Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи территориялары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕ
ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ерекше қорғалатын территорияларының классификациясы ... ... ... ... ... .11
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын
географиялық аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының
әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Ерекше қорғалатын территорияларындағы
табиғи.тарихи туристік нысандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Ерекше қорғалатын территориялары
бойынша экологиялық маршруттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.1 Туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Туризмді дамыту мақсатында қолданылатын шаралар ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕ
ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ерекше қорғалатын территорияларының классификациясы ... ... ... ... ... .11
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын
географиялық аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының
әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Ерекше қорғалатын территорияларындағы
табиғи.тарихи туристік нысандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Ерекше қорғалатын территориялары
бойынша экологиялық маршруттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.1 Туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Туризмді дамыту мақсатында қолданылатын шаралар ... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Адамзаттың шаруашылық іс-әрекеттері Қазақстанның табиғи ландшафтарының келбетін өзгертті. Әсіресе, дала және орманды дала аймақтарының ландшафтары қатты өзгеріске ұшыраған. Тірі табиғат та үлкен өгерістерде: өсімдіктердің сиректенуі, жануарлар ареалдарының қысқаруы, тіпті, кейбір түрлерінің жойылуына әкелді. Ормандар, сексеуілдер, тоғайлар аудынының қысқаруы байқалуда.
Ғасырлар бойы жиналған жер асты сулары кетуде. Арал маңындағы экологиялық апат Арал теңізінің құрғауына әкелді. Мұндай жағдай Балқаш көлінде де сипатталады.
Қазақстан территориясындағы апатты масштабта антропогенді зиянды процестерге ие болды. Қазақстан территориясында адамның шаруашылық іс-әрекеттердің ең болмаса жанама әсерін алмаған аудандар өте аз.
Осындай жағадайларда сақталған табиғи ортаның қалыпты ландшафтарының қорғалуын қажет етеді. Осындай табиғат ландшафтарының болашақ дамуын болжау, табиғаттағы тепе-теңдікті қорғау мен оны қалпына келтіру аса маңызды мәселе. Берілген мәселелерге байланысты ерекше қорғалатын табиғат аймақтарының табиғаттың адамның шаруашылық іс-әрекеттері қол жетпеген эталоны ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан жері алуан түрлі табиғат ландшафттарына бай ел. Мұнда, Еуропадағыдай альпілік далалар, Африканың әнші құмдары, Оңтүстік Американың терең шатқалдары, Солтүстік Американың жабайы далалары бар. Еліміздің солтүстік батысын Каспий маңы ойпаты, солтүстік және солтүстік шығыс аудандарын жазықтар, батыс жағын меридиан бағыты бойынша орналасқан Торғай үстірті, бүкіл орталық жағын Сарыарқа ал оңтүстігін ғажайып таулар алып жатыр. Еліміздің экологиялық туризмнің дамуына біздің табиғат ландшафттары, ерекше қорғалатын территориялар үлкен орын алады.
Жаппай экологизациялау мәселесі қазіргі қоғамның барлық жақтарын қамтыды. Экологиялық аспектілер көптеген ғылымдармен қарастырылады: биологиядағы- классикалық экология, медицинада – адам экологиясы, техникалық ғылымдарда – инженерлі экология, т.б. Экологизациялау мәселесі туризмді де қамтыды [1].
Экологиялық туризм дағдыларды қалыптастыру үшін табиғат қорғау пәндерді оқу қажет: биосфера мен география жүйелері, қоршаған ортаны қорғау теориясы, геожүйе анализі мен қоршаған ортаны қорғау негіздері. Экотуризм табиғатты адамзатпен, тарихты болашақпен байланастыратын көпірдің негізін қалайды. Бірақ көптеген зерттеушілер экотуризмнің амбициозды мақсаттар мен мүмкіндіктерін күмән келтіреді. Қазіргі таңда өзін-өзі экотуристік фирма ретінде жариялайтын мекемелерге келесі сұрақ қойылған: «олар экологиялық жауапкершілікті қандай деңгейде мойынға алады?». Ондаған фирмалар экотуризмде мамандандырылып, олардың біреуі ғана эко деген атау нормаларына жауап бере алатын кездер де кездеседі. Сол себептен тек қана экскурсанттарға емес, сондай-ақ туризм саласында қызмет ететін мекемелер мен секторларында экологиялық білім беруді қамтамасыз ету керек [1].
Ғасырлар бойы жиналған жер асты сулары кетуде. Арал маңындағы экологиялық апат Арал теңізінің құрғауына әкелді. Мұндай жағдай Балқаш көлінде де сипатталады.
Қазақстан территориясындағы апатты масштабта антропогенді зиянды процестерге ие болды. Қазақстан территориясында адамның шаруашылық іс-әрекеттердің ең болмаса жанама әсерін алмаған аудандар өте аз.
Осындай жағадайларда сақталған табиғи ортаның қалыпты ландшафтарының қорғалуын қажет етеді. Осындай табиғат ландшафтарының болашақ дамуын болжау, табиғаттағы тепе-теңдікті қорғау мен оны қалпына келтіру аса маңызды мәселе. Берілген мәселелерге байланысты ерекше қорғалатын табиғат аймақтарының табиғаттың адамның шаруашылық іс-әрекеттері қол жетпеген эталоны ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан жері алуан түрлі табиғат ландшафттарына бай ел. Мұнда, Еуропадағыдай альпілік далалар, Африканың әнші құмдары, Оңтүстік Американың терең шатқалдары, Солтүстік Американың жабайы далалары бар. Еліміздің солтүстік батысын Каспий маңы ойпаты, солтүстік және солтүстік шығыс аудандарын жазықтар, батыс жағын меридиан бағыты бойынша орналасқан Торғай үстірті, бүкіл орталық жағын Сарыарқа ал оңтүстігін ғажайып таулар алып жатыр. Еліміздің экологиялық туризмнің дамуына біздің табиғат ландшафттары, ерекше қорғалатын территориялар үлкен орын алады.
Жаппай экологизациялау мәселесі қазіргі қоғамның барлық жақтарын қамтыды. Экологиялық аспектілер көптеген ғылымдармен қарастырылады: биологиядағы- классикалық экология, медицинада – адам экологиясы, техникалық ғылымдарда – инженерлі экология, т.б. Экологизациялау мәселесі туризмді де қамтыды [1].
Экологиялық туризм дағдыларды қалыптастыру үшін табиғат қорғау пәндерді оқу қажет: биосфера мен география жүйелері, қоршаған ортаны қорғау теориясы, геожүйе анализі мен қоршаған ортаны қорғау негіздері. Экотуризм табиғатты адамзатпен, тарихты болашақпен байланастыратын көпірдің негізін қалайды. Бірақ көптеген зерттеушілер экотуризмнің амбициозды мақсаттар мен мүмкіндіктерін күмән келтіреді. Қазіргі таңда өзін-өзі экотуристік фирма ретінде жариялайтын мекемелерге келесі сұрақ қойылған: «олар экологиялық жауапкершілікті қандай деңгейде мойынға алады?». Ондаған фирмалар экотуризмде мамандандырылып, олардың біреуі ғана эко деген атау нормаларына жауап бере алатын кездер де кездеседі. Сол себептен тек қана экскурсанттарға емес, сондай-ақ туризм саласында қызмет ететін мекемелер мен секторларында экологиялық білім беруді қамтамасыз ету керек [1].
1 Алиева Ж. Н. Экологический туризм. – Алматы, 2001. –101с
2 Амашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері. – Алматы, 2005. – 312 б.
3 Бельгибаев М.Е. Геоэкология – развитие, структура и методы. / Современные проблемы геоэкологии и созологии.-Алматы: Шартарап, 2001. – С.11-21
4 Биологическое разнообразие: тематический обзор к программе развития ООН в Казахстане. – Астана, 2005.-72 с.
5 Бөкейханқызы Р. Туризм – мемлекеттің жарнамасы: елімізде туризм саласын дамыту жайында // Қала мен дала 2006 ж. 16 маус Ноосфера, 2001.-672 с.
6 Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии – М.: ГЕОС, 1998. – 418 с.
7 Геоэкологические основы территориального проектирования – М.: Наука, 1989. – 250с.
8 Демина Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды.-М.: Аспект персс, 1996.-143 с.
9 Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое развитие. – М.: УРАО, 1997. – 224с.
10 Емельянов А.Г. Основы природопользования: учебник для вузов.-М.: Академия, 2004.-304 с.
11 Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан. Итоговый выпуск 2000 г.-Алматы: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2001. – 132 с.
12 Карта экологической напряженности Казахстана. Масштаб 1:2500000. – Алматы: КазИМС, 1996
13 Карта особо охраняемых территорий Республики Казахстан. Масштаб 1:200000. – Алматы: Комитет лесного и охотного хозяйства. МСК РК, 2004
14 Комарова Н.Г Геоэкология и природопользование: учебное пособие. – М.: Академия, 2003.-192 с.
15 Красная книга Казахстана: Т.1. Животные. – Алматы: Конжык, 1996. – 327 с.
16 Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заң. №212-ІІ, -Астана, 13 шілде 2001
17 Қазақстан туризмі 2006 жылғы: статистикалық жинақ ҚР стат. агенттігі; ред. басқ. Қонаев Е.А. –Алматы, 2006 ж. 114 б
18 Ландшафтное и биологическое разнообразие Республики Казастан: Информационный обзор Программы развития ООН. – Алматы: ОО ОST – ХХІ век. – 2005. – 247 с.
19 Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. - Алматы, 1999.- 153 c.
20 Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2008 жылдарға арналған «Мәдени мұра» өңірлік бағдарламасы. Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 2005жылғы «6» желтоқсандағы № 20/200-Ш шешімімен бекітілген
21 Регионы Казахстана: Статистический сборник. – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003. – 496 с.
22 Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования: учебник – Алматы: ЭкономикС, 2003 – 592 с.
23 Физическая география Республики Казастан. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ Университеті, 1998. – 266 с.
24 Чигаркин А.В. Охрана природы Казастана: учебное пособие. –Алма-Ата: Изд.КазГУ, 1974. – 135с.
25 Чигаркин А.В. Региональная геоэклогия Казахстана. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 244 с.
26 Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана (географические аспекты природопользования и охраны природы): учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. 414 с.
27 Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заң №212-ІІ, - Астана, 13 шілде 2001.
28 Қазақстан туризмі 2006 жылғы: статистикалық жинақ ҚР стат. агенттігі;
Ред.басқ. Қонаев Е.А. – Алматы, 2006ж 114б.
29 Экологический туризм в Казахстане www.atamekentours.kz
29 Южно-Казахстанская область растет www.kazakh.ru
30 1998г.Санаторий Р.Казахстана Грабуров В. А.
31 Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2008 жылдарға арналған «Мәдени мұра» өңірлік бағдарламасы. Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 2005жылғы «6» желтоқсандағы № 20/200-Ш шешімімен бекітілген
32 Регионы Казахстана: Статистический сборник. – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003. – 496 с.
33 Алматы: ЭкономикС, 2003 – 592 с.
34 Физическая география Республики Казастан. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ Университеті, 1998. – 266 с.
35 Чигаркин А.В. Охрана природы Казастана: учебное пособие. –Алма-Ата: Изд.КазГУ, 1974. – 135с.
Чигаркин
2 Амашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері. – Алматы, 2005. – 312 б.
3 Бельгибаев М.Е. Геоэкология – развитие, структура и методы. / Современные проблемы геоэкологии и созологии.-Алматы: Шартарап, 2001. – С.11-21
4 Биологическое разнообразие: тематический обзор к программе развития ООН в Казахстане. – Астана, 2005.-72 с.
5 Бөкейханқызы Р. Туризм – мемлекеттің жарнамасы: елімізде туризм саласын дамыту жайында // Қала мен дала 2006 ж. 16 маус Ноосфера, 2001.-672 с.
6 Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии – М.: ГЕОС, 1998. – 418 с.
7 Геоэкологические основы территориального проектирования – М.: Наука, 1989. – 250с.
8 Демина Т.А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды.-М.: Аспект персс, 1996.-143 с.
9 Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое развитие. – М.: УРАО, 1997. – 224с.
10 Емельянов А.Г. Основы природопользования: учебник для вузов.-М.: Академия, 2004.-304 с.
11 Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан. Итоговый выпуск 2000 г.-Алматы: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2001. – 132 с.
12 Карта экологической напряженности Казахстана. Масштаб 1:2500000. – Алматы: КазИМС, 1996
13 Карта особо охраняемых территорий Республики Казахстан. Масштаб 1:200000. – Алматы: Комитет лесного и охотного хозяйства. МСК РК, 2004
14 Комарова Н.Г Геоэкология и природопользование: учебное пособие. – М.: Академия, 2003.-192 с.
15 Красная книга Казахстана: Т.1. Животные. – Алматы: Конжык, 1996. – 327 с.
16 Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заң. №212-ІІ, -Астана, 13 шілде 2001
17 Қазақстан туризмі 2006 жылғы: статистикалық жинақ ҚР стат. агенттігі; ред. басқ. Қонаев Е.А. –Алматы, 2006 ж. 114 б
18 Ландшафтное и биологическое разнообразие Республики Казастан: Информационный обзор Программы развития ООН. – Алматы: ОО ОST – ХХІ век. – 2005. – 247 с.
19 Маргулан А., Мендикулов М., Басенов Т. Архитектура Казахстана. - Алматы, 1999.- 153 c.
20 Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2008 жылдарға арналған «Мәдени мұра» өңірлік бағдарламасы. Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 2005жылғы «6» желтоқсандағы № 20/200-Ш шешімімен бекітілген
21 Регионы Казахстана: Статистический сборник. – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003. – 496 с.
22 Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования: учебник – Алматы: ЭкономикС, 2003 – 592 с.
23 Физическая география Республики Казастан. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ Университеті, 1998. – 266 с.
24 Чигаркин А.В. Охрана природы Казастана: учебное пособие. –Алма-Ата: Изд.КазГУ, 1974. – 135с.
25 Чигаркин А.В. Региональная геоэклогия Казахстана. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 244 с.
26 Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана (географические аспекты природопользования и охраны природы): учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. 414 с.
27 Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заң №212-ІІ, - Астана, 13 шілде 2001.
28 Қазақстан туризмі 2006 жылғы: статистикалық жинақ ҚР стат. агенттігі;
Ред.басқ. Қонаев Е.А. – Алматы, 2006ж 114б.
29 Экологический туризм в Казахстане www.atamekentours.kz
29 Южно-Казахстанская область растет www.kazakh.ru
30 1998г.Санаторий Р.Казахстана Грабуров В. А.
31 Оңтүстік Қазақстан облысының 2006-2008 жылдарға арналған «Мәдени мұра» өңірлік бағдарламасы. Оңтүстік Қазақстан облыстық мәслихатының 2005жылғы «6» желтоқсандағы № 20/200-Ш шешімімен бекітілген
32 Регионы Казахстана: Статистический сборник. – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003. – 496 с.
33 Алматы: ЭкономикС, 2003 – 592 с.
34 Физическая география Республики Казастан. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ Университеті, 1998. – 266 с.
35 Чигаркин А.В. Охрана природы Казастана: учебное пособие. –Алма-Ата: Изд.КазГУ, 1974. – 135с.
Чигаркин
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕ
ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларына сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Ерекше қорғалатын территорияларының
классификациясы ... ... ... ... ... .11
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын
географиялық
аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының
әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .21
2.2 Ерекше қорғалатын территорияларындағы
табиғи-тарихи туристік нысандар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Ерекше қорғалатын территориялары
бойынша экологиялық маршруттар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.1 Туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары
... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Туризмді дамыту мақсатында қолданылатын шаралар
... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Адамзаттың шаруашылық іс-әрекеттері Қазақстанның табиғи ландшафтарының
келбетін өзгертті. Әсіресе, дала және орманды дала аймақтарының ландшафтары
қатты өзгеріске ұшыраған. Тірі табиғат та үлкен өгерістерде: өсімдіктердің
сиректенуі, жануарлар ареалдарының қысқаруы, тіпті, кейбір түрлерінің
жойылуына әкелді. Ормандар, сексеуілдер, тоғайлар аудынының қысқаруы
байқалуда.
Ғасырлар бойы жиналған жер асты сулары кетуде. Арал маңындағы
экологиялық апат Арал теңізінің құрғауына әкелді. Мұндай жағдай Балқаш
көлінде де сипатталады.
Қазақстан территориясындағы апатты масштабта антропогенді зиянды
процестерге ие болды. Қазақстан территориясында адамның шаруашылық іс-
әрекеттердің ең болмаса жанама әсерін алмаған аудандар өте аз.
Осындай жағадайларда сақталған табиғи ортаның қалыпты ландшафтарының
қорғалуын қажет етеді. Осындай табиғат ландшафтарының болашақ дамуын
болжау, табиғаттағы тепе-теңдікті қорғау мен оны қалпына келтіру аса
маңызды мәселе. Берілген мәселелерге байланысты ерекше қорғалатын табиғат
аймақтарының табиғаттың адамның шаруашылық іс-әрекеттері қол жетпеген
эталоны ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан жері алуан түрлі табиғат ландшафттарына бай ел. Мұнда,
Еуропадағыдай альпілік далалар, Африканың әнші құмдары, Оңтүстік Американың
терең шатқалдары, Солтүстік Американың жабайы далалары бар. Еліміздің
солтүстік батысын Каспий маңы ойпаты, солтүстік және солтүстік шығыс
аудандарын жазықтар, батыс жағын меридиан бағыты бойынша орналасқан Торғай
үстірті, бүкіл орталық жағын Сарыарқа ал оңтүстігін ғажайып таулар алып
жатыр. Еліміздің экологиялық туризмнің дамуына біздің табиғат ландшафттары,
ерекше қорғалатын территориялар үлкен орын алады.
Жаппай экологизациялау мәселесі қазіргі қоғамның барлық жақтарын
қамтыды. Экологиялық аспектілер көптеген ғылымдармен қарастырылады:
биологиядағы- классикалық экология, медицинада – адам экологиясы,
техникалық ғылымдарда – инженерлі экология, т.б. Экологизациялау мәселесі
туризмді де қамтыды [1].
Экологиялық туризм дағдыларды қалыптастыру үшін табиғат қорғау
пәндерді оқу қажет: биосфера мен география жүйелері, қоршаған ортаны қорғау
теориясы, геожүйе анализі мен қоршаған ортаны қорғау негіздері. Экотуризм
табиғатты адамзатпен, тарихты болашақпен байланастыратын көпірдің негізін
қалайды. Бірақ көптеген зерттеушілер экотуризмнің амбициозды мақсаттар мен
мүмкіндіктерін күмән келтіреді. Қазіргі таңда өзін-өзі экотуристік фирма
ретінде жариялайтын мекемелерге келесі сұрақ қойылған: олар экологиялық
жауапкершілікті қандай деңгейде мойынға алады?. Ондаған фирмалар
экотуризмде мамандандырылып, олардың біреуі ғана эко деген атау нормаларына
жауап бере алатын кездер де кездеседі. Сол себептен тек қана
экскурсанттарға емес, сондай-ақ туризм саласында қызмет ететін мекемелер
мен секторларында экологиялық білім беруді қамтамасыз ету керек [1].
Жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасы бойынша ерекше
қорғалатын территориялар жағдайы көрсетілді. Оңтүстік Қазақстан облысы
аудандастырылды. Екінші тарауында Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша табиғи
нысандарына жан-жақты сипаттама берілді, экологиялық маршруттар жасалды.
Үшінші тарауында облыс бойынша ерекше қорғалатын территорияларындағы
туризмнің негізгі мәселелері қарастырылып, оларды шешу жолдары
қарастырылды.
Берілген жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысының осындай ерекше қорғалатын
табиғи территорияларында туризмнің қазіргі жағдайы және оны дамыту үшін
мүмкін жолдар қарастырылуы жұмыс өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларында туризмді дамыту мақсатында ең тиімді және осы қоршаған
табиғи ортаға зиянды әсер етпейтін жолдар табу.
Жұмыс міндеттері: ерекше қорғалатын табиғат территорияларын
классификациялау; қазіргі таңда бар инфрақұрылымды талдау; туризмді дамыту
үшін еңбек күші бола алатын халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын
талдау, табиғат территорияларының даму жағдайына анализ жасау; табиғат
территорияларында туризмді дамыту үшін ең альтернативті жолдар табу.
Ғылыми әдістемелік маңызы: Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше
қорғалатын табиғи нысандарының, жануарлар мен өсімдіктерінің есебі берілді.
Тәжірибелік маңызы: Оңтүстік Қазақстан облысы алты ауданға
аудастырылып, аудандар бойынша экологиялық маршруттар құрастырылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи
территориялары мен табиғат нысандары.
Қорғалатын ұстаным
- оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи территориялары;
- ерекше қорғалатын территорияларында туризмнің даму жағдайы;
- ерекше қорғалатын территорияларында туризмді дамыту жолдары;
- туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары;
- туризмді дамыту мақсатында қолданылатын шаралаh[2].
Курстық жұмыс 60 беттен тұрады. Жұмыста 4 сурет пен 8 кесте, 1 қосымша
пайдаланылды.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРЫ
1. Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларына сипаттама
Ақсу-Жабағылы қорығы - әлемнің айрықша қорғауында болатын қорықтар
қатарына жататын Батыс Тянь-Шаньның көрікті жері.
Қорық 1926 жылы кұрылған. Оның иелігіңде бай өсімдік пен жануарлар
дүниесі камтылған. Мұнда жануарлар мен кұстардың 55-тен аса түрі және 200-
ден аса өсімдік түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл Кітапқа енгізілген.
Ауданы 85574 га.
Тянь-Шань тауының көзтартар жоталары мен сайлары, Ақсу өзенінің арнасы
ешкімді де бей-жай қалдырмайтыны анық.
Түлкібас ауданындағы бақылауға алынған табиғи ескерткіштер - Ақбиік
ауылындағы ғажап үңгір, Пістелідегі жаңғақ тоғайы, Машат сайы және басқа да
көптеген көрікті табиғат қойнаулары.
Батыс Тянь-Шаньның тамаша табиғатын 2003 жылы өңірімізге келген ЮНЕСКО
Комиссиясы қанағаттанған сезіммен атап өтті. Комиссия осынау көп бөлігі
Оңтүстік Қазақстан облысына қарайтын табиғат бұрышын алдағы уақытта сақтау
үшін шекаралас үш мемлекетті күш біріктіруге шақырды. Қожа Ахмет Яссауи
кесенесіне барабар Жабағылы қорығы да ұлт мақтанышы болып табылады.
Қорықта негізгі үш аудан бар: бірінші аудан қорықтың өзі. Бұл
территория ерекше қорғалатын территория және турстік шаруашылықты жүргізуге
тыйым салынған. Бірақ, туристік қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында
екінші аудан құрылған. Мұнда он арнайы экотуристік маршрут жасалған. Үшінші
аудан буферлі аймақ болып табылады. Мұнда аңшылық жүргізуге, химиялық және
өндіріс кешендерін салуға тыйым салынған.
Қорық қорғауға мен экологиялық білім беру және туризмге қатысты шаралар
мен сұрақтар үшін жауапты арнайы бөлім Жабағылы кен шарында орналасқан [3].
Сайрам-Угам Ұлттық саябағы табиғи саябақ болып табылады. Угам жоталары
Батыс Тянь-Шань тауларының жалғасы болып табылады. Аймақта Қазақстан Қызыл
кітабына енгізілген жануарлар баршылық. Олардың қатарында бүркіт Мензбир
сорманы, ақ тырнақты аю, тау ешкісі, барс бар.
Угам ұлттық сабағында өсімдіктердің 1250 түрі, оның 47 түрі Қазақстан
Қызыл кітабына енген, өседі. Угам қыратының Қазақстандағы бөлігі бұл
уникалды табиғи ескерткіштері мен орта ғасырлық тарихи ескерткіштерінің
үйлесімділік территориясы. Угам ауданында мәдени, тарихи және табиғи
ескерткіштердің үлкен көлемі жиналған. Мысалы, Қасқасу кен шарында ежелгі
сақ қорғандары орналасқан. Бұл ескерткіштерімен көптеген аңыздар мен болған
нақты тарихи оқиғалар байланысты. Мысалы, Шілтер, Жылаған Ата, Айтас,
Бүркіт, Сусінген көлі, т.б. 2005 жылдан бастап аймақта экотуризм белсенді
түрде дами бастайды. Аймақ бойынша қазіргі таңда 16 экотуристік маршрут
ұсынылады.
Лепсі территориясы Жоңғар Алатауы жоталарының солтүстік беткейлерінде
орналасқан. Бүкіл территориясын тау ормандары алады. Бұл аймақта өзендер
мен бұлақтар көздері көп. Аймақ халқысы табиғи балды өндірумен айналысады.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы 2004 ж. құрылды. Қаратау жотасының
орталық бөлігінде орналасқан. Қаратау жотасы Тянь-Шаньның солтүстік батыс
доғасы болып табылады. Әкімшілік жағынан Оңтүстік Қазақстан облысы
территориясына жатқызылады. Мойынқұм, Қызылқұм шөлдерімен, Бетпақ даламен
көршілес орналасқан. Қорық ауданы шамамен 34 300 га. Солтүстік және
Солтүстік шығысында Созақ ауданымен, батысында шекарасы Созақ ауданымен
Балдыр және Тентек өзендерінің қосылар жері мен Қарағаштау арқылы өтеді.
Оңтүстігінде Қарағаштаудан Талдыбұлақ, Хантағы өзендері арқылы өтіп, Созақ
ауданының шекарасы және шығысында Созақ бойына созылған.
Қорық міндеттері: флора мен фаунаның экожүйесін, олардың генетика
ресурстарын және Қаратау жотасының табиғат ерекшеліктерін сақтау, ғылыми
зерттеулер мен мониторинг үшін адам тимеген табиғи орта элементтерін
қорғау, гид басшылығымен келген туристер үшін оқу және ақпарат
бағдарламасымен қамтамасыз ету (табиғи ортаны сақтау және қорғау
функцияларын орындау мақсатында), қоғамнан шектеуді қамтамсыз ету.
Қорықтың орталығы Кентау қаласында орналасқан. (Түркістаннан 40 шақырым
жерде орналасқан). Орталық қорықтан 17 шақырымдай орналасқан. Негізінен
мұнда архар мекен етеді. Бірақ саны өте аз, қазіргі таңда 55 бас қана
сақталған. Қорықтың солтүстігінде Қаратауда ғана кездесетін эндемик болып
табылатын Қаратау архары немесе негри монтана кездеседі. Мұнда өсімдіктің
85 эндемик түрі кездеседі. Қаратаудың мақтанышы және көркі Грейг
қызғалдағы, кизильник және шлемник аллохруза [4].
Қорықты құру мәселесесі өткен ғасырдың 80 жылдары көтерілген еді.
Қорықты құрудың алғашқы жоспары жобалау институты Қазгипроград ұсынды.
Бірақ іс-жүзінде асырылмады. 2001 ж. Қаратау жотасы биоәртүрлілік бойынша
Орта Азия трансшекаралық ГЭФ жобасының жоспарланатын территориялар қатарына
кірді. 2002 ж осы ұйым қолдауымен Қаратаудың қазіргі жағдайы жөнінде толық
кешенді ғылыми бағалау берілді. Зерттеулер нәтижесінде осы өлкенің
құндылықтары нақтыланып, қорық құру қажеттілігі туындады. Қорық
территориялар құрамына Түркістан әкімшілігіне қарайтын жер учаскелері
кірді. Қорықты ҚР ауыл шаруашылық минастрлігінің орман және аңшылық
шаруашылық комитеті басқаруында.
Дегенмен, экологиялық мәселелер де бірінші кезекте тұр. сол
мәселелерге тоқталып өтсек.
Сырдария маңындағы шөл аймағында ауылшаруашылығы дамыған. Көп жерлерді
қалалар, қалалық және селолық елді мекендер алып жатыр. Сырдария аңғарында
суармалы егіншілік пен мал шаруашылығы басым. Суды пайдалануды реттеу
мақсатымен Сырдария өзенінде Шардара бөгені және гидроэлектростанциясы
салынды. Ірі Шымкент өнеркәсіп ауданы қала маңы зонасының қоршаған ортасына
теріс әсер етеді.
Экологиялық табиғи факторлар:
а) экологиялық шиеленісуді тежейтін – Сырдария өзенін ластаушыларды
тасып, таратуы, оларды провинциядан шығаруы;
ә) экологиялық шиеленісуді күшейтетін – елеулі эрозиялық тілімденуі,
ыза сулары деңгейінің жер бетіне жақындығы, қайта сорлануы, топырақтың
батпақтану процестері, Сырдария өзенімен ластаушылардың трансшекаралық
тасылуы, механикалық құрамы жеңіл топырақтарда жел эрозиясының орын алуы,
суффозиялық процестер, тау бөктері жазықтарындағы лессті саздақтардағы
ирригациялық эрозия.
Экологиялық деструкция деңгейі – шиеленіскен. Экологиялық шиеленісу
көзі – Шымкент өнеркәсіп ауданы. Экологиялық орнықсыздануы атмосфералық ауа
мен Сырдарияның техногендік ластануы, суармалы жерлер ирригациясы
процесінде топырақтың қайта сорлануы, шөлдену процесінің белсенділігіне
байланысты.
Экологиялық шиеленісу аймақтары:
1) Шардара бөгені. Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысында су
ресурстарын пайдалануды реттеу мақсатында салынды. Ұзындығы 65 км, ені 30
км, көлемі 5,2 текше км. СЛИ-3, су 4-класты, ластанған (1999 ж). Бөген
Өзбекстан аумағынан ластаушыларды трансшекаралық тасылу-молдау процесі
нәтижесінде қашыртқылы-кәрізді суларын жинақтайды (көлемі 10-12 текше
кмжыл дейін). Ластаушылар қатарында сульфаттар, нитраттар, фенолдар бар.
2). Сырдария өзені. Арнадағы суы ластанудың 4 класымен сипатталады
(ластанған). Құрамында сульфаттар (3,8 ШРШ), нитриттер (1,5 ШРШ), сынап (5
ШРШ), фенолдар (4 ШРШ), (2000 ж) көп.
3). Арыс өзені. Оңтүстік Қазақстанның ең лас өзендерінің бірі.
Өнеркәсіптік, тұрмыстық ауылшаруашылық ақаба суларымен ластанған. Суы 3-
класты, орташа ластанған (1999 ж.): сульфаттар, нитриттер, фенолдар, мыс (1-
4 ШРШ). Шымкент қаласынан өтетін Бадам өзені ең қатты ластанғаны.
4) Шымкент урбоөнеркәсіптік ауданы. Мұнай химиясы, химиялық, цемент
өнеркәсібі және түсті металлургия ірі өндіріс орындары бар Шымкент қаласын
қамтиды. Негізгі ластау көздері: мұнай өңдеу зауыты (ШНОС), қорғасын,
цемент, шина зауыттары. Экологиялық шиеленісу деңгейі – қауіпті. Ауа шаңмен
(2 ШРШ), көміртегі тотығымен және азот қос тотығымен (1,3 ШРШ),
формальдегидпен (3,7 ШРШ) ластанған. Бадам өзенінің ластануы: СЛИ – 2,6,
суы 4-класты, ластанған. Топырақ ауыр металдармен – қорғасын, мыс,
молибденмен және мұнай өнімдерімен ластанған.
5) Ленгер қоңыр көмір алабы. Экологиялық орнықсыздану деңгейі –
шиеленіскен. Шахталар, карьерлер, аршыма тау жыныстары үйінділері-көмір
өндіру өнеркәсібі қызметінің техногендік салдары, ауа алабының шаңмен
ластануы, топырақ, Бадам өзенінің ластануы.
Қорықтық нысандар:
а) қазіргі бар – Арыс өзені аңғарында және Қаратау жотасы бөктеріндегі
жазықта жабайы өсетін дермене жусанды қорғауға арналған Ақдария, Дария
сырты, Темір табиғи ботаникалық қорықшалар тобы;
ә) ұсынылатын – Сырдария ландшафттық қорықшасы. Сырдария, Арыс және
Бөген өзендері аралығында орналасады. Жабайы өсетін дермене жусанды және
жайылымдық тоғайларды қорғау.
Фауна мен флораның жоғалып бара жатқан және сирек кездесетін түрлері:
- сүтқоректілер - қарақұйрық, шұбар күзен;
- құстар - қарабай, қалбағай, түркістан ақ ләйлік, сұнқылдақ аққу, мәрмәр
шүрегей, алакөз сүнгүір, ақбас үйрек, жылан-жегіш қыран, ителгі, жорға
дуадақ, қарабауыр бұлдырық, ақбауыр бұлдырық, қоңыр кептер;
- балықтар - сырдария тасбекіресі, пілмай (арал бекіресі), арал қаязы;
- өсімдіктер – дермене жусан туысы.
Солтүстік Қызылқұм шөл (мал шаруашылығы) провинциясы ландшафттарында
солтүстік шөлден оңтүстік шөлдерге өтпелі сипаттары білінеді. Негізгі
өсімдіктері бұталы-сексеуілді, эфемерлі сұр жусанды, сұр жусанды-сортаңды,
ақ сексеуілді-эфемерлі рангты кешендері.
Табиғи ресурстары мен экономикасы.
Жыл бойы қолданылатын жайылымдар базасындағы мал шаруашылығы, кейбір
жерлерде суармалы егіншілік ошақтары.
Экологиялық табиғи факторлар:
а) экологиялық шиеленісуді тежейтін – Қызылқұмның жетуі қиын
бөліктерінде судың жоқтығынан мал жайылмауы;
ә) экологиялық шиеленісуді күшейтетін – мал жаю процесінде құмдардың
жел эрозиясына бейімділігі, шөптің өте сиректігі, сумен нашар қамтамасыз
етілуі, шөлдену процесінің белсенділігі.
Экологиялық шиеленісу деңгейі – қанағаттанарлық. Эко-логиялық
орнықсыздануының негізгі көріністері: малды шектен тыс жаю салдарынан
шөлдену. Бекітілген құмдардың бұзылып, борпылдаққа айналуы.
Сырдария мен Жаңадария аралығында Қазақстандағы ең ірі сексеуіл массиві
жатыр. Қара және ақ сексеуіл ормандары шаруашылық мақсатта сексеуіл
дайындаудың ретсіздігінен өте сиреген.
Қорықтық нысандар:
а) қазіргі бар – жоқ;
ә) ұсынылатын – Қызылқұм қорығы. Сырдарияның Қуаңдария, Жаңадария және
Дариялық құрғақ тармақтары жатқан көне аллювилі жазықты, сексеуілді қырқалы
құмдарды, тақырлы және сорлы жазықтарды қамтиды. Сексеуілдіктерді қорғау.
Фауна мен флораның жоғалып бара жатқан және сирек кездесетін түрлері:
- сүтқоректілер - тоғай бұғысы, қарақұйрық, қызылқұм арқары, шұбар күзен,
шағыл мысығы, сабаншы, гептнер ергежейлі қосаяғы;
- құстар - жыланжегіш қыран, бүркіт, қарабауыр бұлдырық, ақбауыр бұлдырық,
қоңыр кептер;
- бауырымен жорғалаушылар - кесел;
- өсімдіктер – лемман қызғалдақ туысы [5].
Экологиялық ақуалдың қасіреті аналарымызды анимеяға ұшыратып, ол өз
кезегінде кемтар балалардың жарық дүниеге көптеп келуіне, тұрғындар
арасында жүрек-талма, қан қысымы, бауыр, асқазан және рак ауруларының
шамадан тыс көбеюіне әкелуде. Оңтүстік Қазақстан облысы да экологиялық
қасіретке ұшыраған аймаққа айналып барады. Жерімізге жақын орналасқан
Байқоңыр ғарыш айлағы онсыз да аса ауыр экологиялық жағдайды одан сайын
тұралатып жатыр. Кеңес үкіметі кезінде облыс жерлерінде сыналған атом
жарылыстарының зардаптары да орасан. Орман-тоғайлары жойылып, топырақ
құнары кеміп, өзен көлдер мен жер асты сулары тартылып, сирек кездесетін
аңдар мен өсімдіктер түрлері жойылып барады. 1973 жылы Құмқойнауындағы
Кетпенқалдыда жасалған ядролық жарылыстың зардабы әлі жойылған жоқ. Ал,
егер бұл кезекті, халық пен санаспаған науқандық шара іс жүзінде жүзеге
асқан .
Оңтүстік өңірінде радиоактивті уран өндірісін көбеюде. Қазіргі кезде
уран өндіріліп жатқан көршілес Шиелі өңірінің халқы да адам айтқысыз зардап
шегуде. Бұл өңірде, уранның әсерінен мутацияға ұшыраған жануарлар мен
сәбилер көбейіп, медицинаның шамасы келмейтін ауру түрлері пайда болған.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Жібек Жолы бағдарламасы бойынша ашылмақ
Шымкент-Сайрам-Қазығұрт-Ордабасы-О тырар-Арыстанбаб-Түркістан-Сауран-С озақ-
Бәйдібек-Ордабасы-Шымкент бағытындағы халықаралық туризмді өркендету
жолындағы тапсырмасыны орындауға уран өндірістерінің тым көбеюі зиянын
тигізеді. Сонымен бірге ішкі сырын ішке бүгіп жатқан Орта ғасыр маржандары
аталған ескі Көксарай, Сүткент, Мұңлық-Зарлық, Жауқар т.б сол сияқты үш
жүзден астам облыс аумағындағы қалалар бағытында, келешекте дамуға тиісті
туризм индустриясының дамуынада кері әсерін туғызары сөзсіз. Облыс
аумағындағы Отырар аймағында орналасқан Табақбұлақ уран өндіру кеніші
жергілікті тұрғындар өміріне қоршаған ортаға аса қауіп төндіретін барлық
жұмыстарын ескере отырып барлық қауіпсіздік шараларын іске асырып,
сақтандыру, консервациялық шараларды жүзеге асыру керек.
Отырар ауданына қарасты Табақбұлақ жерінен Заречная уран руднигін
ашып, өндірілген өнімді елді мекендер арқылы автокөліктермен теміржолға
одан әрі экспртқа шығармақшы. Уранды өндіру үшін жер астына айдалатын
қазіргі күнге дейін Ресейде өндірлетін күкірт қышқылдары пайдаланылып
келді. Осы күкірт қышқылының қанша тоннасы дайын өніммен кетеді. Жер
астында қаншасы қалады, қалай залалсыздандырылады? Руднигтегі жер асты
сулары қандай жағдайда қанша адам кәсіби аурулармен ауырады, қаншама жылдар
шикізат тасыған жолдардағы радиациалық ақуал қандай деген сан сұрақтар
туындайды.Уран өндірісі өсіп өркендеуіміз экономикамыздың дамуы үшін керек
– ақ. Созақ жерінде жұмыс істейтін жалпы анықталған қоры 1,5 млн тоннаны
құрайтын кеніштер бар. Қазіргі кезде экологиялық сыйымдылық Оңтүстік
Қазақстан жерінде бүкіл Республика жерінің көлемі бойынша шегіне жетіп тұр.
Облыс орталығы Шымкент қаласы қазіргі еліміздегі ауасы ең лас қаланың
біріне айналып отыр. Бір ғана Южполиметалл АҚ-ның қалаға тигізіп жатқан
залалының өзінен жан түршігеді. Ауаны ластайтын мөлшерден баяғыда асып
кеткен түтін негізінен осындағы балқыту, агломерация, қара қорғасын мен
сурик металын рафинаттау цехтарынан есепсіз мөлшерден шығып жатыр.
Әлгі цехтардан шыққан түтіннің зияндылығы балқыту цехында мөлшерден
3,6 есе, агломерация цехында 4,3 есе, рафинаттау цехында 3,7 есе сурик
цехында 2,6 есе, шаң мен газдан тазартатын цехта 3,7 есе асып кеткен.
Осының салдарынан зауытқа жақын жатқан елді мекен тұрғындары қолқаны қабар
улы түтінге қақалуда. Бұл зауыт өзендерімізді де ластап, суын мүлдем іске
жарамсыз етіп жатыр. Соның бірі – Бадам өзені. ТЭЦ-2-нің пайдаланған суы
қосылған соң су құрамындағы темірдің құрамы 1,62 есе, қалайы 3 есе артып
кеткен. Мұндай су тіпті егін суаруға да жарамайды. Шымкенттің ауасын
төзімсіз жағдайға жеткізе ластап отырғандар қатарына Южполиметалл АҚ-ы,
Шымкент цемент зауыты, Канадалық Петро Казахстан Ойл Продактс
компанияларын жатқызуға болады.
Ал Южполиметалға келсек мұндағы құрал жабдық 70 жыл ішінде әпбен
істен шығып тозған. Қазіргі заман талабына мүлдем жауап бермейтіндіктен
зауыт басшылары зиянды мүлдем азайту үшін агреваттан шығатын технологиялық
газдарды азайтатын УРФМ – 2 фильтріне жаңа сүзгілер орната бастады.
Қорғасын зауытынан шыққан улы түтін Қазығұрт, Құрсай, Сәуле ауылдарының
тұрғындарына да аса зиянды екені нақты фактілермен анықталған. Бұл
кәсіпорынның аумағындағы ауада қорғасынның мөлшері гигиеналық шамадан 43
есе, күкірт диоксиді 62 есе, биоорганикалық шаң 32 есе артық екен.
Дегенмен Южполиметалл АҚ 2008 жылы жылына 80 мың тонна қорғасын өндіруді
межелеп отыр.
Қаланы лас ауамен тұмшалап отырған аса зиянды кәсіпорынның бірі –
Шымкент цемент оның іргесінде тұратын халықтың қаншалықты зардап шегіп
отырғанын көзбен мөлшерлеудің өзі қорқынышты.
Осындай адам төзгісіз ахуалды түзету мақсатында Республикамызда 2015
жылға дейін кешенді жоспар түзілді. Ол 2004 жылғы 22 сәуірінде қабылданған
Шымкент қаласының бас жоспары туралы ҚР үкіметінің номері 446 қаулысы
шықты. Мұнда құрылыстарды экологиялық талаптарға сәйкес жүргізу
негізделген. Атап айтқанда:
-халықтың денсаулығына белгілі қауіп тудыратын экологиялық
қиыншылықтарды жою;
-техногендік апатқа ұшыраған аумақтарды қалпына келтіру.
-өндірістік, энергетикалық, қала, шаруашылық кәсіпорындарында
экологиялық таза қалдықтары аз және қалдықтарсыз технологияларды, шаң
тозаңдарды ұстайтын құрылғыларды, суды тазалайтын құралдарды өндіру
деңгейін 100 пайызға жеткізу.
-сұйық және сығымдалған газбен жүретін автокөліктердің санын
көбейту;
-қозғалысы үзіліссіз автомагистралдарды құру;
-өндірістік және коммуникациялық қалдықтарды қайта өндіру мен
залалсыздандыру.
-жүк тасымалдау және аралас автокөліктерді қаланың сыртынан
жүргізу үшін автомагистралдар салу;
Сурет 1. Сайрам – Угам ұлттық саябағы [Афтордан].
Қорыта келгенде қаламыз лас, түтінге тұншығып жатыр деп мың
қайталағаннан көрі
орындалу мерзімі ұзақтау болса да нақты қадам жасау қажет. Қазақстан
Республикасы тұрақты дамудың жолына түскен кезде экологиялық білім берудің
маңызы арта түсуе. Бұл проблемалар президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған 2030
стратегиялық бағдарламасында басты орында тұр. Қоршаған орта бөлініске
ұшырап ауқымды эжкологиялық проблемалар туындаған қазіргі жағдайда
экологиялық білім мен насихат жаңа адамды XXI ғасырдың азаматын
қалыптастырады және аса күрделі әрі шиеленіскен әлеуметтік экологиялық
жағдайда іс-әрекет жасауға үйретеді.Сондықтан адамның экологиялық сауатын
жетілдіру де кезек күттірмейтін мәселе.
1.2 Ерекше қорғалатын территорияларының классификациясы
Еліміздің экотуризмнің бас объектілері ерекше қорғалатын табиғат
территориялары болып табылады. Реймерс Н.Ф ерекше қорғалатын табиғат
территорияларына келесі анықтама береді: үнемі немесе уақытша, толық немесе
бөлшекті түрде интенсивті дәстүрлі шаруашылық айналымнан алынған және
адамды қоршаған табиғат ортасының қасиеттерін сақтау мен одан әрі
көркейтуге, табиғат ресурстарын қорғау, ғылыми, тарихи, шаруашылық және
эстетикалық маңызы бар табиғат немесе жасанды объекттер мен құбылыстарды
қорғауға бағытталған құрлықты немесе акваторияны қамтитын биосфераның
көлемді аймақтары. ҚР Ерекше қорғалатын табиғат территориялары туралы
ереже (1997) осы терминге қысқаша келесі анықтама береді: Ерекше қоғалатын
табиғат аймақтары – мемлекеттік табиғи-қорғау қорының сақталуын және
қалпына келтірілуін қадағалайтын құқықты түрде ерекше қорғау тәртібіндегі
немесе шаруашылық іс-әрекетті бақылау тәртібіндегі жердің, сулардың,
ормандардың аймақтары. Қазақстан Республикасында ерекше қорғалатын
территориялардың келесі түрлері ұйымдастырылған, оларды кесте 1 көруге
болады: Мемлекеттік табиғи қорықтар (биосфералық қорықтарды қоса алғанда);
мемлекеттік ұлттық табиғат саябақтары; мемлекеттік табиғат резерваттары;
мемлекеттік табиғат саябақтары; мемлекеттік табиғат ескерткіштері;
мемлекеттік қорықшалар; мемлекеттік табиғат заказниктері; мемлекеттік
зоологиялық бақтары; мемлекеттік дендрологиялық бақтары; мемлекеттік
табиғат қорық-сепортерлары.
Сурет 2.Ақсу – Жабағылы қорығы [Афтордан].
Кесте 1
Қазақстан бойынша ерекше қорғалатын территорияларының
түрлері [5].
Атауы
Саны Ұ
Ауданы, км2 л
т
Қорықтар т
10 ы
10436 қ
с
а
я
б
а
қ
т
а
р
8
1
4
4
5
2
Т
а
б
и
ғ
а
т
қ
о
р
ы
қ
ш
а
л
а
р
ы
5
6
5
9
1
3
4
Т
а
б
и
ғ
а
т
р
е
з
е
р
в
а
т
т
а
р
ы
2
6
3
6
8
Т
а
б
и
ғ
а
т
е
с
к
е
р
т
к
і
ш
т
е
р
і
2
6
3
0
6
6
Қ
о
р
ы
қ
т
ы
а
й
м
а
қ
4
5
0
9
2
5
Б
ә
р
і
1
0
6
1
4
4
3
8
1
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның соларда
орналасқан экологиялық, ғылыми мен мәдени жағынан ерекше заңды объектілері
Қазақстан Республикасының ұлттық байлығы болып табылады.
Олардың арасында мемлекеттік қорықтар, ұлттық саябақтар, табиғат
заказниктері мен табиғат ескерткіштері кең қолданыста. Бәрінің жалпы саны
106.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның соларда
орналасқан экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше заңды объектілер!
Қазакстан Республикасының ұлттық байлығы болып табылады.
Қорғалатын территориялыр саны Қазақстанның бай ландшафты потенциалына
сәйкес келмейді. Әсіресе бұл қорықтар мен ұлттық саябақтарыдң алатын
ауданына қатысты. (0,9%). Барлық қорғалатын аймақтар Республика
территориясының 5,3% ғана алады. Африка құрлығындағы Кения мемлекетінде
қорғалатын территориялар елдің 15 пайызын алып жатыр. Ескере кетсек, Кения
дамымаған елдер қатарына жатқызылады. Шетелдік Еуропадағы ерекше қорғалатын
аймақтар территориясы дүние жүзінің қорғалатын аймақтарының ½ келеді, ал
көлемі бойынша ⅓ келеді.
Осы мәселелерді зерттеу адамның қолы жетпеген табиғат эталоны болып
табылатын географиялық-биологиялық стационарла, яғни мемлекеттік ерекше
қорғалатын табиғат территорияларда орындалады. Қорықтар – табиғат
ландшафтысы немесе кез-келген шаруашылықтан қолданудан алынған сирек
кездесетін құнды жануарлар мекені. Біздің елімізде бұлар табиғат
құбылыстарын бақылайтын, жабайы табиғаттағы қатынастарды анықтайтын,
табиғат ресурстарын дұрыс пайдалануды басқаратын ғылыми – зерттеу
мекемелері болып табылады. Мұндағы ғылыми зерттеуде кең қолданылатын әдіс –
қорғалатын аймақты осыған ұқсас көрші жатқан, қандай да болмасын шаруашылық
іс-әрекеті жүргізілген аймақпен салыстыру. Жүргізілетін жұмыстарда
табиғатты қорғауды насихаттау мен популяризациялау маңызды орын алады.
Қорықтарда табиғат құбылыстары адамның іс-әрекетінің ықпалынсыз өтеді:
мұнда табиғаттың кез – келген ресурстарын пайдалануға, табиғаттың
бүтіндігіне зиян келтіретін биотехникалық шаралар өткізуге тыйым салынған,
мекен ететін жануарлар мен өсетін өсімдіктер қорғауға алынған.
Қазақстанда 10 мемлекеттік қорық бар: Ақсу-Жабағылы, Алматы, Алакөл,
Барсакелмес, Батыс – Алтай, Қорғалжын, Наурызым, Марқакөл, Үстіртім,
Қаратау [6].
Ең алғашқысы Ақсу-Жабағылы қорығы. 1926 жылы құрылған
Ұлттық табиғат саябақтары – қорықтар сияқты бұлар белгілі ландшафтарды
алып жатыр, мұндағы объекттер мен табиғат ресурстары қорғауға алынған.
Бірақ мұнда белгілі бір аймақтарды жаппай демалу орындары ретінде
пайдалануға рұқсат етілген. Туристерге табиғи қорғау режимін сақтау
шартымен кіруге мүмкіндік бар. Арнайы рекреациялық зоналары бөлінген.
Елімізде 8 ұлттық табиғат саябақтары орналасқан: Алтынемел, Баянауыл,
Борабай, Шарын, Іле-Алатауы, Қарқаралы, Қатон-Қарағай, Көкшетау.
Табиғат қорықшалары – қорықтарға қарағанда, мұнда шаруашылықтың белгілі
бір түрлеріне ғана тыйым салынған. Мұндағы табиғат ресурстарын белгілі бір
маусымда және уақытта пайдалануға ғана мүмкіндік бар.
Қакзақстан территориясында 56 мемлекеттік қорықшалар бар. Қорықтарға
қарағанда табиғатты қорғаудың бұндай формасы кең игерілуде. Себебі,
қорғалатын территорияда халық шаруашылыққа зиян келтірмей табиғат
ресурстарын пайдалануға мүмкіндік береді. Қоғалуға жататын объекттер түріне
қарай қорықшалар геологиялық, ботаникалық, зоологиялық, көл, батпақты,
ландшафты, т.б. болып келеді.
Геологиялық қорықшалар рельеф формаларының бірегей немесе сирек
кездесетін құрылысы бар ландшафтарда ұйымдастырылады. Бұлардың қатарына
флора мен фаунаның қалдықтары, сирек кездесетін үңгірлер, т.б. жатады.
Ботаникалық қорықшалар ормандар, дала, шөл, тау, көл аймақтарында
ұйымдастырылады. Бұлардың құндылығы өсімдіктің эндемик және реликті
түрлерін кездестіруге болатынында.
Ландшафты қорықшалардың орны үлкен. Мұнда табиғаттың ландшафты
элементтері немесе бүтіндей табиғи кешендер қорғауға алынған.
Ерекше қорғалатын табиғат территориялардың ерекше түрлерінің бірі
табиғат резерваттары. Мұнда қоғалатын аймақ пен шаруашылық іс-әрекет
үйлеседі. Сонымен қатар, негізгі қорғалатын объекттен тыс табиғат
ескерткіштері де қорғалады. Қазақстанда 2 табиғат резерваттары бар: Ертіс
орманы мен Семей орманы. Мемлекеттік табиғат резерваттары шаруашылық әсер
ерекше байқалатын аудандарда табиғат ресусртарын балансты пайдалануға,
олардың тұрақты дамуына, биологиялық пен ландшафты әр-түрлілікті қорғауға
бағытталған.
Қазақстан территориясындағы өсімдік жамылғысы 128 семьяға кіретін 6000
өсімдік түрінен тұрады. Оның 14 пайызы эндемик. Қызыл кітаптың 1981 жылғы
басылымында өсімдіктің 279 түрі кіргізілген, кітаптың жаңа басылымына 400
түрі кіргізілсін деген нұсқау бар. Еліміздің фаунасы 835 омыртқалы, оның
ішінде 178 сүтқоректілер, 475 құстар түрлері және 17 жылан, 30 кесірткелер
түрі құрайды. Сондай – ақ 50 млн астам омырқасыздар түрі (жәндіктер,
өрмекшілер, кенелер, т.б.) құрайды. Қазақстанның қызыл кітабына 42
сүтқоректілер, 16 балық, 3 жер жорғалаушылар, 10 бауырымен жорғалаушылар,
58 құс түрлері кіргізілген [7].
Жоғарыда аталып кеткен объекттер географиялық жағынан бір-бірінен алшақ
орналасқан. Көліктік қамтамасыз етілу жағынан бұлар ыңғайсыз жатыр. Яғни
магистарль және жолдардан алшақ жатыр.
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын географиялық
аудандастыру
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде 1932 жылы
10 наурызда құрылған, республиканың оңтүстігінде, Сырдария алабында
орналасқан. Жер көлемі 117,3 мың км2, бұл Қазақстан аумағының 4.3% бөлігін
құрайды. Халқының саны 2282,5 мың. Терістігінде Қарағанды, батысында
Қызылорда, шығысында Жамбыл облыстарымен, ал оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен шектеседі. Облыста 11 аудан, 8 қала, 13 кент және 932
ауылдық елді мекен бар. Облыс аумағы 171 ауылдық округтерге және 13 кенттік
округтерге бөлінген. Орталығы - Шымкент қаласы.
Облыс жерінің көпшілік бөлігі Тұран плитасының құрамына кіреді. Геол.
құрылымы негізінен кембрийлік, девондық, тас көмірлік жыныстардан
(тақтатас, құмтас, әктас), таулы бөлігі төм. палеозойлық жыныстардан
(құмтас, гранит, конгломерат, жоталар аралығындағы ойыстар девонның қызыл
түсті шөгінділеріне толған) түзілген. Жер қойнауынан полиметалл, қоңыр
көмір, темір, уран кентастары, фосфорит, вермикулит, тальк, барит, гипс,
отқа төзімді саз, әктас, гранит, мәрмәр, кварц, т.б. кен байлықтары
барланған. Қаратауда Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын-мырыш
кеніштері 20 ғ-дың 40-жылдарынан жұмыс істейді. Республикада уран
кентастарының қоры жағынан бірінші орын, фосфорит және темір кентасының
қоры жағынан үшінші орын алады. Облыстың климаты континенттік. Қысы қысқа,
жұмсақ, қар жамылғысы жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы
солтігінде –7 — 9(С, оңтүстігінде –2 — 4(С. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң және
аңызақты. Шілде айының жылдық орташа температурасы 25 — 29(С. Шөлді
аймағында жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 — 150 мм, тау алдында
300 — 500 мм, биік таулы бөлігінде 800 мм.
Өзендері облыс аумағында біркелкі таралмаған. О. Қ. о. жерінің
оңтүстігінен солт.-батысына қарай Сырдария өз. ағып өтеді. Сырдарияға Арыс
(378 км), Келес (241 км), Құркелес (98 км) өзендері құяды. Халқы тығыз
орналасқан оңт.-шығысында Арыс өзенінің-нің салалары: Бадам, Сайрамсу,
Ақсу, Жабағылы, Машат, Дауылбаба, Боралдай өзендерінің шаруашылық маңызы
зор. Қаратау жотасынан басталатын Бөген, Шаян, Арыстанды, Шылбыр, Байылдыр,
Көксарай, т.б. өзендер облыс орталығын сумен қамтамасыз етеді. Шу өзенінің
төм. ағысында суы аз, тек көктемде қар еріген кезде ғана суы молайып, Созақ
ауданының шаруашылықтарын суландырады. Шардара (ауд. 400 км2, су көл. 5200
млн. м3), Бөген (су көл. 377 млн. м3), Бадам (су көл. 61,5 млн. м3), т.б.
бөгендер салынған. Арыс өз-нен Арыс — Түркістан, Өзбекстан жеріндегі
Сырдариядан Достық (бұрынғы Киров атынд.), Шардара ауданында Қызылқұм
магистралды каналдары тартылған. Облыс көлдері негізінен таяз және тұзды,
көктемде суға толып, жазда құрғап, сорға айналады. Ірі көлдері: Ақжайқын
(48,2 км2), Қызылкөл (17,5 км2), одан басқа Қалдыкөл, Шүйнеккөл,
Тұздықдүме, т.б. ұсақ көлдер бар. Жер асты суының қоры мол.
Облыстың жазық бөлігінде топырақ жамылғысын сұр, сортаңды сұр, бозғылт
сұр, құмды, құмдақты топырақ құрайды. Тау етегінде шалғындық, таудың қызыл
қоңыр топырағы таралған. Негізінен шөл белдеміне тән өсімдік жамылғысы
қалыптасқан. Сексеуіл, жүзгін, жусан, күйреуік, бұйырғын, ши, жантақ,
еркекшөп; Сырдария, Шу өз-нің аңғарларында жиде, жыңғыл, тал; тау етегінде
бетегелі-жусанды дала, тауларында жеміс ағаштары, арша, альпілік шалғын
өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, елік, арқар, таутеке,
жабайы шошқа, қоңыр аю, барыс, сусар, борсық, шөлді аймақтарда бауырымен
жорғалаушылардың түрлері тіршілік етеді. Құстардан ұлар, кекілік, бүркіт,
шіл, торғайдың көптеген түрлері мекендейді. Табиғи өсімдіктерді, жануарлар
дүниесін сақтап қалу үшін Төле би, Түлкібас аудандары аумағында мемл. Ақсу
— Жабағылы қорығы (1926) ұйымдастырылған.
Облыс тұрғындарының саны жағынан республикада алдыңғы орында тұрған
облыстардың бірі екендігі, байырғы тарихи-мәдени орындарының молдығымен де
ерекшеленетіндігі белгілі. Атақты Отырар қамалы, түркі жұртына мәлім болған
бұрынғы Иасы, қазіргі Түркістан қаласы, осы топырақта туып өскен, орта
ғасырдағы атақты шығыс жұлдыздарының қатарында аталып жүрген ғалымдардан,
ғұламалардан қалған көне соқпақтың ізін әлі де саралай түсу - бүгінгі
ұрпақтың парызы.
Республикада қолайлы табиғи жағдайларымен ерекшеленетін, қысы қатал,
жазы салқын Түлкібас пен түгін тартса майы шығатын Жетісайдың, жайма шуақ
Түркістанның арасында ежелде өмір сүрген өркениетті ел болғандығын
дәлелдейтін археологиялық қазба орындар мол. Жақпар тастарда, қыш
кітаптарда қалған таңбалар оңтүстік өлке тарихының сырлы белгісі іспетті.
Облыстың айтарлықтай өндірістік-экономикалық мүмкіндіктері бар. Олардың
негізін орасан зор табиғи қорлар мен жеткілікті еңбек ресурстары кұрайды.
Уран қоры жөнінен облыс Қазақстанда бірінші, фосфориттер мен темір рудасы
бойынша-үшінші орын алады. Облыс мақта, тері шикізаттары, өсімдік майы,
жеміс-жидек, көкөніс өнімдерін, жүзім, бау-бақша, макарон, темекі, сыра
және басқа да алкогольсіз сусындарды басқа жерлерге жеткізіп отырады.
Сонымен бірге, облыста қорғасын, цемент, мұнай өнімдері, күкірт қышқылы,
шифер, автотрактор шиналары, экскаваторлар, трансформаторлар, майлы
ажыратқыштар, шұлық-ұйық, тігін бұйымдары, жиһаз шығарылады.
Ерте кездердің өзінде Оңтүстік өңірі, оның Отырары мен Түркістаны,
Сайрамы мен Шымкенті, тағы басқа қалалары, Қаратауы мен Алатауы, Мырзашөлі
мен Қызылқұмы, Созағы мен Қазығұрты, Сырдариясы мен Арысы сиякты таулары,
өзен, сулары, жазиралы далалары, берекелі құмдары баршаға мәшһүр болған.
Тіпті әріге кететін болсақ, Қаратаудың күнгей және теріскей беттері
адамзаттың бұдан миллион жыл бұрын мекен еткен жерлері екендігі ғылыми
тұрғыдан дәлелденген. Оңтүстік өлкесі - небір қасиетті, әулие ата-
бабаларымыздың кесене-күмбездері, тарихи-мәдени ескерткіштері неғұрлым
көбірек сақталған аймақ. Олардың әрқайсысы өз кезендерінен өзгеше шежіре
шертеді.
Оңтүстік Қазақстанда болған адам осы бір тамаша өлке мен оның ғажайып
табиғатынан алған әсерлерін мәңгі есте сақтайды.
Оңтүстік Қазақстан облысы Тянь-Шань тауының батыс сілемдері мен Тұран
ойпатының шығысын алады, 117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналаскан. Оның
солтүстік бөлігін Бетпақдала шөлі, оңтүстік қиыр шетін Мырзашөл куаң даласы
алып жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысының шағын ғана аумағын салыстыра қарағанда
өзіне астасқан ғажап табиғаттың бояу тақтасын еске салатын алуан түрлі
ландшафты сыйғызғанын көресіз. Бір жағынан, байсалды қалпындағы атам
заманғы дала суреті, сондай-ақ сирек ұшырасатын, әдеттегі өсімдіктер
түрлерінен тұратын әсем өрнек. Облыстың бір бөлігінде - тіршілік куан
көрінгенмен де, оның дәл қасында жануарлар үшін таптырмас жұмақ жер тұр.
Облыстың солтүстігіне қарай Бетпақ дала мен Мойынқұм Қаратау қырқаларына
иек артқан. Нақ осы тұста, бұлақтар мен дала қайнарларының айналасындағы
шалғындарда сан ғасырлық мал жайылымына пайдаланылатын жерлер қалыптасқан.
Облыс жері негізінен жазық, көпшілік бөлігін орташа биіктігі теңіз
деңгейінен 200-300 м болатын Тұран ойпатының шығыс бөлігі алып жатыр.
Терістігіңде Бетпакдала шөлі, Шу аңғарының оңтүстігін Мойынқұм, облыстың
батысында Қызылқұм және Шардара даласы, қиыр оңтүстігін Мырзашөл алып
жатыр. Орталық бөлігінде, Жамбыл облысының аумағымен шектес, оңтүстік-
шығыстан солтүстікке қарай 217 километрге көлбей созылып Қаратау жотасы (ең
биік нүктесі 2176 м) жатыр, ал оңтүстік-шығысыңда Талас Алатауының батыс
шетіндегі - Өгем жотасында облыстың ең биік нүктесі - Сайрам шыңы (4238 м)
бар. Өгем мен Келес өзеңдерін бөліп жатқан Қаржантау жотасы Тәңіртаудың
(Тянь-Шань) ең батыс сілемі болып табылады. Қаржантаудың орташа биіктігі
2000 м, ал ең биік нүктесі - Мыңбұлақ тауы (биіктігі 2834 м). Қаржантаудан
солтүстік батыска қарай тарихы терең, аңызға толы қарт Қазығұрт (ең биік
нүктесі 1600 м) тұр. Қазығұрт тауы оңтүстігіде Келес өзенінің аңғарына
тіреледі [8].
Қазығұрт туралы жыр да, аңыз да көп. Көк Тәңірі дүние жүзін топан су
басқан кезде жаңа бір пәк дүние жасау үшін Нұх пайғамбардың кемесіне
адамзат, жан-жануар, ұшқан құстан, өсімдіктен жұп-жұбымен отырғызып, таза
тұқым сақтап қалмақ болған. Топан тартылып, су қайтқанда, Нұх пайғамбардың
кемесі Қазығұрт тауының басына қайырлапты деседі.
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып
отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына
дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып
тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің
әлі аяқталмағандығын көрсетеді. Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші
күштер: ағын сулар мен желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни
адамдардың шаруашылық әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің
қалыптасуына зор әсерін тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару
аймақтары, авто және темір жолдар, кеніштер мен қала салынған аймақтар,
т.б.
Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады.
Қаратау жотасы - протерозой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса,
оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, кұмтас конгломераттарынан және
девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге палеозой
қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жа-
нартаулық, сондай-ақ платформалық мезозой-кайнозой шөгінді тау жыныстары
кездеседі.
Облыс қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға бай: полиметалдар, қоңыр
көмір, темір кені, гипс, әктас, оттөзімді саз, кварцты құм қабаттары,
мәрмәр, түрлі құрылыс шикізаттары бар. Қарт Қаратау қойнауындағы Ащысай,
Мырғалымсай және Байжансай қорғасын-мырыш кеніштері 20 ғасырдың 40-
жылдарынан жұмыс істейді. Боралдайтау, Қаржантау, Күмісті және Жоғарғы
Бадам алтын кен көздерінің орны ерекше.
Облыста республика уран ресурстарының жартысына жуығы орналасқан, олар
әлемдегі ең ірі уран кеніштері болып саналады. Ал Иірсу, Сусіңген және
Абайыл кеніштерінен титан, хром, марганец және темір кендері өндіріледі.
Облыс аумағында Шу-Сарысу газ-гелий және Сырдария мұнай-газ кен орындары
бар. Боралдайдан, Таскөмірсайдан, Келтемашаттан және Ленгер кеніштерінен
мезозойлық қоңыр көмір өндіріледі. Облыс аумағындағы Қаратау фосфорит
алабына жататын Герес және Үшбас фосфор кен орындары барлаудан өтті. Ал
Тәңіртаудың ең батыс сілемі Қаржантау мен Сайрам жоталары өнеркәсіптің
көптеген салаларына өте қажетті шикізатқа бай.
Кентау қаласына жақын маңда орналасқан Ақсай және Солтүстік доломитті
кеніштерінде резина, қағаз, бояулар дайындалады, газ-мұнай бұрғылау
жұмыстарында кеңінен пайдаланылатын минералдық шикізат - бариттің ірі
ресурстары бар [9 ].
Облыстағы құрылыс материалдарының минералды-шикізат базасы әр түрлі
цемент, керамзит, кірпіш, шыны және құрылыстық тас өндірістерінің
шикізаттары, кұм-тас, минералдық бояулар ретінде қолданылады. Олар:
Қазығұрт, Бадам, Састөбе және Түлкібас әктастары, Бағаналы гипсі,
Күбірексай минералдық бояулары, Леңгір оттөзімді сазы, Күрішбұлақ кварц
құмы, Дарбаза және Қыңырақ бентониттері, Сарытопырақты саздақтардың ірілі-
ұсақгы ресурстары мен құмтастардың табиғи қоспалары көп кездеседі.
Облыстағы ең ірі және ұзын өзен - Сырдария өзені басқа мемлекеттерден
басталып, Қызылорда облысы арқылы Арал теңізіне қүяды. Облыс аумағындағы
Сырдария өзенінің негізгі саласы Арыс өзені (378 км), ол Алатау
мұздықтарынан басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км), Машат
(60 км), т.б. көптеген өзен суларымен толығады. Маңызды да ірі өзендер
қатарына Келес (102 км), Бадам (145 км) өзендерін жатқызуға болады.
Облыстағы ең үлкен суқойма - Шардара бөгені 1965 жылы пайдалануға берілген,
су сыйымдылығы 5,2 млрд. текше метр, су өткізу мөлшері 200 м3с. Одан су
алатын Қызылқұм (106 км), Шардара (10 км) каналдары арқылы 71,5 мың гектар
егістік жер суландырылады. Бөген суқой-масының сыйымдылығы 37 млн. текше
метр, ол Бөген, Арыс өзендерінің суларымен толығып отырады. Облыстағы 500
мың гектардан астам суармалы жерлерді игеру үшін 14336 шақырым су арналары,
4743 км су қашыртқылары және 1900 дана тік дренажды ұңғышалар, 61 мыңнан
астам гидротехникалық ғимараттар жұмыс істейді [20]. Облыс аумағындағы
көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да мақсаттарға пайдаланылады.
Шошқакөлде (көлемі 8,6 млн.м3) аң ауланады, Сарыкөлден (10,2 м3) балық
ауланады, Қызылкөл суының (5,9 м3) ем үшін пайдасы зор.
Облыстағы жерасты суларының қоры ретінде Бадам-Сайрам, Мырғалымсай,
Талас-Ақсу, Иқансу, Бөген жерасты су көздерін атауға болады, Шу-Сарысу
артезиан алабының су қоры 260 млн. текше метрден асады, минерадды сулар
Сарыағаш, Манкент шипажайлары мен Темірлан ауылда-рында арнайы рұқсатпен
пайдалануға берілген. Облыс аумағының географиялық орнына (яғни
атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына)
және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат
қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы жөне жазғы температуралар
шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс түстігінде 8 айға дейін созылады.
Қысы жылы: ең суық ай - қаңтардың орташа температурасы -2 -9°С. Ең суық
кезең Созақта тіркелген (-41°С). Жазы ыстық: шілде айының орташа тем-
пературасы 20-30°С. Ең ыстық кезең Шардарада (47°С) тіркелген. Вегетация
кезеңі 230-320 тәулікке созылады. Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын
мөлшері 100-170 мм, тау етектерінде 300-450 мм, ал биік тауларда 1000 мм-ге
дейін құбылады. Жауын-шашын негізінен көктем мен күз айларында болады. Қар
жамылғысының орташа қалыңдығы 20-40 см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда
5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсанның басында түсіп, наурыз
айында ери бастайды. Облыстың су қорларын ірілі-ұсақты 127 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕ
ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларына сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Ерекше қорғалатын территорияларының
классификациясы ... ... ... ... ... .11
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын
географиялық
аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 14
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.1 Оңтүстік Қазақстан облысының
әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .21
2.2 Ерекше қорғалатын территорияларындағы
табиғи-тарихи туристік нысандар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Ерекше қорғалатын территориялары
бойынша экологиялық маршруттар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
3 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАРЫНДА
ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.1 Туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары
... ... ... ... ... ... ... ... 47
3.2 Туризмді дамыту мақсатында қолданылатын шаралар
... ... ... ... ... ... ...50
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...58
КІРІСПЕ
Адамзаттың шаруашылық іс-әрекеттері Қазақстанның табиғи ландшафтарының
келбетін өзгертті. Әсіресе, дала және орманды дала аймақтарының ландшафтары
қатты өзгеріске ұшыраған. Тірі табиғат та үлкен өгерістерде: өсімдіктердің
сиректенуі, жануарлар ареалдарының қысқаруы, тіпті, кейбір түрлерінің
жойылуына әкелді. Ормандар, сексеуілдер, тоғайлар аудынының қысқаруы
байқалуда.
Ғасырлар бойы жиналған жер асты сулары кетуде. Арал маңындағы
экологиялық апат Арал теңізінің құрғауына әкелді. Мұндай жағдай Балқаш
көлінде де сипатталады.
Қазақстан территориясындағы апатты масштабта антропогенді зиянды
процестерге ие болды. Қазақстан территориясында адамның шаруашылық іс-
әрекеттердің ең болмаса жанама әсерін алмаған аудандар өте аз.
Осындай жағадайларда сақталған табиғи ортаның қалыпты ландшафтарының
қорғалуын қажет етеді. Осындай табиғат ландшафтарының болашақ дамуын
болжау, табиғаттағы тепе-теңдікті қорғау мен оны қалпына келтіру аса
маңызды мәселе. Берілген мәселелерге байланысты ерекше қорғалатын табиғат
аймақтарының табиғаттың адамның шаруашылық іс-әрекеттері қол жетпеген
эталоны ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан жері алуан түрлі табиғат ландшафттарына бай ел. Мұнда,
Еуропадағыдай альпілік далалар, Африканың әнші құмдары, Оңтүстік Американың
терең шатқалдары, Солтүстік Американың жабайы далалары бар. Еліміздің
солтүстік батысын Каспий маңы ойпаты, солтүстік және солтүстік шығыс
аудандарын жазықтар, батыс жағын меридиан бағыты бойынша орналасқан Торғай
үстірті, бүкіл орталық жағын Сарыарқа ал оңтүстігін ғажайып таулар алып
жатыр. Еліміздің экологиялық туризмнің дамуына біздің табиғат ландшафттары,
ерекше қорғалатын территориялар үлкен орын алады.
Жаппай экологизациялау мәселесі қазіргі қоғамның барлық жақтарын
қамтыды. Экологиялық аспектілер көптеген ғылымдармен қарастырылады:
биологиядағы- классикалық экология, медицинада – адам экологиясы,
техникалық ғылымдарда – инженерлі экология, т.б. Экологизациялау мәселесі
туризмді де қамтыды [1].
Экологиялық туризм дағдыларды қалыптастыру үшін табиғат қорғау
пәндерді оқу қажет: биосфера мен география жүйелері, қоршаған ортаны қорғау
теориясы, геожүйе анализі мен қоршаған ортаны қорғау негіздері. Экотуризм
табиғатты адамзатпен, тарихты болашақпен байланастыратын көпірдің негізін
қалайды. Бірақ көптеген зерттеушілер экотуризмнің амбициозды мақсаттар мен
мүмкіндіктерін күмән келтіреді. Қазіргі таңда өзін-өзі экотуристік фирма
ретінде жариялайтын мекемелерге келесі сұрақ қойылған: олар экологиялық
жауапкершілікті қандай деңгейде мойынға алады?. Ондаған фирмалар
экотуризмде мамандандырылып, олардың біреуі ғана эко деген атау нормаларына
жауап бере алатын кездер де кездеседі. Сол себептен тек қана
экскурсанттарға емес, сондай-ақ туризм саласында қызмет ететін мекемелер
мен секторларында экологиялық білім беруді қамтамасыз ету керек [1].
Жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасы бойынша ерекше
қорғалатын территориялар жағдайы көрсетілді. Оңтүстік Қазақстан облысы
аудандастырылды. Екінші тарауында Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша табиғи
нысандарына жан-жақты сипаттама берілді, экологиялық маршруттар жасалды.
Үшінші тарауында облыс бойынша ерекше қорғалатын территорияларындағы
туризмнің негізгі мәселелері қарастырылып, оларды шешу жолдары
қарастырылды.
Берілген жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысының осындай ерекше қорғалатын
табиғи территорияларында туризмнің қазіргі жағдайы және оны дамыту үшін
мүмкін жолдар қарастырылуы жұмыс өзектілігін анықтайды.
Жұмыстың мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларында туризмді дамыту мақсатында ең тиімді және осы қоршаған
табиғи ортаға зиянды әсер етпейтін жолдар табу.
Жұмыс міндеттері: ерекше қорғалатын табиғат территорияларын
классификациялау; қазіргі таңда бар инфрақұрылымды талдау; туризмді дамыту
үшін еңбек күші бола алатын халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын
талдау, табиғат территорияларының даму жағдайына анализ жасау; табиғат
территорияларында туризмді дамыту үшін ең альтернативті жолдар табу.
Ғылыми әдістемелік маңызы: Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше
қорғалатын табиғи нысандарының, жануарлар мен өсімдіктерінің есебі берілді.
Тәжірибелік маңызы: Оңтүстік Қазақстан облысы алты ауданға
аудастырылып, аудандар бойынша экологиялық маршруттар құрастырылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи
территориялары мен табиғат нысандары.
Қорғалатын ұстаным
- оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи территориялары;
- ерекше қорғалатын территорияларында туризмнің даму жағдайы;
- ерекше қорғалатын территорияларында туризмді дамыту жолдары;
- туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары;
- туризмді дамыту мақсатында қолданылатын шаралаh[2].
Курстық жұмыс 60 беттен тұрады. Жұмыста 4 сурет пен 8 кесте, 1 қосымша
пайдаланылды.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРЫ
1. Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
территорияларына сипаттама
Ақсу-Жабағылы қорығы - әлемнің айрықша қорғауында болатын қорықтар
қатарына жататын Батыс Тянь-Шаньның көрікті жері.
Қорық 1926 жылы кұрылған. Оның иелігіңде бай өсімдік пен жануарлар
дүниесі камтылған. Мұнда жануарлар мен кұстардың 55-тен аса түрі және 200-
ден аса өсімдік түрі бар. Олардың көпшілігі Қызыл Кітапқа енгізілген.
Ауданы 85574 га.
Тянь-Шань тауының көзтартар жоталары мен сайлары, Ақсу өзенінің арнасы
ешкімді де бей-жай қалдырмайтыны анық.
Түлкібас ауданындағы бақылауға алынған табиғи ескерткіштер - Ақбиік
ауылындағы ғажап үңгір, Пістелідегі жаңғақ тоғайы, Машат сайы және басқа да
көптеген көрікті табиғат қойнаулары.
Батыс Тянь-Шаньның тамаша табиғатын 2003 жылы өңірімізге келген ЮНЕСКО
Комиссиясы қанағаттанған сезіммен атап өтті. Комиссия осынау көп бөлігі
Оңтүстік Қазақстан облысына қарайтын табиғат бұрышын алдағы уақытта сақтау
үшін шекаралас үш мемлекетті күш біріктіруге шақырды. Қожа Ахмет Яссауи
кесенесіне барабар Жабағылы қорығы да ұлт мақтанышы болып табылады.
Қорықта негізгі үш аудан бар: бірінші аудан қорықтың өзі. Бұл
территория ерекше қорғалатын территория және турстік шаруашылықты жүргізуге
тыйым салынған. Бірақ, туристік қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында
екінші аудан құрылған. Мұнда он арнайы экотуристік маршрут жасалған. Үшінші
аудан буферлі аймақ болып табылады. Мұнда аңшылық жүргізуге, химиялық және
өндіріс кешендерін салуға тыйым салынған.
Қорық қорғауға мен экологиялық білім беру және туризмге қатысты шаралар
мен сұрақтар үшін жауапты арнайы бөлім Жабағылы кен шарында орналасқан [3].
Сайрам-Угам Ұлттық саябағы табиғи саябақ болып табылады. Угам жоталары
Батыс Тянь-Шань тауларының жалғасы болып табылады. Аймақта Қазақстан Қызыл
кітабына енгізілген жануарлар баршылық. Олардың қатарында бүркіт Мензбир
сорманы, ақ тырнақты аю, тау ешкісі, барс бар.
Угам ұлттық сабағында өсімдіктердің 1250 түрі, оның 47 түрі Қазақстан
Қызыл кітабына енген, өседі. Угам қыратының Қазақстандағы бөлігі бұл
уникалды табиғи ескерткіштері мен орта ғасырлық тарихи ескерткіштерінің
үйлесімділік территориясы. Угам ауданында мәдени, тарихи және табиғи
ескерткіштердің үлкен көлемі жиналған. Мысалы, Қасқасу кен шарында ежелгі
сақ қорғандары орналасқан. Бұл ескерткіштерімен көптеген аңыздар мен болған
нақты тарихи оқиғалар байланысты. Мысалы, Шілтер, Жылаған Ата, Айтас,
Бүркіт, Сусінген көлі, т.б. 2005 жылдан бастап аймақта экотуризм белсенді
түрде дами бастайды. Аймақ бойынша қазіргі таңда 16 экотуристік маршрут
ұсынылады.
Лепсі территориясы Жоңғар Алатауы жоталарының солтүстік беткейлерінде
орналасқан. Бүкіл территориясын тау ормандары алады. Бұл аймақта өзендер
мен бұлақтар көздері көп. Аймақ халқысы табиғи балды өндірумен айналысады.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы 2004 ж. құрылды. Қаратау жотасының
орталық бөлігінде орналасқан. Қаратау жотасы Тянь-Шаньның солтүстік батыс
доғасы болып табылады. Әкімшілік жағынан Оңтүстік Қазақстан облысы
территориясына жатқызылады. Мойынқұм, Қызылқұм шөлдерімен, Бетпақ даламен
көршілес орналасқан. Қорық ауданы шамамен 34 300 га. Солтүстік және
Солтүстік шығысында Созақ ауданымен, батысында шекарасы Созақ ауданымен
Балдыр және Тентек өзендерінің қосылар жері мен Қарағаштау арқылы өтеді.
Оңтүстігінде Қарағаштаудан Талдыбұлақ, Хантағы өзендері арқылы өтіп, Созақ
ауданының шекарасы және шығысында Созақ бойына созылған.
Қорық міндеттері: флора мен фаунаның экожүйесін, олардың генетика
ресурстарын және Қаратау жотасының табиғат ерекшеліктерін сақтау, ғылыми
зерттеулер мен мониторинг үшін адам тимеген табиғи орта элементтерін
қорғау, гид басшылығымен келген туристер үшін оқу және ақпарат
бағдарламасымен қамтамасыз ету (табиғи ортаны сақтау және қорғау
функцияларын орындау мақсатында), қоғамнан шектеуді қамтамсыз ету.
Қорықтың орталығы Кентау қаласында орналасқан. (Түркістаннан 40 шақырым
жерде орналасқан). Орталық қорықтан 17 шақырымдай орналасқан. Негізінен
мұнда архар мекен етеді. Бірақ саны өте аз, қазіргі таңда 55 бас қана
сақталған. Қорықтың солтүстігінде Қаратауда ғана кездесетін эндемик болып
табылатын Қаратау архары немесе негри монтана кездеседі. Мұнда өсімдіктің
85 эндемик түрі кездеседі. Қаратаудың мақтанышы және көркі Грейг
қызғалдағы, кизильник және шлемник аллохруза [4].
Қорықты құру мәселесесі өткен ғасырдың 80 жылдары көтерілген еді.
Қорықты құрудың алғашқы жоспары жобалау институты Қазгипроград ұсынды.
Бірақ іс-жүзінде асырылмады. 2001 ж. Қаратау жотасы биоәртүрлілік бойынша
Орта Азия трансшекаралық ГЭФ жобасының жоспарланатын территориялар қатарына
кірді. 2002 ж осы ұйым қолдауымен Қаратаудың қазіргі жағдайы жөнінде толық
кешенді ғылыми бағалау берілді. Зерттеулер нәтижесінде осы өлкенің
құндылықтары нақтыланып, қорық құру қажеттілігі туындады. Қорық
территориялар құрамына Түркістан әкімшілігіне қарайтын жер учаскелері
кірді. Қорықты ҚР ауыл шаруашылық минастрлігінің орман және аңшылық
шаруашылық комитеті басқаруында.
Дегенмен, экологиялық мәселелер де бірінші кезекте тұр. сол
мәселелерге тоқталып өтсек.
Сырдария маңындағы шөл аймағында ауылшаруашылығы дамыған. Көп жерлерді
қалалар, қалалық және селолық елді мекендер алып жатыр. Сырдария аңғарында
суармалы егіншілік пен мал шаруашылығы басым. Суды пайдалануды реттеу
мақсатымен Сырдария өзенінде Шардара бөгені және гидроэлектростанциясы
салынды. Ірі Шымкент өнеркәсіп ауданы қала маңы зонасының қоршаған ортасына
теріс әсер етеді.
Экологиялық табиғи факторлар:
а) экологиялық шиеленісуді тежейтін – Сырдария өзенін ластаушыларды
тасып, таратуы, оларды провинциядан шығаруы;
ә) экологиялық шиеленісуді күшейтетін – елеулі эрозиялық тілімденуі,
ыза сулары деңгейінің жер бетіне жақындығы, қайта сорлануы, топырақтың
батпақтану процестері, Сырдария өзенімен ластаушылардың трансшекаралық
тасылуы, механикалық құрамы жеңіл топырақтарда жел эрозиясының орын алуы,
суффозиялық процестер, тау бөктері жазықтарындағы лессті саздақтардағы
ирригациялық эрозия.
Экологиялық деструкция деңгейі – шиеленіскен. Экологиялық шиеленісу
көзі – Шымкент өнеркәсіп ауданы. Экологиялық орнықсыздануы атмосфералық ауа
мен Сырдарияның техногендік ластануы, суармалы жерлер ирригациясы
процесінде топырақтың қайта сорлануы, шөлдену процесінің белсенділігіне
байланысты.
Экологиялық шиеленісу аймақтары:
1) Шардара бөгені. Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысында су
ресурстарын пайдалануды реттеу мақсатында салынды. Ұзындығы 65 км, ені 30
км, көлемі 5,2 текше км. СЛИ-3, су 4-класты, ластанған (1999 ж). Бөген
Өзбекстан аумағынан ластаушыларды трансшекаралық тасылу-молдау процесі
нәтижесінде қашыртқылы-кәрізді суларын жинақтайды (көлемі 10-12 текше
кмжыл дейін). Ластаушылар қатарында сульфаттар, нитраттар, фенолдар бар.
2). Сырдария өзені. Арнадағы суы ластанудың 4 класымен сипатталады
(ластанған). Құрамында сульфаттар (3,8 ШРШ), нитриттер (1,5 ШРШ), сынап (5
ШРШ), фенолдар (4 ШРШ), (2000 ж) көп.
3). Арыс өзені. Оңтүстік Қазақстанның ең лас өзендерінің бірі.
Өнеркәсіптік, тұрмыстық ауылшаруашылық ақаба суларымен ластанған. Суы 3-
класты, орташа ластанған (1999 ж.): сульфаттар, нитриттер, фенолдар, мыс (1-
4 ШРШ). Шымкент қаласынан өтетін Бадам өзені ең қатты ластанғаны.
4) Шымкент урбоөнеркәсіптік ауданы. Мұнай химиясы, химиялық, цемент
өнеркәсібі және түсті металлургия ірі өндіріс орындары бар Шымкент қаласын
қамтиды. Негізгі ластау көздері: мұнай өңдеу зауыты (ШНОС), қорғасын,
цемент, шина зауыттары. Экологиялық шиеленісу деңгейі – қауіпті. Ауа шаңмен
(2 ШРШ), көміртегі тотығымен және азот қос тотығымен (1,3 ШРШ),
формальдегидпен (3,7 ШРШ) ластанған. Бадам өзенінің ластануы: СЛИ – 2,6,
суы 4-класты, ластанған. Топырақ ауыр металдармен – қорғасын, мыс,
молибденмен және мұнай өнімдерімен ластанған.
5) Ленгер қоңыр көмір алабы. Экологиялық орнықсыздану деңгейі –
шиеленіскен. Шахталар, карьерлер, аршыма тау жыныстары үйінділері-көмір
өндіру өнеркәсібі қызметінің техногендік салдары, ауа алабының шаңмен
ластануы, топырақ, Бадам өзенінің ластануы.
Қорықтық нысандар:
а) қазіргі бар – Арыс өзені аңғарында және Қаратау жотасы бөктеріндегі
жазықта жабайы өсетін дермене жусанды қорғауға арналған Ақдария, Дария
сырты, Темір табиғи ботаникалық қорықшалар тобы;
ә) ұсынылатын – Сырдария ландшафттық қорықшасы. Сырдария, Арыс және
Бөген өзендері аралығында орналасады. Жабайы өсетін дермене жусанды және
жайылымдық тоғайларды қорғау.
Фауна мен флораның жоғалып бара жатқан және сирек кездесетін түрлері:
- сүтқоректілер - қарақұйрық, шұбар күзен;
- құстар - қарабай, қалбағай, түркістан ақ ләйлік, сұнқылдақ аққу, мәрмәр
шүрегей, алакөз сүнгүір, ақбас үйрек, жылан-жегіш қыран, ителгі, жорға
дуадақ, қарабауыр бұлдырық, ақбауыр бұлдырық, қоңыр кептер;
- балықтар - сырдария тасбекіресі, пілмай (арал бекіресі), арал қаязы;
- өсімдіктер – дермене жусан туысы.
Солтүстік Қызылқұм шөл (мал шаруашылығы) провинциясы ландшафттарында
солтүстік шөлден оңтүстік шөлдерге өтпелі сипаттары білінеді. Негізгі
өсімдіктері бұталы-сексеуілді, эфемерлі сұр жусанды, сұр жусанды-сортаңды,
ақ сексеуілді-эфемерлі рангты кешендері.
Табиғи ресурстары мен экономикасы.
Жыл бойы қолданылатын жайылымдар базасындағы мал шаруашылығы, кейбір
жерлерде суармалы егіншілік ошақтары.
Экологиялық табиғи факторлар:
а) экологиялық шиеленісуді тежейтін – Қызылқұмның жетуі қиын
бөліктерінде судың жоқтығынан мал жайылмауы;
ә) экологиялық шиеленісуді күшейтетін – мал жаю процесінде құмдардың
жел эрозиясына бейімділігі, шөптің өте сиректігі, сумен нашар қамтамасыз
етілуі, шөлдену процесінің белсенділігі.
Экологиялық шиеленісу деңгейі – қанағаттанарлық. Эко-логиялық
орнықсыздануының негізгі көріністері: малды шектен тыс жаю салдарынан
шөлдену. Бекітілген құмдардың бұзылып, борпылдаққа айналуы.
Сырдария мен Жаңадария аралығында Қазақстандағы ең ірі сексеуіл массиві
жатыр. Қара және ақ сексеуіл ормандары шаруашылық мақсатта сексеуіл
дайындаудың ретсіздігінен өте сиреген.
Қорықтық нысандар:
а) қазіргі бар – жоқ;
ә) ұсынылатын – Қызылқұм қорығы. Сырдарияның Қуаңдария, Жаңадария және
Дариялық құрғақ тармақтары жатқан көне аллювилі жазықты, сексеуілді қырқалы
құмдарды, тақырлы және сорлы жазықтарды қамтиды. Сексеуілдіктерді қорғау.
Фауна мен флораның жоғалып бара жатқан және сирек кездесетін түрлері:
- сүтқоректілер - тоғай бұғысы, қарақұйрық, қызылқұм арқары, шұбар күзен,
шағыл мысығы, сабаншы, гептнер ергежейлі қосаяғы;
- құстар - жыланжегіш қыран, бүркіт, қарабауыр бұлдырық, ақбауыр бұлдырық,
қоңыр кептер;
- бауырымен жорғалаушылар - кесел;
- өсімдіктер – лемман қызғалдақ туысы [5].
Экологиялық ақуалдың қасіреті аналарымызды анимеяға ұшыратып, ол өз
кезегінде кемтар балалардың жарық дүниеге көптеп келуіне, тұрғындар
арасында жүрек-талма, қан қысымы, бауыр, асқазан және рак ауруларының
шамадан тыс көбеюіне әкелуде. Оңтүстік Қазақстан облысы да экологиялық
қасіретке ұшыраған аймаққа айналып барады. Жерімізге жақын орналасқан
Байқоңыр ғарыш айлағы онсыз да аса ауыр экологиялық жағдайды одан сайын
тұралатып жатыр. Кеңес үкіметі кезінде облыс жерлерінде сыналған атом
жарылыстарының зардаптары да орасан. Орман-тоғайлары жойылып, топырақ
құнары кеміп, өзен көлдер мен жер асты сулары тартылып, сирек кездесетін
аңдар мен өсімдіктер түрлері жойылып барады. 1973 жылы Құмқойнауындағы
Кетпенқалдыда жасалған ядролық жарылыстың зардабы әлі жойылған жоқ. Ал,
егер бұл кезекті, халық пен санаспаған науқандық шара іс жүзінде жүзеге
асқан .
Оңтүстік өңірінде радиоактивті уран өндірісін көбеюде. Қазіргі кезде
уран өндіріліп жатқан көршілес Шиелі өңірінің халқы да адам айтқысыз зардап
шегуде. Бұл өңірде, уранның әсерінен мутацияға ұшыраған жануарлар мен
сәбилер көбейіп, медицинаның шамасы келмейтін ауру түрлері пайда болған.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Жібек Жолы бағдарламасы бойынша ашылмақ
Шымкент-Сайрам-Қазығұрт-Ордабасы-О тырар-Арыстанбаб-Түркістан-Сауран-С озақ-
Бәйдібек-Ордабасы-Шымкент бағытындағы халықаралық туризмді өркендету
жолындағы тапсырмасыны орындауға уран өндірістерінің тым көбеюі зиянын
тигізеді. Сонымен бірге ішкі сырын ішке бүгіп жатқан Орта ғасыр маржандары
аталған ескі Көксарай, Сүткент, Мұңлық-Зарлық, Жауқар т.б сол сияқты үш
жүзден астам облыс аумағындағы қалалар бағытында, келешекте дамуға тиісті
туризм индустриясының дамуынада кері әсерін туғызары сөзсіз. Облыс
аумағындағы Отырар аймағында орналасқан Табақбұлақ уран өндіру кеніші
жергілікті тұрғындар өміріне қоршаған ортаға аса қауіп төндіретін барлық
жұмыстарын ескере отырып барлық қауіпсіздік шараларын іске асырып,
сақтандыру, консервациялық шараларды жүзеге асыру керек.
Отырар ауданына қарасты Табақбұлақ жерінен Заречная уран руднигін
ашып, өндірілген өнімді елді мекендер арқылы автокөліктермен теміржолға
одан әрі экспртқа шығармақшы. Уранды өндіру үшін жер астына айдалатын
қазіргі күнге дейін Ресейде өндірлетін күкірт қышқылдары пайдаланылып
келді. Осы күкірт қышқылының қанша тоннасы дайын өніммен кетеді. Жер
астында қаншасы қалады, қалай залалсыздандырылады? Руднигтегі жер асты
сулары қандай жағдайда қанша адам кәсіби аурулармен ауырады, қаншама жылдар
шикізат тасыған жолдардағы радиациалық ақуал қандай деген сан сұрақтар
туындайды.Уран өндірісі өсіп өркендеуіміз экономикамыздың дамуы үшін керек
– ақ. Созақ жерінде жұмыс істейтін жалпы анықталған қоры 1,5 млн тоннаны
құрайтын кеніштер бар. Қазіргі кезде экологиялық сыйымдылық Оңтүстік
Қазақстан жерінде бүкіл Республика жерінің көлемі бойынша шегіне жетіп тұр.
Облыс орталығы Шымкент қаласы қазіргі еліміздегі ауасы ең лас қаланың
біріне айналып отыр. Бір ғана Южполиметалл АҚ-ның қалаға тигізіп жатқан
залалының өзінен жан түршігеді. Ауаны ластайтын мөлшерден баяғыда асып
кеткен түтін негізінен осындағы балқыту, агломерация, қара қорғасын мен
сурик металын рафинаттау цехтарынан есепсіз мөлшерден шығып жатыр.
Әлгі цехтардан шыққан түтіннің зияндылығы балқыту цехында мөлшерден
3,6 есе, агломерация цехында 4,3 есе, рафинаттау цехында 3,7 есе сурик
цехында 2,6 есе, шаң мен газдан тазартатын цехта 3,7 есе асып кеткен.
Осының салдарынан зауытқа жақын жатқан елді мекен тұрғындары қолқаны қабар
улы түтінге қақалуда. Бұл зауыт өзендерімізді де ластап, суын мүлдем іске
жарамсыз етіп жатыр. Соның бірі – Бадам өзені. ТЭЦ-2-нің пайдаланған суы
қосылған соң су құрамындағы темірдің құрамы 1,62 есе, қалайы 3 есе артып
кеткен. Мұндай су тіпті егін суаруға да жарамайды. Шымкенттің ауасын
төзімсіз жағдайға жеткізе ластап отырғандар қатарына Южполиметалл АҚ-ы,
Шымкент цемент зауыты, Канадалық Петро Казахстан Ойл Продактс
компанияларын жатқызуға болады.
Ал Южполиметалға келсек мұндағы құрал жабдық 70 жыл ішінде әпбен
істен шығып тозған. Қазіргі заман талабына мүлдем жауап бермейтіндіктен
зауыт басшылары зиянды мүлдем азайту үшін агреваттан шығатын технологиялық
газдарды азайтатын УРФМ – 2 фильтріне жаңа сүзгілер орната бастады.
Қорғасын зауытынан шыққан улы түтін Қазығұрт, Құрсай, Сәуле ауылдарының
тұрғындарына да аса зиянды екені нақты фактілермен анықталған. Бұл
кәсіпорынның аумағындағы ауада қорғасынның мөлшері гигиеналық шамадан 43
есе, күкірт диоксиді 62 есе, биоорганикалық шаң 32 есе артық екен.
Дегенмен Южполиметалл АҚ 2008 жылы жылына 80 мың тонна қорғасын өндіруді
межелеп отыр.
Қаланы лас ауамен тұмшалап отырған аса зиянды кәсіпорынның бірі –
Шымкент цемент оның іргесінде тұратын халықтың қаншалықты зардап шегіп
отырғанын көзбен мөлшерлеудің өзі қорқынышты.
Осындай адам төзгісіз ахуалды түзету мақсатында Республикамызда 2015
жылға дейін кешенді жоспар түзілді. Ол 2004 жылғы 22 сәуірінде қабылданған
Шымкент қаласының бас жоспары туралы ҚР үкіметінің номері 446 қаулысы
шықты. Мұнда құрылыстарды экологиялық талаптарға сәйкес жүргізу
негізделген. Атап айтқанда:
-халықтың денсаулығына белгілі қауіп тудыратын экологиялық
қиыншылықтарды жою;
-техногендік апатқа ұшыраған аумақтарды қалпына келтіру.
-өндірістік, энергетикалық, қала, шаруашылық кәсіпорындарында
экологиялық таза қалдықтары аз және қалдықтарсыз технологияларды, шаң
тозаңдарды ұстайтын құрылғыларды, суды тазалайтын құралдарды өндіру
деңгейін 100 пайызға жеткізу.
-сұйық және сығымдалған газбен жүретін автокөліктердің санын
көбейту;
-қозғалысы үзіліссіз автомагистралдарды құру;
-өндірістік және коммуникациялық қалдықтарды қайта өндіру мен
залалсыздандыру.
-жүк тасымалдау және аралас автокөліктерді қаланың сыртынан
жүргізу үшін автомагистралдар салу;
Сурет 1. Сайрам – Угам ұлттық саябағы [Афтордан].
Қорыта келгенде қаламыз лас, түтінге тұншығып жатыр деп мың
қайталағаннан көрі
орындалу мерзімі ұзақтау болса да нақты қадам жасау қажет. Қазақстан
Республикасы тұрақты дамудың жолына түскен кезде экологиялық білім берудің
маңызы арта түсуе. Бұл проблемалар президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған 2030
стратегиялық бағдарламасында басты орында тұр. Қоршаған орта бөлініске
ұшырап ауқымды эжкологиялық проблемалар туындаған қазіргі жағдайда
экологиялық білім мен насихат жаңа адамды XXI ғасырдың азаматын
қалыптастырады және аса күрделі әрі шиеленіскен әлеуметтік экологиялық
жағдайда іс-әрекет жасауға үйретеді.Сондықтан адамның экологиялық сауатын
жетілдіру де кезек күттірмейтін мәселе.
1.2 Ерекше қорғалатын территорияларының классификациясы
Еліміздің экотуризмнің бас объектілері ерекше қорғалатын табиғат
территориялары болып табылады. Реймерс Н.Ф ерекше қорғалатын табиғат
территорияларына келесі анықтама береді: үнемі немесе уақытша, толық немесе
бөлшекті түрде интенсивті дәстүрлі шаруашылық айналымнан алынған және
адамды қоршаған табиғат ортасының қасиеттерін сақтау мен одан әрі
көркейтуге, табиғат ресурстарын қорғау, ғылыми, тарихи, шаруашылық және
эстетикалық маңызы бар табиғат немесе жасанды объекттер мен құбылыстарды
қорғауға бағытталған құрлықты немесе акваторияны қамтитын биосфераның
көлемді аймақтары. ҚР Ерекше қорғалатын табиғат территориялары туралы
ереже (1997) осы терминге қысқаша келесі анықтама береді: Ерекше қоғалатын
табиғат аймақтары – мемлекеттік табиғи-қорғау қорының сақталуын және
қалпына келтірілуін қадағалайтын құқықты түрде ерекше қорғау тәртібіндегі
немесе шаруашылық іс-әрекетті бақылау тәртібіндегі жердің, сулардың,
ормандардың аймақтары. Қазақстан Республикасында ерекше қорғалатын
территориялардың келесі түрлері ұйымдастырылған, оларды кесте 1 көруге
болады: Мемлекеттік табиғи қорықтар (биосфералық қорықтарды қоса алғанда);
мемлекеттік ұлттық табиғат саябақтары; мемлекеттік табиғат резерваттары;
мемлекеттік табиғат саябақтары; мемлекеттік табиғат ескерткіштері;
мемлекеттік қорықшалар; мемлекеттік табиғат заказниктері; мемлекеттік
зоологиялық бақтары; мемлекеттік дендрологиялық бақтары; мемлекеттік
табиғат қорық-сепортерлары.
Сурет 2.Ақсу – Жабағылы қорығы [Афтордан].
Кесте 1
Қазақстан бойынша ерекше қорғалатын территорияларының
түрлері [5].
Атауы
Саны Ұ
Ауданы, км2 л
т
Қорықтар т
10 ы
10436 қ
с
а
я
б
а
қ
т
а
р
8
1
4
4
5
2
Т
а
б
и
ғ
а
т
қ
о
р
ы
қ
ш
а
л
а
р
ы
5
6
5
9
1
3
4
Т
а
б
и
ғ
а
т
р
е
з
е
р
в
а
т
т
а
р
ы
2
6
3
6
8
Т
а
б
и
ғ
а
т
е
с
к
е
р
т
к
і
ш
т
е
р
і
2
6
3
0
6
6
Қ
о
р
ы
қ
т
ы
а
й
м
а
қ
4
5
0
9
2
5
Б
ә
р
і
1
0
6
1
4
4
3
8
1
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның соларда
орналасқан экологиялық, ғылыми мен мәдени жағынан ерекше заңды объектілері
Қазақстан Республикасының ұлттық байлығы болып табылады.
Олардың арасында мемлекеттік қорықтар, ұлттық саябақтар, табиғат
заказниктері мен табиғат ескерткіштері кең қолданыста. Бәрінің жалпы саны
106.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның соларда
орналасқан экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше заңды объектілер!
Қазакстан Республикасының ұлттық байлығы болып табылады.
Қорғалатын территориялыр саны Қазақстанның бай ландшафты потенциалына
сәйкес келмейді. Әсіресе бұл қорықтар мен ұлттық саябақтарыдң алатын
ауданына қатысты. (0,9%). Барлық қорғалатын аймақтар Республика
территориясының 5,3% ғана алады. Африка құрлығындағы Кения мемлекетінде
қорғалатын территориялар елдің 15 пайызын алып жатыр. Ескере кетсек, Кения
дамымаған елдер қатарына жатқызылады. Шетелдік Еуропадағы ерекше қорғалатын
аймақтар территориясы дүние жүзінің қорғалатын аймақтарының ½ келеді, ал
көлемі бойынша ⅓ келеді.
Осы мәселелерді зерттеу адамның қолы жетпеген табиғат эталоны болып
табылатын географиялық-биологиялық стационарла, яғни мемлекеттік ерекше
қорғалатын табиғат территорияларда орындалады. Қорықтар – табиғат
ландшафтысы немесе кез-келген шаруашылықтан қолданудан алынған сирек
кездесетін құнды жануарлар мекені. Біздің елімізде бұлар табиғат
құбылыстарын бақылайтын, жабайы табиғаттағы қатынастарды анықтайтын,
табиғат ресурстарын дұрыс пайдалануды басқаратын ғылыми – зерттеу
мекемелері болып табылады. Мұндағы ғылыми зерттеуде кең қолданылатын әдіс –
қорғалатын аймақты осыған ұқсас көрші жатқан, қандай да болмасын шаруашылық
іс-әрекеті жүргізілген аймақпен салыстыру. Жүргізілетін жұмыстарда
табиғатты қорғауды насихаттау мен популяризациялау маңызды орын алады.
Қорықтарда табиғат құбылыстары адамның іс-әрекетінің ықпалынсыз өтеді:
мұнда табиғаттың кез – келген ресурстарын пайдалануға, табиғаттың
бүтіндігіне зиян келтіретін биотехникалық шаралар өткізуге тыйым салынған,
мекен ететін жануарлар мен өсетін өсімдіктер қорғауға алынған.
Қазақстанда 10 мемлекеттік қорық бар: Ақсу-Жабағылы, Алматы, Алакөл,
Барсакелмес, Батыс – Алтай, Қорғалжын, Наурызым, Марқакөл, Үстіртім,
Қаратау [6].
Ең алғашқысы Ақсу-Жабағылы қорығы. 1926 жылы құрылған
Ұлттық табиғат саябақтары – қорықтар сияқты бұлар белгілі ландшафтарды
алып жатыр, мұндағы объекттер мен табиғат ресурстары қорғауға алынған.
Бірақ мұнда белгілі бір аймақтарды жаппай демалу орындары ретінде
пайдалануға рұқсат етілген. Туристерге табиғи қорғау режимін сақтау
шартымен кіруге мүмкіндік бар. Арнайы рекреациялық зоналары бөлінген.
Елімізде 8 ұлттық табиғат саябақтары орналасқан: Алтынемел, Баянауыл,
Борабай, Шарын, Іле-Алатауы, Қарқаралы, Қатон-Қарағай, Көкшетау.
Табиғат қорықшалары – қорықтарға қарағанда, мұнда шаруашылықтың белгілі
бір түрлеріне ғана тыйым салынған. Мұндағы табиғат ресурстарын белгілі бір
маусымда және уақытта пайдалануға ғана мүмкіндік бар.
Қакзақстан территориясында 56 мемлекеттік қорықшалар бар. Қорықтарға
қарағанда табиғатты қорғаудың бұндай формасы кең игерілуде. Себебі,
қорғалатын территорияда халық шаруашылыққа зиян келтірмей табиғат
ресурстарын пайдалануға мүмкіндік береді. Қоғалуға жататын объекттер түріне
қарай қорықшалар геологиялық, ботаникалық, зоологиялық, көл, батпақты,
ландшафты, т.б. болып келеді.
Геологиялық қорықшалар рельеф формаларының бірегей немесе сирек
кездесетін құрылысы бар ландшафтарда ұйымдастырылады. Бұлардың қатарына
флора мен фаунаның қалдықтары, сирек кездесетін үңгірлер, т.б. жатады.
Ботаникалық қорықшалар ормандар, дала, шөл, тау, көл аймақтарында
ұйымдастырылады. Бұлардың құндылығы өсімдіктің эндемик және реликті
түрлерін кездестіруге болатынында.
Ландшафты қорықшалардың орны үлкен. Мұнда табиғаттың ландшафты
элементтері немесе бүтіндей табиғи кешендер қорғауға алынған.
Ерекше қорғалатын табиғат территориялардың ерекше түрлерінің бірі
табиғат резерваттары. Мұнда қоғалатын аймақ пен шаруашылық іс-әрекет
үйлеседі. Сонымен қатар, негізгі қорғалатын объекттен тыс табиғат
ескерткіштері де қорғалады. Қазақстанда 2 табиғат резерваттары бар: Ертіс
орманы мен Семей орманы. Мемлекеттік табиғат резерваттары шаруашылық әсер
ерекше байқалатын аудандарда табиғат ресусртарын балансты пайдалануға,
олардың тұрақты дамуына, биологиялық пен ландшафты әр-түрлілікті қорғауға
бағытталған.
Қазақстан территориясындағы өсімдік жамылғысы 128 семьяға кіретін 6000
өсімдік түрінен тұрады. Оның 14 пайызы эндемик. Қызыл кітаптың 1981 жылғы
басылымында өсімдіктің 279 түрі кіргізілген, кітаптың жаңа басылымына 400
түрі кіргізілсін деген нұсқау бар. Еліміздің фаунасы 835 омыртқалы, оның
ішінде 178 сүтқоректілер, 475 құстар түрлері және 17 жылан, 30 кесірткелер
түрі құрайды. Сондай – ақ 50 млн астам омырқасыздар түрі (жәндіктер,
өрмекшілер, кенелер, т.б.) құрайды. Қазақстанның қызыл кітабына 42
сүтқоректілер, 16 балық, 3 жер жорғалаушылар, 10 бауырымен жорғалаушылар,
58 құс түрлері кіргізілген [7].
Жоғарыда аталып кеткен объекттер географиялық жағынан бір-бірінен алшақ
орналасқан. Көліктік қамтамасыз етілу жағынан бұлар ыңғайсыз жатыр. Яғни
магистарль және жолдардан алшақ жатыр.
1.3 Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын географиялық
аудандастыру
Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілік-аумақтық бірлік ретінде 1932 жылы
10 наурызда құрылған, республиканың оңтүстігінде, Сырдария алабында
орналасқан. Жер көлемі 117,3 мың км2, бұл Қазақстан аумағының 4.3% бөлігін
құрайды. Халқының саны 2282,5 мың. Терістігінде Қарағанды, батысында
Қызылорда, шығысында Жамбыл облыстарымен, ал оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен шектеседі. Облыста 11 аудан, 8 қала, 13 кент және 932
ауылдық елді мекен бар. Облыс аумағы 171 ауылдық округтерге және 13 кенттік
округтерге бөлінген. Орталығы - Шымкент қаласы.
Облыс жерінің көпшілік бөлігі Тұран плитасының құрамына кіреді. Геол.
құрылымы негізінен кембрийлік, девондық, тас көмірлік жыныстардан
(тақтатас, құмтас, әктас), таулы бөлігі төм. палеозойлық жыныстардан
(құмтас, гранит, конгломерат, жоталар аралығындағы ойыстар девонның қызыл
түсті шөгінділеріне толған) түзілген. Жер қойнауынан полиметалл, қоңыр
көмір, темір, уран кентастары, фосфорит, вермикулит, тальк, барит, гипс,
отқа төзімді саз, әктас, гранит, мәрмәр, кварц, т.б. кен байлықтары
барланған. Қаратауда Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай қорғасын-мырыш
кеніштері 20 ғ-дың 40-жылдарынан жұмыс істейді. Республикада уран
кентастарының қоры жағынан бірінші орын, фосфорит және темір кентасының
қоры жағынан үшінші орын алады. Облыстың климаты континенттік. Қысы қысқа,
жұмсақ, қар жамылғысы жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы
солтігінде –7 — 9(С, оңтүстігінде –2 — 4(С. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң және
аңызақты. Шілде айының жылдық орташа температурасы 25 — 29(С. Шөлді
аймағында жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 — 150 мм, тау алдында
300 — 500 мм, биік таулы бөлігінде 800 мм.
Өзендері облыс аумағында біркелкі таралмаған. О. Қ. о. жерінің
оңтүстігінен солт.-батысына қарай Сырдария өз. ағып өтеді. Сырдарияға Арыс
(378 км), Келес (241 км), Құркелес (98 км) өзендері құяды. Халқы тығыз
орналасқан оңт.-шығысында Арыс өзенінің-нің салалары: Бадам, Сайрамсу,
Ақсу, Жабағылы, Машат, Дауылбаба, Боралдай өзендерінің шаруашылық маңызы
зор. Қаратау жотасынан басталатын Бөген, Шаян, Арыстанды, Шылбыр, Байылдыр,
Көксарай, т.б. өзендер облыс орталығын сумен қамтамасыз етеді. Шу өзенінің
төм. ағысында суы аз, тек көктемде қар еріген кезде ғана суы молайып, Созақ
ауданының шаруашылықтарын суландырады. Шардара (ауд. 400 км2, су көл. 5200
млн. м3), Бөген (су көл. 377 млн. м3), Бадам (су көл. 61,5 млн. м3), т.б.
бөгендер салынған. Арыс өз-нен Арыс — Түркістан, Өзбекстан жеріндегі
Сырдариядан Достық (бұрынғы Киров атынд.), Шардара ауданында Қызылқұм
магистралды каналдары тартылған. Облыс көлдері негізінен таяз және тұзды,
көктемде суға толып, жазда құрғап, сорға айналады. Ірі көлдері: Ақжайқын
(48,2 км2), Қызылкөл (17,5 км2), одан басқа Қалдыкөл, Шүйнеккөл,
Тұздықдүме, т.б. ұсақ көлдер бар. Жер асты суының қоры мол.
Облыстың жазық бөлігінде топырақ жамылғысын сұр, сортаңды сұр, бозғылт
сұр, құмды, құмдақты топырақ құрайды. Тау етегінде шалғындық, таудың қызыл
қоңыр топырағы таралған. Негізінен шөл белдеміне тән өсімдік жамылғысы
қалыптасқан. Сексеуіл, жүзгін, жусан, күйреуік, бұйырғын, ши, жантақ,
еркекшөп; Сырдария, Шу өз-нің аңғарларында жиде, жыңғыл, тал; тау етегінде
бетегелі-жусанды дала, тауларында жеміс ағаштары, арша, альпілік шалғын
өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, елік, арқар, таутеке,
жабайы шошқа, қоңыр аю, барыс, сусар, борсық, шөлді аймақтарда бауырымен
жорғалаушылардың түрлері тіршілік етеді. Құстардан ұлар, кекілік, бүркіт,
шіл, торғайдың көптеген түрлері мекендейді. Табиғи өсімдіктерді, жануарлар
дүниесін сақтап қалу үшін Төле би, Түлкібас аудандары аумағында мемл. Ақсу
— Жабағылы қорығы (1926) ұйымдастырылған.
Облыс тұрғындарының саны жағынан республикада алдыңғы орында тұрған
облыстардың бірі екендігі, байырғы тарихи-мәдени орындарының молдығымен де
ерекшеленетіндігі белгілі. Атақты Отырар қамалы, түркі жұртына мәлім болған
бұрынғы Иасы, қазіргі Түркістан қаласы, осы топырақта туып өскен, орта
ғасырдағы атақты шығыс жұлдыздарының қатарында аталып жүрген ғалымдардан,
ғұламалардан қалған көне соқпақтың ізін әлі де саралай түсу - бүгінгі
ұрпақтың парызы.
Республикада қолайлы табиғи жағдайларымен ерекшеленетін, қысы қатал,
жазы салқын Түлкібас пен түгін тартса майы шығатын Жетісайдың, жайма шуақ
Түркістанның арасында ежелде өмір сүрген өркениетті ел болғандығын
дәлелдейтін археологиялық қазба орындар мол. Жақпар тастарда, қыш
кітаптарда қалған таңбалар оңтүстік өлке тарихының сырлы белгісі іспетті.
Облыстың айтарлықтай өндірістік-экономикалық мүмкіндіктері бар. Олардың
негізін орасан зор табиғи қорлар мен жеткілікті еңбек ресурстары кұрайды.
Уран қоры жөнінен облыс Қазақстанда бірінші, фосфориттер мен темір рудасы
бойынша-үшінші орын алады. Облыс мақта, тері шикізаттары, өсімдік майы,
жеміс-жидек, көкөніс өнімдерін, жүзім, бау-бақша, макарон, темекі, сыра
және басқа да алкогольсіз сусындарды басқа жерлерге жеткізіп отырады.
Сонымен бірге, облыста қорғасын, цемент, мұнай өнімдері, күкірт қышқылы,
шифер, автотрактор шиналары, экскаваторлар, трансформаторлар, майлы
ажыратқыштар, шұлық-ұйық, тігін бұйымдары, жиһаз шығарылады.
Ерте кездердің өзінде Оңтүстік өңірі, оның Отырары мен Түркістаны,
Сайрамы мен Шымкенті, тағы басқа қалалары, Қаратауы мен Алатауы, Мырзашөлі
мен Қызылқұмы, Созағы мен Қазығұрты, Сырдариясы мен Арысы сиякты таулары,
өзен, сулары, жазиралы далалары, берекелі құмдары баршаға мәшһүр болған.
Тіпті әріге кететін болсақ, Қаратаудың күнгей және теріскей беттері
адамзаттың бұдан миллион жыл бұрын мекен еткен жерлері екендігі ғылыми
тұрғыдан дәлелденген. Оңтүстік өлкесі - небір қасиетті, әулие ата-
бабаларымыздың кесене-күмбездері, тарихи-мәдени ескерткіштері неғұрлым
көбірек сақталған аймақ. Олардың әрқайсысы өз кезендерінен өзгеше шежіре
шертеді.
Оңтүстік Қазақстанда болған адам осы бір тамаша өлке мен оның ғажайып
табиғатынан алған әсерлерін мәңгі есте сақтайды.
Оңтүстік Қазақстан облысы Тянь-Шань тауының батыс сілемдері мен Тұран
ойпатының шығысын алады, 117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналаскан. Оның
солтүстік бөлігін Бетпақдала шөлі, оңтүстік қиыр шетін Мырзашөл куаң даласы
алып жатыр.
Оңтүстік Қазақстан облысының шағын ғана аумағын салыстыра қарағанда
өзіне астасқан ғажап табиғаттың бояу тақтасын еске салатын алуан түрлі
ландшафты сыйғызғанын көресіз. Бір жағынан, байсалды қалпындағы атам
заманғы дала суреті, сондай-ақ сирек ұшырасатын, әдеттегі өсімдіктер
түрлерінен тұратын әсем өрнек. Облыстың бір бөлігінде - тіршілік куан
көрінгенмен де, оның дәл қасында жануарлар үшін таптырмас жұмақ жер тұр.
Облыстың солтүстігіне қарай Бетпақ дала мен Мойынқұм Қаратау қырқаларына
иек артқан. Нақ осы тұста, бұлақтар мен дала қайнарларының айналасындағы
шалғындарда сан ғасырлық мал жайылымына пайдаланылатын жерлер қалыптасқан.
Облыс жері негізінен жазық, көпшілік бөлігін орташа биіктігі теңіз
деңгейінен 200-300 м болатын Тұран ойпатының шығыс бөлігі алып жатыр.
Терістігіңде Бетпакдала шөлі, Шу аңғарының оңтүстігін Мойынқұм, облыстың
батысында Қызылқұм және Шардара даласы, қиыр оңтүстігін Мырзашөл алып
жатыр. Орталық бөлігінде, Жамбыл облысының аумағымен шектес, оңтүстік-
шығыстан солтүстікке қарай 217 километрге көлбей созылып Қаратау жотасы (ең
биік нүктесі 2176 м) жатыр, ал оңтүстік-шығысыңда Талас Алатауының батыс
шетіндегі - Өгем жотасында облыстың ең биік нүктесі - Сайрам шыңы (4238 м)
бар. Өгем мен Келес өзеңдерін бөліп жатқан Қаржантау жотасы Тәңіртаудың
(Тянь-Шань) ең батыс сілемі болып табылады. Қаржантаудың орташа биіктігі
2000 м, ал ең биік нүктесі - Мыңбұлақ тауы (биіктігі 2834 м). Қаржантаудан
солтүстік батыска қарай тарихы терең, аңызға толы қарт Қазығұрт (ең биік
нүктесі 1600 м) тұр. Қазығұрт тауы оңтүстігіде Келес өзенінің аңғарына
тіреледі [8].
Қазығұрт туралы жыр да, аңыз да көп. Көк Тәңірі дүние жүзін топан су
басқан кезде жаңа бір пәк дүние жасау үшін Нұх пайғамбардың кемесіне
адамзат, жан-жануар, ұшқан құстан, өсімдіктен жұп-жұбымен отырғызып, таза
тұқым сақтап қалмақ болған. Топан тартылып, су қайтқанда, Нұх пайғамбардың
кемесі Қазығұрт тауының басына қайырлапты деседі.
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып
отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына
дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып
тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің
әлі аяқталмағандығын көрсетеді. Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші
күштер: ағын сулар мен желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік, яғни
адамдардың шаруашылық әрекеттері табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің
қалыптасуына зор әсерін тигізетіні сөзсіз. Мысалы, каналдар мен суару
аймақтары, авто және темір жолдар, кеніштер мен қала салынған аймақтар,
т.б.
Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады.
Қаратау жотасы - протерозой тақтатастарынан және құмтастардан тұрса,
оңтүстік-батыс Қаратау карбонның әктас, кұмтас конгломераттарынан және
девонның жанартау тектес тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге палеозой
қатпарлы іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жа-
нартаулық, сондай-ақ платформалық мезозой-кайнозой шөгінді тау жыныстары
кездеседі.
Облыс қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға бай: полиметалдар, қоңыр
көмір, темір кені, гипс, әктас, оттөзімді саз, кварцты құм қабаттары,
мәрмәр, түрлі құрылыс шикізаттары бар. Қарт Қаратау қойнауындағы Ащысай,
Мырғалымсай және Байжансай қорғасын-мырыш кеніштері 20 ғасырдың 40-
жылдарынан жұмыс істейді. Боралдайтау, Қаржантау, Күмісті және Жоғарғы
Бадам алтын кен көздерінің орны ерекше.
Облыста республика уран ресурстарының жартысына жуығы орналасқан, олар
әлемдегі ең ірі уран кеніштері болып саналады. Ал Иірсу, Сусіңген және
Абайыл кеніштерінен титан, хром, марганец және темір кендері өндіріледі.
Облыс аумағында Шу-Сарысу газ-гелий және Сырдария мұнай-газ кен орындары
бар. Боралдайдан, Таскөмірсайдан, Келтемашаттан және Ленгер кеніштерінен
мезозойлық қоңыр көмір өндіріледі. Облыс аумағындағы Қаратау фосфорит
алабына жататын Герес және Үшбас фосфор кен орындары барлаудан өтті. Ал
Тәңіртаудың ең батыс сілемі Қаржантау мен Сайрам жоталары өнеркәсіптің
көптеген салаларына өте қажетті шикізатқа бай.
Кентау қаласына жақын маңда орналасқан Ақсай және Солтүстік доломитті
кеніштерінде резина, қағаз, бояулар дайындалады, газ-мұнай бұрғылау
жұмыстарында кеңінен пайдаланылатын минералдық шикізат - бариттің ірі
ресурстары бар [9 ].
Облыстағы құрылыс материалдарының минералды-шикізат базасы әр түрлі
цемент, керамзит, кірпіш, шыны және құрылыстық тас өндірістерінің
шикізаттары, кұм-тас, минералдық бояулар ретінде қолданылады. Олар:
Қазығұрт, Бадам, Састөбе және Түлкібас әктастары, Бағаналы гипсі,
Күбірексай минералдық бояулары, Леңгір оттөзімді сазы, Күрішбұлақ кварц
құмы, Дарбаза және Қыңырақ бентониттері, Сарытопырақты саздақтардың ірілі-
ұсақгы ресурстары мен құмтастардың табиғи қоспалары көп кездеседі.
Облыстағы ең ірі және ұзын өзен - Сырдария өзені басқа мемлекеттерден
басталып, Қызылорда облысы арқылы Арал теңізіне қүяды. Облыс аумағындағы
Сырдария өзенінің негізгі саласы Арыс өзені (378 км), ол Алатау
мұздықтарынан басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133 км), Машат
(60 км), т.б. көптеген өзен суларымен толығады. Маңызды да ірі өзендер
қатарына Келес (102 км), Бадам (145 км) өзендерін жатқызуға болады.
Облыстағы ең үлкен суқойма - Шардара бөгені 1965 жылы пайдалануға берілген,
су сыйымдылығы 5,2 млрд. текше метр, су өткізу мөлшері 200 м3с. Одан су
алатын Қызылқұм (106 км), Шардара (10 км) каналдары арқылы 71,5 мың гектар
егістік жер суландырылады. Бөген суқой-масының сыйымдылығы 37 млн. текше
метр, ол Бөген, Арыс өзендерінің суларымен толығып отырады. Облыстағы 500
мың гектардан астам суармалы жерлерді игеру үшін 14336 шақырым су арналары,
4743 км су қашыртқылары және 1900 дана тік дренажды ұңғышалар, 61 мыңнан
астам гидротехникалық ғимараттар жұмыс істейді [20]. Облыс аумағындағы
көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да мақсаттарға пайдаланылады.
Шошқакөлде (көлемі 8,6 млн.м3) аң ауланады, Сарыкөлден (10,2 м3) балық
ауланады, Қызылкөл суының (5,9 м3) ем үшін пайдасы зор.
Облыстағы жерасты суларының қоры ретінде Бадам-Сайрам, Мырғалымсай,
Талас-Ақсу, Иқансу, Бөген жерасты су көздерін атауға болады, Шу-Сарысу
артезиан алабының су қоры 260 млн. текше метрден асады, минерадды сулар
Сарыағаш, Манкент шипажайлары мен Темірлан ауылда-рында арнайы рұқсатпен
пайдалануға берілген. Облыс аумағының географиялық орнына (яғни
атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына)
және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат
қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы жөне жазғы температуралар
шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс түстігінде 8 айға дейін созылады.
Қысы жылы: ең суық ай - қаңтардың орташа температурасы -2 -9°С. Ең суық
кезең Созақта тіркелген (-41°С). Жазы ыстық: шілде айының орташа тем-
пературасы 20-30°С. Ең ыстық кезең Шардарада (47°С) тіркелген. Вегетация
кезеңі 230-320 тәулікке созылады. Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын
мөлшері 100-170 мм, тау етектерінде 300-450 мм, ал биік тауларда 1000 мм-ге
дейін құбылады. Жауын-шашын негізінен көктем мен күз айларында болады. Қар
жамылғысының орташа қалыңдығы 20-40 см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда
5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсанның басында түсіп, наурыз
айында ери бастайды. Облыстың су қорларын ірілі-ұсақты 127 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz