Қылмыс құрамы жайлы
Реферат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Тарау Қылмыс құрамының ұғымы және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Тарау Қылмыс құрамының элементтері және белгілері ... ... .. 14
2.1. Қылмыс обьектісінің түрлері.
2.2. Қылмыс обьектісінің ұғымы және маңызы
2.3. Қылмыс субьектісінің ұғымы және маңызы
2.4. Қылмыс субьектісінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.Тарау Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Тарау Қылмыс құрамының ұғымы және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Тарау Қылмыс құрамының элементтері және белгілері ... ... .. 14
2.1. Қылмыс обьектісінің түрлері.
2.2. Қылмыс обьектісінің ұғымы және маңызы
2.3. Қылмыс субьектісінің ұғымы және маңызы
2.4. Қылмыс субьектісінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.Тарау Қылмыс құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
«Қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі болып қылмыс жасау танылады , яғни осы Кодекспен көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері болуы тиісті». (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабы).
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы іліміне дұрыс қолданылатын әмбебаптық теория қалыптасқан.
«Қылмыс құрамы деп тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін жеткілікті белгілердің жиынтығын айтамыз Аталған тұлғаға айып тағу үшін қосымша мән-жағдайларды белгілеудің қажеті жоқ » .
Қылмыс ұғымы мен қылмыс құрамының арасында тығыз байланыс пен өзара байланыстылық жоқ : біріншісі кез келген қылмыстың елеулі белгілерін анықтайды (қоғамға қауіптілік, құқыққайшылық, жазаланушылық), сонысымен қылмыстық жауаптылық негізін анықтайды. Екіншіден қылмыстық жауаптылықтың қажетті шарттарын анықтайды, қоғамға қауіптілікті және құқыққа қайшылықты нақтылайдыкон .
Егер фактілі мән-жайлар белгілі бір фактілер арқылы анықталса: жауаптылыққа қатысты қатынастармен анықталады Бұл жерде барлық қылмыстық-құқықтық нормалар қолданылад, олардың бір бөлігі белгілері болып танылады.
Қылмыс құрамының мәселелерін баяндамастан бұрын, істелінген іс-әрекетті саралау негізделеді және ескеріледі.Құқықтық әдебиетте «элемент», «белгі», «жақ», «қылмыс құрамы» и «қылмыс» сөздерімен әр түрлі мағынада беріледі.
В. Сергиевский и С. Рахметов пікірінше: «...қылмыс құрамының обьективтік және субьективтік жағын сипаттай отырып, олар біріңғай ұғымдағы қылмыс құрамы және қылмыс түсінігімен келісе отырып, бірін-бірі қайталауға тырысады » ... «Ұрлықтың обьективтік жағы», немесе «ұрлықтың обьективтік жағы», деп айтылуы қажет, «қылмыс сөзі болмауы»«тиісті .
Алайда, әрине, қылмыс ұғымы» және «қылмыс құрамы» хотя и біртектес болғанмен, әртүрлі. Г. Кригер пікірі біздіңше дұрыс.: «Қылмыс құрамы оның құқықтық нысаны ретінде қылмыстың заңшығарушы анықтамасын береді. Егер қылмыс адам мінез-құлқының нақты актісін білдірсе, қылмыс құрамы- бұл таза құқықтық ұғым» . И вполне обоснованно законодатель дает характеристику преступления, посредствам состава преступления, облекая в правовую форму.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы іліміне дұрыс қолданылатын әмбебаптық теория қалыптасқан.
«Қылмыс құрамы деп тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін жеткілікті белгілердің жиынтығын айтамыз Аталған тұлғаға айып тағу үшін қосымша мән-жағдайларды белгілеудің қажеті жоқ » .
Қылмыс ұғымы мен қылмыс құрамының арасында тығыз байланыс пен өзара байланыстылық жоқ : біріншісі кез келген қылмыстың елеулі белгілерін анықтайды (қоғамға қауіптілік, құқыққайшылық, жазаланушылық), сонысымен қылмыстық жауаптылық негізін анықтайды. Екіншіден қылмыстық жауаптылықтың қажетті шарттарын анықтайды, қоғамға қауіптілікті және құқыққа қайшылықты нақтылайдыкон .
Егер фактілі мән-жайлар белгілі бір фактілер арқылы анықталса: жауаптылыққа қатысты қатынастармен анықталады Бұл жерде барлық қылмыстық-құқықтық нормалар қолданылад, олардың бір бөлігі белгілері болып танылады.
Қылмыс құрамының мәселелерін баяндамастан бұрын, істелінген іс-әрекетті саралау негізделеді және ескеріледі.Құқықтық әдебиетте «элемент», «белгі», «жақ», «қылмыс құрамы» и «қылмыс» сөздерімен әр түрлі мағынада беріледі.
В. Сергиевский и С. Рахметов пікірінше: «...қылмыс құрамының обьективтік және субьективтік жағын сипаттай отырып, олар біріңғай ұғымдағы қылмыс құрамы және қылмыс түсінігімен келісе отырып, бірін-бірі қайталауға тырысады » ... «Ұрлықтың обьективтік жағы», немесе «ұрлықтың обьективтік жағы», деп айтылуы қажет, «қылмыс сөзі болмауы»«тиісті .
Алайда, әрине, қылмыс ұғымы» және «қылмыс құрамы» хотя и біртектес болғанмен, әртүрлі. Г. Кригер пікірі біздіңше дұрыс.: «Қылмыс құрамы оның құқықтық нысаны ретінде қылмыстың заңшығарушы анықтамасын береді. Егер қылмыс адам мінез-құлқының нақты актісін білдірсе, қылмыс құрамы- бұл таза құқықтық ұғым» . И вполне обоснованно законодатель дает характеристику преступления, посредствам состава преступления, облекая в правовую форму.
1. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений – М.: «Юридическая литература», 1972 – 6 с.
2. Малыхин В.Н. Квалификация преступлений. Теоретические вопросы. –Куйбышев: Изд-во КГУ, 1987 – 5 с.
3. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. –М.: Изд-во МГУ, 1984 – 8с.
4. Тарарухин С.А. Понятие и значение квалификаций преступлений –Киев.: «Наукова думка», 1990 –5с.
5. Наумов А.В., Новиченко А.С. Законы логики при квалификации преступлений. –М.: «Юридическая литература», 1978 – 11-16с.
6. Бурчак Ф.Г. Квалификация преступлений. –Киев.: Изд-во политической литературы Украины, 1985 –7с.
7. Дурманов А.Д. Понятие преступления. –М.: Изд-во АН СССР, 1948 –135с.
8. Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. –Алматы: «Данекер», 1999 –16-17с.
9. Герцензон А.Аю Понятие преступления в советском уголовном праве. –М.: «Госюриздат», 1955 – 47 с.
10. Кригер А. Состав преступления и квалификация содеянного //Сов.юстиция, 1985, № 12-18 с.
11. Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому уголовному праву. –М.: «Госюриздат», 1955 –174 с.
12. Коржанский Л.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. – Волгоград, «Высш.следств.школа МВД СССР», 1976 – 12с.
13. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. – Харьков.: Изд-во Харьковского юрид.ин-та, 1982 – 122с.
14. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. –М.: «Госюриздат», 1960 –108-112 с.
15. Федоров Н.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву –Пермь.: Пермское книжное изд-во, 1957 – 190-191 с.
16. Глистин В.К. Проблема уголовно-правовой охраны общественных отношений. –Ленинград.: -Изд.Лен.ГУ, 1979 -60 с.
17. Фролов Е.А. Спорные вопросы учения об объекте преступления //Сборник ученых трудов, Вып.10, Свердловск, 1968 -203-204 с.
18. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник /Под ред.Н.Ш.Берчиашвили и С.М.Рахметова. В 2-х частях. –Алматы: Институт «Данекер», 2000 -112 с.
19. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Под ред.Роговоа И.И. и Рахметова С.М. –Алматы: «Баспа», 1999 -555 с.
20. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан (Особенная часть). Под ред.Рогова И.И. и Баймурзина Г.И. –Алматы: «Жетi Жарғы», 2000 -165 с.
21. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть) –Алматы: «Жетi Жарғы», 1998 –73 с.
22. Уголовное право России. Особенная часть: Учебник /Под ред. А.И.Рарога. – М.: «Зеркало», 1996 -355 с.
23. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. –М.: «Госюриздат», 1960 -9 с.
24. Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. Т.2 – М.: «Наука», 1970 -131 с.
2. Малыхин В.Н. Квалификация преступлений. Теоретические вопросы. –Куйбышев: Изд-во КГУ, 1987 – 5 с.
3. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. –М.: Изд-во МГУ, 1984 – 8с.
4. Тарарухин С.А. Понятие и значение квалификаций преступлений –Киев.: «Наукова думка», 1990 –5с.
5. Наумов А.В., Новиченко А.С. Законы логики при квалификации преступлений. –М.: «Юридическая литература», 1978 – 11-16с.
6. Бурчак Ф.Г. Квалификация преступлений. –Киев.: Изд-во политической литературы Украины, 1985 –7с.
7. Дурманов А.Д. Понятие преступления. –М.: Изд-во АН СССР, 1948 –135с.
8. Сергиевский В., Рахметов С. Квалификация преступлений. –Алматы: «Данекер», 1999 –16-17с.
9. Герцензон А.Аю Понятие преступления в советском уголовном праве. –М.: «Госюриздат», 1955 – 47 с.
10. Кригер А. Состав преступления и квалификация содеянного //Сов.юстиция, 1985, № 12-18 с.
11. Трайнин А.Н. Состав преступления по советскому уголовному праву. –М.: «Госюриздат», 1955 –174 с.
12. Коржанский Л.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. – Волгоград, «Высш.следств.школа МВД СССР», 1976 – 12с.
13. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. – Харьков.: Изд-во Харьковского юрид.ин-та, 1982 – 122с.
14. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. –М.: «Госюриздат», 1960 –108-112 с.
15. Федоров Н.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву –Пермь.: Пермское книжное изд-во, 1957 – 190-191 с.
16. Глистин В.К. Проблема уголовно-правовой охраны общественных отношений. –Ленинград.: -Изд.Лен.ГУ, 1979 -60 с.
17. Фролов Е.А. Спорные вопросы учения об объекте преступления //Сборник ученых трудов, Вып.10, Свердловск, 1968 -203-204 с.
18. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебник /Под ред.Н.Ш.Берчиашвили и С.М.Рахметова. В 2-х частях. –Алматы: Институт «Данекер», 2000 -112 с.
19. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. Под ред.Роговоа И.И. и Рахметова С.М. –Алматы: «Баспа», 1999 -555 с.
20. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан (Особенная часть). Под ред.Рогова И.И. и Баймурзина Г.И. –Алматы: «Жетi Жарғы», 2000 -165 с.
21. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан (Общая часть) –Алматы: «Жетi Жарғы», 1998 –73 с.
22. Уголовное право России. Особенная часть: Учебник /Под ред. А.И.Рарога. – М.: «Зеркало», 1996 -355 с.
23. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. –М.: «Госюриздат», 1960 -9 с.
24. Пионтковский А.А. Курс советского уголовного права. Т.2 – М.: «Наука», 1970 -131 с.
Мазмұны
Реферат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Тарау Қылмыс құрамының ұғымы және маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Тарау Қылмыс құрамының элементтері және белгілері ... ... .. 14
1. Қылмыс обьектісінің түрлері.
2. Қылмыс обьектісінің ұғымы және маңызы
3. Қылмыс субьектісінің ұғымы және маңызы
4. Қылмыс субьектісінің ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.Тарау Қылмыс құрамының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, төрт тараушадан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыста отандық және шетелдік ғалымдардың еңбегі
кеңінен қолданылған. Дипломдық жұмыста мынадай түйінді сөздер кеңінен
қолданлған: қылмыс, құрам, объект, қылмыс заты, субъект, субъективтік жағы
, объективтік жағы, ниет, кінә, мақсат, эмоция, есі-дұрыстық, есі-дұрыс
еместік, абайсыздық, кінәнің екі нысаны.
КІРІСПЕ
Қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі болып қылмыс жасау танылады
, яғни осы Кодекспен көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері болуы
тиісті. (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабы).
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы іліміне дұрыс қолданылатын
әмбебаптық теория қалыптасқан.
Қылмыс құрамы деп тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін жеткілікті
белгілердің жиынтығын айтамыз Аталған тұлғаға айып тағу үшін қосымша мән-
жағдайларды белгілеудің қажеті жоқ [1].
Қылмыс ұғымы мен қылмыс құрамының арасында тығыз байланыс пен өзара
байланыстылық жоқ : біріншісі кез келген қылмыстың елеулі белгілерін
анықтайды (қоғамға қауіптілік, құқыққайшылық, жазаланушылық), сонысымен
қылмыстық жауаптылық негізін анықтайды. Екіншіден қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарттарын анықтайды, қоғамға қауіптілікті және құқыққа қайшылықты
нақтылайдыкон[2].
Егер фактілі мән-жайлар белгілі бір фактілер арқылы анықталса:
жауаптылыққа қатысты қатынастармен анықталады Бұл жерде барлық қылмыстық-
құқықтық нормалар қолданылад, олардың бір бөлігі белгілері болып танылады.
Қылмыс құрамының мәселелерін баяндамастан бұрын, істелінген іс-әрекетті
саралау негізделеді және ескеріледі.Құқықтық әдебиетте элемент, белгі,
жақ, қылмыс құрамы и қылмыс сөздерімен әр түрлі мағынада беріледі.
В. Сергиевский и С. Рахметов пікірінше: ...қылмыс құрамының
обьективтік және субьективтік жағын сипаттай отырып, олар біріңғай ұғымдағы
қылмыс құрамы және қылмыс түсінігімен келісе отырып, бірін-бірі қайталауға
тырысады ... Ұрлықтың обьективтік жағы, немесе ұрлықтың обьективтік
жағы, деп айтылуы қажет, қылмыс сөзі болмауытиісті[3].
Алайда, әрине, қылмыс ұғымы және қылмыс құрамы хотя и біртектес
болғанмен, әртүрлі. Г. Кригер пікірі біздіңше дұрыс.: Қылмыс құрамы оның
құқықтық нысаны ретінде қылмыстың заңшығарушы анықтамасын береді. Егер
қылмыс адам мінез-құлқының нақты актісін білдірсе, қылмыс құрамы- бұл таза
құқықтық ұғым[4]. И вполне обоснованно законодатель дает характеристику
преступления, посредствам состава преступления, облекая в правовую форму.
нет. Так, В.И. Малыхин жазуынша, что: ... қылмыс құрамының
элементтері болып қылмыстың объектісі, субъектісі, объективтік және
субъективтік жақтары танылады. Шынайылығында – қылмыс құрамы емес,
белгілері танылады . Одан кейін,: - бұл қасиеттер, белгілер, зат немесе
құбылыстар ерекшеліктері, осы арқылы оларды басқалардан ажыратуға болады.
Қылмыс құрамның белгілері – қылмыстың осы түрінің, элементтерін қасиеттер,
белгілерін, сипаттайды, сондықтан ол қылмыстық іс-әрекеттерді басқа да
қылмыстардан ажырата білу қажет. Қылмыстың обьектісін сипаттайтын белгі
болып тікелей обьект және қылмыс заты танылады. Обьективтік жағы - әрекет
(әрекетсіздік), қылмыс істеу тәсілі, жағдайы, орны, қылмыс жасау уақыты,
зиянды зардаптар әлде оның туындау мүмкіндігі, әрекет пен әрекетсіздік және
зардаптың арасындағы себепті байланыс, субьективтік жағын сипаттайтын
белгілерге – кінә нысаны, ниет, мақсат, күшті жан-күйзелісі; қылмыстың
субьектісін сипаттайтын белгілерге - жасы, есі-дұрыстық, арнаулы
субьектінің ерекшеліктері. Осы белгілердің барлығынан қылмыстың субьектісі
құралған.[5]
Қылмыс элементтеріне қатысты аталынған белгілердің барлығы әр қылмыс
құрамына кірмейді. Материальды қылмыс құрамдарында зардап құрамға енеді,
формальды да енбейді. Әр қылмыс құрамын құрайтын белгілер заңшығарушымен
белгіленеді. Қылмыс құрамы аталған қылмыстың заңшығарушы ұғымын береді.
