнді (1-3 санатты)
несиелердің ара салмағы екендігін анықтайды – (2) формула:
Күмәнді 1 санат + Күмәнді 2 санат + Күмәнді 3 санат
К21= х 100 (2)
Банктің несиелік портфелдің көлемі
Келтірілген коэффициенттердің төмендеуі банкке тиесілі күрделі
несиелері бар контрагенттердің қаржылық жағдайының тиімділігіне бақылау
қажеттілігін арттыруға хабар береді. Банктің несиелік портфеліндегі уақыты
өткен берешектер үлесін есептеудің келесі қадамы болып 4 санатты күмәнді
несиелердің белгілі мөлшерін анықтау табылады – (3) формула:
Күмәнді 4 санат
К22 = х 100 (3)
Банктің несиелік портфелінің көлемі
Банкке кейбір қиындықтары бар клиенттермен және олармен несиелік
шарт жасау көлеміне бақылау жасау маңызды. Осы мақсатта несиелік
портфелдегі осы несиелердің белгілі мөлшерін анықтау қажет - (4) формула:
Күмәнді 5 санат
К 23 = х100 (4)
Банктің несиелік портфелінің көлемі
Бұл көрсеткіштің мағынасы банктік несиелік тәуекелдің 5 %-дан
аспауында. Банктің несиелік портфелінің сапасына үмітсіз несиелердің
белгілі мөлшері маңызды ықпал етеді, себебі мұндай операциялар тәуекелі
жалпы берешек соммасына тең - (5) формула.
Үмітсіз несиелер
К 24 = х 100 (5)
Банктің несиелік портфелінің көлемі
К24- мәні нөлдік белгіге ұмтылуы керек, ал бұл көрсеткіштер
жоғары мәні банктің өтемпаздығына кері ықпалын тигізуі мүмкін. Жүргізілген
кешенді сараптама нәтижесінде банктің несиелік тәуекелінің деңгейі келесі
түрде сипаттауға болады:
мүмкін тәуекел деңгейі - 0 - 20%;
мүмкін тәуекел деңгейі - 21% жоғары;
Несиелік тәуекелдің мүмкін деңгейіндегі несиелік портфелінің
банкте болуы мүмкін тәуекел жағдайында да табыстылықты қамтамасыз ететін
несиелік портфелді түсіну қажет. Отандық зерттеушілердің талдауынша бойынша
Коммерциялық банктік несиелік тәуекелін есептеу келесідей түрде
көрінеді - (6) формула [14]:
К3=Кp* (R1+R2+...+Rn)*Е:К сал
(6)
Мұндағы, К3 - банктің жеке клиентінің тәуекелділік
коэффициенті; Кр - клиенттің несиелік қабілетін, нарықтағы дәрежесін ,
өндіріс потенциалының деңгейін , еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін,
акционерлерінің құрамын , басқарушының ұйымдастырушылық қабілетін
резервтік қорлары мен жеке құрал жабдықтарының жеткіліктілігін, өткен
кезеңде алынған несиесінің деңгейін және тағы басқа көрсеткіштерін
көрсететін коэффициент; R1,... Rn – осы несиелік операциямен байланысты
тәуекел мөлшері; Ксал - несиені алушы төлеген несиелердің сомасы; Е –
банктің осы клиент үшін ішкі факторлардың қозғалысын көрсететін
коэффициент.
Банктік тәуекелдерді бағалау кезінде тәуекел туралы толық ақпаратты
алу бірнеше көрсеткіштердің есептелінуі нәтижесінде алынады. Неғұрлым
ақпараты сапалы болатын банктік тәуекелді бағалау
салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады. Несиелік портфель банктің
нарықтағы позициясын, бизнес стратегиясын, тәуекел бойынша стратегиясын,
банктің мүмкіндіктерін білдіреді. Несие портфелінің сапалығы банк қызметіне
толық суреттеме береді десек болады. Несиелік тәуекелді дұрыс басқармау
көбінесе банктердің банкроттыққа ұшырауына алып келеді. Несиелік тәуекелді
басқару саясаты несиелік тәуекелдің туындайтын факторларын анықтау, оны жою
немесе төмендету шараларының, несиелік портфельді басқару механизмдерінің,
несиелер бойынша лимиттер құрып, провизиялық қорларды құрудың әр түрлі
шараларының жиынтығы ретінде қарастырылады.
Активтерді сыныптау тәуекелдерді басқарудың басты құралы болып
есептеледі. Активтерді сыныптау келісімге сәйкес несиелердің қайту қайтпау
мүмкіндігін бағалау үшін қажет. Банктік қағидаға сүйенсек барлық тәуекел
туындауы мүмкін активтер сыныпталуы тиіс. Банктер активтерді сыныптауды өз
ережелері бойынша жүрізеді, бірақ қаржылық қадағалау органдарының
белгілеген стандарттарына бағынады. Стандартты және стандарттан төмен болып
сыныпталған активтер жылына екі рет тексеруден өтеді. Несиелік портфельдің
бағасының негізгі критерийлері – бұл оның диверсификациялануы, сапалылығы
және табыстылығы болып табылады.
Бөлімді қорытындылай келе несиелік портфелдің сапасын бағалау бойынша
негізгі шаралар келесіні төмендетуге бағытталады:
- әрбір нақты несие бойынша несиелік тәуекелді;
- банктің несиелік портфелі деңгейінде несие бойынша шығындарды.
Банктегі несиелік тәуекелдің өзгеруі несие портфелінің сапасына
тікелей әсерін тигізеді. Несиелік тәуекелдерді бағалаудың дұрыс жүргізілуі
банктің тиімді жұмыс істеуіне және динамикалық өсуіне жағдай жасайды. Ал,
егер тәуекелдерді бағалау дұрыс жүргізілмесе банк жағымсыз жағдайларға
немесе банкротқа ұшырауы мүмкін. Банк тәжірибесінде несиелік тәуекелдерді
бағалаудың әр түрлі әдістері қолданылады. Соңғы жылдары банктің несие
портфелінің сапасын бағалаудың әдістері бірқалыпқа түсіп келеді. Бірақ
бағалау әдістерін әлемдік тәжірибені қолдана отырып дамыту жоғары
жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мен келесі бөлімде әлемдік
банктік тәжірибеде неселік тәуекелді бағалаудың әдістеріне тоқталамыз.
1.2 Банктің несиелік портфелінің сапасын басқару
Қазірігі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды түрлерін ұсынып,
банк операцияларының жаңа техникасын қолданып, қызмет көрсетудің жоғарғы
деңгейімен қамтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі - несиелеу. Ол
кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және
инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие
қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің
экономикалық жағдайынаәсерінтигізеді. Себебі банктік қарыз жаңа
кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады
және олардың экономикалық өмір икемділігін қамтамасыз етуде маңызды рөл
атқарады.
Банктік несиелеу жүйесі нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен
дамытуға, өндірістің тиімділігін арттыруға, мемлекет экономикасын
нығайтуға, айналыстағы негізсіз ақша массасының өсуін шектеуге, инфляциялық
процестердің алдын алуға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Банктік несиелеу жүйесінде несиелік портфелдің орны ерекше.
Несиелік портфель - несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану
тәсілдерінің әр түрлі факторларына байланысты критерийлері бойынша
жіктелген несиелерге байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығы.
Несие портфелі банктің берген несиелерінің негізінде қалыптасады.
Несие портфелін жиі талдап отыру қажет, себебі, талдау арқылы ғана несиелік
жұмсалымдарды әртараптандыруға болады. Отандық экономистердің зерттеуінше
несие портфелін талдау мына кезеңдерден тұрады: қарыздар сапасын бағалау
критерийлерін таңдау, мұндай бағалаудың әдістерін анықтау (номерлік немесе
баллды жүйеде бағалау, тәуекел тобына қарай жіктеу, әрбір топ бойынша
тәуекел пайызын анықтау, жалпы несие портфелі бойынша әрбір топтың
көлемінде тәуекелдің абсолюттік шамасын есептеу, қарыздар бойынша мүмкін
болар зияндарды жабуға арналған резервтер көздерінің шамаларын анықтау,
қаржы коэффиценттері жүйесінің, сондай-ақ оны қүрылымдық талдау негізінде
несие портфелінің сапасын бағалау). Қарыздың сапасын бағалау критерийлеріне
әлемдік тәжірибеде мыналар жатады: несиенің тағайындалуы, несиенің түрі,
қарыздың мөлшері, қарызды қайтару кестесі, іскерлік тәуекелді бағалаудың
толықтығы, несиелік операциялармен байланысты қарыз алушының сапасы, оның
меншік нысаны, қарыз алушының несиелік қабілеттігі, ол туралы толық
ақпараттың болуы, қарыздың бағасы, қарызды қамтамасыз ету тәсілі.
Несиелік портфелді басқару - бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Келесі зерттеушілердің пікірі бойынша несиелік портфелді басқаруды
іске асырудың ортақ алғышарттары келесілер:
- нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі банктік
лимитін белгілеу;
- несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
- әр түрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
- жоғарғы тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты
қатаңдату;
- несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Банктер қызметтерін зерттеулер көрсеткендей, жалпы алғанда
банктерде несие портфелінің сапасын басқару үшін негіздемелер бар, олар:
несиелеу саласында стратегиялар анықталған және стратегиялар аясында
несиелік процесті басқару құрылымдары құрылған; несиелеу механизмдері мен
несиелердің сапасын бағалау әдістемелері жасалған; басқару деңгейлері
шектеліп, әр деңгей үшін міндеттер мен құзыреттіліктер айқындалған;
ақпараттық, кадрлық және қауіпсіздік жүйелерімен қамтамасыз етілген;
тәуекелдерді ішкі бағалау мен бақылаудың жүйелері құрылған. Несие портфелін
тиімді басқаруды бағалау критерийлері болып оларды банктік тәжірбиде
оңтайлы қолдану болып табылады. Жалпы алғанда банктерде қолданылып жүрген
несие портфелінің сапасын басқару жүйесіндегі кездесетін кемшіліктерді
экономиканы зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып келесідей
топтастыруға болады:
- несиелік портфелді құруда бір жүйеліліктің болмауы;
- несиелеу процесіне қатысатын банк қызметкерлерінің банктің несиелеу
стратегиясы мен мақсаттарын толығымен түсінбеуі;
- несие портфелінің сапасын басқарудың жүйелік әдістерін ұйымдастыруда
банк басшыларның өндірістік тәжірбиелерінің болмауы [4];
- несиелік портфелді талдауда консервативтілік; банктердің несие
портфелінің сапасын басқару принциптері мен механизмдерін құрудағы
жетіспеушіліктер;
- банктердің несиелік қызметкерлерінің арасындағы құзыреттілікті дұрыс
бөлмеу;
- ішкі бақылау жүйесін ұйымдастырудағы кемшіліктер.
Қазақстандық тәжірбиеде несие портфелінің сапасын басқару
процессі Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарымен толық қарастырылмаған,
яғни барлық банктер үшін және ссудалық қарыздар түрлері үшін несиелерді
басқару жүйесін құрудың бірдей стандартты моделі мен несиелер сапасын
бағалау модельдері жеткіліксіз.
Сонымен қатар банктердің судалардың сапасын бағалау шегінде қарыз
алушының қаржылық жағдайын талдау үшін нақты айқындалған әдістемелердің
болмауы, банктерге қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалау критерилері
мен көрсеткіштеріне өз бетінше таңдау жасауға итермелейді. Бұл бір жағынан
қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалауда нормативтік құжаттарымен
ссуда бойынша тәуекелдер шамасына әсер етуі мүмкін барлық факторларды
анықтау мүмкін еместігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар банктер қарыз
алушылардың қаржылық жағдайын бағалау негізінде ссудалар сапасын бағалау
көрсеткіштері қарыз алушылардың барлық категориялары мен несие түрлері үшін
бірдей бола бермейтіндігін түсінулері керек.Басқа жағынан, қарыз алушының
несиеге қабілеттігін бағалаудағы стандартты әдістеменің жоқтығына
байланысты, банктер саны мен сапасы бойынша әр түрлі көрсеткіштер жиынтығын
қолданып, кейде олар қарыз алушылардың қаржылық жағдайын бағалаудың (әдетте
қаржылық жағдай көрсеткішерін жақсарту және несиелік портфель сапасын
көтермелеу мақсатында) толыққанды және сенімділігіне кері әсерін де тигізіп
жатады. Банктер несие портфель сапасын басқарудың тиімді жүйесін құру
мақсатында бірқатар шаралар кешенін жүзеге асырулары тиіс, оның ішінде:
- несие портфелін таңдалып алынған несиелеу стратегиясына сай, нарықтық
жағдайға орай кезеңді түрде түзетіліп отыратындай және несиелік тәуекел,
өтімділік пен рентабельділіктің оңтайлы көрсеткіштерін
қанағаттандыратындай етіп құру қажет;
- нақты мотивациялау әдістерін қолдана отырып, тәжірбиелі менеджерлердің
басшылығымен өз функцияларын орындай алатын білікті персоналдарды таңдау;
- банк басшылығына алға қойылған мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретін
банкте несиелік мәдениеттің қалыптасуына жауапкершілікті арту;
- нарықты зерттеу, сатуды басқару, персоналдарды даярлау, потенциалды
клиенттерді айқындау және оларды несиелеудің болашағын талдау бойынша
нақты механизмдерді жасау;
- несиелік портфелінің тұрақсыздығына қатысты, ең алдымен нашарлаған
несиелерді айқындауға қатысты несиелік активтерге тұрақты мониторинг
жүргізіп отыру;
- несиелердің шоғырлануын реттеу және несиелеудің мақсатты көрсеткіштерін
анықтау, мысалы проблемалық несиелер көлемінің жоғары деңгейінің ағымдық
несиелеу көлеміне қатынасы; төлемдері бойынша кешіктерілген несиелердің
максималды көлемі (кешігу мерзімдері бойынша бөлінген); проблемалық
несиелерді шегеру бойынша шеккен зияндар көлемі; пайыздары төленбейтін
несиелердің максималды көлемі есептеу есебінен тұрақты рентабельділікке
жету;
- несиелеу стратегиясынан алшақтап бара жатқандығын банк басшылығына дер
кезінде хабарлап отыру үшін несиелік портфелдің ағымды жай күйін талдауды
тұрақты түрде жүргізіп отыру.
Банктердің несие портфелінің сапасын басқару жүйесін құру кезінде
сәйкес әдістемелік қамтамысыз ету қажет, оның ішінде банктік қадағалау
органдары тарапынан әдістемелік нұсқаулықтар керек. Несие портфель сапасын
басқару әдістемесін жасау өзектілігі өз кезегінде банктік қадағалау бойынша
еуропалық келісіммен (Базель ІІ) анықталған жаңа халықаралық әдістерді әске
асырумен негізделді. Базель ІІ келісімінің басты жаңашылдығы несие сапасын
бағалау критерилерінің бірі несиелік тәуекелді бағлудың принциптерін қайта
қарауда. Несиелік тәуекелді бағалау кезінде банктерге үш әдістің бірін:
стандартты (Ұлттық банктің барлық банктерге міндетті орындауы тиіс
орнатқан); базалық (стандартты әдіске негізделген, бірақ банктердің ішкі
рейтингісімен өңделге); жетілдірілген (толығымен банктің ішкі рейтингісі
негізінде; бағалаудың мұндай моделі банктің 7 жылдан кем емес кезеңде
ретроспективті талдау көрсеткіштерімен расталып, реттеуші органмен
бекітілген болуы тиіс). Ішкі рейтингтіктер негізіндегі әдісте несиелік
тәуекелді есептеу кезінде ескерілуі тиіс параметрлерді банкке осы
параметрлердің мәнін өздері анықтауға мүмкіндік бере отырып, тіркейді.
Бірақ несиелерлің сапасын және олардың несиелік тәуекелдер деңгейін
бағалаудың нақты әдісін таңдауда банктер үшін ішкі рейтинг жүйесін құрайтын
әдістерді мемлекеттік реттеуші органмен міндетті түрде келісумен байланысты
мәселе туындайды. Мемлекеттік реттеуші орган (ҚР Ұлттық банкі ҚҚК) үшін
ағымдағы кезеңде басты мәселе коммерциялық банктің таңдап алған
тәуекелдерді бағалау модельдерінің тиімділігін бағалауға көмектесетін
тәуекелдерді бағалаудың нақты критерилері мен модельдерінің жоқтығы болып
тұр.
Банктердегі несиелік активтерді басқару сапасын көтеруге қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу оң әсерін тигізеді. Мұндай
стандарттарды пайдалану банктерге өз есеп берулерінде активтері мен
міндеттемелерінің, оның ішінде несиелік талаптарының нақты сапасын
көрсетуді талап етеді. ҚР Ұлттық банкі ҚҚК жасаған несиелік активтерді
жіктеу және бағалау әдістері халықаралық стандарттар мен принциптерге
негізделген. Мысалы ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау комитеті Басқармасының Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу
және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру ережесін бекіту туралы №
296 қаулысында және Екінші деңгейдегі банктердің несиелік портфельдерінің
сапасын жақсартуға мамандандырылған ұйымның күмәнді және үмітсіз активтерді
бағалауды және иемденуді жүзеге асыру қағидаларын, сондай-ақ иемденетін
(иемденген) күмәнді және үмітсіз активтерге қойылатын талаптарды бекіту
туралы 2012 жылғы 4 шілдедегі № 215 қаулысының негізіне Базель комитетінің
банктік қадағалау бойынша несиелік талаптардың сапасын бағалау тәртібін
үйымдастыру, несие сапасын бағалау үшін қарыз алушы туралы барлық қол
жетімді ақпараттарды пайдалану, мүмкін болатын зияндардың орнын жабуға
құрылған провизиялар мөлшері туралы өңдемелелері енгізілген.
Ссудалардың сапасын бағалауда өзекті мәселелердің бірі болып банктің
қолындағы қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы ақпараттың қаншалықты
сенімді екендігі қарастырылады. Несиенің сапасын бағалау, яғни қарыз
алушының несиеге қабілеттігін бағалауда банк қарыз алушының банке ұсынған
ресми бухгалтерлік есеп берулерін қолданады және оның ресмилігі әдетте
салық комитетінің осындай есеп беруді қабылдағаны жөніндегі мөрімен
расталады. Бірақ тәжірбие көрсеткендей, бұл есептіліктердің мәліметтері
бұрмаланған немесе дұрыс көрсетілмеген болып шығады. Есептіліктің
сенімділігін растау тек қарыз алушының қызметін тексеру барысында ғана
айқындалуы мүмкін, бірақ банктердің мұндай тексерулер жүргізуге заңнамалық
құқықтары жоқ, тіпті техникалық мүмкідіктері де жоқ. Мұндай мәселені шешуде
немесе ең болмаса банктерден қарыз алушының қаржылық жағдайы туралы
мәліметтің сенімсіздігі жауапкершілігін азайту үшін біздің ойымызша,
мемлекет деңгейінде салық органдарының, Ұлттық банктің және банктердің
қарыз алушының қаржылық қызметінің көрсеткіштері туралы ақпараттар алмасуда
(яғни, есептілік алмасу) өзара әрекеттестігі механизмін ойластыру керек.
Несиелік портфелді сапалық талдау мақсатында банктер басқарудың
ақпараттық жүйесін (БАЖ) құру арқылы мәліметтерді талдауда жүйелік
әдістерді жүзеге асыру қажет. БАЖ моделін құру нормативтік құжаттармен
бекітілмеген және банктер өздерінің қызметтерінің жеке даралығын ескере
отырып жүргізілуі тиіс. БАЖ – бұл банктік стратегиялар мен несиелік
саясатпен бекітілген мақсаттарға жетуде процесті бақылап отыруға
көмектесетін есептілік жүйесі. Сондықтан ол банк басшылығына келесідей
міндеттерді шешуге мүмкіндік беруі тиіс:
˗ портфелді басқару қызметтің күтілетін нәтижелерін (пайдалылық)
қамтамасыз ету ықтималдығын анықтау;
˗ несиелік портфелді түзету қажеттігін дер кезінде анықтауға;
˗ несиелік портфелдің банктік мәдениет пен портфелдік жоспарлау
бағыттарына сәйкестігін анықтауға;
˗ қатардағы қызметкерлердің іс құлық моделіне ықпал етуге.
Несиелік портфелді басқаруды қорытындылай келе, несиелік портфель
банктің нарықтағы позициясын, бизнес стратегиясын, тәуекел бойынша
стратегиясын, банктің мүмкіндіктерін білдіреді. Несие портфелінің
сапалылығы банк қызметіне толық суреттеме береді десек болады. Несие
портфелінің сапалылығын арттыру үшін оны дұрыс бағалай білу қажет. Банктің
несие портфелінің сапасын бағалаудың жиынтық әдістеріне келесі бөлімде
тоқталамыз.
1.3. Несиелік тәуекелді бағалаудың шетелдік тәжірибелері
Несиелік тәуекелді басқару – несие қызмет түріне байланысты тәуекелді
төмендетуге бағытталған әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Несиелік
тәуекелді басқарудың тиімді жүйесі:
- несиелік тәуекелді бағалау;
- банк пен қарыз алушының жеке қатынастарын бақылау;
- несиелік портфелді басқару.
Несиелік тәуекелді бағалау - өзара байланысты факторлардың, тәуекелге
әсер ететін, бағалау әдістері мен критерийлер жиынтығы. Өзара байланысты
факторлар: несиенің қамтамасыз етілуі, несие мәмілесінің сипаты, қарыз
алушының қаржылық тұрақтылығы. [16] Несиелік тәуекелді бағалауға әсер
ететін факторларды толығымен ашып көрсетейік. “Несиенің қамтамасыз етілуі”
клиенттің ссудалық қарызын жабу деңгейі. Бұл фактормен байланысты критерий
қамтамасыз етілудің өтімділігі, жеткіліктілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің
қамтамасыз етуді қалай жүзеге асыратындығын (бағасы, мерзімі, сақтау шарты)
көрсетеді. “Несие мәмілесінің сипаты” несие келісімінің негізділігі мен
нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес болуымен,
оның мерзімділігімен, несие сомасымен, қайтарымдылық және өтеу шартымен
сипатталады, ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэффициентін есептеуге
негізделген. Несиелік тәуекелді бағалаудың әдістері 1-суретте көрсетілген.
Сурет 1. Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың
әдістері
Алынған көзі: Керімбекова Н.Н., Супуғалиева Г.И. Банктік тәуекелдер және
оны басқару: Алматы. Қазақ университеті, 2013ж. [17]
Жоғарғы суреттегі несиелік тәуекелді бағалаудың жалпы әдістерін
көрсеттік, келесі сол әдістерінің сипаттамасы 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2. Банктердегі несиелік тәуекелді бағалау әдістерінің
сипаттамасы
1 2 3
Бағалау әдістері Әдістемелік негіз Көрсеткіштер
Скоринг Жеке несие алушының несиені Әр клиенттің
қайтару қабілетін анықтауға интегралдық
арналған математикалық және көрсеткіштері: жасы,
статистикалық көрсеткіштерді мамандығы, табысы,
бағалау әдісі отбасы жағдайы, т.б
2-кестенің жалғасы
1 2 3
Монте-Карло әдісіБерілген мінездеме бойынша Мүмкін болатын несие
кездейсоқ жағдайларды модельдеу.ставкасы, лимиттер
Сол жағдайдың әр түрлі
варианттарын талдау
Шешімдер ағашы Таңдалатын шешімдердің Несие портфелі бойынша
графикалық варианттарын таңдап көрсеткіштер
бағалау әдісі.
Рейтингтік әдіс Әр бір банк өздері қолданатын Несие алушылардың
әдістер бойынша рейтингтер қаржылық жағдайы.
есептейді, бұл несие алушылардың
несиелік қабілетін анықтауға
көмектеседі.
Таксономиялық Тәуекел пайда болуы мүмкін әр Несиелік портфельдің
әдіс түрлі жағдайларға шаралар тәуекел көрсеткіштері
қолдану әдісі. Бұл талдау әдісі мен табыс
жиынтықтағы әрбір элементті көрсеткіштері.
іріктеуге мүмкіндік жасайды.
Коэффиценттер Экономикалық коэффиценттер Несие алушының несиелік
әдісі динамикасын сараптық бағалау, қабілеті мен қаржылық
яғни несие алушының қабілеті менжағдайы көрсеткіштері.
экономикалық салалардың орташа
экономикалық көрсеткіштерімен
салыстыру.
Стресс-тест Несиелік тәуекелдің динамикалық Несиелік портфельдің
өзгерістерінің көрсеткіштерін және несиелік портфель
тестік бағдарламалар арқылы тәуекелінің
талдау көрсеткіштері.
Алынған көзі: Керімбекова Н.Н., Супуғалиева Г.И. Банктік тәуекелдер және
оны басқару: Алматы. Қазақ университеті, 2013ж. [17]
Банктің несие бойынша тәуекелін бағалау әдістерінің әрқайсысы банктің
несиелік тәуекелдерін бағалауда орны ерекше. Жоғарыда берілген кестеде
әрбір бағалау әдісінің әдістемелік негіздері мен қаралатын көрсеткіштері
көрсетілген.
Несие тәуекелінің сипаты мен тереңдігі соншалықты көп қырлы әрі
күрделі болғандықтан, олардың бастапқы себебін анықтау қажет. Несие
тәуекелінің пайда болуына негізінен несие құнының немесе несие капиталы
қозғалысының бұзылуы себеп болады. Несие капиталының қозғалысы мен несие
құнының ауыспалы айналымы бұзылып, несие тәуекелі пайда болады. Несие
тәуекелі несие қозғалысының кез келген кезеңінде пайда болуы мүмкін. Несие
тәуекелі клиент несие беруге өтініш берген сәтте басталып, ол өтелгенде
немесе үмітсіз несие санатына шығарылғанда аяқталуы мүмкін. Несие тәуекелі
банк пен клиент ықпалдасатын кез келген деңгейде пайда болуы мүмкін.
Монте Карло әдісі портфель бойынша залалдарды бөлуді активтердің
айналымы мерзімі көлеміндегі кез келген уақытта есептеуге мүмкіндік береді.
Әрбір қарыз алушы үшін несие рейтингі анықталып, сонан соң өтпелі матрица
көмегімен дефолттың немесе рейтингінің өзгеру мүмкіндігі есептеледі. Бұл
әдістеме себепті талдауға негізделмеген, ол тарихи статистикаға сүйенеді,
сондықтан өткен деректерді бағытқа ұстау өзін–өзі ақтай ма деген сұрақ
туады. Себебі олар болашақтағы несие тәуекелінің дамуын сенімділікпен нақты
көрсетіп бере алмайды. Міне, осындай белгісіздік жағдай қаржы нарығы
қарқындап дамып және оның қазіргі замандағы әлемдегі экономикамен тығыз
қарым-қатынаста болуы кезінде тіпті өсе түсіп отыр.
Несиелік тәуекел бойынша жеке бір операция бойынша
күтілетін шығындардың сомасы мына формуламен есептеледі.
ЕL = СЕ*РD*SL
(7)
Мұндағы,
- ЕL - күтілген шығындар;
- СЕ - тәуекелмен байланысты сома;
- РD - дефолттың ықтималдығы;
- SL - дефолт кезіндегі шығындардың көлемі.
Әлемдік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалаудың екі негізгі әдісі
бар. Олар жеке және бір-бірімен қолданылуы мүмкін:
- несиелік инспекторлар мен сараптаушылардың
субъективті қорытындысы;
- автоматтандырылған скоринг жүйесі.
Скоринг математикалық немесе статистикалық модель
болып табылады. Осы модельдер арқылы банк бұрынғы клиенттерге
талдау жүргізудің негізінде потенциалды клиенттердің қарызды уақытында
қайтару немесе қайтармау ықтималдығын есептейді.Несиелік Скоринг әдісін
1940 жылы американдық Д.Дюран экономисті ұсынған болатын. Оның көзқарасы
бойынша төменднгі факторлар тобы тұтыну несиесін беру кезінде барлық
тәуекелдердің деңгейін анықтау мүмкіндігін береді:
1. Жасы: 20 жастан асқан әрбір жылға – 0,1 балл беріледі;
2. Жынысы: әйелдерге – 0,40 балл, ерлерге – 0 балл;
3. Тұрғылықты жерде өмір сүру мерзімі: берілген жерде тұрған әрбір жыл
үшін – 0,042 балл;
4. Мамандығы: тәуекелі төмен мамандық үшін – 0,55 балл, теуекелі жоғары
мамандық үшін – 0 балл және басқа мамандықтар үшін – 0,16 балл;
5. Салаға байланысты: егер мемлекеттік мекеме, банк және брокерлік
фирмаларға болса – 0,21 балл;
6. Жұмыс басталғанына байланысты: берілген кәсіпорындарда жұмыс істеген
әрбір жыл үшін – 0,059 балл беріледі;
7. қаржылық көрсеткіштер: банктік шоты болса – 0,45 балл, жылжымайтын
мүлкі болса – 0,35 балл.
Осы коэффиценттерді қолдана отырып, Д.Дюран жақсы және жаман
клиенттер аралығындағы шекараны анықтауға тырысқан. Несие алушы қабілетті
деп саналу үшін жинаған балдардың сомасы – 1,25 балдан жоғары болуы қажет,
ал 1,25 балдан төмен жинағандар несиеге қабілетті, бірақ банк үшін тиімсіз
деп есептеледі. Гермения, Франция елдеріндегі коммерциялық банктердің
қолданатын скоринг жүйелерін салыстыра кеткенде, елдегі коммерциялық
банктер жеке несие алушының несиелік қабілеттілігін анықтау барысында әр
түрлі әдістерді қолдануы мүмкін. Себебі әрбір банк несиелік қабілеттілікті
анықтау жүйесін дайындау барысында мәмілелердің ерекше шарттарына, банк
приоритетімен мамандануына, банктің нарықтағы орнына, бәсеке деңгейіне және
тағы басқа жағдайларға сүйенеді.
Кейбір банктер орнатылған тәртіп бойынша арыз беруші туралы
мәліметтерді несиелік агенттіктерден сұрайды. Скоринг – берілген балдар мен
тиісті салмағының сомасы ретінде есеплелінеді және оның мәні нөл мен бірдің
арасында болады. Есептеу нәтижесінде анықталған мәнді қарыз алушының
қаржылық жағдайының деңгейін анықтау үшін және сол санат бойынша тиісті
балл беру үшін пайдаланылады.Активтер мен шартты міндеттемелерді жіктеу
және оларды күмәндінің санаттарына және үмітсіздерге жатқыза отырып, оларға
қарсы провизия құру Ережесіне сәйкес, әрбір класс қарыз алушылардың белгілі
бір қаржылық жағдайына сәйкес келеді (3-кесте).
Кесте 3. Банктен қарыз алушылардың белгілі бір қаржылық жағдайын
жіктеу
Класс Қаржылық Сипаттамасы
жағдайының сапасы
1 Тұрақты Қарыз алушының жағдайы тұрақты; компания зиянсыз,
төлем қабілетіне, нарықта жақсы позиция ұстаған.
2 Қанағаттанарлық Қарыз алушының қаржылық жағдайының уақытша
нашарлауының, табыстарының, төлем қабілеттілік
деңгейінің нарықтық позициясының төмендеу
белгілері бар.
3 Тұрақсыз Қарыз алушының қаржылық жағдайы үздіксіз
нашарлағандығының белгісі бар.
4 Қауіпті Қарыз алушының қардылық жағдайы үздіксіз
нашарлауы, зиянмен үздіксіз жұмыс жасау белгісі
Алынған көзі:“ҚР-ғы банктер жəне банктiк қызмет туралы” ҚР заңы [19]
Скоринг – несиелеу жекеленбеген, бірақ оңай және жылдам болып
табылады. Потенциалды клиент арызда жасы, жанұялық жағдайы және жұмыс өтілі
туралы мәліметті белгіленген форма бойынша толтырады.Банкке шығынның көп
бөлігі тұрақсыз қаржылық жағдайдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz