Президенттік басқару жүйесі

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ ТАРИХЫНДА БАҒАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ...
9
1.1 Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2 Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында бағалануы ... ... ... .. 18

2 ҚАЗАҚСТАНДА ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.1 Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи.құқықтық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.2 Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері 30
2.3 Президент саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық кепілі ... ... ... .. 35

3 ҚАЗАҚСТАН ПРЕЗИДЕНТІНІҢ БИЛІК БӨЛУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ МЕН РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
3.1 Қазақстанда билік бөлу жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
3.2 Президент және заң шығару билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.3 Президент және атқарушы орган ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
3.4 Президент және сот билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
3.5 Президенттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 105

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

111

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 114

Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану ерекшелігі, Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда болуы мен дамуы, Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында бағалануы, Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы және дамуы, Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық алғышарттары, Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері, Президент саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық кепілі, Президенттің билік бөлу жүйесіндегі орны мен ролі, Қазақстанда билік бөлу жүйесінің дамуы, Президент жән заң шығару билігі, Президент және атқарушы орган, Президент және сот билігі, Президенттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесінде Президенттің атқаратын ролі ерекше болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің мәртебесі бойынша ең жоғарғы лауазымды тұлға екендігі белгілі. Президент институтын сондықтан да, толыққанды зерделеп, айқындау, отандық ғылымда әлі де болса, өзінің жүйелі тұтастай бағасын ала қойған жоқ.
Елімізде Президент институтының қалыптасуы мен дамуын, оның әр кезеңін тарихи өлшем тұрғысынан айқындап, терең тану керек. Сонда ғана, елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру шарасын тиімді атқара аламыз.
Қазақстан Республикасындағы Президенттік басқару жүйесі аз жылдардың ішінде үлкен даму кезеңдерін қалыптасу уақытын бастан өткерді. Тарихи тұрғыдан алғанда бұл аз уақыттың көрінісіндей. Ал, шын мәніне, терең үңілетін болсақ, қатпарлы қалтарыстардың шешімін таппаған мәселелердің көптеп кездесетінін көреміз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауында, елімізде жүргізілетін “әкімшілік реформаның басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен нәтижелігін арттыру болуға тиіс. Яғни, халыққа қызмет етуі шарт” [1, 9 б.], - деп мемлекеттік органдардың басты мақсатын нақты айқындап көрсеткен болатын. Қазақстанда жүзеге асатын мемлекеттік құқықтық реформалар барысында осы бағытты ұстануымыз қажет. Сонда ғана, елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік реформалар өзінің жемісті нәтижесін береді. Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында мемлекеттік органдардың жүйесін жетілдіру туралы заңнаманың бағыты былай айқындалған: “Қазақстан Республикасының Конституциясында жария етілген, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, құқықтың үстемдігі, біртұтас мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың тежемемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы келісе қызмет істеуі принциптеріне негізделген демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру бағытының заңнамада дәйекті түрде іске асырылуын қамтамасыз ету керек” [2, 10 б.].

1 Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: Юрист, 2008. – 32 б.
2 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. – Алматы: Жеті жарғы, 2002. – 56 б.
3 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 136 б.
4 Медисон Дж. Болашаққа хат // Әлемдік саясаттану антологиясы. 10-томдық. Мәдени мұра бағдарламасы. Алматы: Қазақстан, 2006. - 255-283 бб.
5 Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института Президента Республики Казахастан: проблемы, тенденции, перспективы (опыт политико-правового исследования): Монография. – Алматы: Арыс, 2001. – 532 с.
6 Платон. Государство // Собрание соч. – М., 1968. – Т. 3. - С. 644.
7 Аристотель. Политика. - М.: - 1911. – С. 425.
8 Коркунов Н.М. Лекции по общей теории права. - СПб., 1889. – С. 325.
9 Кистяковский Ф. Лекции по общему государственному праву. - М.: 1912. – С. 462.
10 Черниловский З.М: Институт призендентуры в свете исторического опыта // Советское государство и право. 1991. - №6. – с. 12-16.
11 Лазарев Б.М. Президент СССР // Советское государство и право. - М.: 1990. - №7. - С. 4.
12 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
13 Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 352 с.
14 Сапаргалиев Г.С., Салимбаева Ж. Проблемы конституционной ответственности. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 152 с.
15 Ахметов М.М. Особенности становления президентской формы правления в Республике Казахстан (проблемы теории и практики). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 134 с.
16 Сартаев С.С., Күнқожаева Г.Н. Қазақстан Республикасында билікті бөлу және оларды жүзеге асыру принциптерінің қалыптасуы / Оқу құралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2002. – 64 б.
17 Касымбеков М.Б. Институт Президентства как основной фактор формирования суверенного Казахстана // Материалы международной конференции. – Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2001. – 6 апреля. – С. 123-139.
18 Сабден О.С. Сильная власть как неотъемлемый фактор экономической стабилизации общества переходного периода // Материалы международной конференции. - Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2001. – 6 апреля. – С. 193-200.
19 Сафинов К.Б. Правительство Республики Казахстан на переходном этапе / Под ред. Зиманова С.З. – Алматы: Юрист, 2002. – 548 с.
20 Бусурманов Ж. Д. Евразийская концепция прав человека. – Алматы: КазГЮУ, 2006. – 481 с.
21 Козыбаев М.К. Эволюция института Президентства: от формального суверенитета в императивам национальной государственности // Материалы международной конференции. – Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2001. – 6 апреля. – С. 35-45.
22 Бектурганов Н.С. Институт Президентского правления в новых независимых государствах // Материалы международной конференции. – Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, - 2001. – 6 апреля. – С. 7- 12.
23 Ертысбаев Е.К. Институт Президентства как инструмент модернизации посттоталитарных транзитных обществ (на примере Республики Казахстан) // Материалы международной конференции. – Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2001. – 6 апреля. – С. 105-118.
24 Конституция (Основной Закон) Российской Социалистической Федеративной Советской Республики // Кукушкин Ю.С., Чистяков О.И. Очерк Советской Конституции. - М.: Издат-во полит лит. - 1987. – 127 с.
25 Сталин И.В. Вопросы ленинизма (изд. 11-е). М.: 1939. – 734 с.
26 Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. - Алматы: Жеті Жарғы, 1996. – 368 б.
27 Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. - Алматы: Жеті Жарғы, 2004, - 480 б.
28 Сартаев С.С., Назарқұлова Л.Т. Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасуы: проблемалары мен болашағы. – Алматы. - 2005. - 464 б.
29 Қазақстан Республикасының Конституциясы, Президент, Парламент және оның депутаттарының мәртебесі, Үкімет, Республикалық референдум, Сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдары / Құрастырған Э.Б. Мұхаметжанов, А.Н. Котлов. - Алматы: Жеті Жарғы, 1999. – 432 б.
30 Баишев Ж. Конституционное право Республики Казахстан: Учебно-метод. пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. - С. 392.
31 Майлыбаев Б. Юридическая категория. Институт президентсва (понятие, сущность, содержание, основные признаки) // “Правовое обеспечение суверенитета Республики Казахстан: Вопросы теории и практики”: Материалы междун. научно-теоретич конферен. посвящен к дню Республики - Алматы: КазГЮА, 2001. – С. 86-95.
32 Копабаев О.К. Конституционный закон: понятие и предмет регулирования // “Конституция Республики Казахстан и актуальные проблемы юридической науки”: Материалы международной научно - практической конференции. – Алматы, 1997. – С. 3-6.
33 Қазақстан Республикасының Президенті туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 52 б.
34 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Юрист, 2007. - 40 б.
35 Жиренчин К.А., К.К. Айтхожин. Конституция Республики Казахстан и вопросы теории суверенитета // Социокультурные и политико – правовые проблемы суверенитета Казахстана: Материалы Республиканской научно-теоретической конференции, посвященной десятилетию суверенитета Казахстана. – Алматы: КазГЮА, 2000. – С. 5-9.
36 Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы негізгі заң актілері. – Алматы: Юрист, 2008. – 40 б.
37 Е. Нурпеисов. Эволюция формы государственного правления в Казахстане // Правовое обеспечение суверенитета Республики Казахстан: вопросы теории и практики: Материалы международной научной – теоретической конференции, посвященной дню Республики (23 октября 2000, г. Астана). – Алматы: КазГЮА, 2001. - С. 17-21.
38 Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003. – 240 б.
39 Нурпеисов Д.К. Обеспечение национальной безопасности как важнейшее условие устойчивого развития Казахстана // Теоретические и конституционно-правовые проблемы парламентаризма в республике Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: КазНУ им. аль-Фараби, 2006. - С. 114-117.
40 Бакаев А.К. Международно-правовые основы борьбы с коррупцией в системе госуправления Казахстана // Правовые проблемы государственного управления в условиях рыночный отношений в Республике Казахстан: международной научно – теоретической конференции (30 ноября 2006 года). – Алматы: Комплекс, 2006. - С. 36-44.
41 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының заңы. – Алматы: Юрист, 2006. – 15 б.
42 Табанов С.А., Оразова А.Ә. Күрделі заманның өтпелі кезеңдеріндегі қазақ қоғамы Ата заңдарының (Коснтитуцияларының) тарихи – құқықтық сабақтастығы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 360 б.
43 Ибраева А.Қ. Адам құқықтары – құқықтық мемлекеттегі мемлекеттік аппарат қызметінің негізгі қағидасы: заң. ғыл. канд. дисс..: 12.00.01. - Алматы, 2008. – 156 б.
44 Фатеев А.Н. История общих учений о праве и государстве. Харьков, 1909. – 161 с.
45 Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление. - М.: 1981. - 321 с.
46 Баренбойм П. 3000 лет доктрины разделения властей. Суд Сьютера. - М.: 1995. - 252 с.
47 Абашмадзе В.С. Учение о разделении государственной власти и его критика. Тбилиси, 1972. - 179 с.
48 Нерсесянц В.С. Гегелевская философия права: история и современность. - М.: 1974. – 229 с.
49 Мұхамедов М., Старшинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы / Оқу құралы. – Алматы, заң әдебиеті. - 2003. - 340 б.
50 Нерсесянц В.С. Политические учения Древней Греции. - М.: 1979. – 178 с.
51 Прозорова Н.С. Теория “разделения властей” и современное буржуазное государство. // Советское государство и право. - 1974. – №9. - 8-11 с.
52 Мирзаев С.Б. Полибий. - М.: 1986. - 98 с.
53 Цицерон. Диалоги. - М.: 1966. – 571 с.
54 Галиева Л.Ш. Разделение власти в субъектах федерации: Дисс. канд. юр.наук.: 12.00.01. - Уфа. - 2002. - 186 с.
55 Омельченко О.А. Идея правового государства: истоки, перспективы, тупики. М., 1994. – 191 с.
56 Политология. Энциклопедический словарь. - М.: 1993. - 985 с.
57 Ливанцев К.Е. Всеобщая история государства и права. Л.: ЛГУ, 1985. – 165 с.
58 Прозорова Н.С. Политические и правовые взгляды Лильберна. - М.: 1960. – 127 б.
59 Сперанский М.М. Мемлекеттік заңдар жинағына кіріспе // Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. Мәдени мұра бағдарламасы. Алматы: Қазақстан, 2006. – 5 Т. – 16-41 бб.
60 Менделеев Д.И. Разделение властей (о значении разделения трех основных правительственных отправлений, законодательство, администрация и суд) // Радько Т.Н. Теория государства и права: Хрестоматия / Под. общ. ред. И.И. Лизиковой. М.: Академический проект, 2005. – С.180-206.
61 Коркунов Н.М. Совместность властвования (учение о разделение властей) // Радько Т.Н. Теория государства и права: Хрестоматия / Под. общ. ред. И.И. Лизиковой. - М.: Академический проект, 2005. – С. 214-278.
62 Хвостов В.М. Государственная власть (верховная власть в государстве; три основные функции власти: законодательство, суд и управление; местное и центральное управление, автономия) // Радько Т.Н. Теория государства и права: Хрестоматия / Под. общ. ред. И.И. Лизиковой. - М.: Академический проект, 2005. – С. 529-580.
63 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ –Баспа, 2002. – 320 б.
64 Ибраева А.С. Теория государства и права: Учеб. пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 432 с.
65 Черепанов В.А. Конституционно-правовые основы разделения государственной власти между Российской Федерацией и ее субъектами. - М: МЗ-ПРЕСС, 2003. - с. 492.
66 Ефимов В.И. Власть в России. – М., 1995. – 622 с.
67 Комаров С. А., Малько А. В. Теория государства и права: Краткий учебник для вузов. - М.: НОРМА, 2003. – 423 с.
68 Автономов А.С. Избирательная власть. - М., -2002. – 123 с.
69 Чиркин В.Е. О понятии ветвь государственной власти // Право и политика. – 2003. - №4. – с. 5-6.
70 Чиркин В.Е. Государствоведение: Учебник. – М.: Юристъ, 1999. – 452 с.
71 Колпаков Н.В. Теоретическая модель разделения властей на примере современной Росии // Юридическое образование и наука. - 2001. - № 2. –с. 21-27.
72 Бушуев И.И. Разделение властей в федеративном государстве: дисс. канд. юр.наук.: 12.00.01. – М.: 1997. - 360 с.
73 Көмекова А.Қ. Қазақстан Республикасында билік бөлу қағидасына конституциялық дамуы // Қазақстандық қоғамның жаңару жағдайында Парламентаризмді жетілдіру және дамыту мәселелері атты халықаралық ғылыми - практикалық конференциясының материалдары. Алматы, 2006. - 234-236.
74 Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан: Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 112 б.
75 Малиновский В.А. Президент Республики Казахстан и Парламент Республики: взаимоотношения, система сдержек и противовесов // Научное издание. – Астана: Институт законодательства Республики Казахстан, 2005. – 53 с.
76 Баймаханов М.Т. К вопросу о политико-правовой природе Парламента как высшего органа государственной власти // Теоретические и конституционно – правовые проблемы парламентаризма в Республике Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: КазНУ имени аль-Фараби, 2006. - С. 16-24.
77 Исабеков А.Қ. Қазақстан Республикасы Парламентінің құқықтық мәртебесі: заң ғыл. канд. дис. автореф: 12.00.02. - Алматы, 2000. - 29 б.
78 Сапаргалиев Г.С. О состоянии и перспективах развития Парламента Республики Казахстан // Қазақстандық қоғамның жаңару жағдайында Парламентаризмді жетілдіру және дамыту мәселелері. – Алматы, 2006. – С. 6-15.
79 Сафарова Т.С. Законодательная деятельность Парламента Республики Казахстан // Научное издание. – Астана: Институт законодательства Республики Казахстан, 2005. – 24 с.
80 Жарболова А.Ж. Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесі: заң ғыл. канд. дис. автореф: 12.00.02. - Алматы, 2004. - 30 б.
81 Шиллер С.В. Парламент Республики Казахстан: структура, рабочие органы // Научное издание. – Астана: Институт законодательства Республики Казахстан, 2005. – 38 с.
82 Салимгерей А.А. Конституция Республики Казахстан и формирования Парламента РК Научное издание. – Астана: Институт законодательства Республики Казахстан, 2005. – 36 с.
83 Проблемы согласованного функционирования органов государственной власти Республики Казахстан и системы сдержек и противовесов / Под ред. Сапаргалиев Г.С. – Алматы: Издательский дом КазГЮУ, 2006. – 468 с.
84 Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Конституциялық заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 68 б.
85 Қазақстан Республикасының Президенті туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 52 б.
86 Ким В.А. Некоторые проблемы совершенствования Парламента Республики Казахстан // Теоретические и конституционно – правовые проблемы парламентаризма в Республике Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: КазНУ имени аль-Фараби, 2006. - С. 24-29.
87 Сафинов К.Б. Правительство Республики Казахстан на переходном этапе / Под. Ред. Зиманова С.З. – Алматы: Юрист, 2002. – 548 с.
88 Керимов А.Д. Современное государство: вопросы теории. - М.: Норма, 2007. – 144 с.
89 Досалиев Қ.Б. Заң үстемдігі қағидасының мемлекеттік билікті ұйымластыру және жүзеге асырудағы орны: заң ғыл. докт. дисс...: 12.00.01. – Алматы, 2004. – 237 б.
90 Айтхожин К.К. Правительство Республики Казахстан в системе разделения единой государственной власти // Теоретические и конституционно – правовые проблемы парламентаризма в Республике Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: КазНУ имени аль-Фараби, 2006. - С. 96-101.
91 Исабеков Т.Ш. Принцип коллегиальности и единоналичия в деятельности правительства и иных центральных исполнительных органов Республики Казахстан // Вестник КазНУ, серия юридическая. 2004. - №4 (32). – С. 94-97.
92 Джапаркулов Н.Б. Конституционный принцип организации власти в Республике Казахстан. – Алматы: Издательский дом КазГЮУ, 2003. – 132 с.
93 Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 40 б.
94 Конституционное право Республики Казахстан: Учебник / Сост. Ащеулов А.Т. – Алматы: КазГЮА, 2001. – 656 с.
95 Тлеубаев Қ. Ө. Қазақстан Республикасы Үкіметінің билікті бөлу принципімен сәйкес конституциялық-құқықтық уәкілеттігі: Заң ғыл. канд. дисс...: 12.00.02. – Алматы, 2006. – 120 б.
96 Томас Джефферсон о демократии / Сост.: Сол К. Падовер. – СПб.: Лениздат, 1992. – 335 с.
97 Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы: Юрист, 2007. – 24 б.
98 Қаржаубаев Е.К. ҚР Сот билігінің мемлекеттік биліктің тәуелсіз бір тармағы ретінде тану // ҚазМУ хабаршысы. - 2008. - №1(45). – 91- 94 бб.
99 Қаржаубаев Е.К. Сот билігін Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастырудың құралы ретінде тану // Актуальные проблемы международного права и политики (в свете выступления Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на 62- сессии Генеральной Ассамблеи ОНН): сб. Материалов научно-теоретической конференции (14 декабря 2007 г.) / Отв. Ред. С.Ж. Айдарбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 123-127 бб.
100 Мурзаев К.Б. Конституционно – правовые основы организации деятельности судебных органов в обеспечении прав и свобод граждан: Автореф. канд. юрид. наук: 12.00.02. – Алматы, 2007. – 24 с.
101 Шайкенова С.Т. Независимость судей в государствах переходного периода: автореф. канд. юрид. наук: 12.00.01. – Алматы, 2006. – 23 с.
102 Марченко М.Н. Судебное правотворчество и судейское право. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2007. – 512 с.
103 Чиркин В.Е. Современное государство. – М.: Междунар. отношения, 2001. – 416 с.
104 Мами К. Особенности реформирования судебной системы Республике Казхастан на своременном этапе // ХХ ғасырдағы құқықтық білім, ғылым және пракика: жалғастық және болашақ: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 70-жылдығына және Қазақстандағы құқықтық білімнің 65-жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 24 қазан 2003 ж. / Құраст. Абайдельдинов А.М. Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 25-36 бб.
105 Тыныбеков С.Т., Қаржаубаев Е.К. Азаматтық қоғам құрудағы Қазақстан Республикасы сот органдары реформасының кейбір мәселелері // Актуальные проблемы международного права и политики (в свете выступления Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на 62 - сессии Генеральной Ассамблеи ОНН): сб. Материалов научно-теоретической конференции (14 декабря 2007 г.) / Отв. Ред. С.Ж. Айдарбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 179-183 бб.
106 Адилшина Г.М. Сот билігінің пайда болу теориясы (мемлекеттік құқықтық ойлар) // Қазақстан Республикасындағы Парламентаризмнің теориялық және конституциялық-құқықтық мәселелері атты халықаралық ғылыми практикалық конференциясының материалдары 17 қараша 2006 ж. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 191-198 бб.
107 Байқадамов Н.С., Муйденова А.Қ. Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастырудағы сот билігінің рөлі // Қазақстан Республикасындағы Парламентаризмнің теориялық және конституциялық-құқықтық мәселелері атты халықаралық ғылыми практикалық конференцияның материалдары 17 қараша 2006 ж. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 309-313 бб.
108 Абен Е.М. Политико-правовая природа формы правления в Республике Казахстан: Автореф. канд. юр.наук.: 12.00.02. – Алматы, 1999. – 26 с.
109 Нұрпейісов Е.Қ., Котов А.К. Қазақстан мемлекеті: хандық биліктен президенттік республикаға дейін. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 96 б.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 139 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ ТАРИХЫНДА
БАҒАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... 9
1.1Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда
болуы мен 9
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.2Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында 18
бағалануы ... ... ... ..

2 ҚАЗАҚСТАНДА ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының
тарихи-құқықтық 25
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
2.2Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдері 30
2.3Президент саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық 35
кепілі ... ... ... ..

3 ҚАЗАҚСТАН ПРЕЗИДЕНТІНІҢ БИЛІК БӨЛУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ МЕН
РОЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
... ... ... ... ... ...
3.1Қазақстанда билік бөлу жүйесінің 56
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2Президент және заң шығару 70
билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3Президент және атқарушы 81
орган ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
3.4Президент және сот 93
билігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3.5Президенттік басқару жүйесін жетілдіру 105
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...111
... ... ... ... ... ... ... ... .

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 114
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ

Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде
Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану
ерекшелігі, Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда
болуы мен дамуы, Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында бағалануы,
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы және дамуы,
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық
алғышарттары, Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының
кезеңдері, Президент саяси тұрақтылық пен мемлекеттік тұтастық кепілі,
Президенттің билік бөлу жүйесіндегі орны мен ролі, Қазақстанда билік бөлу
жүйесінің дамуы, Президент жән заң шығару билігі, Президент және атқарушы
орган, Президент және сот билігі, Президенттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
билік жүйесінде Президенттің атқаратын ролі ерекше болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің мәртебесі бойынша ең жоғарғы
лауазымды тұлға екендігі белгілі. Президент институтын сондықтан да,
толыққанды зерделеп, айқындау, отандық ғылымда әлі де болса, өзінің жүйелі
тұтастай бағасын ала қойған жоқ.
Елімізде Президент институтының қалыптасуы мен дамуын, оның әр кезеңін
тарихи өлшем тұрғысынан айқындап, терең тану керек. Сонда ғана, елімізде
жүргізіліп жатқан мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру шарасын тиімді
атқара аламыз.
Қазақстан Республикасындағы Президенттік басқару жүйесі аз жылдардың
ішінде үлкен даму кезеңдерін қалыптасу уақытын бастан өткерді. Тарихи
тұрғыдан алғанда бұл аз уақыттың көрінісіндей. Ал, шын мәніне, терең
үңілетін болсақ, қатпарлы қалтарыстардың шешімін таппаған мәселелердің
көптеп кездесетінін көреміз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауында,
елімізде жүргізілетін “әкімшілік реформаның басты мақсаты басқарушы аппарат
жұмысының тиімділігі мен нәтижелігін арттыру болуға тиіс. Яғни, халыққа
қызмет етуі шарт” [1, 9 б.], - деп мемлекеттік органдардың басты мақсатын
нақты айқындап көрсеткен болатын. Қазақстанда жүзеге асатын мемлекеттік
құқықтық реформалар барысында осы бағытты ұстануымыз қажет. Сонда ғана,
елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік реформалар өзінің жемісті нәтижесін
береді. Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында
мемлекеттік органдардың жүйесін жетілдіру туралы заңнаманың бағыты былай
айқындалған: “Қазақстан Республикасының Конституциясында жария етілген,
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, құқықтың
үстемдігі, біртұтас мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың
тежемемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы келісе қызмет істеуі
принциптеріне негізделген демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік
мемлекет құру бағытының заңнамада дәйекті түрде іске асырылуын қамтамасыз
ету керек” [2, 10 б.].
“Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекеттің басшысы,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел
ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең
жоғары лауазымды тұлға” [3, 17 б.], - деп Конституцияда белгіленген. Бұл
Қазақстан Республикасының Президентіне үлкен міндет жүктелетіндігі, халық
алдында жауап беретін басты тұлға екендігін көрсететін бап болып табылады.
Мемлекеттік билік жүйесінің үйлесімді қызмет атқаруын қамтамасыз ету,
ұлттық татулық пен саяси тұрақтылықты сақтауға ықпал ету. Қазақстан
Республикасы Президентінің басты міндеттерінің бірін құрайды.
Республика Президентінің алдына қойылған мұндай үлкен міндеттерді
тиімді жүзеге асыру Президенттік билік жүйесінің әрқашанда дамып, жетіліп
отыруын талап етеді.
Қазіргі кезеңде президенттік басқару жүйесінің конституциялық құқықтық
негіздері айқындалғанмен, оның мемлекет теориясындағы және Қазақстанның
саяси құқықтық тарихындағы орны мен атқарған тарихи міндеттері әлі де
болса, шынайы бағасын ала қойған жоқ.
Соңғы кезеңде елімізде жүргізіліп жатқан конституциялық құқықтық
рефомалар, Президенттік басқару жүйесін әлі де болса, жетілдіре түсудің
қажет екендігін көрсетті. Президенттік басқару жүйесін дамыту үшін оның
тарихи өткен жолын, даму кезеңдерін тарихи-құқықтық тұрғыда саралап,
бағалауымыз қажет. Сонда ғана, Президенттік басқару жүйесін өзіндік болмысы
бар, мемлекеттік тетік деңгейіне көтере аламыз.
Айтылған жағдайлардың барлығы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасындағы Президенттік
басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы отандық заң ғылымында, оның ішінде
конституциялық құқық өкілдері тарапынан егемендігімізді жариялап,
тәуелсіздік алған жылдардан бастап, жүйелі түрде зерттеле бастады.
Осы кезең аралығында Президенттік басқару жүйесінің әр түрлі қырлары
белгілі ғалымдар М.Т. Баймахановтың, С.З. Зимановтың, В.А. Кимнің,
Ғ.С. Сапарғалиевтің, С.Н. Сәбікеновтың, С.С. Сартаевтың және т.б.
тарапынан кеңінен сөз етіліп үлкен талқылауға түскен болатын.
Қазақстан жағдайындағы Президент институтын жүйелі түрде зерттеген
еңбектер де баршылық. Олардың қатарына: В.А. Малиновскийдің “Глава
государства суверенного Казахстана” (1998 г.) атты ғылыми еңбегін
жатқызамыз. Бұл еңбекте Қазақстан Республикасында Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуы, оның билік бөлу жүйесіндегі орны, Президенттің
қызметтері мен мәртебесі конституциялық-құқықтық негізде талданады. Еңбекте
автор негізінен Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың саяси бейнесіне көп көңіл бөлген.
Президент институтын зерттеудегі отандық тағы бір ерекше еңбектердің
қатарына Б.А. Майлыбаевтың “Становление и эволюция института Президента
Республики Казахстан: проблемы, тенденции, перспективы (опыт политико-
правового исследования)” (2001 г.) атты монографиясын жатқызамыз. Бұл
жұмыста автор, Президент институтының мемлекеттік құқықтық ой тарихындағы
орнын, оның генезисі мен қалыптасуын, ХХ ғасырдағы Президенттік жүйенің
дамуын, жаңа кезеңдегі халықаралық тәжірибедегі Президент институтының
орнын айқындауға ұмтылады. Президенттік басқару жүйесінің ТМД елдеріндегі
қалыптасу ерекшеліктері, Президент институтының Қазақстандық моделін, оның
билік бөлу жүйесіндегі орнын зерделеп көрсетеді. Негізінен бұл еңбекте
Президенттік басқару жүйесінің конституциялық құқықтық негіздері
айқындалып, талданған.
Президент институтын атқару билік жүйесін зерттеуші М.М. Ахметов және
елбасының билік жүйесіндегі орнын айқындауға арналған арнайы зерттеуінде
Н.С. Ибраевта ерекше атап өткен.
Президент институтының зерттелуінде заңгер ғалымдармен қатар,
саясаттанушылар да, ерекше еңбек сіңіруде. Сондай еңбектердің қатарына
Ж.Х. Жүнісованың “Республика Казахстан: Президент. Институты демократии”
(1996 г.) атты еңбегінің де өзіндік орны бар. Негізінен бұл еңбекте,
Президент институтының өтпелі кезеңдегі бейнесі сомдалып, басқа да саяси
институттар: Парламент, сот билігі, қалыптасуы туралы авторлық тұжырымдар
жасалады.
Жоғарыдағы Президент институтына байланысты ізденістердің барлығы
негізінен конституциялық – құқықтық аяда жүргізіліп, басты көңілді қазіргі
кезеңдегі Президенттің мәртебесіне бөлген болатын. Сондықтан да, бұл
еңбектерде негізінен Президент институтының қалыптасуы мен дамуының
алғышарттары терең қарастырылмай, жалпы сипатта беріліп өтті.
Біздің жұмыста негізінен Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің
қалыптасуын тарихи құқықтық алғышарттарын ашу, оның отандық заң ғылымында
бағалануын айқындау. Президент институтының дамуына теориялық-тарихи
құқықтық тұрғыда баға беру болып табылады.
Зерттеу жұмысының объектісі. Диссертациялық жұмыстың негізгі объектісін
мемлекеттік билік қатынастарының қалыптасуы мен дамуы, билік тармақтарының
өзара ықпалдаса қызмет жасауы құрайды.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақстан Республикасында Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуы, оның жүзеге асуы және мемлекеттік билік жүйесіндегі
алатын орны диссертациялық жұмыстың нақты пәні болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының басты
мақсаты - Қазақстан Республикасында Президенттік биліктің қалыптасуы мен
дамуының тұтастай болмысын жасау және оның бет-бейнесін айқындау болып
табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- Президенттік басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында
бағалану ерекшелігін айқындау;
- Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-
құқықтық алғышарттарын ашып көрсету;
- Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының кезеңдерін
айқындау;
- Билік бөлу жүйесіндегі Қазақстан Президентінің атқаратын ролін
көрсету;
- Қазіргі кезеңде Қазақстанда Президенттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары туралы ұсыныстар жасау;
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Іздену жұмысын әзірлеу барысында
диссертант Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуының
зерделеген барлық ғылыми еңбектерді ой сүзгісінен өткізіп, толық
пайдалануға ұмтылды.
Зерттеу жұмысында қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
әдістер жүйесі: диалектикалық, салыстырмалы, функционалды талдау, жүйелеу,
синтездеу, статистикалық т.б. әдістер басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысты жазу барысында отандық ғалымдар -
М.Т. Баймахановтың, С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Ғ.С.
Сапарғалиевтің, С.Н. Сәбікеновтың, О.К. Қопабаевтың, З.Ж. Кенжалиевтың В.А.
Кимнің, С. Өзбекұлының, А.С. Ибраеваның, Л.Т.
Назарқұлованың және т.б. ғылыми жұмыстардағы теориялық тұжырымдары негізге
алынды.
Зерттеу жұмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік
бастауларын Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, шет ел мемлекеттерінің нормативтік құқықтық
актілері құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында Президенттік
басқару жүйесінің саяси және құқықтық ой тарихында бағалану ерекшелігі,
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесінің орнығуының тарихи-құқықтық
алғышарттары, Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуының
кезеңдері, билік бөлу жүйесіндегі Қазақстан Президентінің атқаратын ролі,
қазіргі кезеңде Қазақстанда Президенттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары
кешенді тұрғыда зерттеліп отыр.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары. Диссертациялық жұмыста
қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдарға мыналар жатады:
- Президенттік басқару жүйесі туралы көзқарастар, ой - пікірлер,
саяси-құқықтық ой тарихында маңызды орын алатын, адамзат дамуының
тарихында озық ойлы ойшылдарды толғандырған үлкен мәселе болып
табылады. Президенттік жүйені бағалау классикалық тұрғыда оны
түсіну американдық саяси-құқықтық ой өкілдерінің қажырлы еңбегінің
нәтижесі. Европалық саяси-құқықтық ой да, осы негіздерде
қалыптасып одан әрі дамыды.
- Қазақстан Республикасында Президенттік басқару жүйесі саяси-
экономикалық қажеттіліктен туындаған еліміздің өмір сүру
менталитетіне орайластырыла, орныққан, тарихи-құқықтық
қажеттіліктер негізінде қалыптасқан, елімізді тұтастандыруға
бағытталған, институттың бірі болып табылады.
Қазақстанда Президенттік басқару жүйесі бірнеше даму кезеңнен өткен,
саяси-құқықтық құрылымдық жүйе болып табылады. Президенттік басқару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуын бұл институттың қазіргі шындығын негізге
ала отыра, шартты түрде мынандай кезеңдерге бөліп көрсетуге болады: 1990-
1993 жылдар аралығындағы Президенттік билік жүйесінің Қазақстанда енуі мен
орнығуы; 1993-1995 жылдар аралығында Президенттік билік жүйесінің дамуы;
1995-2007 жылдар аралығындағы күшті Президенттік билік жүйесінің үйлесімді
қызметі.
- Қазақстан Республикасының Президенті, билік бөлу қағидасына
сәйкес, билік тармақтарының заң шығару, атқару және сот
органдарының үйлесімді жұмыс атқаруын қамтамасыз етуші лауазымды
тұлға. Сонымен қатар, Президентке билік тармақтарының арасындағы
тепе-теңдіктің сақталуын және мемлекеттік биліктің тұтастығын
қамтамасыз ету жүктелген.
- Президенттік басқару жүйесі динамикалық дамып отыратын саяси-
құқықтық белді институттың бірі болғандықтан оны жетілдіріп,
дамытып отыру қажет. Сондықтан да, қазіргі кезеңде Президентті,
билік тармақтарының балансын сақтаушы тетік ретінде құқықтық
тұрғыда дамытқан орынды. Президенттің көптеген өкілеттігін
Парламентке кезең-кезеңдерімен беруді одан әрі жүзеге асыра
беруіміз қажет.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Ізденуші
диссертациялық жұмыста қол жеткізген ғылыми нәтижелерді Қазақстан
Республикасында Президенттік билік жүйесін жетілдіру бағытында, оның тарихи-
құқықтық негіздерін айқындауда пайдалануға болады. Сонымен қатар, зерттеу
жұмысының нәтижелері елімізде жүргізіліп, жалғасын тауып жатқан құқықтық
реформаларды одан әрі дамытуда пайдалы болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың нәтижелерін, сонымен қатар, Қазақстандағы
жоғарғы заң оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы, салыстырмалы құқықтану,
конституциялық құқық және т.б. пәндерден дәрістер жүргізуде семинар
сабақтарын өткізуде қолданылуға ұсынылады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертация әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасында
әзірленді.
Зерттеу нәтижелері ҚР Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің
тізімінде бекітілген ғылыми мақалаларында көрініс тапқан.
Жұмыстың негізгі ғылыми нәтижелері мен байлам-түйіндері бірнеше
конференцияларда баяндалған. Олардың қатарына мыналар жатады: Актуальные
проблемы формирования национальной правовой системы и условий устойчивости
развития государственности РК: Международная научно-теоретическая
конференция (Алматы, 2004 г.); Парламентаризм в Казахстане: история,
современность, перспективы развития: международная научно-теоретическая
конференция (Алматы, 2007 г.); Основные задачи, стоящие перед Казахстаном в
свете Послания Президента Республики Казахстан от 28 февраля 2007 года:
Научно-практическая конференция (Алматы, 2007 г.).
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
он бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ ТАРИХЫНДА
БАҒАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ

1. Президенттік басқару туралы саяси және құқықтық ойлардың пайда
болуы мен дамуы
Президенттік басқару жүйесі туралы саяси-құқықтық ойлар АҚШ-та
тәуелсіздік үшін күрес кезеңдерінде өмірге келіп, қалыптасты. Бұл кезеңдегі
Президенттік басқару туралы көзқарастар қазіргі кезеңдегі біздің
түсінігіміздегі, оның классикалық ұғымын өмірге әкелген болатын.
Президенттік жүйе американдық саяси-құқықтық ойда негізінен тәуелсіз жаңа
мемлекеттің нысанын іздеудің нәтижесі ретінде туындады. Президенттік
басқару жүйесінің теориялық негіздеріне американдық ойшылдардың ішінде
Т. Джеферсон, А. Гамильтон, Т. Пейн, Дж. Медисон және т.б. ерекше ат
салысқан болатын. Президентті сайлау туралы өзінің ойын Дж. Медисон былай
білдіреді: “Президентті тікелей сайлауды саяси құрылымдар ретінде тікелей
штаттар жүзеге асырады. Олар беретін дауыс күрделі арақатынаста болады да,
бұл олардың ішінен дербес және бір-бірімен тең қоғамдастықтар ретінде,
ішінара біртұтас қоғамдастықтың маңызы әрқилы мүшелері ретінде
қарастырылатындығынан шығады. Ерекше ескертілген жағдайларда сайлауды заң
шығарушы биліктің өкілдерінен тұратын тармағы өткізеді, бірақ бұл актінің
өзінде олар толып жатқан дербес те өзара тең саяси құрылымдар атынан
штаттар делегациялары ретінде қимылдайды. Демек, бұл жағынан алып қарағанда
үкімет, тегінде, федералдық белгілері қанша болса, сонша ұлттық та
белгілері бар аралас сипатта болады” [4, 267 б.]. Президенттік басқару
жүйесі американдық ұлттарды біріктірудің негізі ретінде қалыптасты деп
санаймыз. Американдық жүйеде Президент институтының орнығуының
ерекшеліктерін осы мәселемен тікелей айналысқан ғалымдардың бірі, Б.А.
Майлыбаев төмендегідей дұрыс атап өтеді: “Во-первых, термин “Президент”
происходит от латинского “praesident” и означает “сидящий впереди”.
Президентами называли председательствующих на различных собраниях в
античную эпоху, на опыт которой любили ссылаться “отцы-основатели”.
Известно, что в античную эпоху существовала даже такая должность, как
Президент Сената.
Во-вторых, еще до Конституционного конвента номинальный глава
американского государства-председатель конгресса конфедерации американских
штатов назывался “Президентом конгресса”.
В-третьих, председательствовавший на Филадельфийском Конституционном
конвенте Дж. Вашингтон также именовался “Президентом”. Кстати, все без
исключения делегаты конвента видели в личности Дж.
Вашингтона будущего главу государства и время заседаний использовали
обращение “Президент”.
В-четвертых, Президентом именовались губернаторы (главы исполнительной
власти) некоторых колоний” [5, с. 24].
Жалпы Президенттік билік жүйесінің қалыптасуы мен дамуын зерттемес
бұрын біз, мемлекеттік басқару нысанының қалыптасуы мен дамуы
ерекшеліктеріне тоқталып өтуіміз керек.
Мемлекет теориясында басқару формасы мемлекеттік биліктің жоғарғы
органдарының құрылымы, олардың құрылу тәртібі және олардың арасындағы
биліктің бөлінуі ретінде қарастырылады. Басқару формасы: мемлекеттің жоғары
органдары және оның құрылымы қандай екенін білуге; әртүрлі мемлекеттік
органдардың арасындағы қарым-қатынастың құрылымын білуге; мемлекеттік
биліктің жоғарғы органдарымен халықтың арасындағы қарым-қатынастың қандай
екенін анықтауға мүмкіндік береді. Аталған белгілерге сәйкес мемлекеттің
формалары әртүрлі болып бөлінеді. Антикалық философ Платон басқарудың,
мемлекеттің әртүрлі формаларын айта келіп, оларда үш ізгілік болуы шарт
деп есептеді, - даналық, ерлік - өжеттік және қанағатшылдық [6, с. 84].
Аристотель мемлекеттің түрін, формасын саяси жүйе ретінде алып қарады,
оны жоғарғы билікпен теңдестірді және басқару формасына келгенде ортақ
пайдалылық, игілік және мүдде сияқты категорияларды пайдаланды
[7, с. 68]. Белгілі орыс ғалымы – заңгері Н.
Коркунов басқарудың формасын сандық өлшеммен критеримен топ топқа бөлді.
Басты көрсеткіш – биліктің басында тұрған адамдар саны болды. Егер
“мемлекеттік биліктің жоғарғы өнімі бір адамның қолында болса, ол –
монархия; егер көп адамның қолында болса, ол – аристократия; егер
барлығының қолында болса-демократия”, - болады деп атап көрсетті. Алайда,
мемлекеттік – биліктік қатынастардың дамуы және күрделенуі басқару формасын
талдаудың басқа да өлшемдерін жасауда. Кейінгі дәуірде француз ойшылы
Монтескье демократияның негізінде – ізгілік, аристократияның негізінде –
қанағатшылдық, монархияның негізінде – ар-ождан, деспотияның негізінде
–үрей жатыр [8, с. 112] деп атап көрсетті.
Қазіргі отандық және шет елдердегі заң ғылымында басқару формасын
классификацияланғанда шешуші өлшем, критерий заңгерлік сипатта болуда,
яғни, мемлекеттік органдардың және билік басындағы лауазымды тұлғалардың
құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері, заңнамалық жағдайы т.б. Осы өлшемге
сәйкес басқару формалары монархиялық және республикалық болып бөлінеді.
Басқарудың әртүрлі формалары жағдайындағы мемлекет басшысының құқықтық
мәртебесіне талдау жасамас бұрын, осы институттың пайда болуы тарихи
аспектісінде қарастырайық. Тарихи әдебиеттерден белгілі болғанындай
мемлекет басшысының билігі тайпа көсемдері билігінен өсіп шықты.
Мемлекеттің пайда болуының ерте кезеңінде мемлекеттік құрылыс әскери –
демократиялық сипатын сақтады. Бұдан кейін патша немесе тайпа көсемі барлық
билікті өз қолына алып, монополиясын орнатты. Уақыттың өтуімен бұл лауазым
мұрагерлік сипатқа ие болды. Осылайша, монарх институты қалыптасып, ол
мемлекет басшылығының алғашқы заңды формасы болды. Қазіргі мемлекет
теориясында монархиялық аса маңызды заңнамалық белгілері – мұрагерлігі,
мерзімсіздігі және мемлекет басшысы билігінің жауапсыздығы аталып
көрсетіледі. Ғалым Н. Коркунов монархияның осы соңғы белгісіне назар
аударып республика президенті мен монарх билігінің айырмашылығы осында, -
деп нықтайды [8, с. 257]. Президент қашанда халық алдында жауапты. Ф.
Кистековскийдің пікірі де осы пікірге жақын, АҚШ президентінің билігі
ағылшын королевасының билігінен жоғары; алайда президент “конгресстің
алдында жауапты, сондықтан монарх емес”, керісінше ағылшын королевасы
ештеңеге жауап бермейді, сондықтан өз билігінің қаншалықты шектелгеніне
қарамастан монарх болып қала береді [9, с. 298]. Біздің ойымызша, монарх
жауапсыздығы ұғымына, оның халықтың алдында есеп бермейтіндігін жатқызу
қажет. Қазіргі әлемде конституциялық монархия жағдайында формальді түрде
корольдің жауапсыздығы заң жүзінде сақталған. Бұдан монарх құқықтық
статусының екі ерекшелігі туындайды, нақтылағанда оған ешкімнің тиісе
алмайтындығы және оны мерзімінен бұрын ешкімнің ауыстыра алмайтындығы.
Басқарудың монархиялық формасы жағдайындағы монархтың құқықтық
статусының аса маңызды ерекшеліктерінің бірі – мемлекет басы қызметін
ауыстыру тәртібі мен шарттарына байланысты. Мысалы, басқарудың
республикалық формасынан ерекшелігі монарх өзінің қызметін мұралық пен және
өмір бақи алады. Алайда, кейбір ғалымдар бұл көзқарасты дұрыс деп
есептемейді де, дәлел ретінде сайланбалы монархияларды алға тартады. Бұл
көзқарастың дұрыстығы да бар. Егер қазіргі басқару формаларына анализ
жасайтын болсақ, кейбір ерекшеліктері бар монархияларды атауға болады.
Мысалы, Малайзияда мемлекет басшысы - король 5 жыл мерзімге сайланады.
Біздің пікірімізше, сайланбалы монархиялар ережеден тыс нәрселер болып
табылады. Сайланбалы монархия, қай кезде өмір сүрмесін “өте тұрақсыз және
дұрыс емес құрылым” болып шықты. Ол мемлекеттік құрылыстың ыдырауына алып
келді, немесе мұрагерлік монархияға айналды. Мұны монарх билігінің өмір
бойлығы принципіне қатыстыда қолдануға болады. Мысалы, Бутанда заңға сәйкес
корольді Парламент депутаттарының 23 дауысымен мерзімінен бұрын биліктен
тайдыруға болады; Сауд Аравиясында билеуші әулет отбасыларының кеңесімен
король орнынан тайдырылып, жаңа корольмен алмастырыла алады. Бүгінде
басқарудың монархиялық формасы мейлінше кеңінен таралған. Мысалы, Европа
мемлекеттердің үштен бірінің басқару формасы монархиялық, ал Азияда -
мемлекеттердің ширегі, Африкада 50 мемлекеттің үшеуі монархия, Солтүстік
Америкада бір мемлекет (Канада), Латын Америкасында – бір мемлекет
(Белида), Кариб бассейінінде бірқатар аралдық мемлекеттер Монархиялар болып
табылады.
Монархияның ортақ белгілерінің барлығына қарамастан әртүрлі елдердегі
монархиялардың билік өкілеттігі әртүрлі тарихи және қазіргі заманғы
монархияларды өкілеттігі ауқымына байланысты үлкен үш түрге бөлуге болады:
абсолюттік, дуалистік және парламенттік (шектелген). Адамзат тарихындағы ең
көне басқару формаларының бірі абсолюттік монархия. Абсолюттік монархияда
барлық билік монархтың қолына шоғырланады: монарх заң шығару құқына ие,
мемлекетті басқару және жоғарғы сот инстанциясы болып табылады, сондай-ақ
діни билікке ие. Аталған ортақ белгілеріне қарамастан тарихи дәуірдің
әртүрлі кезеңдеріне абсолюттік монархияның өз ерекшеліктері болады. Мысалы,
ежелгі дәуірдегі: монархиялардан көне шығыс монархиялары (шығыс деспотиясы)
ерекше көзге түседі. Шығыс монархиялары өте уникальді, сондай-ақ империя
формасында ежелгі рим монархиясында қайталанбас құбылыс (б.э.д. І-ІІ ғ.).
Ежелгі рим монархиясы, әсіресе кейінгі дәуірлердегі басқару формасы орта
ғасырлардағы мемлекеттер үшін үлгі болды. Орта ғасырлардағы монархия өз
дамуының үш кезеңін басынан өткерді: ерте феодалдық, сословиялық өкілетті
және абсолюттік монархия. Ежелгі шығыс монархиялары Азиялық өндіріс
тәсілдеріне негізделді. Монархияның осы түрінің қалыптасуында ежелгі шығыс
мемлекеттеріндегі климаттық жағдайлар маңызды роль атқарды. Ирригациялық
құрылыстарды салу және оның жұмыс тәртібін бақылау қажеттігі, ұзақ уақыт
қауымдық шаруашылықтың сақталынып қалуы, жерге, суға, құлдардың бір
бөлігіне деген ұжымдық меншіктің болуы – шығыс монархиясының экономикалық
алғы шарт болды. Ең ірі жер иесі патшаның өзі болды. Шығыс деспотиясы
монархтың билігі формальді түрде шектеусіз еді. Мемлекет басшысының қолында
барлық билік шоғырландырылады, ол мемлекеттік аппаратты басқару қоғам
өмірінің ең маңызды мәселелерін монарх шешті. Оның билігі құдайландырылды.
Ежелгі шығыс елдеріндегі мұндай монархиялық жиынтығы шығыс деспотиясы
ұғымын құрайды. Басқарудың осындай формалары ежелгі Азия –Африка
мемлекеттері үшін тән (Египет, Шумер, Вавилон, Үндістан, Қытай). Алайда,
шын мәнісінде мемлекет басшысының билігі әскери чиновниктер мен абыздар
тарапынан шектеліп отырды. Ежелгі рим монархиясы ерекшеленді. Монархиялық
басқару формасының алғашқы кезеңдерінде Римде монархиялық институттармен
қатар республикалық мекемелер болды. Мұнда республикадан монархияға көші,
өтпелі кезеңдегі басқару формалары әр түрлі әскери диктатуралар арқылы
жүзеге асырылды. Тек кейінгі кезеңде ғана Ежелгі Римде басқарудың типтік
монархиялық формасы қалыптасып, император әскери – бюрократиялық аппаратқа
және армияға арқа сүйеді. Феодалдық қоғамның гүлденуі кезеңінде күшті
монархиялық концепциясы басымдылыққа ие болды. Монархтың билігі абсолютті
болып есептеліп, мемлекет билеуші теңдестірілді. (Осыған байланысты Француз
королі Людовик ХІV - нің Мемлекет дегеніміз - Мен деген сөзі есіне
түседі.). Қазіргі заманғы абсолюттік монархиялардың тарихи монархиялардан
сырттай болса да ерекшелігі болғанымен, мазмұны жағынан бұрынғысынша
қалуда: белгілі бір алқалы органдардың болуына қарамастан, аталған
мемлекеттердегі барлық билік монархтың қолында. Бұл елдерде Парламенттің
нақты өкілеттілігі, құзырлығы жоқ. Ол, ол ма, аталған елдердің кейбірінің
Конституцияларында Парламенттер кеңесші сипаттағы орын деп жазылған
(мысалы, Кувейтте Парламент мұсылман дәстүрі бойынша аш –шура билеуші
жанындағы кеңесші ролін атқарады). Жаңа заманда мемлекет басшысы ролі
өзгерістерге ұшырады. Егер абсолюттік монархия құлиеленушілік және
феодалдық формацияның туындысы болса, экономикалық қатынастардың жаңа типі
–капиталистік шаруашылықтың пайда болуымен монархияның жаңа түрі –дуалистік
монархия пайда болды. Өзінің мазмұны жағынан дуалистік монархия жаңа
жағдайларда позицияларын нығайта түскен буржуазия тобы мен өз ықпалын
сақтап қалған дворяндардың арасындағы компромисстің көрінісі болды.
Дуалистік монархия тұсында күшті Парламент жұмыс жасап буржуазияның
мүддесін білдірді, сондай-ақ күшті монарх бұрынғысынша дворяндардың,
феодалдардың мүдделерін білдіреді. Дуалистік монархияның спецификалық
ерекшелігі Парламент құзырлығы мен монарх құзырлығының “теңдігі”, яғни
екеуінің де мейлінше едәуір өкілеттігі болып, бір-бірінен тәуелсіз өмір
сүре алатындығы және бірін-бірі бақылай алатындығы. Осылайша, Парламент пен
монарх рольдерінің өзара сәйкес бөлінуі жүзеге асырылды. Мұнда парламент
заң шығару билігін, ал монарх атқарушылық билікті өз қалпына алып үкіметті
құрды. Үкімет корольдің парламент шешіміне вето қоюға немесе тіпті, оны
таратып жіберу құқы болды. Бүгінде дуалистік монархия “таза” күшінде
практикада кездеспейді. Алайда оның қалдықтары қазіргі көптеген елдерде
мейлінше күшті. Буржуазияның абсолютизмге және феодализмге қарсы күрес
неғұрлым күшті, әр нәтижелі жүрген елдерде парламенттік (шектелген,
конституциялық) монархиялар құрылды. Парламенттік монархияға қатысты
қалыптасқан қағида: “монарх патшалық құрады, бірақ елді басқармайды”.
Мұндай жағдайда монарх мемлекеттің ресми басшысы, ұлттық рәмізі. Бірақ ол
нақты мемлекеттік басқаруды жүзеге асырмайды. Ереже бойынша, ондай
мемлекеттерде конституциялық заңнамаға сәйкес монархтың мемлекетті
басқаруға қатысты кейбір құзырлықтары болады, бірақ оны конституциялық
практикада шын мәнінде пайдаланбайды. Заң актілерін парламент қабылдайды да
формальді түрде монарх қол қояды; үкімет парламент сайлауында көп дауыс
алған партия құрады; партияның лидері үкімет басшысы болды. Парламенттік
монархияның осы белгілері бір деңгейде қазіргі жартылай президенттік және
парламенттік республикаларға тән. Жоғарыда жүргізілген талдаудың барлығы
басқарудың монархиялық формасы –құлиеленушілік қоғам жағдайында пайда
болғанын көрсетеді; феодализм кезінде ол мемлекеттік басқарудың негізгі
формасына айналды; буржуазиялық қоғамда және қазіргі кезеңде монархия тек
дәстүрлі негізінен формальді белгілерін ғана сақтап қалды (Ұлыбритания,
Бельгия, Швеция, Норвегия және т.б.). Бүгінге дейін монархия мемлекеттік
басқарудың неғұрлым икемді және өміршең формаларының бірі екендігін
көрсетуде. 1975 жылы Испанияның халқы плебисцитте (сайлау) монархияны
орнатуға дауыс берді. Қазіргі Ресейде монархиялық көңіл күй бар. Басқарудың
республикалық және аралас формалары жағдайындағы мемлекет басы мәртебесінің
ерекшеліктері. Республика (латынша – res publіcus, res –дело, publіcus -
қоғамдық) дегеніміз барлық мемлекеттік органдар сайланып қойылатын
мемлекеттік басқарудың формасы. Алғашқы республикалар аристократиялық
нысанда Ежелгі Спартада және Ежелгі Римде демократиялық республикалары
формасында Ежелгі Афинада қалыптасты. Бұларда мемлекеттің жеке дара басшысы
болған жоқ. Мысалы, Афина мемлекетінің құрылымында мынадай органдар болды:
халық жиналысы – заңнамалық функция атқарды; атқарушы функция атқарған Бес
жүздің кеңесі; жоғарғы сот билігін жүзеге асырған-ареопаг болды. Сонымен,
бұл мемлекеттердің құрылымынан болашақ билікті бөлу элементтері байқалды.
Орта ғасырларда қала республикалар болды. Алайда басқарудың
республикалық формасы жаңа және қазіргі заманда барынша кең таралды.
Бүгінде басқарудың республикалық формалары жағдайында мемлекет басы ереже
бойынша президент институты болып отыр. Профессор
З.М. Черниловскийдің пікірінше президентураның тарихи тамыры ежелгі рим
дәстүрі – диктатурада [10, с. 14] жатыр. Төтенше жағдай қалыптасқанда
мемлекеттік басқарудың осы институты енгізілді. Шексіз билік авторитаризмге
алып баратынынан хабардар римдік республиканың конституциясы диктатордың
билігін алты ай мерзімімен шектеді. Заңнамалық ғылымда парламенттік,
президенттік және аралас типтегі (жартылай президенттік) республикаларды
бөліп қабылданған. Парламенттік және президенттік республикаларда мемлекет
басы Президент болады. Егер қазіргі әлемдегі 190 мемлекеттің 140 республика
екенін ескерсек, бүгінде президент институты ең жиі кездесетін мемлекет
басы институттарының бірі екеніне көз жеткіземіз. Парламенттік республикада
Президент мемлекет басшысы ретінде формальді түрде үкімет мүшелерін
тағайындайды, ал іс жүзінде оны Парламент сайлауында көпшілік орын алған
партия құрады. Мұндай өзара байланысудың себебі парламенттік республикада
Үкімет Парламенттің алдында саяси жауапты және есеп береді. Сондықтан егер
үкіметтің саясаты парламенттің сеніміне ие болмаса, онда Үкімет отставкаға
жіберіледі. Парламенттік республиканың тұрпаты белгілеріне: парламенттің
жоғарылығы, Үкіметтің президент алдында емес, Парламент алдында
жауаптылығы; Үкіметті парламенттік негізінде құру; мемлекет басшысын
тікелей Парламент пен немесе парламент құрған арнайы алқамен сайлау.
Мемлекет басшысы статусының аса маңызды ерекшелігі сонда формальді
заңнамалық жағынан мемлекет басшысы мұндай жағдайда басқада мемлекеттік
органдар арасында едәуір роль атқара алмайды. Алайда бұған қарамастан
белгілі бір жағдайда Президент мемлекеттің дамуында шешуші роль атқаруы
мүмкін. Мысалы, Италияның тарихында, Президент Ф. Коссигидің өз мерзімі
бітуінің алдында конституциялық реформалардың қажеттігі туралы жолдауының
зор маңызы болды. Сонымен, парламенттік республикалар Президент билігінің
формальді – заңнамалық шектеулілігіне қарамастан, мұнда бұл институт
маңызды роль атқарады.
Қазіргі әлемде басқарудың парламенттік формасымен қатар кең тарағаны
президенттік басқару формасы. Егер мәселеге қатаң тұрғыда қарар болсақ
мемлекеттік билікті бөлі принципі осы президенттік республикада толығымен
жүзеге асырылады. Мұнда заң шығару және атқарушы биліктер екі жоғарғы
орган: Парламент және Президент арқылы нақты жүзеге асырылады. Екі органның
екеуінде халық сайлайды. Президентті тікелей сайлау жолымен халықтың өзі
сайлайды; мұнда Үкімет Президенттің алдында жауап береді. Парламенттен тыс
сайлау әдісі Президенттің парламенттен тәуелсіз болуына мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, президенттің парламентті таратуына құқық бермейді. Сонымен
басқарудың осы формасында мемлекеттік билікті бөлу принципі толығымен
жүзеге асырылады және тосқауыл – қарсы тосқауылдар жүйесі жұмыс істейді.
Мемлекет басшысы ретінде Президент атқарушы биліктің басшысы болып, барлық
жоғарғы лауазым иелерін және соттарды тағайындайды. Айрықша айту қажет
атқарушы билік Парламенттің алдында саяси жауапты емес. Атқарушы биліктің
жоғарғы лауазым иелерін Парламент орнынан ала алмайды. Бұл президенттің
ғана құқы. Басқарудың құрылым типтік президенттік формасы АҚШ болып
табылады. АҚШ–та Президенттің билігі өте күшті, ол бір жағынан мемлекет
басшысы әрі атқарушы биліктің басшысы. Заң шығару билігінде де АҚШ
президентінің құзыры мол. Мысалы, Президенттің ұнамаған заңды Парламентке
қайта қарату құқы бар. Бұдан бөлек оның аса маңызды құзыры жылдық бюджеттің
жобасын Конгресске қарауға жіберу құқы бар. Президент билігінің заңсыз
күшейіп кетуіне жол бермес үшін АҚШ Конституциясында тосқауыл және қарсы
тосқауылдар жүйесі жасалынған, мұнда шешуші рольді заң шығару және сот
билігі атқарады. Барлық лауазым иелері, оның ішінде Президентте Конгресс
қабылдаған заңға бағынуы тиіс. Президенттің заң жобасын кейінге қалдыру
ветосын Конгресстегі депутаттар дауысының 23 алғанда ғана жеңуі мүмкін.
Бұлардан бөлек, заң шығару және атқарушы биліктерге едәуір дәрежеде қарсы
тосқауыл АҚШ –тың жоғарғы соты болып табылады. Жоғарғы Сот президент қол
қойған және Конгресс қабылдаған кез-келген заң жобасын қабылдаттырмай
тастай алады. Демек, ол заңның заңдылық күшін жойып жібере алады.
Конгресстің Үкіметтің құрамын жеке–жеке бекіту құқы бар. Президент
тағайындаған лауазым иелерінің барлығы АҚШ Конгрессінің Сенаты бекітпейінше
өз қызметтеріне кірісе алмайды. Конгресстің аса маңызды өкілеттіліктерінің
бірі бюджетті түпкілікті бекіту және атқарушы биліктің қызметіне тұрақты
бақылау орнату, қаржының бөлінуін қадағалау болып табылады. Белгілі бір
елдің нақты саяси жағдайында, саяси күштердің орналасуына қарай қалыптасқан
дәстүрлерге енгізілген реформаларға сәйкес мемлекеттік басқарудың аралас
немесе өткінші (президенттік республика мен парламенттік республика
арасындағы) формалары болуы мүмкін. Басқарудың аралас формасы дегеніміз
президенттік және парламенттік республика белгілерінің ұштасқан формасы
айтылады. Алайда, бұл белгілердің ұштасуы формалары да әртүрлі және әр
деңгейде болады, заңнамалық әдебиетте басқарудың бұл формасын қолдамайтын
пікірлер де бар. В.В. Лазаревтің пікірінше “классикалық мемлекеттік
формалардың қай-қайсысын болсын ұштастыру егер мемлекеттік тұлғаның
ыңғайына қарай жасалынса, оны ақтап алу өте қиын”. Басқа ғалымдардың
пікірінше аралас формалардың болуы өзін-өзі ақтайды [11, с. 4].
Басқарудың аралас формасы жағдайында президенттік республика
министрлердің саяси жауапкершілігі босаңсыған формаға ие болуы
қарастырылады. Екінші жағынан жартылай президенттік, жартылай парламенттік
гибриттік (дүбарә) формадағы жүйелер пайда болады. Жартылай президенттік
форма Латын Американың жекелеген елдеріне тән (Перу, Венесуэла, Уругвай,
Колумбия т.б.). Бұл елдердің Конституциясында министрлердің Парламент
алдындағы жауапкершілігі қарастырылған: ол сенімсіздік білдіріліп, сөгіс
жариялай алады. Министрлерді ауыстыру мәселесін Президент (яғни министрдің
отставкасы президент қарауына байланысты, іс жүзінде президент парламентпен
ара қатынасын шиеленістіргісі келмей осы шараға барады, кей жағдайда
отставка міндетті түрде қабылданады. Мұнда президентке деген сенімсіздік
вотумы және сонымен байланысты отставка қаупі жоқ. Парламент кабинетті
толық құрамымен отставкаға жібере алмайды, Латын Америкасы елдердің
Парламенттерінде бөліп басқару сирек кездесетін құбылыс. Ереже бойынша
паламентте Президенттік партия үстемдік етеді. Мысал ретінде Мексиканы
алуға болады, соңғы жетпіс жылда мұнда жағдай өзгерген жоқ. Басқарудың
дүбәра (гибритті аралас формасын жасаудың екінші жолы 1958 жылғы француз
Конституциясын қабылдаумен бекіген францияның мемлекеттік құрылысы Бесінші
Республика деген атқа ие болды. Мұнда президент тікелей халық тарапынан
(президенттік республика белгісі сайланып мемлекет басшысы болып табылады,
елдің премьер – министрі қызметі лауазымын алмаса да атқарушы билік аясында
мейлінше салмақты өкілеттігі болады, шын мәнінде Үкіметті басқарады. Бұған
қоса, Үкіметпен бірге (Министрлер Кеңесі) ол орталық атқарушы өкіметті
құрады. Сондай-ақ президент тағайындаған Үкімет Парламенттің төменгі
Палатасы – Ұлттық жиналыстың (парламенттік республика белгісі) сеніміне ие
болуы қажет. сонымен бірге президент ұлттық жиналысты өз қарауынша таратып
жібере алады (бұл басқарудың президенттікке – парламенттікке формаларына
тән емес). Францияда президент “қосарланған” жағдайдың өзінде де дербес
саяси өкілеттігін сақтайтын маңызды саяси тұлға болып қалады. Ол жоғарғы
қолбасшы, референдум туралы шешім қабылдайды, ең бастысы – заң шығару
билігінің құзыры бола алмайтын мәселелер бойынша регламентарлық актілер
шығарады. Бұған қоса регламентарлы актілер премьер-министр тарапынан
контрассигнацияланып, заңды күшіне ие болады, саяси жауапкершілік
жүктеледі. Регламенторлық актілерді президенттің позициясын ескере отырып
Үкімет шығарады, яғни үкімет те, президент те, бір-бірінің мүдделерін
ескеріп отыруға мүдделі. Францияда, егер президент тағайындаған премьер-
министрдің кандидатурасын өткізбесе төменгі палатаны мерзімінен бұрын
таратып жіберуге немесе үкіметті көпшілік алдында ұялту қарарын қабылдауға
президенттің құқы бар. Осылайша Президент өзінің Парламентпен дау-дамайын
халықтың талқылауына шығарады. Бірақ қайтадан сайланған төменгі палатаны
бір жылдың көлемінде таратып жіберуге ешқандай құқы жоқ. Егер халық
төменгі палатаның ғана құрамын бұрынғы партиялық көпшілік дауыспен сайласа
және бұл көпшілік көпшіліктің алдында ұялту қарарын қабылдаса, ондай
жағдайда Президент үкіметтің отставкасын қабылдап, парламенттік көпшіліктің
өкілін премьер етіп тағайындауға мәжбүр болады. Өйткен себебі, төменгі
палата, парламенттік көпшіліктің өкілі болатын үкіметті ғана қолдайды, ал
президент ендігі жағдайда палатаны таратып жібере алмайды. Бұл құқықты ол
парламент сайлауынан кейін қызметіне кіріскенде үкімет туралы даулы мәселе
туған жағдайда ғана пайдалана алады. 1958 жылы Францияда конституция
қабылданғаннан бастап Батыс Европада президенттік биліктің таза Батыс
Европалық моделі жартылай президенттік формасы қалыптасты. Белоруссиядағы,
Ресейдегі, Армения, Қазақстандағы және басқа ТМД елдеріндегі басқару
формасын осыған жатқызуға болады. Бұл елдерде үкіметтің іс жүзіндегі
басшысы Президент болып табылады, бұл жағдай осы дүбәра формаларды
президенттік республикамен жақындаттырады. Оның төрағалық етуімен кейбір
елдерде Үкіметтің Ресми мәжілісі дейтін шақырылып, неғұрлым маңызды
мәселелер шешімін табады. Сонымен қатар, мұнда Премьер-Министрдің
Конституциялық лауазымы бар (бірқатар президенттік республикада ондай
лауазым – президенттің қарауы бойынша біресе жойылып, біресе енгізіліп
отырады). Премьер-министр әкімшілік премьері болады, ол ұйымдық жұмыстарды
жүргізеді, үкіметтің маңызды мәжілістерінде төрағалық етеді, бірақ
үкіметтің саясатын белгілемейді. Бұл президенттің прерогативасы болып
табылады. Премьер-министрдің үкімет мүшелерін Президент тағайындайды,
үкімет парламент алдында жауапты. Осы соңғы жағдай оны президенттік басқару
формасынан ерекшелендіріп, парламентке жақындатады. Мемлекет басшысы
негізінен жалпы стратегиялық мәселелерге жауап береді, үкіметтің жекелеген
қызмет аяларын (мысалы, Сыртқы Саясат) қатаң бақылауда ұстайды. Премьер-
министр күнделікті, практикалық істерді жүргізгені үшін жауап береді.
Финляндия үлгісінде бұл жағдайға дәл анықтама беріледі: “Премьер-министр
оркестрге дирижерлық етеді, бірақ музыкасын жазатын президент”. Бұлардан
бөлек, басқарудың аралас формасының белгілеріне мыналарды жатқызуға болады.
Президенттік республикадан атқарушы билік өкілеттігі бар халық сайлаған
президент институты алынады, ал басқарудың парламент формасынан үкіметтің
парламенттік жауапкершілік алынады. Атқарушы биліктің мұндай жүйесі
бисефальді (“екі басты”) деп аталады. Егер президент пен парламенттік
көпшілік бір партияның мүшелері болса, ондай жағдайда Президент үкіметті
өзі құрады және іс жүзінде оны басқарады. Егер олар әр түрлі партиялардан
болса, онда Президент Премьер –министр етіп парламенттік көпшіліктің
лидерін тағайындауға мәжбүр болады, мұндай жағдайда Президент пен
Үкіметтің қосарланып бірге жұмыс істейтін жағдай қалыптасады. Бұл жағдай
салыстырмалы түрде саяси жағынан президент “әлсіз”, бірақ соған қарамастан
үкімет Президенттің пікірімен есептесіп отыруға мәжбүр.
Президент пен парламенттік көпшілік бір-біріне оппозициялық жағдайда
болатын аралас республикада басшы рольде Президент ойнайтын “Партиялық
билік” қалыптасады. Егер олар бір-біріне қатаң оппозициялық жағдайда болса,
онда биліктің заң шығару және атқару билігіне “қатаң” бөлінген өзіне тән
нұсқасы пайда болады. Атқарушы билікті Президент пен Үкімет жүзеге асырады.
Үкімет парламенттің алдында жауап береді, бірақ президенттің позициясын
ескеруге мәжбүр (яғни, үкіметтің парламенттік республикаларға қарағанда
Парламенттің алдында азырақ жауап береді). Сонымен, Президент – биліктің
орталық институты болғандығына қарамастан президенттік биліктің Америкалық,
Латын Америкалық модельдеріне қарағанда оның құзырлығы неғұрлым шектеулі.
Бұл басқару моделінің құндылығы сонда, Президенттің зор биліктің
өкілеттілігі болғанымен, оның бір уақытта атқарушы билікке толығымен ие
емес. Республиканың гибритті формаларының белгілі бір дәрежеде оң сипаттары
бар: олар үкіметтің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, әртүрлі партиялық
коньюктураларға сәйкес оны ауыстыруға қарсы тұрады, кейбір парламенттік
республикаларға тән ретсіз министрлік “аударыспаққа” жол бермейді. Екінші
жағынан белгілі бір олқылықтары да жоқ емес: биліктің бөлінуі, тосқауылдар
және қарсы тосқауылдар жүйесі принциптері бұзылады, президенттік билік
күшейіп, онда авториторлық тенденциялар күшейеді. Соған қарамастан
Франциядан бастау алған басқарудың гибритті формасы – ХХ ғасырдың соңғы
онжылдықтарында дамудың тұрақты тенденциясы. Кеңестік билік жүйесідегі
мемлекет басшысы институтының өзіндік ерекшеліктері бар.
Президенттік басқару жүйесінің қалыптасуында Европалық ойшылдардың
саяси көзқарастары ерекше ықпал етті. Осындай бағыттағы пікірлермен
қаруланған американдық саяси-құқықтық ой өкілдері, Президенттік басқару
жүйесін американдық шындық ретінде орнықтырып, оның өзіндік моделін жасауға
ат салысты. Әлемдік тәжірибедегі Президенттік басқару жүйесі туралы
теориялық бастаулар өзінің қайнар көзін американдық саяси-құқықтық ойдан
тартады. Американдық ойшылдардың басты еңбегі де Президенттік басқару
жүйесінің эталондық негізін жасауында деп санаймыз.

1.2 Президенттік басқарудың отандық заң ғылымында бағалануы
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін жариялағаннан бастап,
әлемдік қауымдастықтың бір мүшесіне айналуға ұмтыла бастады. Бұл
мемлекеттік басқару жүйесіндегі озық үлгілерді де еліміздің тәжірибесінде
қолдануға жол ашты. 1990 жылдардан бастап, яғни Президент институты
елімізде енгізілумен отандық қазіргі кезеңдегі мемлекеттанушы ғалымдар
тарапынан Президенттік жүйенің елімізге еніп, тиімді жүзеге асуына
байланысты көптеген ой-пікірлер талқыға түсті. Отандық саяси-құқықтық ойда
негізінен өтпелі кезеңде күшті Президенттік басқару жүйесінің қажеттілігі
мойындалды. Оның себебі, “Қазақстан Республикасында мемлекеттік тетіктер
өркениетті елдердің озық тәжірибелерін пайдалана отырып, өтпелі кезеңнің
ерекшеліктері мен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып, құрылды.
Осыған байланысты мемлекеттік тетіктің құрамында президент ерекше орын
алады” [12, 42 б.]. Қазақстан жағдайында Президент мемлекеттің ұйытқысы,
негізгі тұлға ретінде бірте-бірте көтеріле берді. Бұл туралы академик С.З.
Зиманов былай дейді: “Сегодня Президент олицетворяет нечто большее, чем
просто высокую власть. В условиях республики - это в то же время мудрое
искусство общения с людьми разных национальностей и социальных ориентаций”
[13, с. 86]. Айтылған оймен толық келісуге болады. Президенттік жүйенің
қалыптасуының алғашқы жылдарының өзінен бастап, елімізге тән модельдің
айқындала түскендігін байқауға болады. Президенттік басқару жүйесінің
Қазақстан жағдайында ерекшеленуін ғалымдар былай түсіндіреді: “Как видим,
казахстанская модель президентской республики не допускается возникновения
двоевластие, поскольку Президент проводит свою политику в рамках своих
полномочий, а Парламент осуществляет свою конституционную компетенцию.
Более того, в казахстанской модели президентского правления отсутствует
присущий ряду других стран дуализм исполнительной власти” [14, с. 98]. Шын
мәнінде, Президенттік басқару жүйесінің бағыты осылай өрбіді.
1995 жылы қабылданған Конституциядан бастап Президенттің билік
жүйесіндегі орнын бағалау мәселесі де жаңа бағытта, жаңа қарқынмен
жүргізіле бастады. Президенттік басқару жүйесінің дамуын зерттеуде көптеген
ғалымдар ерекше еңбек сіңірді, олардың ішінде заңгер ғалымдар,
саясаттанушылар, тарихшылар және т.б. болды. Бұл кезеңдегі зерттеулерде
негізінен күшті Президенттік билік мәселесі алға қойылып, Президент
институтын осы қырынан дамытуға талпынды. Президенттік басқару жүйесін
елімізде зерттеген ғалымдардың бірі, М.М. Ахметов Президенттік билік
жүйесін, оның қажеттілігін мынандай жағдайлармен түсіндіреді: “На наш
взгляд в Республике Казахстан необходимо ввести прямое президентское
правление по следующим причинам:
- Президент по Конституции выступает единственным гарантом
стабильности развития Республики Казахстан;
- Правительство в случае провала проводимых реформ должно подать в
отставку, при этом никто персонифицировано не будет отвечать за
сложившуюся ситуацию, в силу коллегиального принципа деятельности
Правительства;
- Правительство как институт власти выступает в качестве
громоотвода при явных провалах в проводимых реформах, что по сути
означает отстраненность Президента от результатов их
деятельности, при том, что Правительство подотчетно в своей
деятельности перед Президентом;
- По своему статусу Правительство, его состав, назначается и
утверждается Президентом Республики, при этом Президент не несет
солидарную ответственность за провалы в деятельности
Правительства;
- Президент Республики Казахстан избирается путем всенародных
выборов, и в случае введения прямого президентского правления
ответственность перед избирателями за проводимые реформы
персонифицируется в лице Президента, что безусловно отразится на
мере ответственности всей системы исполнительной власти и
соответственно на качестве проводимых реформ.
На наш взгляд, необходимо расширить властные полномочия Президента в
сфере исполнительной власти и в связи с этим надо закрепить конституционно
положение о том, что Президент являясь главой ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.