В.Н. Кудрявцевтің, пікірінше қылмыс құрамы ақпараттық болып танылады
является информационной, Б.А. Куриновтың,ойынша барлық аталған
қылмыстардың үлгілі [6]. Ф.Бурчак ойынша қылмыс құрамы қылмыстарды саралау
үшін өзіндік эталон дп аталады [7].
Қылмыстарды саралау барысында істелінген іс-әрекеттерді қылмыстың
заңшығарушы үлгісімен, яғни қылмыс құрамымен салыстырады.Іс-әрекет
белгілері және қылмыс құрамын толықтай ұқсастыру аталған құрам үшін
көзделген заң бабы бойынша саралауға мүмкіндік береді
Г.А. Кригердің жазуынша қылмыс дұрыс сараланды деп саналады, - егер
қылмыстың барлық элементімен байланысты мән-жайларды ескерместенкогда
қылмыстық заңда көзделінген белгілер болу керек және сәйкес болуы шарт
.[8]
1. ТАРАУ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
Қылмыс ұғымында барлық қылмыстарға тән белгілер беріледі. Қылмыстық
тәртіппен нақты қылмыстар (адам өлтіру, ұрлықтар, тонаулар және басқалар )
жасалынады. Осы қылмыстардың әрқайсысының белгілері Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті баптарында сипатталған.
Қылмыс және қылмыс құрамы-ұқсас, бірақ та әркелкі мағыналы ұғымдар.
Қылмыс – бұл нақты адаммен обьективті шынайылықта жасалынатын әрекет немесе
әрекетсіздік. Қылмыс құрамы болса - белгілі бір қылмыстық іс-әрекеттің
типі белгілерін көрсететін нормативті категория. Осы жерден қылмыс
құрамының маңызын түсінуге болады. Егер қылмыс нақтырақ айтқанда оны жасау
қылмыстық жауаптылық фактілі негізі болып танылады, қылмыс құрамы болса
–оның құқықтық негізі болады. Бұл екі негіздер өзара байланысты, мәні
бойынша біртұтас. Сондықтан ҚК келтірілген 3-бабында қылмыстық
жауаптылықтың бірден-бір негізі, заңшығарушы және теория және практика
қылмыстық заңмен көзделінген қылмыс құрамының барлық белгілері бар қоғамға
қауіпті іс-әрекетті таниды. болып
Мұндай негіздің болмауы барысында қылмыстық жауаптылық жөнінде сөз
болуы мүмкін емес, ал егер қылмыстық қудалау тұлғаның іс-әрекетінде қылмыс
құрамының болмауына қарамастан жалғастырылса ол қылмыстық іс-жүргізудің кез-
келген сатысында тоқтатылуы мүмкін.
Құқықтық әдебиетте әділетті түрде былай деп айтылады, қылмыс құрамының
барлық белгілеріндегі іс-әрекеттерді жасаған белгі қылмыстық жауаптылықтың
бірден бір негізі ғана емес, жеткілікті негізі болып танылады деді. Барлық
қалған мән-жайлар қылмыстық жауапиылыққа тарту үшін шешу қажет. Әрине, бұл
жерде қылмыстық қудалауды жүзге асыратын орган, басқа мән-жайларды
анықтамауы тиісті деген мәселе туындамайды. Мысалы, қылмыс жасауға әсер
етеін кінәлінің тұлғасын сипаттайтын мәліметтер. Мұның барлығы іс үшін
маңызы бар және сотпен жаза тағайындау барысында ескеріледі.
Сонымен қылмыс құрамынсыз, қылмыстық жауаптылық жүзеге асырылмайды.
Осымен бірге маңызды, рөлмен бірге қылмыс құрамы қызметтік қажетті
міндеттерді де шешеді. Тек қылмыс құрамының негізінде қылмыстарды саралау
үрдісі жүзеге асырылады.[9].
Қылмыстарды саралау проблемасы- қылмыстық құқықтағы күрделі және
маңызды проблеманың бірі.в
Квалификация термині екі латын сөзі: gualis - сапа и facere -
жасау тұрады. Қылмыстық құқыққа қатысты бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетке
сапалы бағаны бере отыра басқа да құқықбұзушылықтан ажырату дегенді
білдіреді. Басқаша сөзбен айтқанда қылмыстарды саралау деп қылмыстық-
құқықтық нормамен көзделінген нақты қылмыс құрамы белгілерін жасаған
адамның іс-әрекетінің фактілі белгілермен сәйкес келуі.
Қылмыс құрамы белгілері Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында
ғана сипатталмаған, ҚК тиісті баптарында да сипатталған. Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында қылмыс құрамының сол немесе басқа да
белгілері сипатталады. Барлық қылмыстар үшін ортақ белгілер ҚК Жалпы
бөлімінің баптарында аталады. (кінә нысаны, қылмыстық жауаптылық басталатын
жас, аяқталмаған қылмыстық іс-әрекет, қатысу және т.б.).
Мәселен адам өлтіргендігі үшін жауаптылық көздейтін ҚК 96-бабында, жасы
айтылмаған Бұл ақпарат ҚК Жалпы бөлімінің 15 бабында берілген.
ҚК рекше бөлімі баптарында аяқталған қылмыс құрамдарының белгілері
көрсетіледі.В статьях
Егер де алдын ала қылмыстық іс-әрекет орын алса немесе қатысушы іс-
әрекеті болса, онда (көмектесушінің, азғырушының), іс-әрекеті алғашқы
көзқарас бойынша, сол құрамның барлық белгілер орын алмайды. Бірақ та
мұндай жағдайларда қылмыс құрамы болады, алайда ол Ерекше бөлім баптарының
мазмұнындағы белгілерге ғана емес, сондай-ақЖалпы бөлімнің тиісті баптарына
да сүйенеді.
Қылмыстарды саралау барысында ҚК Ерекше бөлімі бабы немесе оның бір
бөлігі нақты көзделуі шарт. Аяқталмаған қылмыстық іс-әрекет жағдайында ҚК
Жалпы бөлімінің тиісті бабына сілтеме жасалуы қажет. Қылмыстарды саралау
нәтижелері процессуалды құжаттарды бейнеленеді (қылмыстық істі қозғау
туралы қаулыда, , үкімде және т.б).
Қылмыстарды саралау маңызы мынадан көрінеді, ол құқықтық фактіні ресми
түрде тірқейді (қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекеттерді
жасауы).
Қылмыс жоғарыда айтқанымыздай қылмыстық жауаптылықтың фактілі негізі
болып танылады, ол болмаған жағдайда қылмыстық жауаптылық туралы сөз болуы
мүмкін емес.
Осы жерден мына мәселе анық байқалады, қылмыс құрамы қылмыстық
жауаптылықтың бірден бір негізі болып танылады. Бірақ та қылмыстық
жауаптылық екі дербес негіздермен туындайды деген мәселе қателік тудыратын
еді. Сондықтан фактілі құқықтық негіз болып қылмыстық құқық теориясында
заңшығарушы қылмыстық заңмен көзделінген қылмыстық жауаптылықты бірден бір
негіз деп таниды.
Қарама-қарсы жағдайда қыдмыстық қудалау басталмауы мүмкін. Адамды
белгілі бір негіздер жағдайында қылмыстық жауаптылыққа тартуға
болады.Басқаша айтқанда қылмыстық жауаптылықтың туындауы туралы қоғамағ
қауіпті жасалынуы мүмкін фактілер арқылы анықтауға болады. Қылмыс жасай
отыра кінәлі үш өзара байланысты әлеуметтік-құқықтық сипаттағы: қылмыстық
іс-әрекет, өз кезегінде қылмыс қрамын және қылмыстық жауаптылықты
қарастырады.
Қылмыс құрамының маңызы қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыруда даусыз
екндігі айқын.Бірақ бұл оның біріңғай құзіреті. Ол жетекші қылмыс құрамы
басқа да құзіреттерді жүзеге асыруда.
Тек қылмыс құрамы болуы барысында ғана, оның негізінде қылмысты саралау
жүргізілуі мүмкін, әлде ол қылмыстық-құқықтық үлгі (эталаон) болуы мүмкін.
Қылымыс құрамы, сонымена қатар әртүрлі санаттағы қылмыстарды ажырату
үшін қылмыстық-құқықтық нормалар үшін қажетті құрал болуы мүмкін.
Құрамның көмегімен қылмыстың жазаланшылығының шектері айқындалады.
Осы жерд қылмыстарды саралаудың маңыздылығының дұрыстығы көрініс
тапқан, ол өз кезегінде жасалынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
белгілерінің әлеуметтік-құқықтық талдау жүргізілуі қажет. Іс-әрекетті дұрыс
саралау үшін қылмыстық заң дұрыс қолданылуы қажет.
Қылмыс белгілі бір ерекшеліктерді иеленеді, өз кезегінде ол зиян
келтірілетін белгілі бір игіліктерге қол сұғады.Істелінге іс-әрекетті дұрыс
саралау үшін жасалыған іс-әрекетпен келтірілген зардаптың арасында, адамның
өзі (қылмыс субьектісі) және келтірілген қылмыстық зардапқп зиян
келтіріледі.
Кез келген адамның мінез-құлқында бөтен адамға беймәлім обьективті
мазмұндағы оның субьективті ішкі мәні анықталады.Адам іс-әрекеттері
неғұрлым саналы сипатқа ие болған кезде, неғұрлым әлеуметтік маңыздылығы
арта түседі. Мұндай жағдайларда жасалынған іс-әрекеттің мән-жайларын
обьективті және субьективті белгілерін дұрыс бағалау құқыққа қайшы іс-
әрекет жасалынған кезде адамның әлеуметтік-құқықтық маңызын айқындауға
жәрдемдеседі.
Ерекше бөлімнің әр бабында айқындалған ҚК құрамдас бөліктерін және
элементтерін сипаттау жолымен айқындайды.Сонысымен кінәлінің іс-әрекетін
сипатауға бағытталатын, зардапқа қатысты жасалынған психикалық қатынас
дәрежесімен сипатталады.Мәні бойынша осы белгілерді сипаттау қылмыстың
қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және куаландыруын білдіреді. ҚК
қолданылатын қылмыс құрамы деген термин нені білдіреді.
Элемент термині негізінен тікелей қылмыс құрамына ғылыми талдау жүргізу
арқылы қолданылады.Оның көмегімен қылмыстың негізгі құрамдас бөлігіне
құқықтық бағалауға мүмкіндік береді: обьект, обьективтік жағы, субьективтік
жағы, субьектісі қарастырылады.
Қылмыс белгілеріне қылмыс құрамының әр элементтерін жатқызуға болады. Ең
алдымен осы ерекшеліктер толыққанды көлемде қылмыс құрамының барлық
элементтерін толыққанды ашуға мүмкіндік береді.Мысал ретінде, обьективтік
жақты аша отырып, сипаттама беруге мүмкіншілік береді.Нақтырақ айтқанда
обьективті жақты аша отырып оның белгілерін нақты сипаттауға жәрдемдеседі.
Мысал ретінде, обьективті жақтың сипатында (әрекет немесе әрекетсіздік)
жасау кезінде осы белгілер жан-жақты сипатталады. Субьективтік жақты
сипаттай отыра оның мынадай құрамдас бөліктерін, кінә, ниет және мақсат
сипатталуы қажет. Олар міндетті (негізгі) және факультативті (қосымша)
болуы мүмкін.
Мысалы, обьективті жақтың факультативті белгілеріне уақыт, орын,тәсіл,
қылмыс жасау жағдай жатады.
Қылмыстық құқықтағы қылмыс құрамының ұғымдары элементтері және
белгілері қарастырылады. Мәні бойынша әр нақты іс-әрекеттерді қылмыс
құрамының белгілері бойынша анықтауда дәлелдеудің фактілі анықталуымен
анықталады.
Қылмыс құрамын анықтау- бұл іс-әрекеттерді жасағандығы үшін, осы
кодекстк көзделген қылмыс құрамының барлық белгілерін нақты мүмкіндік
беруге жәрдемдеседі.
Сонымен, қылмыс құрамы - бұл, біріншіден, қылмыстардың заңшығарушы
элементтерінің жүйесі және фактілі белгілерінен тұрады. Екіншіден, бұл жүйе
қылмыстық заңмен белгленген және ҚК Жалпы және Ерекше бөлімінің заңдарында
қарастырылған. Үшіншіден элементтер жиынтығы қылмыстық іс-әрекеттер
жасаған элементтер және белгілер жиынтығынан тұрады. Төртіншіден,
элементтің заңшығарушы белгілері қылмыс құрамының біріңғай элементтерін
құрайды.Барлық төрт мән-жайлар қылмыстық жауаптылықтың туындауының фактілі
құқықтық негізін құрайды.
Қылмыстық құқықағы қылмыс құрамы белгілі бір құзіреттерді атқарады,
олардың құзіреттеріне: іргелі, процессуалды, ажыратушы және кепілді.
Іргелі құзірет дегеніміз қылмыстық жауптылық туындау үшін бірден бір
негіз, іргелі болып танылады. является Бұл дегеніміз қылмыс белгілерінің
мазмұны бейнеленген. Бұл дегеніміз, кез келген мінез-құлық қылмыс белгілері
болмаса қылмыстық жауаптылықтың негізі болып танылмайды. Қылмыс құрамы
қылмыстық жауаптылықтың жеткілікті негізі болып танылады.
Процессуалды құзірет белгілі бір шеңберде тергелетін қылмыстың
шекараларын айқындайды. Включает Тергеу процессі барысында қылмыс құрамының
барлық белгілері айқындалады, осының негізінде тұлға қылмыстық жауаптылыққа
тартылады.
Ажыратушылық құзірет қылмысты терісқылықтан ажырауға, сондай-ақ қылмыстың
бір түрін басқадан ажыратуға мүмкіндік береді.
Кепілдік құзіреті тұлған қылмыстық жауаптылыққа негізсіз тартуға
мүмкіндік бермейді.
Қылмыстың құқықтық белгілері іс-әрекеттің фактілі, материалды элементтері
екендігі белгілі. Қылмыс құрамын анықтау барысында қылмыс құрамын анықтауда
тек фактілі белгілерді анықтаумен шектелінбеуі тиісті. Бұл өрескел құқықтық
қателікке әкеліп соғуы мүмкін. Қылмыстың өзінің жағдайында қылмыстың барлық
құқықтық белгілерін анықталынады.
Тек обьективті болып жатқан оқиған талдау қылмыстық құқықтағы заңдылық
қағидасын өрескел бұзады.
Мұндай қателіктерге жол бермеу үшін адамның нақты іс-әрекеттерін ғана
емес, барлық фактілі элементтер айқындалуы тиіс.
Мұндай қателік құқықтық талдау жолымен және ҚК Ерекше бөлімінің белгілі
бір бабындағы бекітілген нақты қылмыс құрамадарымен анықталуы тиісті..
Қылмыстық кодексте қылмыстың тек құқықтық ұғымы ғана беріледі. Бұл ұғымның
құрылымы нақты қылмысқа қатысты қоладанылады. ҚК баптарында көрсетілген
белгілердің жиынтығы болған жағдайда қылмыс орын алады.Тек осы белгілердің
екеуі ғана қылмыс құрамын құрауы тиісті.
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
Қылмыс құрамы — бұл бірініші кезекте тиісті қоғамаға қауіпті іс-
әрекеттерді анықтауға мүмкіндік беретін обьективті және субьективті
элементтердің жиынтығы. Келтірілген тезис қылмыс құрамының барлық
элементтері оларды көзқарас таным тұрғысынан екі топқа бөлуге мүмкіндік
береді: обьективті жәнес субьективті элементтер тұрғысынан оларды екі топқа
бөлеміз, олардың әрқайсысы осы элементтердің тобына бөлінеді. Объективті
элементтер объектіден и объективтивтік жақтан, субъективті — тиісінше
субъектіден и субъективтік жақтан тұрады.
Қылмыс құрамының элементтері өзара тығыз байланысты. Егер істелінген іс-
әрекетте осы белгінің біреуі болмаса, толықтай алғанда қылмыс құрамы және
қылмыстық жауаптылық жоқ деп пайымдауға мүмкіндік береді. Қылмыс құрамы
нақты қылмыс құрамдарының нақты белгілерін анықтау және жалпылау негізінде
қылмыс құрамының жалпы ұғымын анықтады, ол өз кезегінде ҚК-тің Ерекше
бөлімінде көзделген элементтердің сипаттамасын беретін барлық құрамдарға
тән элементтерді сипаттайды.
Құқықтық әдебиетте жалпы мойындалғандай, әр қылмыс құрамында оның төрт
міндетті элементі болады: обьект, обьективтік жағы, субьектісі және
субьективтік жағы орын алған.Қылмыс құрамының элементтері өзара тығыз
байланысты. Еге істелінген іс-әрекетте ең болмағанда олардың біреуі
болмаса, яғни қылмыстық жауаптылық негіздері де болмайды.
Қылмыс обьектісі деп қылмыстық заңмен қорғалған және оған зиян келтіретін
игілікті (әлеуметтік құндылықтарды) айтамыз.Мұндай игілік ретінде отандық
қылмыстық-құқықтық ғылым қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қатынастарды
таниды.
Адам мінез-құлқының сыртқы жағын сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың обьективтік жағын құрайды.Бұл белгілерге мыналар жатады: қоғамға
қауіпті іс-әрекет (белсенді мінез-құлық) немесе әрекетсіздік (енжар мінез-
құлық), мысалы, ұрлық- бөтеннің мүлкін заңсыз ұрлау немес қызметтегі
әрекетсіздік.
Қылмыстардың көптеген құрамдарының обьективтік жағына әрекет немесе
әрекетсіздік, қылмыстық зардап, себепті байланыспен адамның іс-әрекеті
құрайды.
Ұрлық немесе басқа да ұрлаудың нысандары, осылардың нәтижесінде меншік
иесіне немесе мүліктің басқа де иелеріне зиян келтіріледі, ал адам өлтіру
құрамына кінәлінің әрекетімен жәбірленушіге өлім келтіріледі.
Аталынған белгілерден басқа қылмыстың обьективтік жағына қылмыс жасау
жағдайы, уақыты, орны, тәсілі, қылмыс жасау құралы және қаруы жатқызылады.
Қылмыс субьектісі деп қылмыс жасаған кез келген тұлға және белгілі бір
қылмыстық заңдармен көзделінуі тиісті. Бұған жататындар есі-дұрыстық,
белгілі бір жасқа толу, кейбір жағдайларда арнайы белгілер (лауазымдық
жағдайы, кәсібі және т.б) жатқызылады.
Қылмыстың субьективтік жағын адамның ішкі психологиялық мінез құлқын
сипаттайтын белгілер: кінә, ниет және қылмыстың мақсаты құрайды.
Қылмыс құрамының әр көрсетілген элементтері арнайы зерттеуді қажет етеді,
сондықтан осы тарау шеңберінде оның жалпы анықтамасы және мәні берілген.
Теорияда негізгі (міндетті, жалпы) белгілер және арнаулы белгілер
(факультативті, қосымша) деп бөлінеді.Негізгі белгілер- бұл әр қылмыс
құрамында кездесетін белгілер, осы белгілердің ең құрығанда біреуі болмаса
қылмыс құрамының болмағандығы туралы айтуға болады. Негізгі белгілерге
жататындар: қылмыс обьектісінде- қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастар жатады, обьективтік жағына (әрекет немесе әрекетсіздік),
субьектіге (есі-дұрыстық жасы, субьективтік жаққа- кінә жатқызылады.
Қылмыс құрамының арнаулы белгілерін заңшығарушымен қылмыстардың барлық
жекелеге құрамдарын құрастыру барысында негізгі белгілерге қосымша белглер
ретінде жатқызылатын белгілерді айтамыз.Обьектідегі арнаулы белгілер деп
оның құрылымы, мазмұны , соның ішінде қылмыс заты да жатқызылады,
обьективтік жағы ретінде- зардап, себепті байланыс, жағдайы, уақыты, орны,
қылмыс жасау тәсілі мен уақыты танылады.Субьектіде- лауазымды немесе
қызметтік жағдайы, соттылығы және т.б. танылады. Субьективтік жағы ретінде-
ниеті және мақсаты танылады.
Бұл жерде мынаны айта кету қажет: қылмыс құрамын негізгі және арнаулы деп
бөлу таза теориялық тұрғыдан маңызға ие және нгізінен қылмыстық құқықтан
дәріс берк кезінде қолданылады.
1. Қылмыс обьектісінің ұғымы және рөлі. Қылмыс обьектісінің түрлері
Қылмыстың обьектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі болып
танылады және обьектісіз қылмыс та жоқ. Қылмыс ретінде қылмыстық заңмен
көзделінген кез келген қоғамға қауіпті іс-әрекет , белгілі бір обьектіге
қол сұғады. Қылмыстық қол сұғушылық барысында зиян келтіріледі және зардап
келтіру қаупі туындайды.
Қылмыс обьектісін дұрыс анықтау қылмыстық іс-әрекеттің әлеуметтік және
құқықтық табиғатын анықтауға жәрдемдеседі.
Қылмыстың обьектісі болып қол сұғушылық жасағаны үшін қылмыстық құқық
нормаларымен жауаптылық көзделінген қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтың бірден бір обьектісі
деп тану, адамдардың арасында пайда болатын қылмыстық қол сұғушылық
танылады.
Қылмыстық жауаптылық- мемлекеттік мәжбүрлеудің неғұрлым қатаң нысаны,
сондықтан ол мемлекетпен ең маңызды қоғамдық қатынастардан қорғау үшін
пайдаланылады.Қоғамда қалыптасқан барлық қатынастар, осы позиция тұрғысынан
қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын және қылмыстық құқық номаларымен
қорғалмайтындар деп бөлінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісі болатын қоғамдық қатынастар формалды
көзқарас тұрғысынан басқа да қоғамдық қатынастардан ерекшеленеді, ондағы
жауаптылық қылмыстық құқық нормаларымен көзделінген.Аталған белгіні көрсету
қылмыстық қол сұғушылық обьектісін анықтау барысында міндетті. Әлеуметтік
көзқарас тұрғысынан қылмыстық іс-әрекет деп қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамға қауіпті қол сұғушылық танылады.
Қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесі қоғамдық қатынастардың
маңызыдылығына, келтірілген шығынның сипатына және мөлшеріне байланысты.
Қолсұғушылықты қылмыстық заңмен қорғалған қатынастар қатарына жатқызу
мәселесі қоғамға қауіпілі дәрежесіне әсер ететін бірден бір критерий болып
танылады, оның негізінде криминалды деликтіні басқа да салалармен
реттелетін құқықбұзушылықтан ажырту қажет.
Обьектіні анықтау ұқсас қылмыс құрамдарын бір-бірінен ажыратуға,
қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен айыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар кез-келген іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі қандай обьектіге
қол сұғылатындығына байланысты , сондықтан жұмыс істеп тұрған қылмыстық
заңдарда былай делінген: “ қылмыстық заңмен көзделінген белгілі бір іс-
әрекет белгісі бар, бірақ өзінің маңызы шамалылығына байланысты зиян
келтірілмейтін және зиян келтірілу қаупі төнбейтін, яғни мемлекетке,
қоғамға және тұлғаға зиян келтіріледі” .Обьектінің рөлі мұнымен жоққа
шығарылмайды.
Қылмыс обьектісі белгісі бойынша заңшығарушы қылмыстық-құқықтық
нормаларды жүйелейді және кодификациялайды.
Бұрынғы КСРО Одақтық елдерінің қылмыстық құқығы теоретиктерінің
көпшілігінің ойы бойынша, қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатынастар – қатынастар жалпы ұғымының күрделі бір түрлеріне
жатады. Қатнынастар әдіснамасында ол барлық құбылыстардың өзара
байланысы ретінде сипатталады[10].
Қоғамдық қатынастар ерекше сипатқа ие, онда ең басты буын болып адам,
әлеуметтік мән ретінде қарастырылады. Адам белгілі бір қатынастарға өзі
құрған обьективті заттармен, обьекивті әлеммен және басқа да тұлғалармен
қарым-қатынасқа түседі. Осының нәтижесінде ол игерге әлемде өзін-өзі
таниды, басқа адамға басқаға қарағандай қарайды.Ең алдымен осы мәселе
арқылы адам мінез-құлқының қоғамдық табиғаты және таным процессі барысында
қоғамдық қатынастарды зерттеу қажеттілігі туындайды.
Қоғамдық қатынастар тәжірибелік, сондай-ақ өмір сүрудің танымдық және
рухани қызметімен де байланысты.Сол себепті қоғамдық қатынастар жүйесінде
бірінші кезекте біз, өндірісік қатынастарды анықтаймыз, олар басқа да
қоғамдық қатынастардың сипатын (саяси, құқықтық, құлықтылық,діни және т.б.)
айқындалады. Сипатына байланысты қоғамдық қатынастардың өзі күрделі
құбылыс. Қоғамдық қатынастардың ең басты элементтері болып: қоғам, мемлекет
және олардың орнауы, білім және олардың өкілдері, әр түрлі бірлестіктер
және адамдар ұжымы т.б. танылады.
Сол немесе басқа да қылмыстарды жасай отыра, кез келген тұлға қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады, сол арқылы ол
қатынастарға қатысушылардың мүдделеріне тікелей және жанама зиян келтіреді.
Кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстық заңдармен қорғаламйды, тек
заңшығарушы позиция тұрғысынан неғұрлым құнды деп танылатын қатынастар
қарастырылады. Бұл шеңбер белгілі бір мән-жайларға байланысты өзгеруі
мүмкін: ерекше тарихи жағдайлар, сол немесе басқа да жағдайлар, уақыты,
дәрежесі және белгілі бір іс-әрекеттердің қауіптілігі және т.б.
Қылмыстық заңда қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалатын неғұрлым маңызды
қоғамдық қатынастардың шеңбері берілген. Мәселен, Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінің 7 бабының мазмұнында (1959) мыналар көрініс тапқан: қылмыс деп
қылмыстық заңмен көзделінген конститутциялық құрылысқа, саяси және
экономикалық жүйеге, меншікке, тұлғаға, оның саяси, құқықтарымен
бостандықтарына қол сұғады.
Қылмыс обьектісін қылмыстық құқықтың реттеу обьектісінен айыра білу
шарт.
Қылмыстық құқық, басқа да құқық салалары сияқты, ең алдымен құқықтық
реттеу обьектісі бойынша дербес құқық салаларына жатқызылған.Мұндайлар
ретінде белгілі бір жасқа толған қылмыстық жазалау іс-әрекеті ретінде
мемлекеттің атынан жүзеге асырылады.
Қылмыс обьектісі ретінде әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарға
қол сұғылатын қоғамдық қатынастар танылады.
Кейде қылмыс обьектісі және қылмыстық-құқықтық қорғау обьектісі
ұғымының арасындағы өзара қатынас мәселесі туындайды.Оған бір ғана жауап
болуы мүмкін: бұл ұғымдар нақты өмірде сәйкес келеді, сол себепті оларды
синонимдер ретінде қарастыруға болады.
Қылмыс обьектісінің жалпы ұғымын сипаттау қылмыстарды топтастыру
проблемасына нақты тоқталуға мүмкіндік береді..
Қылмыс обьектісінің түрлері туралы
Бұрынғы КСРО Одағында қылмыстық құқық ғылымында, қылмыс бьектісі жүйесі
неғұрлым әзірлкенгендердің қатарына жатқызылады.Нақтырақ айтқанда,
қылмыстардың обьектісін үш сатылы топтастыру ұсынылды. Оған сәйкес қылмыс
обьектілері: жалпы, топтық немесе арнайы және тікелей деп бөлінді.
Қылмыстық құқықтың нормативті (классикалық) мектебі өкілдерінің
арасында (К.Биндинг, Ж. Орталан, Н.С. Таганцевті) атауға болады.Олардың
көзқарасынша қылмыс обьектісі өмірлік мүддеде көрініс тапқан құқықтық
нормаға қолсұғушылық жасалаған, осы нормамен қорғалған субьективті құқық
аясына енеді.
Өйткені әр қылмыс қылмыстық-құқық ғылымымен қорғалатын нақты қоғамдық
қатынастарға қол сұғады.Қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңмен
қорғалған қоғамдық қатынастардың тізімі, тиіснше жалпы обьектіні
білдіреді.
Әр қылмыс сол немесе нақты қоғамдық қатынастарға қол сұғатын зиянға әрекет
ретінде қарастырылады. Бірақ та қылмыс қоғамның әртүрлі саласында жасалуы
мүмкін, тиісінше мемлекетпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Бұл мән-жайлар маңызы бар, қылмыстың қоғамағ қауіптілігі сол құндылықтарға
байланысты қарастырылады. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөліміндегі барлық
қылмыстарды топтастыру үшін, қылмыстық құқықтағы топтық және тікелей
обьектілері ретінде қарастырылады.
Қылмыстың топтық обьектісі болып осы қатынастарға зиян келтіретін
бірқатар қылмыстарға қол сұғатын біртектес қоғамдық қатынастар танылады. Ең
алдымен қорғаудың топтқы обьектісі болып, біріңғай қоғамдық қатынастарды
реттейді.ҚК Ерекше бөлімнің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстар:
адам өлтіру, денсаулыққа ауыр зиян келтіру, абайсызда адамға өлім келтіру
үшін жауаптылық нормаларын көздейді.
Қылмыстың жалпы обьектісі болып барлық қоғамдық қатынастар (жиынтығы)
танылады, топтық немесе арнаулы обьекті деп біріңғайлық белгісі немесе
белгілі бір салаларда әрекет ететін қоғамдық қатынастар танылады.
Бірақ та “қоғамдық қатынастар” жалпы категориясын тікелей обьекті деп
аталатынға қолдану нақты жеткілікті мүмкіндік бермеді және көптеген
түсініспеушіліктер тудырды.Однако применение общей категории общественного
отношения Классикалық деп түсіну үшін барлық оқулықтарда және қылмыстық
құқық арнаулы әдебиеттерінд ( 1926 ж бастап 1995 жыл аралығы) тікелей
обьекті деп жекелеген қылмысқа қарсы бағытталған нақты қоғамдық қатынастар
танылады.
. Бұл жерде аталған түсініктің формалды екендігін анықтау қиын емес.
Сонымен қатар қылмыстың тікелей обьектісі деп қылмыстық заңмен қорғалағн
нақты қоғамдық қатынастар танылады, ол бір қылмысқа тура және жанама
бағытталуы қажет. Сонымен, тікелей объект деп – нақты қоғамдық қатынас
емес, қоғамдық қатынастардың жиынтығы танылады. Бұл жерде мынадай сауал
туындайды, топтық обьекті мен арнайы обьектінің арасындағы айырмашылық неде
деген?
Тікелей обьектіні осылай түсіндіру үлкен дау-талас туындатуда.Ең басты
қателік мынадан көрінуде: “қылмыстың тікелей обьектісі” деп көптеген
авторлар жекелеген, яғни кейбір ұғымдарды түсіндіреді.. Сонымен жекелеген
бұл- біркелкі ұғымдарды құрайды. Соңғысы – жекенің нақты көрінісі, ол
барлық кезде нақты жағдай бойынша анықталады.
Бұл түсініспеушілік қылмыстарды топтастыру барысында қолданылады,
сондай-ақ ол қоғамдық қатынастардың нақты көрінісінсіз болуы мүмкін емес.
Мүдде – бұл қоғамдық қатынастар, бірақ оның нақты көрінісі Өйткені
субьектінің ұстанушысынсыз және олардың мүддесінсіз қоғамдық қатынастар
орын алмайды. Қоғамдық қатынастар қоғамдағы адамдардың көпжақты
байланыстарының жиынтығын бейнелейді. Бұл байланыстар материалды
(өндірістік), құлықтылық, эстетикалық, құқықтық және басқа да қатынастарды
бейнелей отыра таптарды, әлеуметтік топтарды немесе белгілі бір адамдардың
мүддесін көздейді.
Нақты тұлға бұл жерде барлық қатынастардың өзіндік субстраты бола
отыра, өзінің мүддесін жеке жауапкершілігіне пайдаланылады.Сондықтан
қоғамдық қатынастар (мүдде) жөнінде бұл мүдде қандай ұстанушыға, яғни
қоғамдық қатынастарға бағытталатындығын біліп алуымыз қажет.
Мүдденің тек өзінің ұстанушысы ғана болмайды, сондай-ақ өзінің
обьектісі- әлеуметтік құндылық (материалды немесе рухани) құрайды.Сонымен
қатар мүдделер қоғамдық қатынастардың нақты көрініс бола отыра, белгілі бір
құқықтық нысанда әрекет етуі қажет.Басқаша қылмыс обьекісін құрамайды.
Бұзылған норманы немесе заңды біз қоғамдық қатынастардан бөлек қарастыра
алмаймыз. Қылмыскер құқықтық тыйым салуды бұза отыра обьектіге қол сұғады.
Мүддені бұлай түсіну тек қана жалпы және топтық обьектіні; сондай-ақ
тікелей обьектіні дұрыс түсінуге мүмкіншілік береді.
Барлық қылмыстар қылмыстық заңдармен қорғалған тұлғаның, мемлекеттің,
қоғамның заңды мүдделеріне зиян келтіреді.(тотық обьект).
Топтастырудың одан кейінгі дәрежесі бізді неғұрлым нақты мүдделерге
субьектілерге (ұстанушыларға) зардап туындатуы мүмкін.
Қылмыстың ерекше немесе топтық обьектісі болып мүдделердің белгілі бір
тобы танылуы мүмкін. Бұл ереже Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
баптардың дербес топтарымен бекітілуі қажет.Олар Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің баптарында нақты көрініс тапқан..
Мұндай топтар ерекше болып танылады, өйткені олардың мүдделері қоғамдық
қатынастардың мүдделерінде жатыр; қылмыстық-құқықтың нормаларымен
қорғалады; сипаты немесе мазмұны бойынша тығыз байланысты; Олардың
ерекшелігі мындан көрініс тапқан; олар біріңғай қоғамдық қатынастарды
қанағаттандыруға бағытталған;
Әлеуметтік маңыздылығының біріңғай ерекшелігі ретінде біз қылмыстық
заңдармен қорғалған мүдделерді кездейсоқ анықтамайтындығымыз бізге
белгілі.Олардың ішіндегі ең маңызды ұқсас немесе олардың мүдделілігі
танылып отыр.Бұл жерде қылмыстың топтық обьект деп аталатын рөлін анықтау
жақсы жағынан көрініс тауып отырғандықтан біз аталған мәселені жан-жақты
қарастырып кеттік.
Жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі тарауларында нақты көрініс тапқан:
олар: Жеке адамға қарсы қылмыстар, Отбасына және кәмелетке толмағандарға
қарсы қылмыстар, Адамның және азаматтың конститутциялық құқықтарымен
бостандықтарына қарсы қылмыстар, Бейбітшілікке және адамзат
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, Конститутциялық құрылысқа және мемлекет
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, Меншікке қарсы қылмыстар, Экономикалық
қызмет саласындағы қылмыстар, Коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар, Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстар, Халықтың денсаулығына және адамгершілікке қарсы
қылмыстар, Экологиялық қылмыстар, Көліктегі қылмыстар, Мемлекеттік
қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар, Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар,
Әділсоттылыққа және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы қылмыстар,
Әскери қылмыстар.
Қазақстан Республикасы ҚК шығару барысында жаңа топтық обьектілер
бөлініп шығарылды. Олар отбасына және кәмелетке томағандарға қарсы
қылмыстар, бейбітшілікке және адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар,
экономикалық қызме саласындағы қылмыстар, коммерциялық және өзге де
ұйымдардың қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар және экологиялық қылмыстар
Басқа жағынан шаруашылық қылмыстар туралы тарау алынып тасталынды.
Мемлекеттік қылмыстар деген тарау елеулі өзгерістерге ұшырады. Біріншіден,
1997 жылғы ҚК мұндай атаудағы тарау жоқ; екіншіден, осы тарауға енетін
бірқатар қылмыстар қарастырылған, Конститутциялық құрылысқа және
мемлекеттің қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, ал олардың бірқатары
экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар тарауын енгізілген.
Нақты қылмыстарды талдауда топтық обьектіні дұрыс анықтау өте елеулі
өзгерістерді қажетсінеді. Кейде нақты қылмыстарды талдау барысында да
елеулі түсініспеушіліктер туындатады.Сырттай қарағанда біріңғай белгілермен
сипатталатындар көбінесе қорғаудың топтық обьектісі ретінде қарастырылады.
. Мысалы, заңды іс-әрекетіне кедергі келтіру, оның заңды іс-әрекетіне
кедергі келтіретін әрекеттер ретінде сипатталады.
Қол сұғушылықтың тікелей обьектісі болып аталған құрам белгілеріне
жататын қылмыстардан қорғалатын қоғамдық қатынастар танылады..
Басқаша айтқанда нақты қоғамдық қатынастар бір емес бірнеше қылмыстарға
бағытталуы мүмкін.Ол тікелей бір қылмыстық обьектілерге қол сұғады.Иной раз
на конкретное общественное отношение может быть направлено не одно, а
несколько преступлений, посягающих на один и тот же непосредственный
объект, олар адам өлтіру құрамы (ҚК 96-100-баптар) және денсаулыққа зиян
келтіру ( ҚК-тің 103-105 баптары, 109-111-баптары)
Қылмыс обьектілері (жалпы, топтық, тікелей) деп бөлу өзінің мақсаты
ретінде: біріншіден, кез келген қылмыс қоғамдық қатынастарға қолсұғады
(жалпы объект), екіншіден, ең алдымен қандай қоғамдық қатыеастарға қол
сұғылатындығын анықтауымыз қажет немесе қандай топтағы нақты қылмыстарға
бағытталғандығын анықтап алуымыз ( топтық және тікелей объект).
Бірқатар қылмыстар бір мезетте екі немесе одан да көп тікелей обьектіге
қол сұғады. Құндылықтарға зиян келтіру істелген іс-әрекеттің бөлінуі
барысында дұрыс емес ұғынуға мүмкіндік бермейді.Сондықтан заңшығарушы
мұндай жағдайларды құрамды бірнеше тікелей обьектілері бойынша құрастыра
отыра, оларды күрделі және қос обьектілі құрамдар деп атайды. Олар бірнеше
әр-түрлі қоғамдық қатынастарды қамтиды.Мұндай жағдайда негізіг тікелей
обьекті ретінде (сондай-ақ топтық обьект ретінде қоғамдық қатынастар
танылады, өйткені кінәлінің мақсаты болып қоғамдық қатынастар танылады).
Қылмыстық құқық теориясында аталған факультативті обьектіні ажыратуымыз
қажет.Қосымша обьекті бірқатар жағдайларда қол сұғушылықтың екінші
обьектісін құрайды, кейде мүлдем болмауы да мүмкін. Мысалы, қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарға жатуы мүмкін. Бірақ та бұзақылық бөтен мүлікке
күш қолдану немесе бөтен мүлікті бүлдірумен сипатталады. Мұндай жағдайларда
бұзақылық қоғамдық тәртіппен бірге тұлғаға да қол сұға отыра факультативті
обьектілер ретінде қарастырылады.
Қылмыстық кодексті одан әрі нақтылау барысында қылмыстар туралы
нормалар қаралады. Бұл үрдісті екі бағыт бойынша жүзеге асыруға болады:
субъекті мүддесі және қорғалып жатқан мүдденің сипаты және мазмұны бойынша
бөлінеді. Мысалы : жеке адамға қарсы қылмыстардың ішінен тек өмірге,
денсаулыққа, адамның қадір-қасиетімен адамгершілігіне қарсы қылмыстар
бөлініп шығуы мүмкін.
Тікелей обьектіге қатысты айтылатын обьекті нақты қандай қоғамдық
қатынастарға бағытталатындығымен сипатталатындығын білуіміз қажет.
Мысалы, адам өлтіру кезінде – тек тұлғаның өмірі ғана емес, бір бірінен
ажыратылатын белгілі бір тұлғаның әрекеті де қарастырылады..
Отанға опасыздық жасау барысында мемлекеттік құпияны беру жолымен
аталған мекменің тікелей мүддесіне қол сұғылады.
Тікелей объект жекелеген жағдайларда алдын ала тергеу және сот
органдарымен аталған құрамдарды анықтау үшін қызмет етіледі.
Басқаша сөзбен айтқанда, тікелей объект сол немесе басқа да жекелеген
белгілерді қылмыстық құқықтық нормамен сипаттай отыра ашады.
Қылмыстық құқық теориясы негізгі, қосымша және, , факультативті
объектілерді бөліп қарастырады.
Негізгі (тікелей) объект - дегеніміз, қылмыстық-құқықтық норма (заң)
қалыптастырылатын қорғауды айтамыз.Мұндай объект Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі жүйесіндегі нормаларды анықтаудағы негізгі критерий болып танылады.
Қосымша объект дегеніміз негізгі обьектіге қарсы бағыттала отыра жол-
жөнекей зиян келтіретін қорғалатын қатынасты айтамыз. Мысалы, тонау
кезінде негізгі объект -меншік, қосымша обьектісі – нақты адамның
денсаулығы ;
Факультативті объект дегеніміз – сол немесе басқа да қылмысты жасау
барысында белгілі бір зиян келтіріледі. Мысалы, бұзақылық жасау барысында
тұлғаның мүддесі бұзылады, бірақ та негізгі объект болып қоғамдық тәртіп
танылады. Бірақ та бұзақылық барысында мұндай обьектіге зиян келмеуі де
мүмкін.
Қылмыс заты туралы.
Қылмыс құрамдарында обьектіге әсер ету нақты қандай қоғамдық
қауіптілікпен көрініс табуы қажет екендігі айтылады. Мысалы, қылмыс жасай
отыра, кінәлі белгілі бір қатысушыларға қол сұғылуы мүмкін (жекелеген
азаматтарға, ұйымдарға, мекемелерге әлде кәсіпорындарға ).
Егер қылмыс субьектіге әсер ету жолымен жасалынса, қоғамдық
қатынастардың басқа да элементтері қол сұғушылық заты деп аталады.
Қол сұғушылық затына әсер етіле отыра, қылмыскер жекелеген заттарға
зиян немсе зардап келтіруі мүмкін.Диверсия жасау барыснда әр түрлі
құрылыстар және шаруашылық обьектілерге зиян келтіріледі.Қол сұғушылықтың
даулы аспектілерін зерттеу барысында қылмыс заты деп аталатын мәселе
туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында бұл мәслені шешуде екі жол
көрсетілген.Біріншісі оны шешуде екі мәселе қарастырылады.Біріншіден қылмыс
заты тар шеңберде түсіндіріледі. Заң факультеттеріне арналған көптеген
оқулықтарда қылмыстың заты болып сыртқы әлемнің материалды заттары
танылады, олар сол қылмысты жасау барысында белгілі бір өзгерістерге
ұшырауы мүмкін.Көптеген авторлар қылмыс затына тек қана заттарды,
құндылықтарды, яғни материалды нысанын жатқызамыз. Осыған байланысты
қылмыстық заңда көзделген қылмыстар өзінің әсер ететін заттары болмайды.
Даусыз түрде, так қылмыс заты деп аталатын - материалды заттар,
құндылықтар, қабылдауға және өлшеуге жеңіл, қылмыс белгілерін анықтауда
оның практикалық маңызы ерекше. Оны топтастыруда және саралауда маңызы
ерекше. Бірқатар жағдайларда заттың белгісі жауаптылықты ауырлататын мән-
жай ретінде қарастырылады. (мысалы, балықтың құнды түрлерін аулау ). Заттан
– материалды затты айыра білу барысында нақты қылмыстық жазалау шараларына
алып келеді. (мысалы, әр түрлі пайдакунемдік қылмыстардағы шығын мөлшері).
Қылмысты жасау барысындағы затқа белгілі бір зиян келтірілуі мүмкін
(нмысалы, бөтен мүлікті бүлдіру және жою), бірқатар жағдайларда мұндай зиян
затқа да келтірілуі мүмкін.
Мұндай затты қылмыс құралынан ажырата білген жөн, осының көмегімен
қылмыскер қылмыс обьектісіне белгілі бір зиян келтіреді.Соның ішінде заттың
өзі де қылмыстың обьектісіне белгілі бір әсерелер туғызуы мүмкін.Сонымен
қатар, бір зат әр түрлі рөлдерде болуы мүмкін- қылмыс жасау құралы, немесе
қылмыс заты болуы да мүмкін..
Бірақ та ең алдымен қылмыс затын кеңірек түсіну біздіңше дұрыс сияқты.
Өйткені кез келген қоғамдық қатынас жалпы түрде белгілі бір құндылықтарға
байланысты заңды және жеке тұлғалардың арасындағы қатынас рөлін
атқарады.Бұл соңғылары белгілі бір іс-әрекеттер нысанында болуы мүмкін
(мысалы, кәмелетке толмағанды ішкілікке салуға немесе есірткілік әлде
уытқұмарлық заттарды тұтынуға көндіру ). Қылмыс обьектісінің құрылымды
элементтері болып қоғамдық қатынастардың субьектісі танылады. К. Маркстің,
жазуынша ақша нысаны бір тауарда қатып қалған қатынастар бейнесі деді.
Тиісінше осы факт, ақшалар тауарлар ретінде танылады және дайын өнім
түрінде көрініс табады деді. Ақшаға қатысты кез келген қоғамдық қатынастар
өзінің әлеуметтік-экономикалық мәніне қарай мүлікке қатысты
белгілердіиеленеді деді.
Мүліктер мен заттардың ара қатынасы жөнінде айта келе Ф. Энгельстің
жазуынша, что саяси экономия заттармен емес, адамдардың арасындағы
қатынастарды реттейді деді ,бірақ та бұл қатынастар әрқашан да заттармен
байланысты және әрқашанда заттар ретінде көрініс табады деді[11].
Заттардың мүліктермен өзара байланысы, бірқатар ерекшеліктермен
сипатталады - тұрақты, сапалы және заттық. Заттар, қасиеттер және
қатынастар бір-бірімен тығыз байланысты және бір біріне өтпелі .
Осы жерден мынадай қорытынды жасауға болады, қоғамды затсыз қылмыстар
болмайды.Барлық қылмыстардың өзінің заты болады. Бірақ ол заттық,
материалды және матриалды емес болуы мүмкін.
Қылмыс құрамдары бір бірінен белгілі бір қол сұғушылық заты бойынша
ажыратылады. Мұндай құрамдарда зат міндетті белгі ретінде енгізілген.Сол
себепті жеке адамды балағаттау немесе жалған сөз жеткізуді затсыз қылмыс
деп айта алмаймыз. Қылмыс заты бұл жерде де бар өйткені оның құрамын
анықтау үшін маңызы зор. Тек қана ол ұрлыққа қарағанда басқа да тәсілдермен
ажыратылуы мүмкін. А.А. Пионтковскийдің айтуынша қылмыс құрамының
элементі ретінде қылмыс заты қылмыс обьектісіне қол сұғушылық болмаған
кездегі әрекеттерді жатқызамыз деді [12].
Қылмыс заты – кез келген қылмыс обьектісінің қажетті элементі,
қылмыскер оған әсер ете отыра қылмыстық заңмен қорғалаған мүдделерге зиян
келтіреді.
2. Қылмыстың обьективтік жағаының ұғымы және оның маңызы
Қылмыстың обьективтік жағы қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сыртқы
көрінісі болып танылады. Қылмыстың обьективтік жағы келсідей белгілерді
сипаттайды: бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік),
қоғамға қауіпті зардап (қылмыстық нәтиже), қоғамға қауіпті іс-әрекетпен
қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себепті байланыс, орны, уақыты,
тәсілі, қаруы және құралы, қылмыс жасау жағдайы.
Қазақстан Республикасының жұмыс істеп тұрған қылмыстық заңы қылмыс деп
қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзатын қоғамға қауіпті іс-әрекетті таниды.
(ҚК-тің 3,9 баптары).
Қылмыстың обьективтік жағы субьективтік жақпен тығыз байланысты. Тек
қана обьективтік жақты анықтау негізінде ғана қылмыстық заңмен тыйым
салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің ниеттері және мақсаттары жайында
айтуымызға болады.Сол немесе басқа да құрамдағы обьективтік жақтың болмауы
субьективтік жақтың болмағандығы жайлы пікірлер туғызады.
ҚК-тің Ерекше бөлімі баптарындағы диспозицияларда заңшығарушы міндетті
түрде қылмыстың обьективтік жағының белгілерін көрсетеді. Мысалы, ҚК-тің 96-
бабы адам өлтіруді құқыққа қайшы қасақана кісі өлтіру ретінде анықтамасын
берген. Тиісінше, мынадай қорытынды жасауға болады, қоғамға қауіпті іс-
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік ) осыған тиесілі барлық қылмыс
құрамдары үшін міндетті белгі болып танылады. Сонымен бірге, заңда
қылмыстың обьективтік жағының басқа да белгілері көрсетіледі. Бұл белгілер
сондықтан да әр қылмыс құрамы үшін міндетті емес, олар қосымша немесе
факультативті деп аталады. Мысалы, зорлау қылмыс құрамы ретінде (ҚК-тің 120-
бабы) қылмыс жасаудың орны маңызсыз және бұл қылмыс қай жерде
жасалғандығына қарамастан қылмыстьық жауаптылық туындайды.
Кейде нақты қылмыстардың белгілерін анықтау үшін заңшығарушы нақты
қылмыс жасаудың тәсіліне жүгінеді.Нақтыраұқ айтқанда, 6 тарауда Меншікке
қарсы қылмыстар ұрлау нысанын анықтау барысында мүлік алынатын тәсілін
көрсетеді. Мысалы, ұрлық жасырын жасалады тонау - ашық, алаяқтық – алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен.
Кейбір жағдайлардыа жекелеген құрамдарда заңшығарушы қылмыс жасаудың
құралын және қаруын көрсетеді. Мысалы, ҚК-тің 287-бабы су жануарлары мен
өсімдіктерін заңсыз аулау
Іс-әрекет қоғамға қауіпті деп танылады, егер ол қылмыстық заңмен
қорғалған қоғамдық қатынастарға нақты зиян келтіру қаупін туындатса.Қоғамға
қауіпті іс-әрекетпен келтірілген зиянды анықтай отыра қылмыстық құқық
қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды қолданылады.Қоғамға қауіпті іс-
әрекетпен қоғамға қауіпті іс-әрекеттің арасындағы байланысты анықтау үшін
қылмыстық құқық себепті байланыс ұғымын кеңінен қолданады.
Осы екі белгілер де факультативті болып танылады.
Сонымен, қылмыстың обьективтік жағы заңда көзделінген қоғамға қауіпті
іс-әрекеттердің ішкі нысанын сипаттайды және қылмыстық-құқықтық қорғау
обьектілеріне қол сұғады.[13].
Қылмыстың обьективтік жағының маңызы туралы айтқан кезімізде ҚК-тің 3-
бабына қайрылуымыз қажет, онда қылмыстық жауаптылық негіздері жайлы
айтылады.
Қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі болып қылмыс құрамының барлық
белгілері бар іс-әрекеттерді жасау танылады. Тиісінше обьективтік жағының
құрамының элементтерінің болуы қылмыстық жауаптылықты жоққа шығарады.
Қылмыстың обьективтік жағы қылмыстарды дұрыс саралау үшін үлкен маңызға
ие. Мәселен, , жұмыс істеп тұрған Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасы бөтен мүлікті ұрлауды талан-таражға салу нысанына байланысты
қылмыстық жауаптылықты анықтайды (ҚК-тің 175-179 баптары). Барлық осы
қылмыстар (ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, иеленіп алу, ысырап ету)
барлығы бір обьектіге қол сұғады (меншіктің әр түрлі түрлері).
Істелінген іс-әрекетті обьективтік жақты дұрыс анықтай отырып саалауға
да болады- мүлікті алу тәсіліне байланысты (ұрлық- жасырын алу, тонау-ашық
алу).
Сол немесе басқа да салдарлардың туындауына байланысты обьективті жақ
шеңберінде денсаулыққа зиян келтіретін қылмыс дұрыс саралануы қажет және
ажыратылуы тиісті.(ҚК-тің 103, 104, 105-баптары).
Қоғамға қауіпті жасалынған іс-әрекеттің істелу тәсілін біле отыра қол
сұғушылықтың мүмкіндікті обьектісін және кінә нысаны анықталуы қажет.
Мысалы, бөтен мүлікті ұрлау мақсатымен шабуыл жасау (ҚК-тің 179 бабы -
қарақшылық). Осы қылмыстық іс-әрекетті сипаттай отыра мынадай қорытынды
жасауға болады, тұлғағ қол сұғушылық орын алды ма т.б
Обьективтік жақтың белгілерінің көмегімен тек қана бір қылмыстық іс-
әрекетті ғана ажыратпаймыз. Сондай-ақ қылмыстық іс-әрекетті әкімшілік
құқықбұзушылықтан да ажырата кетеміз.ҚК-тің 291-бабының бірінші бөлігі
ағаштарды және бұталарды заңсыз кескедігі үшін жауаптылық көздейді.
Қылмыстың аалған құрамы осыған ұқсас әкімшілік құқықбұзушылықтан мынадай
белгісі бойынша ажыратылады: келтірілгн зиянның мөлшері (қоғамға қауіпті
зардап). Немесе лауазымды өкілеттіктерін теріс падалану (чҚК-тің 307-
бабының бірінші бөлігі) тәртіптік теріс қылықтан мынадай белгісі бойынша
ажыратылады қоғамға қауіпті зардап немсе келтірілген зиян. Егер лауазымды
өкілеттіктерін теріс пайдалану барысында заңмен қорғалған азаматтардың,
ұйымдардың, қоғамның немесе мемлекеттің мүддесіне елеулі зиян келтірілсе,
мұндай теріс пайдалану қылмыс болып танылады. Егер аз зардап келтірілсе
онда тәртіптік жауаптылық туындайды. Е
Әрекет-бұл белсенді мінез-құлық. ҚК-пен көзделінген қылмыстардың
көпшілігі тек қана әрекет жолымен жүзеге асырылады.Қылмыстық мінез-құлықтың
нақты нысандары әр түрлі. Іс-әрекеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Реферат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Тарау Қылмыс құрамының ұғымы және маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Тарау Қылмыс құрамының элементтері және белгілері ... ... .. 14
1. Қылмыс обьектісінің түрлері.
2. Қылмыс обьектісінің ұғымы және маңызы
3. Қылмыс субьектісінің ұғымы және маңызы
4. Қылмыс субьектісінің ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
3.Тарау Қылмыс құрамының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, төрт тараушадан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыста отандық және шетелдік ғалымдардың еңбегі
кеңінен қолданылған. Дипломдық жұмыста мынадай түйінді сөздер кеңінен
қолданлған: қылмыс, құрам, объект, қылмыс заты, субъект, субъективтік жағы
, объективтік жағы, ниет, кінә, мақсат, эмоция, есі-дұрыстық, есі-дұрыс
еместік, абайсыздық, кінәнің екі нысаны.
КІРІСПЕ
Қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі болып қылмыс жасау танылады
, яғни осы Кодекспен көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері болуы
тиісті. (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабы).
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы іліміне дұрыс қолданылатын
әмбебаптық теория қалыптасқан.
Қылмыс құрамы деп тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін жеткілікті
белгілердің жиынтығын айтамыз Аталған тұлғаға айып тағу үшін қосымша мән-
жағдайларды белгілеудің қажеті жоқ [1].
Қылмыс ұғымы мен қылмыс құрамының арасында тығыз байланыс пен өзара
байланыстылық жоқ : біріншісі кез келген қылмыстың елеулі белгілерін
анықтайды (қоғамға қауіптілік, құқыққайшылық, жазаланушылық), сонысымен
қылмыстық жауаптылық негізін анықтайды. Екіншіден қылмыстық жауаптылықтың
қажетті шарттарын анықтайды, қоғамға қауіптілікті және құқыққа қайшылықты
нақтылайдыкон[2].
Егер фактілі мән-жайлар белгілі бір фактілер арқылы анықталса:
жауаптылыққа қатысты қатынастармен анықталады Бұл жерде барлық қылмыстық-
құқықтық нормалар қолданылад, олардың бір бөлігі белгілері болып танылады.
Қылмыс құрамының мәселелерін баяндамастан бұрын, істелінген іс-әрекетті
саралау негізделеді және ескеріледі.Құқықтық әдебиетте элемент, белгі,
жақ, қылмыс құрамы и қылмыс сөздерімен әр түрлі мағынада беріледі.
В. Сергиевский и С. Рахметов пікірінше: ...қылмыс құрамының
обьективтік және субьективтік жағын сипаттай отырып, олар біріңғай ұғымдағы
қылмыс құрамы және қылмыс түсінігімен келісе отырып, бірін-бірі қайталауға
тырысады ... Ұрлықтың обьективтік жағы, немесе ұрлықтың обьективтік
жағы, деп айтылуы қажет, қылмыс сөзі болмауытиісті[3].
Алайда, әрине, қылмыс ұғымы және қылмыс құрамы хотя и біртектес
болғанмен, әртүрлі. Г. Кригер пікірі біздіңше дұрыс.: Қылмыс құрамы оның
құқықтық нысаны ретінде қылмыстың заңшығарушы анықтамасын береді. Егер
қылмыс адам мінез-құлқының нақты актісін білдірсе, қылмыс құрамы- бұл таза
құқықтық ұғым[4]. И вполне обоснованно законодатель дает характеристику
преступления, посредствам состава преступления, облекая в правовую форму.
нет. Так, В.И. Малыхин жазуынша, что: ... қылмыс құрамының
элементтері болып қылмыстың объектісі, субъектісі, объективтік және
субъективтік жақтары танылады. Шынайылығында – қылмыс құрамы емес,
белгілері танылады . Одан кейін,: - бұл қасиеттер, белгілер, зат немесе
құбылыстар ерекшеліктері, осы арқылы оларды басқалардан ажыратуға болады.
Қылмыс құрамның белгілері – қылмыстың осы түрінің, элементтерін қасиеттер,
белгілерін, сипаттайды, сондықтан ол қылмыстық іс-әрекеттерді басқа да
қылмыстардан ажырата білу қажет. Қылмыстың обьектісін сипаттайтын белгі
болып тікелей обьект және қылмыс заты танылады. Обьективтік жағы - әрекет
(әрекетсіздік), қылмыс істеу тәсілі, жағдайы, орны, қылмыс жасау уақыты,
зиянды зардаптар әлде оның туындау мүмкіндігі, әрекет пен әрекетсіздік және
зардаптың арасындағы себепті байланыс, субьективтік жағын сипаттайтын
белгілерге – кінә нысаны, ниет, мақсат, күшті жан-күйзелісі; қылмыстың
субьектісін сипаттайтын белгілерге - жасы, есі-дұрыстық, арнаулы
субьектінің ерекшеліктері. Осы белгілердің барлығынан қылмыстың субьектісі
құралған.[5]
Қылмыс элементтеріне қатысты аталынған белгілердің барлығы әр қылмыс
құрамына кірмейді. Материальды қылмыс құрамдарында зардап құрамға енеді,
формальды да енбейді. Әр қылмыс құрамын құрайтын белгілер заңшығарушымен
белгіленеді. Қылмыс құрамы аталған қылмыстың заңшығарушы ұғымын береді.
В.Н. Кудрявцевтің, пікірінше қылмыс құрамы ақпараттық болып танылады
является информационной, Б.А. Куриновтың,ойынша барлық аталған
қылмыстардың үлгілі [6]. Ф.Бурчак ойынша қылмыс құрамы қылмыстарды саралау
үшін өзіндік эталон дп аталады [7].
Қылмыстарды саралау барысында істелінген іс-әрекеттерді қылмыстың
заңшығарушы үлгісімен, яғни қылмыс құрамымен салыстырады.Іс-әрекет
белгілері және қылмыс құрамын толықтай ұқсастыру аталған құрам үшін
көзделген заң бабы бойынша саралауға мүмкіндік береді
Г.А. Кригердің жазуынша қылмыс дұрыс сараланды деп саналады, - егер
қылмыстың барлық элементімен байланысты мән-жайларды ескерместенкогда
қылмыстық заңда көзделінген белгілер болу керек және сәйкес болуы шарт
.[8]
1. ТАРАУ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
Қылмыс ұғымында барлық қылмыстарға тән белгілер беріледі. Қылмыстық
тәртіппен нақты қылмыстар (адам өлтіру, ұрлықтар, тонаулар және басқалар )
жасалынады. Осы қылмыстардың әрқайсысының белгілері Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінің тиісті баптарында сипатталған.
Қылмыс және қылмыс құрамы-ұқсас, бірақ та әркелкі мағыналы ұғымдар.
Қылмыс – бұл нақты адаммен обьективті шынайылықта жасалынатын әрекет немесе
әрекетсіздік. Қылмыс құрамы болса - белгілі бір қылмыстық іс-әрекеттің
типі белгілерін көрсететін нормативті категория. Осы жерден қылмыс
құрамының маңызын түсінуге болады. Егер қылмыс нақтырақ айтқанда оны жасау
қылмыстық жауаптылық фактілі негізі болып танылады, қылмыс құрамы болса
–оның құқықтық негізі болады. Бұл екі негіздер өзара байланысты, мәні
бойынша біртұтас. Сондықтан ҚК келтірілген 3-бабында қылмыстық
жауаптылықтың бірден-бір негізі, заңшығарушы және теория және практика
қылмыстық заңмен көзделінген қылмыс құрамының барлық белгілері бар қоғамға
қауіпті іс-әрекетті таниды. болып
Мұндай негіздің болмауы барысында қылмыстық жауаптылық жөнінде сөз
болуы мүмкін емес, ал егер қылмыстық қудалау тұлғаның іс-әрекетінде қылмыс
құрамының болмауына қарамастан жалғастырылса ол қылмыстық іс-жүргізудің кез-
келген сатысында тоқтатылуы мүмкін.
Құқықтық әдебиетте әділетті түрде былай деп айтылады, қылмыс құрамының
барлық белгілеріндегі іс-әрекеттерді жасаған белгі қылмыстық жауаптылықтың
бірден бір негізі ғана емес, жеткілікті негізі болып танылады деді. Барлық
қалған мән-жайлар қылмыстық жауапиылыққа тарту үшін шешу қажет. Әрине, бұл
жерде қылмыстық қудалауды жүзге асыратын орган, басқа мән-жайларды
анықтамауы тиісті деген мәселе туындамайды. Мысалы, қылмыс жасауға әсер
етеін кінәлінің тұлғасын сипаттайтын мәліметтер. Мұның барлығы іс үшін
маңызы бар және сотпен жаза тағайындау барысында ескеріледі.
Сонымен қылмыс құрамынсыз, қылмыстық жауаптылық жүзеге асырылмайды.
Осымен бірге маңызды, рөлмен бірге қылмыс құрамы қызметтік қажетті
міндеттерді де шешеді. Тек қылмыс құрамының негізінде қылмыстарды саралау
үрдісі жүзеге асырылады.[9].
Қылмыстарды саралау проблемасы- қылмыстық құқықтағы күрделі және
маңызды проблеманың бірі.в
Квалификация термині екі латын сөзі: gualis - сапа и facere -
жасау тұрады. Қылмыстық құқыққа қатысты бұл қоғамға қауіпті іс-әрекетке
сапалы бағаны бере отыра басқа да құқықбұзушылықтан ажырату дегенді
білдіреді. Басқаша сөзбен айтқанда қылмыстарды саралау деп қылмыстық-
құқықтық нормамен көзделінген нақты қылмыс құрамы белгілерін жасаған
адамның іс-әрекетінің фактілі белгілермен сәйкес келуі.
Қылмыс құрамы белгілері Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында
ғана сипатталмаған, ҚК тиісті баптарында да сипатталған. Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында қылмыс құрамының сол немесе басқа да
белгілері сипатталады. Барлық қылмыстар үшін ортақ белгілер ҚК Жалпы
бөлімінің баптарында аталады. (кінә нысаны, қылмыстық жауаптылық басталатын
жас, аяқталмаған қылмыстық іс-әрекет, қатысу және т.б.).
Мәселен адам өлтіргендігі үшін жауаптылық көздейтін ҚК 96-бабында, жасы
айтылмаған Бұл ақпарат ҚК Жалпы бөлімінің 15 бабында берілген.
ҚК рекше бөлімі баптарында аяқталған қылмыс құрамдарының белгілері
көрсетіледі.В статьях
Егер де алдын ала қылмыстық іс-әрекет орын алса немесе қатысушы іс-
әрекеті болса, онда (көмектесушінің, азғырушының), іс-әрекеті алғашқы
көзқарас бойынша, сол құрамның барлық белгілер орын алмайды. Бірақ та
мұндай жағдайларда қылмыс құрамы болады, алайда ол Ерекше бөлім баптарының
мазмұнындағы белгілерге ғана емес, сондай-ақЖалпы бөлімнің тиісті баптарына
да сүйенеді.
Қылмыстарды саралау барысында ҚК Ерекше бөлімі бабы немесе оның бір
бөлігі нақты көзделуі шарт. Аяқталмаған қылмыстық іс-әрекет жағдайында ҚК
Жалпы бөлімінің тиісті бабына сілтеме жасалуы қажет. Қылмыстарды саралау
нәтижелері процессуалды құжаттарды бейнеленеді (қылмыстық істі қозғау
туралы қаулыда, , үкімде және т.б).
Қылмыстарды саралау маңызы мынадан көрінеді, ол құқықтық фактіні ресми
түрде тірқейді (қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекеттерді
жасауы).
Қылмыс жоғарыда айтқанымыздай қылмыстық жауаптылықтың фактілі негізі
болып танылады, ол болмаған жағдайда қылмыстық жауаптылық туралы сөз болуы
мүмкін емес.
Осы жерден мына мәселе анық байқалады, қылмыс құрамы қылмыстық
жауаптылықтың бірден бір негізі болып танылады. Бірақ та қылмыстық
жауаптылық екі дербес негіздермен туындайды деген мәселе қателік тудыратын
еді. Сондықтан фактілі құқықтық негіз болып қылмыстық құқық теориясында
заңшығарушы қылмыстық заңмен көзделінген қылмыстық жауаптылықты бірден бір
негіз деп таниды.
Қарама-қарсы жағдайда қыдмыстық қудалау басталмауы мүмкін. Адамды
белгілі бір негіздер жағдайында қылмыстық жауаптылыққа тартуға
болады.Басқаша айтқанда қылмыстық жауаптылықтың туындауы туралы қоғамағ
қауіпті жасалынуы мүмкін фактілер арқылы анықтауға болады. Қылмыс жасай
отыра кінәлі үш өзара байланысты әлеуметтік-құқықтық сипаттағы: қылмыстық
іс-әрекет, өз кезегінде қылмыс қрамын және қылмыстық жауаптылықты
қарастырады.
Қылмыс құрамының маңызы қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыруда даусыз
екндігі айқын.Бірақ бұл оның біріңғай құзіреті. Ол жетекші қылмыс құрамы
басқа да құзіреттерді жүзеге асыруда.
Тек қылмыс құрамы болуы барысында ғана, оның негізінде қылмысты саралау
жүргізілуі мүмкін, әлде ол қылмыстық-құқықтық үлгі (эталаон) болуы мүмкін.
Қылымыс құрамы, сонымена қатар әртүрлі санаттағы қылмыстарды ажырату
үшін қылмыстық-құқықтық нормалар үшін қажетті құрал болуы мүмкін.
Құрамның көмегімен қылмыстың жазаланшылығының шектері айқындалады.
Осы жерд қылмыстарды саралаудың маңыздылығының дұрыстығы көрініс
тапқан, ол өз кезегінде жасалынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
белгілерінің әлеуметтік-құқықтық талдау жүргізілуі қажет. Іс-әрекетті дұрыс
саралау үшін қылмыстық заң дұрыс қолданылуы қажет.
Қылмыс белгілі бір ерекшеліктерді иеленеді, өз кезегінде ол зиян
келтірілетін белгілі бір игіліктерге қол сұғады.Істелінге іс-әрекетті дұрыс
саралау үшін жасалыған іс-әрекетпен келтірілген зардаптың арасында, адамның
өзі (қылмыс субьектісі) және келтірілген қылмыстық зардапқп зиян
келтіріледі.
Кез келген адамның мінез-құлқында бөтен адамға беймәлім обьективті
мазмұндағы оның субьективті ішкі мәні анықталады.Адам іс-әрекеттері
неғұрлым саналы сипатқа ие болған кезде, неғұрлым әлеуметтік маңыздылығы
арта түседі. Мұндай жағдайларда жасалынған іс-әрекеттің мән-жайларын
обьективті және субьективті белгілерін дұрыс бағалау құқыққа қайшы іс-
әрекет жасалынған кезде адамның әлеуметтік-құқықтық маңызын айқындауға
жәрдемдеседі.
Ерекше бөлімнің әр бабында айқындалған ҚК құрамдас бөліктерін және
элементтерін сипаттау жолымен айқындайды.Сонысымен кінәлінің іс-әрекетін
сипатауға бағытталатын, зардапқа қатысты жасалынған психикалық қатынас
дәрежесімен сипатталады.Мәні бойынша осы белгілерді сипаттау қылмыстың
қоғамға қауіптілігінің дәрежесін және куаландыруын білдіреді. ҚК
қолданылатын қылмыс құрамы деген термин нені білдіреді.
Элемент термині негізінен тікелей қылмыс құрамына ғылыми талдау жүргізу
арқылы қолданылады.Оның көмегімен қылмыстың негізгі құрамдас бөлігіне
құқықтық бағалауға мүмкіндік береді: обьект, обьективтік жағы, субьективтік
жағы, субьектісі қарастырылады.
Қылмыс белгілеріне қылмыс құрамының әр элементтерін жатқызуға болады. Ең
алдымен осы ерекшеліктер толыққанды көлемде қылмыс құрамының барлық
элементтерін толыққанды ашуға мүмкіндік береді.Мысал ретінде, обьективтік
жақты аша отырып, сипаттама беруге мүмкіншілік береді.Нақтырақ айтқанда
обьективті жақты аша отырып оның белгілерін нақты сипаттауға жәрдемдеседі.
Мысал ретінде, обьективті жақтың сипатында (әрекет немесе әрекетсіздік)
жасау кезінде осы белгілер жан-жақты сипатталады. Субьективтік жақты
сипаттай отыра оның мынадай құрамдас бөліктерін, кінә, ниет және мақсат
сипатталуы қажет. Олар міндетті (негізгі) және факультативті (қосымша)
болуы мүмкін.
Мысалы, обьективті жақтың факультативті белгілеріне уақыт, орын,тәсіл,
қылмыс жасау жағдай жатады.
Қылмыстық құқықтағы қылмыс құрамының ұғымдары элементтері және
белгілері қарастырылады. Мәні бойынша әр нақты іс-әрекеттерді қылмыс
құрамының белгілері бойынша анықтауда дәлелдеудің фактілі анықталуымен
анықталады.
Қылмыс құрамын анықтау- бұл іс-әрекеттерді жасағандығы үшін, осы
кодекстк көзделген қылмыс құрамының барлық белгілерін нақты мүмкіндік
беруге жәрдемдеседі.
Сонымен, қылмыс құрамы - бұл, біріншіден, қылмыстардың заңшығарушы
элементтерінің жүйесі және фактілі белгілерінен тұрады. Екіншіден, бұл жүйе
қылмыстық заңмен белгленген және ҚК Жалпы және Ерекше бөлімінің заңдарында
қарастырылған. Үшіншіден элементтер жиынтығы қылмыстық іс-әрекеттер
жасаған элементтер және белгілер жиынтығынан тұрады. Төртіншіден,
элементтің заңшығарушы белгілері қылмыс құрамының біріңғай элементтерін
құрайды.Барлық төрт мән-жайлар қылмыстық жауаптылықтың туындауының фактілі
құқықтық негізін құрайды.
Қылмыстық құқықағы қылмыс құрамы белгілі бір құзіреттерді атқарады,
олардың құзіреттеріне: іргелі, процессуалды, ажыратушы және кепілді.
Іргелі құзірет дегеніміз қылмыстық жауптылық туындау үшін бірден бір
негіз, іргелі болып танылады. является Бұл дегеніміз қылмыс белгілерінің
мазмұны бейнеленген. Бұл дегеніміз, кез келген мінез-құлық қылмыс белгілері
болмаса қылмыстық жауаптылықтың негізі болып танылмайды. Қылмыс құрамы
қылмыстық жауаптылықтың жеткілікті негізі болып танылады.
Процессуалды құзірет белгілі бір шеңберде тергелетін қылмыстың
шекараларын айқындайды. Включает Тергеу процессі барысында қылмыс құрамының
барлық белгілері айқындалады, осының негізінде тұлға қылмыстық жауаптылыққа
тартылады.
Ажыратушылық құзірет қылмысты терісқылықтан ажырауға, сондай-ақ қылмыстың
бір түрін басқадан ажыратуға мүмкіндік береді.
Кепілдік құзіреті тұлған қылмыстық жауаптылыққа негізсіз тартуға
мүмкіндік бермейді.
Қылмыстың құқықтық белгілері іс-әрекеттің фактілі, материалды элементтері
екендігі белгілі. Қылмыс құрамын анықтау барысында қылмыс құрамын анықтауда
тек фактілі белгілерді анықтаумен шектелінбеуі тиісті. Бұл өрескел құқықтық
қателікке әкеліп соғуы мүмкін. Қылмыстың өзінің жағдайында қылмыстың барлық
құқықтық белгілерін анықталынады.
Тек обьективті болып жатқан оқиған талдау қылмыстық құқықтағы заңдылық
қағидасын өрескел бұзады.
Мұндай қателіктерге жол бермеу үшін адамның нақты іс-әрекеттерін ғана
емес, барлық фактілі элементтер айқындалуы тиіс.
Мұндай қателік құқықтық талдау жолымен және ҚК Ерекше бөлімінің белгілі
бір бабындағы бекітілген нақты қылмыс құрамадарымен анықталуы тиісті..
Қылмыстық кодексте қылмыстың тек құқықтық ұғымы ғана беріледі. Бұл ұғымның
құрылымы нақты қылмысқа қатысты қоладанылады. ҚК баптарында көрсетілген
белгілердің жиынтығы болған жағдайда қылмыс орын алады.Тек осы белгілердің
екеуі ғана қылмыс құрамын құрауы тиісті.
2 ТАРАУ ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
Қылмыс құрамы — бұл бірініші кезекте тиісті қоғамаға қауіпті іс-
әрекеттерді анықтауға мүмкіндік беретін обьективті және субьективті
элементтердің жиынтығы. Келтірілген тезис қылмыс құрамының барлық
элементтері оларды көзқарас таным тұрғысынан екі топқа бөлуге мүмкіндік
береді: обьективті жәнес субьективті элементтер тұрғысынан оларды екі топқа
бөлеміз, олардың әрқайсысы осы элементтердің тобына бөлінеді. Объективті
элементтер объектіден и объективтивтік жақтан, субъективті — тиісінше
субъектіден и субъективтік жақтан тұрады.
Қылмыс құрамының элементтері өзара тығыз байланысты. Егер істелінген іс-
әрекетте осы белгінің біреуі болмаса, толықтай алғанда қылмыс құрамы және
қылмыстық жауаптылық жоқ деп пайымдауға мүмкіндік береді. Қылмыс құрамы
нақты қылмыс құрамдарының нақты белгілерін анықтау және жалпылау негізінде
қылмыс құрамының жалпы ұғымын анықтады, ол өз кезегінде ҚК-тің Ерекше
бөлімінде көзделген элементтердің сипаттамасын беретін барлық құрамдарға
тән элементтерді сипаттайды.
Құқықтық әдебиетте жалпы мойындалғандай, әр қылмыс құрамында оның төрт
міндетті элементі болады: обьект, обьективтік жағы, субьектісі және
субьективтік жағы орын алған.Қылмыс құрамының элементтері өзара тығыз
байланысты. Еге істелінген іс-әрекетте ең болмағанда олардың біреуі
болмаса, яғни қылмыстық жауаптылық негіздері де болмайды.
Қылмыс обьектісі деп қылмыстық заңмен қорғалған және оған зиян келтіретін
игілікті (әлеуметтік құндылықтарды) айтамыз.Мұндай игілік ретінде отандық
қылмыстық-құқықтық ғылым қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қатынастарды
таниды.
Адам мінез-құлқының сыртқы жағын сипаттайтын белгілердің жиынтығы
қылмыстың обьективтік жағын құрайды.Бұл белгілерге мыналар жатады: қоғамға
қауіпті іс-әрекет (белсенді мінез-құлық) немесе әрекетсіздік (енжар мінез-
құлық), мысалы, ұрлық- бөтеннің мүлкін заңсыз ұрлау немес қызметтегі
әрекетсіздік.
Қылмыстардың көптеген құрамдарының обьективтік жағына әрекет немесе
әрекетсіздік, қылмыстық зардап, себепті байланыспен адамның іс-әрекеті
құрайды.
Ұрлық немесе басқа да ұрлаудың нысандары, осылардың нәтижесінде меншік
иесіне немесе мүліктің басқа де иелеріне зиян келтіріледі, ал адам өлтіру
құрамына кінәлінің әрекетімен жәбірленушіге өлім келтіріледі.
Аталынған белгілерден басқа қылмыстың обьективтік жағына қылмыс жасау
жағдайы, уақыты, орны, тәсілі, қылмыс жасау құралы және қаруы жатқызылады.
Қылмыс субьектісі деп қылмыс жасаған кез келген тұлға және белгілі бір
қылмыстық заңдармен көзделінуі тиісті. Бұған жататындар есі-дұрыстық,
белгілі бір жасқа толу, кейбір жағдайларда арнайы белгілер (лауазымдық
жағдайы, кәсібі және т.б) жатқызылады.
Қылмыстың субьективтік жағын адамның ішкі психологиялық мінез құлқын
сипаттайтын белгілер: кінә, ниет және қылмыстың мақсаты құрайды.
Қылмыс құрамының әр көрсетілген элементтері арнайы зерттеуді қажет етеді,
сондықтан осы тарау шеңберінде оның жалпы анықтамасы және мәні берілген.
Теорияда негізгі (міндетті, жалпы) белгілер және арнаулы белгілер
(факультативті, қосымша) деп бөлінеді.Негізгі белгілер- бұл әр қылмыс
құрамында кездесетін белгілер, осы белгілердің ең құрығанда біреуі болмаса
қылмыс құрамының болмағандығы туралы айтуға болады. Негізгі белгілерге
жататындар: қылмыс обьектісінде- қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастар жатады, обьективтік жағына (әрекет немесе әрекетсіздік),
субьектіге (есі-дұрыстық жасы, субьективтік жаққа- кінә жатқызылады.
Қылмыс құрамының арнаулы белгілерін заңшығарушымен қылмыстардың барлық
жекелеге құрамдарын құрастыру барысында негізгі белгілерге қосымша белглер
ретінде жатқызылатын белгілерді айтамыз.Обьектідегі арнаулы белгілер деп
оның құрылымы, мазмұны , соның ішінде қылмыс заты да жатқызылады,
обьективтік жағы ретінде- зардап, себепті байланыс, жағдайы, уақыты, орны,
қылмыс жасау тәсілі мен уақыты танылады.Субьектіде- лауазымды немесе
қызметтік жағдайы, соттылығы және т.б. танылады. Субьективтік жағы ретінде-
ниеті және мақсаты танылады.
Бұл жерде мынаны айта кету қажет: қылмыс құрамын негізгі және арнаулы деп
бөлу таза теориялық тұрғыдан маңызға ие және нгізінен қылмыстық құқықтан
дәріс берк кезінде қолданылады.
1. Қылмыс обьектісінің ұғымы және рөлі. Қылмыс обьектісінің түрлері
Қылмыстың обьектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі болып
танылады және обьектісіз қылмыс та жоқ. Қылмыс ретінде қылмыстық заңмен
көзделінген кез келген қоғамға қауіпті іс-әрекет , белгілі бір обьектіге
қол сұғады. Қылмыстық қол сұғушылық барысында зиян келтіріледі және зардап
келтіру қаупі туындайды.
Қылмыс обьектісін дұрыс анықтау қылмыстық іс-әрекеттің әлеуметтік және
құқықтық табиғатын анықтауға жәрдемдеседі.
Қылмыстың обьектісі болып қол сұғушылық жасағаны үшін қылмыстық құқық
нормаларымен жауаптылық көзделінген қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтың бірден бір обьектісі
деп тану, адамдардың арасында пайда болатын қылмыстық қол сұғушылық
танылады.
Қылмыстық жауаптылық- мемлекеттік мәжбүрлеудің неғұрлым қатаң нысаны,
сондықтан ол мемлекетпен ең маңызды қоғамдық қатынастардан қорғау үшін
пайдаланылады.Қоғамда қалыптасқан барлық қатынастар, осы позиция тұрғысынан
қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын және қылмыстық құқық номаларымен
қорғалмайтындар деп бөлінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісі болатын қоғамдық қатынастар формалды
көзқарас тұрғысынан басқа да қоғамдық қатынастардан ерекшеленеді, ондағы
жауаптылық қылмыстық құқық нормаларымен көзделінген.Аталған белгіні көрсету
қылмыстық қол сұғушылық обьектісін анықтау барысында міндетті. Әлеуметтік
көзқарас тұрғысынан қылмыстық іс-әрекет деп қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамға қауіпті қол сұғушылық танылады.
Қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесі қоғамдық қатынастардың
маңызыдылығына, келтірілген шығынның сипатына және мөлшеріне байланысты.
Қолсұғушылықты қылмыстық заңмен қорғалған қатынастар қатарына жатқызу
мәселесі қоғамға қауіпілі дәрежесіне әсер ететін бірден бір критерий болып
танылады, оның негізінде криминалды деликтіні басқа да салалармен
реттелетін құқықбұзушылықтан ажырту қажет.
Обьектіні анықтау ұқсас қылмыс құрамдарын бір-бірінен ажыратуға,
қылмыстық әрекетті қылмыстық емес әрекеттен айыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар кез-келген іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі қандай обьектіге
қол сұғылатындығына байланысты , сондықтан жұмыс істеп тұрған қылмыстық
заңдарда былай делінген: “ қылмыстық заңмен көзделінген белгілі бір іс-
әрекет белгісі бар, бірақ өзінің маңызы шамалылығына байланысты зиян
келтірілмейтін және зиян келтірілу қаупі төнбейтін, яғни мемлекетке,
қоғамға және тұлғаға зиян келтіріледі” .Обьектінің рөлі мұнымен жоққа
шығарылмайды.
Қылмыс обьектісі белгісі бойынша заңшығарушы қылмыстық-құқықтық
нормаларды жүйелейді және кодификациялайды.
Бұрынғы КСРО Одақтық елдерінің қылмыстық құқығы теоретиктерінің
көпшілігінің ойы бойынша, қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатынастар – қатынастар жалпы ұғымының күрделі бір түрлеріне
жатады. Қатнынастар әдіснамасында ол барлық құбылыстардың өзара
байланысы ретінде сипатталады[10].
Қоғамдық қатынастар ерекше сипатқа ие, онда ең басты буын болып адам,
әлеуметтік мән ретінде қарастырылады. Адам белгілі бір қатынастарға өзі
құрған обьективті заттармен, обьекивті әлеммен және басқа да тұлғалармен
қарым-қатынасқа түседі. Осының нәтижесінде ол игерге әлемде өзін-өзі
таниды, басқа адамға басқаға қарағандай қарайды.Ең алдымен осы мәселе
арқылы адам мінез-құлқының қоғамдық табиғаты және таным процессі барысында
қоғамдық қатынастарды зерттеу қажеттілігі туындайды.
Қоғамдық қатынастар тәжірибелік, сондай-ақ өмір сүрудің танымдық және
рухани қызметімен де байланысты.Сол себепті қоғамдық қатынастар жүйесінде
бірінші кезекте біз, өндірісік қатынастарды анықтаймыз, олар басқа да
қоғамдық қатынастардың сипатын (саяси, құқықтық, құлықтылық,діни және т.б.)
айқындалады. Сипатына байланысты қоғамдық қатынастардың өзі күрделі
құбылыс. Қоғамдық қатынастардың ең басты элементтері болып: қоғам, мемлекет
және олардың орнауы, білім және олардың өкілдері, әр түрлі бірлестіктер
және адамдар ұжымы т.б. танылады.
Сол немесе басқа да қылмыстарды жасай отыра, кез келген тұлға қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады, сол арқылы ол
қатынастарға қатысушылардың мүдделеріне тікелей және жанама зиян келтіреді.
Кез келген қоғамдық қатынастар қылмыстық заңдармен қорғаламйды, тек
заңшығарушы позиция тұрғысынан неғұрлым құнды деп танылатын қатынастар
қарастырылады. Бұл шеңбер белгілі бір мән-жайларға байланысты өзгеруі
мүмкін: ерекше тарихи жағдайлар, сол немесе басқа да жағдайлар, уақыты,
дәрежесі және белгілі бір іс-әрекеттердің қауіптілігі және т.б.
Қылмыстық заңда қылмыстық қол сұғушылықтан қорғалатын неғұрлым маңызды
қоғамдық қатынастардың шеңбері берілген. Мәселен, Қазақ КСР Қылмыстық
кодексінің 7 бабының мазмұнында (1959) мыналар көрініс тапқан: қылмыс деп
қылмыстық заңмен көзделінген конститутциялық құрылысқа, саяси және
экономикалық жүйеге, меншікке, тұлғаға, оның саяси, құқықтарымен
бостандықтарына қол сұғады.
Қылмыс обьектісін қылмыстық құқықтың реттеу обьектісінен айыра білу
шарт.
Қылмыстық құқық, басқа да құқық салалары сияқты, ең алдымен құқықтық
реттеу обьектісі бойынша дербес құқық салаларына жатқызылған.Мұндайлар
ретінде белгілі бір жасқа толған қылмыстық жазалау іс-әрекеті ретінде
мемлекеттің атынан жүзеге асырылады.
Қылмыс обьектісі ретінде әртүрлі қоғамдық және мемлекеттік құрылыстарға
қол сұғылатын қоғамдық қатынастар танылады.
Кейде қылмыс обьектісі және қылмыстық-құқықтық қорғау обьектісі
ұғымының арасындағы өзара қатынас мәселесі туындайды.Оған бір ғана жауап
болуы мүмкін: бұл ұғымдар нақты өмірде сәйкес келеді, сол себепті оларды
синонимдер ретінде қарастыруға болады.
Қылмыс обьектісінің жалпы ұғымын сипаттау қылмыстарды топтастыру
проблемасына нақты тоқталуға мүмкіндік береді..
Қылмыс обьектісінің түрлері туралы
Бұрынғы КСРО Одағында қылмыстық құқық ғылымында, қылмыс бьектісі жүйесі
неғұрлым әзірлкенгендердің қатарына жатқызылады.Нақтырақ айтқанда,
қылмыстардың обьектісін үш сатылы топтастыру ұсынылды. Оған сәйкес қылмыс
обьектілері: жалпы, топтық немесе арнайы және тікелей деп бөлінді.
Қылмыстық құқықтың нормативті (классикалық) мектебі өкілдерінің
арасында (К.Биндинг, Ж. Орталан, Н.С. Таганцевті) атауға болады.Олардың
көзқарасынша қылмыс обьектісі өмірлік мүддеде көрініс тапқан құқықтық
нормаға қолсұғушылық жасалаған, осы нормамен қорғалған субьективті құқық
аясына енеді.
Өйткені әр қылмыс қылмыстық-құқық ғылымымен қорғалатын нақты қоғамдық
қатынастарға қол сұғады.Қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңмен
қорғалған қоғамдық қатынастардың тізімі, тиіснше жалпы обьектіні
білдіреді.
Әр қылмыс сол немесе нақты қоғамдық қатынастарға қол сұғатын зиянға әрекет
ретінде қарастырылады. Бірақ та қылмыс қоғамның әртүрлі саласында жасалуы
мүмкін, тиісінше мемлекетпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Бұл мән-жайлар маңызы бар, қылмыстың қоғамағ қауіптілігі сол құндылықтарға
байланысты қарастырылады. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөліміндегі барлық
қылмыстарды топтастыру үшін, қылмыстық құқықтағы топтық және тікелей
обьектілері ретінде қарастырылады.
Қылмыстың топтық обьектісі болып осы қатынастарға зиян келтіретін
бірқатар қылмыстарға қол сұғатын біртектес қоғамдық қатынастар танылады. Ең
алдымен қорғаудың топтқы обьектісі болып, біріңғай қоғамдық қатынастарды
реттейді.ҚК Ерекше бөлімнің бірінші тарауы жеке адамға қарсы қылмыстар:
адам өлтіру, денсаулыққа ауыр зиян келтіру, абайсызда адамға өлім келтіру
үшін жауаптылық нормаларын көздейді.
Қылмыстың жалпы обьектісі болып барлық қоғамдық қатынастар (жиынтығы)
танылады, топтық немесе арнаулы обьекті деп біріңғайлық белгісі немесе
белгілі бір салаларда әрекет ететін қоғамдық қатынастар танылады.
Бірақ та “қоғамдық қатынастар” жалпы категориясын тікелей обьекті деп
аталатынға қолдану нақты жеткілікті мүмкіндік бермеді және көптеген
түсініспеушіліктер тудырды.Однако применение общей категории общественного
отношения Классикалық деп түсіну үшін барлық оқулықтарда және қылмыстық
құқық арнаулы әдебиеттерінд ( 1926 ж бастап 1995 жыл аралығы) тікелей
обьекті деп жекелеген қылмысқа қарсы бағытталған нақты қоғамдық қатынастар
танылады.
. Бұл жерде аталған түсініктің формалды екендігін анықтау қиын емес.
Сонымен қатар қылмыстың тікелей обьектісі деп қылмыстық заңмен қорғалағн
нақты қоғамдық қатынастар танылады, ол бір қылмысқа тура және жанама
бағытталуы қажет. Сонымен, тікелей объект деп – нақты қоғамдық қатынас
емес, қоғамдық қатынастардың жиынтығы танылады. Бұл жерде мынадай сауал
туындайды, топтық обьекті мен арнайы обьектінің арасындағы айырмашылық неде
деген?
Тікелей обьектіні осылай түсіндіру үлкен дау-талас туындатуда.Ең басты
қателік мынадан көрінуде: “қылмыстың тікелей обьектісі” деп көптеген
авторлар жекелеген, яғни кейбір ұғымдарды түсіндіреді.. Сонымен жекелеген
бұл- біркелкі ұғымдарды құрайды. Соңғысы – жекенің нақты көрінісі, ол
барлық кезде нақты жағдай бойынша анықталады.
Бұл түсініспеушілік қылмыстарды топтастыру барысында қолданылады,
сондай-ақ ол қоғамдық қатынастардың нақты көрінісінсіз болуы мүмкін емес.
Мүдде – бұл қоғамдық қатынастар, бірақ оның нақты көрінісі Өйткені
субьектінің ұстанушысынсыз және олардың мүддесінсіз қоғамдық қатынастар
орын алмайды. Қоғамдық қатынастар қоғамдағы адамдардың көпжақты
байланыстарының жиынтығын бейнелейді. Бұл байланыстар материалды
(өндірістік), құлықтылық, эстетикалық, құқықтық және басқа да қатынастарды
бейнелей отыра таптарды, әлеуметтік топтарды немесе белгілі бір адамдардың
мүддесін көздейді.
Нақты тұлға бұл жерде барлық қатынастардың өзіндік субстраты бола
отыра, өзінің мүддесін жеке жауапкершілігіне пайдаланылады.Сондықтан
қоғамдық қатынастар (мүдде) жөнінде бұл мүдде қандай ұстанушыға, яғни
қоғамдық қатынастарға бағытталатындығын біліп алуымыз қажет.
Мүдденің тек өзінің ұстанушысы ғана болмайды, сондай-ақ өзінің
обьектісі- әлеуметтік құндылық (материалды немесе рухани) құрайды.Сонымен
қатар мүдделер қоғамдық қатынастардың нақты көрініс бола отыра, белгілі бір
құқықтық нысанда әрекет етуі қажет.Басқаша қылмыс обьекісін құрамайды.
Бұзылған норманы немесе заңды біз қоғамдық қатынастардан бөлек қарастыра
алмаймыз. Қылмыскер құқықтық тыйым салуды бұза отыра обьектіге қол сұғады.
Мүддені бұлай түсіну тек қана жалпы және топтық обьектіні; сондай-ақ
тікелей обьектіні дұрыс түсінуге мүмкіншілік береді.
Барлық қылмыстар қылмыстық заңдармен қорғалған тұлғаның, мемлекеттің,
қоғамның заңды мүдделеріне зиян келтіреді.(тотық обьект).
Топтастырудың одан кейінгі дәрежесі бізді неғұрлым нақты мүдделерге
субьектілерге (ұстанушыларға) зардап туындатуы мүмкін.
Қылмыстың ерекше немесе топтық обьектісі болып мүдделердің белгілі бір
тобы танылуы мүмкін. Бұл ереже Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің
баптардың дербес топтарымен бекітілуі қажет.Олар Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің баптарында нақты көрініс тапқан..
Мұндай топтар ерекше болып танылады, өйткені олардың мүдделері қоғамдық
қатынастардың мүдделерінде жатыр; қылмыстық-құқықтың нормаларымен
қорғалады; сипаты немесе мазмұны бойынша тығыз байланысты; Олардың
ерекшелігі мындан көрініс тапқан; олар біріңғай қоғамдық қатынастарды
қанағаттандыруға бағытталған;
Әлеуметтік маңыздылығының біріңғай ерекшелігі ретінде біз қылмыстық
заңдармен қорғалған мүдделерді кездейсоқ анықтамайтындығымыз бізге
белгілі.Олардың ішіндегі ең маңызды ұқсас немесе олардың мүдделілігі
танылып отыр.Бұл жерде қылмыстың топтық обьект деп аталатын рөлін анықтау
жақсы жағынан көрініс тауып отырғандықтан біз аталған мәселені жан-жақты
қарастырып кеттік.
Жаңа Қылмыстық кодекстің негізгі тарауларында нақты көрініс тапқан:
олар: Жеке адамға қарсы қылмыстар, Отбасына және кәмелетке толмағандарға
қарсы қылмыстар, Адамның және азаматтың конститутциялық құқықтарымен
бостандықтарына қарсы қылмыстар, Бейбітшілікке және адамзат
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, Конститутциялық құрылысқа және мемлекет
қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, Меншікке қарсы қылмыстар, Экономикалық
қызмет саласындағы қылмыстар, Коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар, Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстар, Халықтың денсаулығына және адамгершілікке қарсы
қылмыстар, Экологиялық қылмыстар, Көліктегі қылмыстар, Мемлекеттік
қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар, Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар,
Әділсоттылыққа және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы қылмыстар,
Әскери қылмыстар.
Қазақстан Республикасы ҚК шығару барысында жаңа топтық обьектілер
бөлініп шығарылды. Олар отбасына және кәмелетке томағандарға қарсы
қылмыстар, бейбітшілікке және адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар,
экономикалық қызме саласындағы қылмыстар, коммерциялық және өзге де
ұйымдардың қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар және экологиялық қылмыстар
Басқа жағынан шаруашылық қылмыстар туралы тарау алынып тасталынды.
Мемлекеттік қылмыстар деген тарау елеулі өзгерістерге ұшырады. Біріншіден,
1997 жылғы ҚК мұндай атаудағы тарау жоқ; екіншіден, осы тарауға енетін
бірқатар қылмыстар қарастырылған, Конститутциялық құрылысқа және
мемлекеттің қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, ал олардың бірқатары
экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар тарауын енгізілген.
Нақты қылмыстарды талдауда топтық обьектіні дұрыс анықтау өте елеулі
өзгерістерді қажетсінеді. Кейде нақты қылмыстарды талдау барысында да
елеулі түсініспеушіліктер туындатады.Сырттай қарағанда біріңғай белгілермен
сипатталатындар көбінесе қорғаудың топтық обьектісі ретінде қарастырылады.
. Мысалы, заңды іс-әрекетіне кедергі келтіру, оның заңды іс-әрекетіне
кедергі келтіретін әрекеттер ретінде сипатталады.
Қол сұғушылықтың тікелей обьектісі болып аталған құрам белгілеріне
жататын қылмыстардан қорғалатын қоғамдық қатынастар танылады..
Басқаша айтқанда нақты қоғамдық қатынастар бір емес бірнеше қылмыстарға
бағытталуы мүмкін.Ол тікелей бір қылмыстық обьектілерге қол сұғады.Иной раз
на конкретное общественное отношение может быть направлено не одно, а
несколько преступлений, посягающих на один и тот же непосредственный
объект, олар адам өлтіру құрамы (ҚК 96-100-баптар) және денсаулыққа зиян
келтіру ( ҚК-тің 103-105 баптары, 109-111-баптары)
Қылмыс обьектілері (жалпы, топтық, тікелей) деп бөлу өзінің мақсаты
ретінде: біріншіден, кез келген қылмыс қоғамдық қатынастарға қолсұғады
(жалпы объект), екіншіден, ең алдымен қандай қоғамдық қатыеастарға қол
сұғылатындығын анықтауымыз қажет немесе қандай топтағы нақты қылмыстарға
бағытталғандығын анықтап алуымыз ( топтық және тікелей объект).
Бірқатар қылмыстар бір мезетте екі немесе одан да көп тікелей обьектіге
қол сұғады. Құндылықтарға зиян келтіру істелген іс-әрекеттің бөлінуі
барысында дұрыс емес ұғынуға мүмкіндік бермейді.Сондықтан заңшығарушы
мұндай жағдайларды құрамды бірнеше тікелей обьектілері бойынша құрастыра
отыра, оларды күрделі және қос обьектілі құрамдар деп атайды. Олар бірнеше
әр-түрлі қоғамдық қатынастарды қамтиды.Мұндай жағдайда негізіг тікелей
обьекті ретінде (сондай-ақ топтық обьект ретінде қоғамдық қатынастар
танылады, өйткені кінәлінің мақсаты болып қоғамдық қатынастар танылады).
Қылмыстық құқық теориясында аталған факультативті обьектіні ажыратуымыз
қажет.Қосымша обьекті бірқатар жағдайларда қол сұғушылықтың екінші
обьектісін құрайды, кейде мүлдем болмауы да мүмкін. Мысалы, қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарға жатуы мүмкін. Бірақ та бұзақылық бөтен мүлікке
күш қолдану немесе бөтен мүлікті бүлдірумен сипатталады. Мұндай жағдайларда
бұзақылық қоғамдық тәртіппен бірге тұлғаға да қол сұға отыра факультативті
обьектілер ретінде қарастырылады.
Қылмыстық кодексті одан әрі нақтылау барысында қылмыстар туралы
нормалар қаралады. Бұл үрдісті екі бағыт бойынша жүзеге асыруға болады:
субъекті мүддесі және қорғалып жатқан мүдденің сипаты және мазмұны бойынша
бөлінеді. Мысалы : жеке адамға қарсы қылмыстардың ішінен тек өмірге,
денсаулыққа, адамның қадір-қасиетімен адамгершілігіне қарсы қылмыстар
бөлініп шығуы мүмкін.
Тікелей обьектіге қатысты айтылатын обьекті нақты қандай қоғамдық
қатынастарға бағытталатындығымен сипатталатындығын білуіміз қажет.
Мысалы, адам өлтіру кезінде – тек тұлғаның өмірі ғана емес, бір бірінен
ажыратылатын белгілі бір тұлғаның әрекеті де қарастырылады..
Отанға опасыздық жасау барысында мемлекеттік құпияны беру жолымен
аталған мекменің тікелей мүддесіне қол сұғылады.
Тікелей объект жекелеген жағдайларда алдын ала тергеу және сот
органдарымен аталған құрамдарды анықтау үшін қызмет етіледі.
Басқаша сөзбен айтқанда, тікелей объект сол немесе басқа да жекелеген
белгілерді қылмыстық құқықтық нормамен сипаттай отыра ашады.
Қылмыстық құқық теориясы негізгі, қосымша және, , факультативті
объектілерді бөліп қарастырады.
Негізгі (тікелей) объект - дегеніміз, қылмыстық-құқықтық норма (заң)
қалыптастырылатын қорғауды айтамыз.Мұндай объект Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімі жүйесіндегі нормаларды анықтаудағы негізгі критерий болып танылады.
Қосымша объект дегеніміз негізгі обьектіге қарсы бағыттала отыра жол-
жөнекей зиян келтіретін қорғалатын қатынасты айтамыз. Мысалы, тонау
кезінде негізгі объект -меншік, қосымша обьектісі – нақты адамның
денсаулығы ;
Факультативті объект дегеніміз – сол немесе басқа да қылмысты жасау
барысында белгілі бір зиян келтіріледі. Мысалы, бұзақылық жасау барысында
тұлғаның мүддесі бұзылады, бірақ та негізгі объект болып қоғамдық тәртіп
танылады. Бірақ та бұзақылық барысында мұндай обьектіге зиян келмеуі де
мүмкін.
Қылмыс заты туралы.
Қылмыс құрамдарында обьектіге әсер ету нақты қандай қоғамдық
қауіптілікпен көрініс табуы қажет екендігі айтылады. Мысалы, қылмыс жасай
отыра, кінәлі белгілі бір қатысушыларға қол сұғылуы мүмкін (жекелеген
азаматтарға, ұйымдарға, мекемелерге әлде кәсіпорындарға ).
Егер қылмыс субьектіге әсер ету жолымен жасалынса, қоғамдық
қатынастардың басқа да элементтері қол сұғушылық заты деп аталады.
Қол сұғушылық затына әсер етіле отыра, қылмыскер жекелеген заттарға
зиян немсе зардап келтіруі мүмкін.Диверсия жасау барыснда әр түрлі
құрылыстар және шаруашылық обьектілерге зиян келтіріледі.Қол сұғушылықтың
даулы аспектілерін зерттеу барысында қылмыс заты деп аталатын мәселе
туындайды.
Қылмыстық құқық теориясында бұл мәслені шешуде екі жол
көрсетілген.Біріншісі оны шешуде екі мәселе қарастырылады.Біріншіден қылмыс
заты тар шеңберде түсіндіріледі. Заң факультеттеріне арналған көптеген
оқулықтарда қылмыстың заты болып сыртқы әлемнің материалды заттары
танылады, олар сол қылмысты жасау барысында белгілі бір өзгерістерге
ұшырауы мүмкін.Көптеген авторлар қылмыс затына тек қана заттарды,
құндылықтарды, яғни материалды нысанын жатқызамыз. Осыған байланысты
қылмыстық заңда көзделген қылмыстар өзінің әсер ететін заттары болмайды.
Даусыз түрде, так қылмыс заты деп аталатын - материалды заттар,
құндылықтар, қабылдауға және өлшеуге жеңіл, қылмыс белгілерін анықтауда
оның практикалық маңызы ерекше. Оны топтастыруда және саралауда маңызы
ерекше. Бірқатар жағдайларда заттың белгісі жауаптылықты ауырлататын мән-
жай ретінде қарастырылады. (мысалы, балықтың құнды түрлерін аулау ). Заттан
– материалды затты айыра білу барысында нақты қылмыстық жазалау шараларына
алып келеді. (мысалы, әр түрлі пайдакунемдік қылмыстардағы шығын мөлшері).
Қылмысты жасау барысындағы затқа белгілі бір зиян келтірілуі мүмкін
(нмысалы, бөтен мүлікті бүлдіру және жою), бірқатар жағдайларда мұндай зиян
затқа да келтірілуі мүмкін.
Мұндай затты қылмыс құралынан ажырата білген жөн, осының көмегімен
қылмыскер қылмыс обьектісіне белгілі бір зиян келтіреді.Соның ішінде заттың
өзі де қылмыстың обьектісіне белгілі бір әсерелер туғызуы мүмкін.Сонымен
қатар, бір зат әр түрлі рөлдерде болуы мүмкін- қылмыс жасау құралы, немесе
қылмыс заты болуы да мүмкін..
Бірақ та ең алдымен қылмыс затын кеңірек түсіну біздіңше дұрыс сияқты.
Өйткені кез келген қоғамдық қатынас жалпы түрде белгілі бір құндылықтарға
байланысты заңды және жеке тұлғалардың арасындағы қатынас рөлін
атқарады.Бұл соңғылары белгілі бір іс-әрекеттер нысанында болуы мүмкін
(мысалы, кәмелетке толмағанды ішкілікке салуға немесе есірткілік әлде
уытқұмарлық заттарды тұтынуға көндіру ). Қылмыс обьектісінің құрылымды
элементтері болып қоғамдық қатынастардың субьектісі танылады. К. Маркстің,
жазуынша ақша нысаны бір тауарда қатып қалған қатынастар бейнесі деді.
Тиісінше осы факт, ақшалар тауарлар ретінде танылады және дайын өнім
түрінде көрініс табады деді. Ақшаға қатысты кез келген қоғамдық қатынастар
өзінің әлеуметтік-экономикалық мәніне қарай мүлікке қатысты
белгілердіиеленеді деді.
Мүліктер мен заттардың ара қатынасы жөнінде айта келе Ф. Энгельстің
жазуынша, что саяси экономия заттармен емес, адамдардың арасындағы
қатынастарды реттейді деді ,бірақ та бұл қатынастар әрқашан да заттармен
байланысты және әрқашанда заттар ретінде көрініс табады деді[11].
Заттардың мүліктермен өзара байланысы, бірқатар ерекшеліктермен
сипатталады - тұрақты, сапалы және заттық. Заттар, қасиеттер және
қатынастар бір-бірімен тығыз байланысты және бір біріне өтпелі .
Осы жерден мынадай қорытынды жасауға болады, қоғамды затсыз қылмыстар
болмайды.Барлық қылмыстардың өзінің заты болады. Бірақ ол заттық,
материалды және матриалды емес болуы мүмкін.
Қылмыс құрамдары бір бірінен белгілі бір қол сұғушылық заты бойынша
ажыратылады. Мұндай құрамдарда зат міндетті белгі ретінде енгізілген.Сол
себепті жеке адамды балағаттау немесе жалған сөз жеткізуді затсыз қылмыс
деп айта алмаймыз. Қылмыс заты бұл жерде де бар өйткені оның құрамын
анықтау үшін маңызы зор. Тек қана ол ұрлыққа қарағанда басқа да тәсілдермен
ажыратылуы мүмкін. А.А. Пионтковскийдің айтуынша қылмыс құрамының
элементі ретінде қылмыс заты қылмыс обьектісіне қол сұғушылық болмаған
кездегі әрекеттерді жатқызамыз деді [12].
Қылмыс заты – кез келген қылмыс обьектісінің қажетті элементі,
қылмыскер оған әсер ете отыра қылмыстық заңмен қорғалаған мүдделерге зиян
келтіреді.
2. Қылмыстың обьективтік жағаының ұғымы және оның маңызы
Қылмыстың обьективтік жағы қоғамға қауіпті қол сұғушылықтың сыртқы
көрінісі болып танылады. Қылмыстың обьективтік жағы келсідей белгілерді
сипаттайды: бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік),
қоғамға қауіпті зардап (қылмыстық нәтиже), қоғамға қауіпті іс-әрекетпен
қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себепті байланыс, орны, уақыты,
тәсілі, қаруы және құралы, қылмыс жасау жағдайы.
Қазақстан Республикасының жұмыс істеп тұрған қылмыстық заңы қылмыс деп
қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзатын қоғамға қауіпті іс-әрекетті таниды.
(ҚК-тің 3,9 баптары).
Қылмыстың обьективтік жағы субьективтік жақпен тығыз байланысты. Тек
қана обьективтік жақты анықтау негізінде ғана қылмыстық заңмен тыйым
салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің ниеттері және мақсаттары жайында
айтуымызға болады.Сол немесе басқа да құрамдағы обьективтік жақтың болмауы
субьективтік жақтың болмағандығы жайлы пікірлер туғызады.
ҚК-тің Ерекше бөлімі баптарындағы диспозицияларда заңшығарушы міндетті
түрде қылмыстың обьективтік жағының белгілерін көрсетеді. Мысалы, ҚК-тің 96-
бабы адам өлтіруді құқыққа қайшы қасақана кісі өлтіру ретінде анықтамасын
берген. Тиісінше, мынадай қорытынды жасауға болады, қоғамға қауіпті іс-
әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік ) осыған тиесілі барлық қылмыс
құрамдары үшін міндетті белгі болып танылады. Сонымен бірге, заңда
қылмыстың обьективтік жағының басқа да белгілері көрсетіледі. Бұл белгілер
сондықтан да әр қылмыс құрамы үшін міндетті емес, олар қосымша немесе
факультативті деп аталады. Мысалы, зорлау қылмыс құрамы ретінде (ҚК-тің 120-
бабы) қылмыс жасаудың орны маңызсыз және бұл қылмыс қай жерде
жасалғандығына қарамастан қылмыстьық жауаптылық туындайды.
Кейде нақты қылмыстардың белгілерін анықтау үшін заңшығарушы нақты
қылмыс жасаудың тәсіліне жүгінеді.Нақтыраұқ айтқанда, 6 тарауда Меншікке
қарсы қылмыстар ұрлау нысанын анықтау барысында мүлік алынатын тәсілін
көрсетеді. Мысалы, ұрлық жасырын жасалады тонау - ашық, алаяқтық – алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен.
Кейбір жағдайлардыа жекелеген құрамдарда заңшығарушы қылмыс жасаудың
құралын және қаруын көрсетеді. Мысалы, ҚК-тің 287-бабы су жануарлары мен
өсімдіктерін заңсыз аулау
Іс-әрекет қоғамға қауіпті деп танылады, егер ол қылмыстық заңмен
қорғалған қоғамдық қатынастарға нақты зиян келтіру қаупін туындатса.Қоғамға
қауіпті іс-әрекетпен келтірілген зиянды анықтай отыра қылмыстық құқық
қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды қолданылады.Қоғамға қауіпті іс-
әрекетпен қоғамға қауіпті іс-әрекеттің арасындағы байланысты анықтау үшін
қылмыстық құқық себепті байланыс ұғымын кеңінен қолданады.
Осы екі белгілер де факультативті болып танылады.
Сонымен, қылмыстың обьективтік жағы заңда көзделінген қоғамға қауіпті
іс-әрекеттердің ішкі нысанын сипаттайды және қылмыстық-құқықтық қорғау
обьектілеріне қол сұғады.[13].
Қылмыстың обьективтік жағының маңызы туралы айтқан кезімізде ҚК-тің 3-
бабына қайрылуымыз қажет, онда қылмыстық жауаптылық негіздері жайлы
айтылады.
Қылмыстық жауаптылықтың бірден бір негізі болып қылмыс құрамының барлық
белгілері бар іс-әрекеттерді жасау танылады. Тиісінше обьективтік жағының
құрамының элементтерінің болуы қылмыстық жауаптылықты жоққа шығарады.
Қылмыстың обьективтік жағы қылмыстарды дұрыс саралау үшін үлкен маңызға
ие. Мәселен, , жұмыс істеп тұрған Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасы бөтен мүлікті ұрлауды талан-таражға салу нысанына байланысты
қылмыстық жауаптылықты анықтайды (ҚК-тің 175-179 баптары). Барлық осы
қылмыстар (ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, иеленіп алу, ысырап ету)
барлығы бір обьектіге қол сұғады (меншіктің әр түрлі түрлері).
Істелінген іс-әрекетті обьективтік жақты дұрыс анықтай отырып саалауға
да болады- мүлікті алу тәсіліне байланысты (ұрлық- жасырын алу, тонау-ашық
алу).
Сол немесе басқа да салдарлардың туындауына байланысты обьективті жақ
шеңберінде денсаулыққа зиян келтіретін қылмыс дұрыс саралануы қажет және
ажыратылуы тиісті.(ҚК-тің 103, 104, 105-баптары).
Қоғамға қауіпті жасалынған іс-әрекеттің істелу тәсілін біле отыра қол
сұғушылықтың мүмкіндікті обьектісін және кінә нысаны анықталуы қажет.
Мысалы, бөтен мүлікті ұрлау мақсатымен шабуыл жасау (ҚК-тің 179 бабы -
қарақшылық). Осы қылмыстық іс-әрекетті сипаттай отыра мынадай қорытынды
жасауға болады, тұлғағ қол сұғушылық орын алды ма т.б
Обьективтік жақтың белгілерінің көмегімен тек қана бір қылмыстық іс-
әрекетті ғана ажыратпаймыз. Сондай-ақ қылмыстық іс-әрекетті әкімшілік
құқықбұзушылықтан да ажырата кетеміз.ҚК-тің 291-бабының бірінші бөлігі
ағаштарды және бұталарды заңсыз кескедігі үшін жауаптылық көздейді.
Қылмыстың аалған құрамы осыған ұқсас әкімшілік құқықбұзушылықтан мынадай
белгісі бойынша ажыратылады: келтірілгн зиянның мөлшері (қоғамға қауіпті
зардап). Немесе лауазымды өкілеттіктерін теріс падалану (чҚК-тің 307-
бабының бірінші бөлігі) тәртіптік теріс қылықтан мынадай белгісі бойынша
ажыратылады қоғамға қауіпті зардап немсе келтірілген зиян. Егер лауазымды
өкілеттіктерін теріс пайдалану барысында заңмен қорғалған азаматтардың,
ұйымдардың, қоғамның немесе мемлекеттің мүддесіне елеулі зиян келтірілсе,
мұндай теріс пайдалану қылмыс болып танылады. Егер аз зардап келтірілсе
онда тәртіптік жауаптылық туындайды. Е
Әрекет-бұл белсенді мінез-құлық. ҚК-пен көзделінген қылмыстардың
көпшілігі тек қана әрекет жолымен жүзеге асырылады.Қылмыстық мінез-құлықтың
нақты нысандары әр түрлі. Іс-әрекеттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz