Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу мәселелері бойынша кездесетін сұрақтар мен кемшіліктерді толықтыру және оны құқық қорғау органдары қызметкерлерінің тәжірибеде қолдану тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың дамуы
кезеңдері 15
2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының занды талдамасы ... .23
2.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объектісі мен заты 23
2.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объективтік жағы 37
2.3 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъектісі 51
2.4 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъекгивтік жағы 59
2.5 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің дәрежелеуші белгілері 68
2.5.1 Адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша автомобильді
немесе әзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену 71
2.5.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленуді бірнеше рет жасау 75
2.5.3 Ұйымдасқан топ жасаған не ірі зиян келтірген әрекеттер 77
2.5.4 Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолданумен не дәл сондай
күш қолданумен қорқыту арқылы жасалған көлік құралын айдап кету 81
ҚОРЫТЫНДЫ .88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың дамуы
кезеңдері 15
2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының занды талдамасы ... .23
2.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объектісі мен заты 23
2.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объективтік жағы 37
2.3 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъектісі 51
2.4 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъекгивтік жағы 59
2.5 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің дәрежелеуші белгілері 68
2.5.1 Адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша автомобильді
немесе әзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену 71
2.5.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленуді бірнеше рет жасау 75
2.5.3 Ұйымдасқан топ жасаған не ірі зиян келтірген әрекеттер 77
2.5.4 Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолданумен не дәл сондай
күш қолданумен қорқыту арқылы жасалған көлік құралын айдап кету 81
ҚОРЫТЫНДЫ .88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 185 - бабымен көзделген "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену" атты қылмыстық жауаптылық белгілеу нормасына жан-жақты қылмыстық-құқықтық сипаттама беріліп, адамның осы қылмысты жасағандығы үшін жауаптылығын дұрыс шешуге бағытталған ғылыми және тәжірибелік мәселелер қарастырылған.
Сонымен қатар, аталған қылмыс құрамын дәрежелеудегі кездесетін бірқатар олқылықтар мен пікірталастар бойынша тиімді ұсыныстарды қолданудың қажет етілетіндігі дәлелденіп көрсетіледі.
Қазақстан Республикасында (1997-жылы) қабылданған жаңа Қылмыстық кодексі қылмыстық құқықтың көптеген институттарын бірқатар өзгеріске ұшыратты. Қылмыстық әрекеттерді белгілейтін Қылмыстық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдерінде көзделген баптарының кейбір белгілері қылмыс құрамын құрауынан ажыратылды немесе жаңа қылмыс құрамдары белгілерімен толықтырылды.
Қазақстанда қылмыстық заңның өзгерістерге үшырауы ерекше мән-жайлар болып танылып, олардың арасында көлік құралдары жоғары қауіптілік көзі ретінде табылуы, оларды пайдалануда көлік құралдарымен байланысты болған қылмыстардың жаңа түрлерінің пайда болуы, сол сияқты, олармен байланысты автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу бойынша арнайы зерттеу жүргізудің қажеттілігі айқындалады.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен өткен "Адамдар өздерін қауіпсіздікте сезінуі тиіс" атты құқық қорғау органдарының республикалық кеңесінде сөйлеген сөзінде: "Біз конституциялық деңгейде Қазақстанда адам, оның өмірі, құқықтары мен еркіндіктері ең басты құндылық болып табылады деп жарияладық. Сондықтан да заңға құлықты азаматтарды олардың құндылықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін қорғау - сіздердің басыңқы міндеттеріңіз. Мұны мен сіздерге ел Президенті ретінде, Конституцияның кепілі ретінде айтып отырмын"- деп атап өтті [1].
Еліміздегі ішкі істер органдарының құқық қолдану қызметін жетілдіру мен ұйымдастыру қазіргі кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиімділігін жетілдіру мен арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстылықпен күресуі немесе оны тойтаруына тиімді мүмкіндіктер жасайды.
Қазіргі кезеңде адамның өмір-тұрмысындағы тығыз байланыстың бірі -техниканы пайдалануы. Ғылым мен техниканың дамуындағы ең жарқын көріністерінің бірі болып бүгінгі тавда автомобиль немесе өзге де көлік құралдары танылады.
Сонымен қатар, аталған қылмыс құрамын дәрежелеудегі кездесетін бірқатар олқылықтар мен пікірталастар бойынша тиімді ұсыныстарды қолданудың қажет етілетіндігі дәлелденіп көрсетіледі.
Қазақстан Республикасында (1997-жылы) қабылданған жаңа Қылмыстық кодексі қылмыстық құқықтың көптеген институттарын бірқатар өзгеріске ұшыратты. Қылмыстық әрекеттерді белгілейтін Қылмыстық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдерінде көзделген баптарының кейбір белгілері қылмыс құрамын құрауынан ажыратылды немесе жаңа қылмыс құрамдары белгілерімен толықтырылды.
Қазақстанда қылмыстық заңның өзгерістерге үшырауы ерекше мән-жайлар болып танылып, олардың арасында көлік құралдары жоғары қауіптілік көзі ретінде табылуы, оларды пайдалануда көлік құралдарымен байланысты болған қылмыстардың жаңа түрлерінің пайда болуы, сол сияқты, олармен байланысты автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу бойынша арнайы зерттеу жүргізудің қажеттілігі айқындалады.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен өткен "Адамдар өздерін қауіпсіздікте сезінуі тиіс" атты құқық қорғау органдарының республикалық кеңесінде сөйлеген сөзінде: "Біз конституциялық деңгейде Қазақстанда адам, оның өмірі, құқықтары мен еркіндіктері ең басты құндылық болып табылады деп жарияладық. Сондықтан да заңға құлықты азаматтарды олардың құндылықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін қорғау - сіздердің басыңқы міндеттеріңіз. Мұны мен сіздерге ел Президенті ретінде, Конституцияның кепілі ретінде айтып отырмын"- деп атап өтті [1].
Еліміздегі ішкі істер органдарының құқық қолдану қызметін жетілдіру мен ұйымдастыру қазіргі кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиімділігін жетілдіру мен арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қылмыстылықпен күресуі немесе оны тойтаруына тиімді мүмкіндіктер жасайды.
Қазіргі кезеңде адамның өмір-тұрмысындағы тығыз байланыстың бірі -техниканы пайдалануы. Ғылым мен техниканың дамуындағы ең жарқын көріністерінің бірі болып бүгінгі тавда автомобиль немесе өзге де көлік құралдары танылады.
1. Н.Ә. Назарбаев. "Адамдар өздерін қауіпсіздікте сезінуі тиіс"//Егеменді Қазақстан № 70 (22973). 2002 жыл 30 наурыз.
2. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және
арнайы есептер жөніндегі комитетінің (Құқықтық статистика және
ақпараттар орталығы) мәліметтері. 1992-2002 жж. -Алматы. 2003.
3. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және
арнайы есептер жөніндегі комитетінің (Құқықтық статистика және
ақпараттар орталығы) мәліметтері. 1998-2002 жж. -Алматы. 2003.
4. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомостары. -1985 ж.-
№45, 457 с
5. Сборник постановлений Пленума Верховного суда РСФСР.
1986.
6. Куринов Б.А. Автотранспортные преступления: квалификация
и ответственность. М.: Юрид. лит., 1976.- 224 с.
7. Петухов Б. Уголовная ответственность за угон транспортных
средств // Законность. 1994. - №2.
8. Ефимов М.А. Борьба с преступлениями против
общественного порядка, общественной безопастности и здоровья
населения, - Минск.: Вышейшая школа, 1971. -199 с.
9. Уголовное право Особенная часть: Учебник. /Под ред.
профессора А.И. Рарога.-М.: Институт международного права
экономики "Триада, Лтд", 1996. -480 с.
10. Уголовное право России. Часть особенная. М.: Юристь,
1993. -560 с.
11. Уголовный кодекс Республики Казахстан: (Особенная часть)
Коментарий.-Алматы: ЗАО "Жеті Жарғы", 2000. - 816 с.
12. Коментарий к Уголовному кодексу РК / Отв. Редакторы:
д.ю.н, профессор Борчашвили И.Ш., к.ю.н, доцент Рахимжанова
Г.К. - Караганда, РГК ПО "Полиграфия", 1999. - 960 с.
13. Бектаев Калдыбай. Үлкен қазақша-орысша орысша-қазақша
создік. Алматы: "Алтын Қазына", 1999. -704 б.
14. Пионтковский АЛ, Меныиагин В.Д. Курс советского
уголовного права. Особенная часть, Т.1.- М.: 1995.- С.367-368.
15. Курс советского уголовного прва . Часть особенная. Т. 3. —
Ленинград.: издат-во ЛГУ., 1973. 836 с.
16.//Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации. 1995.-
№7.
17. Наумов А.В. Уголовный закон в условиях перехода к
рыночной экономике // Советское государство и право. 1991. -№2.
18. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше белім: - Алматы:
ЖетіЖарғы, 2000.-520 6.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық
құралы - Алматы: ЖШС "Баспа", 2001.-176 б.
20. Ашитов 3.0. Социалистическая законность и квалификация
преступлений. - Алма-Ата: Казахстан, 1983, 189 с.
21. Каиржанов А.Е. Проблема предупреждения нарушений
правил, обеспечивающих безопасную работу автотранспорта;
Автореф. дисс... к.ю.н. - Караганда., 2000. -24 с.
22. Казахская Советская Энциклопедия. - Алма-Ата. 1981.-704 с.
23. Большая Советская Энциклопедия. -М., Изд-во Советская
энциклопедия, изд. 2. Т.27. 1977.- 624 с.
24. Қазақ ССР Мемлекеттік Орталық архиві. ф. 339, on. 1д. 279,
27 бет.
25. Известия ВЦИК.-1920. -13 мая.
26. Центральный Государственный Архив РК ф. 30. опись 1.
Дело 234, л. 139.
27. Егоров В.И. Ответственность за угон автомототранспортных
средств по советскому уголовному праву: Автореф. дис. канд. юрид.
наук. М.: Всесоюзный институт по изучению причин и разработке
мер предупреждения преступности. 1978, 28 с.
28. Хазиков. А.Г. Сборник нормативных актов по советскому
административному праву. М.: Высшая школа. 1964. - С. 195.
29.Ведомости Верховного Совета РСФСР 1965 г. №27.- С.
670.
30. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомстары, 1966 ж.,- №2.
31. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомстары, 1983 ж., № 2,
17-6.; 1985 ж„ -№45,457 6.
32. Автомобилизация в социалистическом обществе //
Социологические исследования. 1976.-№1.
33. Макуха А.Д. Хищение либо вымогательство оружия,
боеприпасов, взрывчатых веществ и взрывных устройств. Учебное
пособие. - Алматы: Академия экономики и права, 2001.-67 с.
34. Исаев А.А. Применение специальных познаний для
квалификации преступлений. - Алматы: Мектеп, 1997.- 234 с.
35. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон.
Проблемы объекта преступления. Алма-Ата, "Казахстан", 1973. -
160 с.
36. Каиржанов Е.И. О соотношении объекта, предмета и
средства преступления. // Борьба с организованной преступностью
и коррупцией: (Материалы международной конференции). Алматы:
НИиРИО АВСШ ГСК РК, 1996.-347 с.
37. Алексеев Н.С. Транспортные преступления. Ответственность
за преступления, посягающие на правильную работу советского
транспрта.- Л.: 1957.-147 с.
38. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому
уголовному праву. М.: 1961.-665 с.
39. Курс советского уголовного права. М.: Наука, Том II.
1970, 515 с.
40. Трайнин А.И. Общее учение о составе преступления. М.:
Юриздат, 1957.-359 с.
41. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в
Советском уголовном праве. М.: Юрид. лит. 1963.-273 с.
42. Квашис В.Е. Ответственность за правонарушения на
автотранспорте. М.: 1974.-63 с.
43. Глистин В.К, Боровский Б.Е. Автотранспортные
преступления. (Квалификация и методика расследования). - Л.:
1969.-134 с.
44. Валиев М. Ответственность за преступления на
автотранспорте по уголовному кодексу Казахской ССР. Автореф.
дис. канд. Алма-Ата, 1966.-26 с.
45. Валиев М.Б. Рецензия на книгу Б.А. Куринова.
Автотранспортные преступления. М.: 1970 //Социалистическая
законность, 1971.-№5.
46. Лихолая В. Ответственность за угон средств механического
транспорта по уголовному законодательству союзных республик. -
Ученые записки // Латвийский государственный ун-т им. П.
Стучки. Рига, 1973.- т.188.
47. Хомич В.М. Ответственность за угон автомототранспортных
средств. //Сов. юстиция. М.: 1980.-№ 16.
48. Загородников Н.И. Преступления против общественной
безопасности, общественного порядка и здоровья населения. — В
кн.: Советское уголовное право. Часть особенная. М.: Юридическая
литература, 1973.-574 с.
49. Пантелеев В. П. Угон автомототранспортных средств.
Караганда., 1982.-75 с.
50. Ляпунов Ю.И. Угон автотранспортных средств,- В кн.:
Преступления против общественного порядка, общественной
безопастности и здоровья населения. М.: ВШ МВД СССР, 1970;
Егоров В. Определение предмета посягательства при квалификации
угона автомототранспортных средств. / Советская юстиция, 1976. -
№ 22.
51. Куринов Б. А., Кузнецова Н.Ф. Преступления против
общественного порядка, общественной безопасности и здоровья
населения. - В кн.: Советское уголовное право. Часть особенная.
М.: Из-во МГУ. 1973.-573 с.
52. Уголовное право Казахской ССР. (Особенная часть). Часть
П. -Алма-Ата: 1981.-221 с.
53. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой
охраны.-М.: 1980.- 248 с.
54. Уголовный кодекс Российской Федерации. Офицальный
текст.- М.: ИНФРА М-НОРМА, 1996.-192 с.
55. Ю. Леконцев., А. Бриллиантов. Ответственность за угон
автомототранспортных средств // Советская юстиция. 1984.-№2.
56. Жулев В.И., Баяхчев В.Г. Расследование дел об угонах и
кражах автомототранспорта: Учебное пособие.- М.: НИИ МВД РФ.
1993.-72 с.
57. Борзенков Г.Н. Преступления против собственности в новом
Уголовном кодексе РФ // Юридический мир. 1997.- № 6-7.
58. Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере
медицинского обслуживания населения. - Алматы: Академия МВД
РК, 1999.-296 с.
59. Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-том, Алматы. 1972, 648 б.
60. Закон Республики Казахстан "О Транспорте в Республике
Казахстан" от 28 декабря 1998 г. №338-1.
61. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации
/От.ред. доктор юридических наук, профессор А.В. Наумов.-М.:
Юрист, 1997.-824 с.
62. Уголовный кодекс ФРГ/ Пер. с нем.-М.: "Зерцало", 2000.-
208 с.
63. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше
бөлім. // Оқулық. Екі томдық. 2-том. Алматы: "Дәнекер" институты,
2000.-378 б.
64. Қазақстан Республикасының Жол Қозғалысы Ережелері.
Алматы. 1998.-96 б.
65. Бакишев К.А. Ответственность за нарушение правил
дорожного движения и эксплуатции транспортных средств по
законодательству РК. Автореф. дис. канд. Алматы, 1997.-28 с.
66. Грекова Т.М. Уголовная ответственность за угон
транспортных средств. Авреф. дис. канд. Москва, 1987.-25 с.
67. Уголовный кодекс Латвийской ССР. В кн. "Уголовное
законодательство союза ССР и союзных республик в двух томах".
М.: 1969, Т.І.-С.209.
68. Чинхоев Ш.И. Субьект автотранспортных преступлений и
вопросы уголовной ответственности. // Преступление и
ответственность. Алма-Ата.-1979.
69. Галахова А.В. Уголовная характеристика транспортных
преступлений: Учебное пособие. М.: МССШМ МВД СССР, 1990.-
56 с.
70. Свидилов Н.М., Сенцов А.С. Квалификация угонов
транспортных средств: Лекция. - Волгоград: ВСШ МВД СССР.
1988.-40 с.
71. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы: Жалпы
бөлім. Оқулық. Алматы: Жеті-Жарғы, 2001.- 272 б.
72. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов.
Ответственные редакторы: д.ю.н, профессор И.Я. Козаченко, д.ю.н,
профессор ЗА. Незнамова, к.ю. н, доцент Г.П. Новоселов-М.:
Издательская группа НОРМА-ИНФРА. 1998.-768 с.
73. Постановление №11 Пленума Верховного Суда СССР «О
судебной практике по делам о преступлениях против личной
собственности» от 5 сентября 1986 года (с изменениями,
внесенными постановлением Пленума №14 от 30 ноября 1990 года).
П.2,3. //Сборник Постановлений Верховных Судов СССР и
РСФСР (Российской Федераций) по уголовным делам.- М.: Фирма
«Спарк», 1995.
74. Широков В. Ответственность за угон автомототранспортных
средств // Социалистическая законность, 1983, №4.
75. Замосковец П.В., Коробеев А.И. Квалификация
транспортных преступлений органами внутренних дел: Учебное
пособие.-Хабаровск: Хабаровская высшая школа МВД ССР, 1988.-
76 с.
76. Постановление Пленума Верховного Суда Республики
Узбекистан от 13.11.1992г., "О судебной практике по делам об
угоне транспортного средства" //Бюллетень Верховного Суда
Республики Узбекистан, 1992.-№4.
77. Хомич В. М. Ответственность за угон транспортных средств
// Советская юстиция, 198О.-№16.
78. Алматы облыстық сотының архиві. 1999 жыл.
79. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік.-Алматы: ЖШС "Баспа", 2001, 704 бет.
80. Куц Н. Т. Преступления против общественного порядка и
общественной безопастности.-Киев, 1974, 63 с.
81. Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РСФСР
(1976 - 1997г.г.), С234.
82. Шайбазян Л.Г. Правовые меры борьбы с угоном
транспортных средств. Уголовно-правовой и криминологический
аспекты. // Под ред. АС. Якубова.-Ташкент, 1997, 129 с.
83. Курс уголовного права. Особенная часть. Том 3. Учебник
для вузов. Под ред. доктора юридических наук, профессора Г.Н.
Борозенкова и кандидата юридических наук профессора B.C.
Комиссарова. -М.: ИКД Зерцало - М, 2002, 408 с.
84. Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации, 1996. -№5.
85. Алматы қаласы Бостандық ауданы сотының архиві. 2000
жыл.
86. Курс советского уголовного права. Т. 5. Ленинград, 1981. -
356 с.
87. Лихолая В. А. Уголовно-правовая борьба с угоном
транспортных средств. Автореф. дис. канд. Москва, 1978.-27 с.
88. //Бюллетень Верховного Суда СССР, 1972.- №4.
89. Объективная сторона преступления (факультативные
признаки). Учебное пособие / Под ред. А.В. Наумова и СИ.
Никулина. М.: МЮИ МВД России. 1995.-С.97.
90. Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в
уголовном праве Республики Казахстан. - Алматы: ТОО «Аян
Эдет», 1998.-156 с.
91. Қазақстан Республикасы (Қаз КСР) Жоғары Соты Пленумы
қаулыларының жинағы. Бірінші том (1961-1997)- Алматы:
"Санат",1997.-384 б.
92. Бондаренко Н.А., Дзюба В.Т. Квалификация преступлений
против общественного порядка и общественной безопасности:
Учебное пособие. Киев НИ и РИО Киевской высшей школы МВД
СССР им Ф.Э. Дзержинского, 1990.-72 с.
93. Бахретдинов К. С. Содержание управления автотранспортом
// Вестник МГУ, 1992.-№1.
94. Овчинникова Г. Ответственность за угон автомототранспортных средств // Социалистическая законность, 1975.-№5.
95. Егоров В. И. Ответственность за угон автомототранспортных
средств по советскому уголовному праву; Автореф. канд. дисс. -
М.: 1978.-18 с.
96. Коробеев А.И. Транспортные правонарушения; квалификация и ответственность. - М.: 1990.-128 с.
97. Маркс К. К критике гегелевской философии права. Маркс
К., Энгельс Ф. Соч., т. 1,- С. 142.
Личность преступника. М.: Юридическая литература, 1975.-
272 с.
99. Кудрявцев В. Н. Объективная сторона преступления.-М.:
1960. - 243 с.
100. Кудрявцев В. Н. Общая теория квалификации преступлений. - М.: 1972. -348 с.
101. Уголовное право Казахстана (Общая часть): Учебник. /Под
ред.: И.И. Рогова, СМ. Рахметова. - Алматы, 1998.-228 с.
102. Ахметов Б.И. Уголовно-правовая борьба с
вымогательством. - Алматы: Гылым, 1998.-64 с.
103. Дагель П. С. Теоретические основы установления вины:
Учебное пособие. - Владивосток, 1975.-167 с.
104. Злобин Г. А., Никифоров Б. С. Умысел и его формы.-М.:
1972,- 262 с.
105. Уголовный кодекс Республики Узбекистан; научно-
практический комментарий. - Ташкент, 1996.-180 с.
106. Егоров В.И. Ответственность за угон автомототранспортных средств по советскому уголовному праву; дисс. канд. юрид. наук.-М.: 1978.
107. Рахметов СМ., Бапанов ТА. Қылмыс құрамы - Алматы:
ЖШС "Баспа", 1999.-88 б.
108. Уголовное право Казхстана (Особенная часть). Учебник для
ВУЗов / под редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н.,
профессора СМ. Рахметова -Алматы: ТОО "Баспа", 2001.-536 с.
109. Данилов ЕЛ, Автомобильные дела : Админстративные,
Уголовные. Гражданские. Экспертиза. Комментарий
законодательства. Адвокатская и судебная практика. Образцы
документов. Справочные материалы.-М,; Право и Закон, 2000.-480
с. (Серия "Справочник адвоката")
110. Абдиров Н.М., Борчашвили И.Ш. Уголовная
ответственность за угон транспортных средств и его
предупреждение: Лекция. - Караганда: КВШ МВД РК, 1995.-28 с.
111. Решетников Ф.М. Буржуазное уголовное право-орудие
защиты частной собственности. - М.: Юрид. лит., 1982.-216 с.
112. Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации, №7,
1995. - С.2.
113. Зелинский А. Квалификация угонов транспортных средств
// Советская юстиция, 1971.-№16.
114. Лихолая В. Отграничение угона средств механического
транспорта от других преступлений. //Вопросы борьбы с
преступностью на современном этапе. - Рига, 1978.-С 54.
115. Брестовой Н.П. Соучастие в преступлении и особенности
установления его признаков в условиях деятельности органов
внутренних дел: учебное пособие. - М.: МССШМ МВД СССР. -
48 с.
116. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың
бандитизм және қылмысқа қатыса отырып, басқа қылмыстар
жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолданудың
кейбір мәселелері туралы" нормативтік қаулысы, 21 маусым 2001
жыл.
117. Сергеев В. Соисполнительство преступления по советскому
уголовному праву: Автореф. дис. канд. Москва, 1972, 24 с.
118. Куринов Б.А. Научные основы квалификации
преступлений. М.: 1984.-184 с.
119. Якубов А.С Учение о преступлении по законодательству
Республики Узбекистан.-Ташкент, 1995.
120. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Советінің
Ведомостары, 1993 ж..-№ 17,
121. Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім): Оқу
құралы. - Алматы: Жеті жарғы, 2001, 224 бет.
122. Постановление Пленума Верховного Суда РФ №5 от 25
апреля 1995 года «О некоторых вопросах применения судами
законодательства об ответственности за преступления против
собственности». //Бюллетень Верховного Суда Российской
Федерации. 1995.- №7.
123. Якубов А. С. Уголовно-правовые основы борьбы с
организованными формами преступной деятельности в Республики
Узбекистан // Маяк Востока, 1995.-№• 1-2.
124. Комментарий к уголовному кодексу Российской
Федерациии.-М.: ИНФРА М НОРМА, 1996.-320 с.
125. Панова Ю. Угон автомобилья или иного транспортного
средства без цели хищения. //Российская юстиция. 1999,- № 8.
126. Агыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за
служебные преступления. - Алматы, Жеті Жаргы, 1997.-304 с.
127. Тынков Д. Угон-не кража, кража-не угон //Милиция.
1994.- №10.
128. Алматы облысы эскери гарнизоны сотымен қарастырылған
қылмыстық іс. № 164. 2001 жыл.
129. Гусев О.Б., Завидов Б.Д., Коротков А.П., Слюсаренко М.И.
Преступления против собственности. — М.: Экзамен, 2001, 192 с.
130. Генкин Д.М. Право собственности в СССР. -М., 1961,
С.102; Советское гражданское право. Т. 1- Саратов.: Издательство
СГУ, 1991.
131. Панов Н.И. Квалификация насильственных преступлений.
— Харьков.-1986.
132. Куринов Б. Ответственность за угон автомототранс-
портных средств // Советская юстиция, 1983.-№ 6.
133. Гагарин И.Н. Некоторые вопросы ответственности за угон
автомототранспортных средств: Автореф.канд.дисс. М., 1986.-28 с.
134. Ляпунов Ю.И. Уголовная ответственность за действия,
приведшие к неосторожному причинению смерти // Советская
юстиция, 1973, №9.
135. Уголовный кодекс Республики Узбекистан (сизменениями
и дополнениями на 1 декабря 1998 года). Ташкент: "Адолат" 1998,
336 с.
136. Сақшы № 19 (3315), 9 мамыр 2002 ж.
137. Алматы облыстық сотының архиві. 2001 жыл.
2. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және
арнайы есептер жөніндегі комитетінің (Құқықтық статистика және
ақпараттар орталығы) мәліметтері. 1992-2002 жж. -Алматы. 2003.
3. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және
арнайы есептер жөніндегі комитетінің (Құқықтық статистика және
ақпараттар орталығы) мәліметтері. 1998-2002 жж. -Алматы. 2003.
4. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомостары. -1985 ж.-
№45, 457 с
5. Сборник постановлений Пленума Верховного суда РСФСР.
1986.
6. Куринов Б.А. Автотранспортные преступления: квалификация
и ответственность. М.: Юрид. лит., 1976.- 224 с.
7. Петухов Б. Уголовная ответственность за угон транспортных
средств // Законность. 1994. - №2.
8. Ефимов М.А. Борьба с преступлениями против
общественного порядка, общественной безопастности и здоровья
населения, - Минск.: Вышейшая школа, 1971. -199 с.
9. Уголовное право Особенная часть: Учебник. /Под ред.
профессора А.И. Рарога.-М.: Институт международного права
экономики "Триада, Лтд", 1996. -480 с.
10. Уголовное право России. Часть особенная. М.: Юристь,
1993. -560 с.
11. Уголовный кодекс Республики Казахстан: (Особенная часть)
Коментарий.-Алматы: ЗАО "Жеті Жарғы", 2000. - 816 с.
12. Коментарий к Уголовному кодексу РК / Отв. Редакторы:
д.ю.н, профессор Борчашвили И.Ш., к.ю.н, доцент Рахимжанова
Г.К. - Караганда, РГК ПО "Полиграфия", 1999. - 960 с.
13. Бектаев Калдыбай. Үлкен қазақша-орысша орысша-қазақша
создік. Алматы: "Алтын Қазына", 1999. -704 б.
14. Пионтковский АЛ, Меныиагин В.Д. Курс советского
уголовного права. Особенная часть, Т.1.- М.: 1995.- С.367-368.
15. Курс советского уголовного прва . Часть особенная. Т. 3. —
Ленинград.: издат-во ЛГУ., 1973. 836 с.
16.//Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации. 1995.-
№7.
17. Наумов А.В. Уголовный закон в условиях перехода к
рыночной экономике // Советское государство и право. 1991. -№2.
18. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше белім: - Алматы:
ЖетіЖарғы, 2000.-520 6.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Оқулық
құралы - Алматы: ЖШС "Баспа", 2001.-176 б.
20. Ашитов 3.0. Социалистическая законность и квалификация
преступлений. - Алма-Ата: Казахстан, 1983, 189 с.
21. Каиржанов А.Е. Проблема предупреждения нарушений
правил, обеспечивающих безопасную работу автотранспорта;
Автореф. дисс... к.ю.н. - Караганда., 2000. -24 с.
22. Казахская Советская Энциклопедия. - Алма-Ата. 1981.-704 с.
23. Большая Советская Энциклопедия. -М., Изд-во Советская
энциклопедия, изд. 2. Т.27. 1977.- 624 с.
24. Қазақ ССР Мемлекеттік Орталық архиві. ф. 339, on. 1д. 279,
27 бет.
25. Известия ВЦИК.-1920. -13 мая.
26. Центральный Государственный Архив РК ф. 30. опись 1.
Дело 234, л. 139.
27. Егоров В.И. Ответственность за угон автомототранспортных
средств по советскому уголовному праву: Автореф. дис. канд. юрид.
наук. М.: Всесоюзный институт по изучению причин и разработке
мер предупреждения преступности. 1978, 28 с.
28. Хазиков. А.Г. Сборник нормативных актов по советскому
административному праву. М.: Высшая школа. 1964. - С. 195.
29.Ведомости Верховного Совета РСФСР 1965 г. №27.- С.
670.
30. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомстары, 1966 ж.,- №2.
31. Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Ведомстары, 1983 ж., № 2,
17-6.; 1985 ж„ -№45,457 6.
32. Автомобилизация в социалистическом обществе //
Социологические исследования. 1976.-№1.
33. Макуха А.Д. Хищение либо вымогательство оружия,
боеприпасов, взрывчатых веществ и взрывных устройств. Учебное
пособие. - Алматы: Академия экономики и права, 2001.-67 с.
34. Исаев А.А. Применение специальных познаний для
квалификации преступлений. - Алматы: Мектеп, 1997.- 234 с.
35. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон.
Проблемы объекта преступления. Алма-Ата, "Казахстан", 1973. -
160 с.
36. Каиржанов Е.И. О соотношении объекта, предмета и
средства преступления. // Борьба с организованной преступностью
и коррупцией: (Материалы международной конференции). Алматы:
НИиРИО АВСШ ГСК РК, 1996.-347 с.
37. Алексеев Н.С. Транспортные преступления. Ответственность
за преступления, посягающие на правильную работу советского
транспрта.- Л.: 1957.-147 с.
38. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому
уголовному праву. М.: 1961.-665 с.
39. Курс советского уголовного права. М.: Наука, Том II.
1970, 515 с.
40. Трайнин А.И. Общее учение о составе преступления. М.:
Юриздат, 1957.-359 с.
41. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в
Советском уголовном праве. М.: Юрид. лит. 1963.-273 с.
42. Квашис В.Е. Ответственность за правонарушения на
автотранспорте. М.: 1974.-63 с.
43. Глистин В.К, Боровский Б.Е. Автотранспортные
преступления. (Квалификация и методика расследования). - Л.:
1969.-134 с.
44. Валиев М. Ответственность за преступления на
автотранспорте по уголовному кодексу Казахской ССР. Автореф.
дис. канд. Алма-Ата, 1966.-26 с.
45. Валиев М.Б. Рецензия на книгу Б.А. Куринова.
Автотранспортные преступления. М.: 1970 //Социалистическая
законность, 1971.-№5.
46. Лихолая В. Ответственность за угон средств механического
транспорта по уголовному законодательству союзных республик. -
Ученые записки // Латвийский государственный ун-т им. П.
Стучки. Рига, 1973.- т.188.
47. Хомич В.М. Ответственность за угон автомототранспортных
средств. //Сов. юстиция. М.: 1980.-№ 16.
48. Загородников Н.И. Преступления против общественной
безопасности, общественного порядка и здоровья населения. — В
кн.: Советское уголовное право. Часть особенная. М.: Юридическая
литература, 1973.-574 с.
49. Пантелеев В. П. Угон автомототранспортных средств.
Караганда., 1982.-75 с.
50. Ляпунов Ю.И. Угон автотранспортных средств,- В кн.:
Преступления против общественного порядка, общественной
безопастности и здоровья населения. М.: ВШ МВД СССР, 1970;
Егоров В. Определение предмета посягательства при квалификации
угона автомототранспортных средств. / Советская юстиция, 1976. -
№ 22.
51. Куринов Б. А., Кузнецова Н.Ф. Преступления против
общественного порядка, общественной безопасности и здоровья
населения. - В кн.: Советское уголовное право. Часть особенная.
М.: Из-во МГУ. 1973.-573 с.
52. Уголовное право Казахской ССР. (Особенная часть). Часть
П. -Алма-Ата: 1981.-221 с.
53. Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой
охраны.-М.: 1980.- 248 с.
54. Уголовный кодекс Российской Федерации. Офицальный
текст.- М.: ИНФРА М-НОРМА, 1996.-192 с.
55. Ю. Леконцев., А. Бриллиантов. Ответственность за угон
автомототранспортных средств // Советская юстиция. 1984.-№2.
56. Жулев В.И., Баяхчев В.Г. Расследование дел об угонах и
кражах автомототранспорта: Учебное пособие.- М.: НИИ МВД РФ.
1993.-72 с.
57. Борзенков Г.Н. Преступления против собственности в новом
Уголовном кодексе РФ // Юридический мир. 1997.- № 6-7.
58. Рустемова Г.Р. Проблемы борьбы с преступлениями в сфере
медицинского обслуживания населения. - Алматы: Академия МВД
РК, 1999.-296 с.
59. Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-том, Алматы. 1972, 648 б.
60. Закон Республики Казахстан "О Транспорте в Республике
Казахстан" от 28 декабря 1998 г. №338-1.
61. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации
/От.ред. доктор юридических наук, профессор А.В. Наумов.-М.:
Юрист, 1997.-824 с.
62. Уголовный кодекс ФРГ/ Пер. с нем.-М.: "Зерцало", 2000.-
208 с.
63. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы. Ерекше
бөлім. // Оқулық. Екі томдық. 2-том. Алматы: "Дәнекер" институты,
2000.-378 б.
64. Қазақстан Республикасының Жол Қозғалысы Ережелері.
Алматы. 1998.-96 б.
65. Бакишев К.А. Ответственность за нарушение правил
дорожного движения и эксплуатции транспортных средств по
законодательству РК. Автореф. дис. канд. Алматы, 1997.-28 с.
66. Грекова Т.М. Уголовная ответственность за угон
транспортных средств. Авреф. дис. канд. Москва, 1987.-25 с.
67. Уголовный кодекс Латвийской ССР. В кн. "Уголовное
законодательство союза ССР и союзных республик в двух томах".
М.: 1969, Т.І.-С.209.
68. Чинхоев Ш.И. Субьект автотранспортных преступлений и
вопросы уголовной ответственности. // Преступление и
ответственность. Алма-Ата.-1979.
69. Галахова А.В. Уголовная характеристика транспортных
преступлений: Учебное пособие. М.: МССШМ МВД СССР, 1990.-
56 с.
70. Свидилов Н.М., Сенцов А.С. Квалификация угонов
транспортных средств: Лекция. - Волгоград: ВСШ МВД СССР.
1988.-40 с.
71. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы: Жалпы
бөлім. Оқулық. Алматы: Жеті-Жарғы, 2001.- 272 б.
72. Уголовное право. Особенная часть. Учебник для вузов.
Ответственные редакторы: д.ю.н, профессор И.Я. Козаченко, д.ю.н,
профессор ЗА. Незнамова, к.ю. н, доцент Г.П. Новоселов-М.:
Издательская группа НОРМА-ИНФРА. 1998.-768 с.
73. Постановление №11 Пленума Верховного Суда СССР «О
судебной практике по делам о преступлениях против личной
собственности» от 5 сентября 1986 года (с изменениями,
внесенными постановлением Пленума №14 от 30 ноября 1990 года).
П.2,3. //Сборник Постановлений Верховных Судов СССР и
РСФСР (Российской Федераций) по уголовным делам.- М.: Фирма
«Спарк», 1995.
74. Широков В. Ответственность за угон автомототранспортных
средств // Социалистическая законность, 1983, №4.
75. Замосковец П.В., Коробеев А.И. Квалификация
транспортных преступлений органами внутренних дел: Учебное
пособие.-Хабаровск: Хабаровская высшая школа МВД ССР, 1988.-
76 с.
76. Постановление Пленума Верховного Суда Республики
Узбекистан от 13.11.1992г., "О судебной практике по делам об
угоне транспортного средства" //Бюллетень Верховного Суда
Республики Узбекистан, 1992.-№4.
77. Хомич В. М. Ответственность за угон транспортных средств
// Советская юстиция, 198О.-№16.
78. Алматы облыстық сотының архиві. 1999 жыл.
79. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік.-Алматы: ЖШС "Баспа", 2001, 704 бет.
80. Куц Н. Т. Преступления против общественного порядка и
общественной безопастности.-Киев, 1974, 63 с.
81. Сборник постановлений Пленума Верховного Суда РСФСР
(1976 - 1997г.г.), С234.
82. Шайбазян Л.Г. Правовые меры борьбы с угоном
транспортных средств. Уголовно-правовой и криминологический
аспекты. // Под ред. АС. Якубова.-Ташкент, 1997, 129 с.
83. Курс уголовного права. Особенная часть. Том 3. Учебник
для вузов. Под ред. доктора юридических наук, профессора Г.Н.
Борозенкова и кандидата юридических наук профессора B.C.
Комиссарова. -М.: ИКД Зерцало - М, 2002, 408 с.
84. Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации, 1996. -№5.
85. Алматы қаласы Бостандық ауданы сотының архиві. 2000
жыл.
86. Курс советского уголовного права. Т. 5. Ленинград, 1981. -
356 с.
87. Лихолая В. А. Уголовно-правовая борьба с угоном
транспортных средств. Автореф. дис. канд. Москва, 1978.-27 с.
88. //Бюллетень Верховного Суда СССР, 1972.- №4.
89. Объективная сторона преступления (факультативные
признаки). Учебное пособие / Под ред. А.В. Наумова и СИ.
Никулина. М.: МЮИ МВД России. 1995.-С.97.
90. Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в
уголовном праве Республики Казахстан. - Алматы: ТОО «Аян
Эдет», 1998.-156 с.
91. Қазақстан Республикасы (Қаз КСР) Жоғары Соты Пленумы
қаулыларының жинағы. Бірінші том (1961-1997)- Алматы:
"Санат",1997.-384 б.
92. Бондаренко Н.А., Дзюба В.Т. Квалификация преступлений
против общественного порядка и общественной безопасности:
Учебное пособие. Киев НИ и РИО Киевской высшей школы МВД
СССР им Ф.Э. Дзержинского, 1990.-72 с.
93. Бахретдинов К. С. Содержание управления автотранспортом
// Вестник МГУ, 1992.-№1.
94. Овчинникова Г. Ответственность за угон автомототранспортных средств // Социалистическая законность, 1975.-№5.
95. Егоров В. И. Ответственность за угон автомототранспортных
средств по советскому уголовному праву; Автореф. канд. дисс. -
М.: 1978.-18 с.
96. Коробеев А.И. Транспортные правонарушения; квалификация и ответственность. - М.: 1990.-128 с.
97. Маркс К. К критике гегелевской философии права. Маркс
К., Энгельс Ф. Соч., т. 1,- С. 142.
Личность преступника. М.: Юридическая литература, 1975.-
272 с.
99. Кудрявцев В. Н. Объективная сторона преступления.-М.:
1960. - 243 с.
100. Кудрявцев В. Н. Общая теория квалификации преступлений. - М.: 1972. -348 с.
101. Уголовное право Казахстана (Общая часть): Учебник. /Под
ред.: И.И. Рогова, СМ. Рахметова. - Алматы, 1998.-228 с.
102. Ахметов Б.И. Уголовно-правовая борьба с
вымогательством. - Алматы: Гылым, 1998.-64 с.
103. Дагель П. С. Теоретические основы установления вины:
Учебное пособие. - Владивосток, 1975.-167 с.
104. Злобин Г. А., Никифоров Б. С. Умысел и его формы.-М.:
1972,- 262 с.
105. Уголовный кодекс Республики Узбекистан; научно-
практический комментарий. - Ташкент, 1996.-180 с.
106. Егоров В.И. Ответственность за угон автомототранспортных средств по советскому уголовному праву; дисс. канд. юрид. наук.-М.: 1978.
107. Рахметов СМ., Бапанов ТА. Қылмыс құрамы - Алматы:
ЖШС "Баспа", 1999.-88 б.
108. Уголовное право Казхстана (Особенная часть). Учебник для
ВУЗов / под редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н.,
профессора СМ. Рахметова -Алматы: ТОО "Баспа", 2001.-536 с.
109. Данилов ЕЛ, Автомобильные дела : Админстративные,
Уголовные. Гражданские. Экспертиза. Комментарий
законодательства. Адвокатская и судебная практика. Образцы
документов. Справочные материалы.-М,; Право и Закон, 2000.-480
с. (Серия "Справочник адвоката")
110. Абдиров Н.М., Борчашвили И.Ш. Уголовная
ответственность за угон транспортных средств и его
предупреждение: Лекция. - Караганда: КВШ МВД РК, 1995.-28 с.
111. Решетников Ф.М. Буржуазное уголовное право-орудие
защиты частной собственности. - М.: Юрид. лит., 1982.-216 с.
112. Бюллетень Верховного Суда Российской Федерации, №7,
1995. - С.2.
113. Зелинский А. Квалификация угонов транспортных средств
// Советская юстиция, 1971.-№16.
114. Лихолая В. Отграничение угона средств механического
транспорта от других преступлений. //Вопросы борьбы с
преступностью на современном этапе. - Рига, 1978.-С 54.
115. Брестовой Н.П. Соучастие в преступлении и особенности
установления его признаков в условиях деятельности органов
внутренних дел: учебное пособие. - М.: МССШМ МВД СССР. -
48 с.
116. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың
бандитизм және қылмысқа қатыса отырып, басқа қылмыстар
жасағаны үшін жауапкершілік туралы заңнаманы қолданудың
кейбір мәселелері туралы" нормативтік қаулысы, 21 маусым 2001
жыл.
117. Сергеев В. Соисполнительство преступления по советскому
уголовному праву: Автореф. дис. канд. Москва, 1972, 24 с.
118. Куринов Б.А. Научные основы квалификации
преступлений. М.: 1984.-184 с.
119. Якубов А.С Учение о преступлении по законодательству
Республики Узбекистан.-Ташкент, 1995.
120. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Советінің
Ведомостары, 1993 ж..-№ 17,
121. Алауханов Е. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім): Оқу
құралы. - Алматы: Жеті жарғы, 2001, 224 бет.
122. Постановление Пленума Верховного Суда РФ №5 от 25
апреля 1995 года «О некоторых вопросах применения судами
законодательства об ответственности за преступления против
собственности». //Бюллетень Верховного Суда Российской
Федерации. 1995.- №7.
123. Якубов А. С. Уголовно-правовые основы борьбы с
организованными формами преступной деятельности в Республики
Узбекистан // Маяк Востока, 1995.-№• 1-2.
124. Комментарий к уголовному кодексу Российской
Федерациии.-М.: ИНФРА М НОРМА, 1996.-320 с.
125. Панова Ю. Угон автомобилья или иного транспортного
средства без цели хищения. //Российская юстиция. 1999,- № 8.
126. Агыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за
служебные преступления. - Алматы, Жеті Жаргы, 1997.-304 с.
127. Тынков Д. Угон-не кража, кража-не угон //Милиция.
1994.- №10.
128. Алматы облысы эскери гарнизоны сотымен қарастырылған
қылмыстық іс. № 164. 2001 жыл.
129. Гусев О.Б., Завидов Б.Д., Коротков А.П., Слюсаренко М.И.
Преступления против собственности. — М.: Экзамен, 2001, 192 с.
130. Генкин Д.М. Право собственности в СССР. -М., 1961,
С.102; Советское гражданское право. Т. 1- Саратов.: Издательство
СГУ, 1991.
131. Панов Н.И. Квалификация насильственных преступлений.
— Харьков.-1986.
132. Куринов Б. Ответственность за угон автомототранс-
портных средств // Советская юстиция, 1983.-№ 6.
133. Гагарин И.Н. Некоторые вопросы ответственности за угон
автомототранспортных средств: Автореф.канд.дисс. М., 1986.-28 с.
134. Ляпунов Ю.И. Уголовная ответственность за действия,
приведшие к неосторожному причинению смерти // Советская
юстиция, 1973, №9.
135. Уголовный кодекс Республики Узбекистан (сизменениями
и дополнениями на 1 декабря 1998 года). Ташкент: "Адолат" 1998,
336 с.
136. Сақшы № 19 (3315), 9 мамыр 2002 ж.
137. Алматы облыстық сотының архиві. 2001 жыл.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 101 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 101 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың
дамуы
кезеңдері 15
2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының занды талдамасы ... .23
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объектісі мен заты 23
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объективтік жағы 37
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъектісі 51
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъекгивтік жағы 59
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің дәрежелеуші белгілері 68
Адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша автомобильді
немесе әзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену 71
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленуді бірнеше рет жасау 75
Ұйымдасқан топ жасаған не ірі зиян келтірген әрекеттер 77
Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолданумен не дәл сондай
күш қолданумен қорқыту арқылы жасалған көлік құралын айдап кету 81
ҚОРЫТЫНДЫ .88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...95
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 185 -
бабымен көзделген "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену" атты қылмыстық жауаптылық белгілеу нормасына жан-
жақты қылмыстық-құқықтық сипаттама беріліп, адамның осы қылмысты
жасағандығы үшін жауаптылығын дұрыс шешуге бағытталған ғылыми және
тәжірибелік мәселелер қарастырылған.
Сонымен қатар, аталған қылмыс құрамын дәрежелеудегі кездесетін бірқатар
олқылықтар мен пікірталастар бойынша тиімді ұсыныстарды қолданудың қажет
етілетіндігі дәлелденіп көрсетіледі.
Қазақстан Республикасында (1997-жылы) қабылданған жаңа Қылмыстық
кодексі қылмыстық құқықтың көптеген институттарын бірқатар өзгеріске
ұшыратты. Қылмыстық әрекеттерді белгілейтін Қылмыстық кодекстің Жалпы және
Ерекше бөлімдерінде көзделген баптарының кейбір белгілері қылмыс құрамын
құрауынан ажыратылды немесе жаңа қылмыс құрамдары белгілерімен
толықтырылды.
Қазақстанда қылмыстық заңның өзгерістерге үшырауы ерекше мән-жайлар
болып танылып, олардың арасында көлік құралдары жоғары қауіптілік көзі
ретінде табылуы, оларды пайдалануда көлік құралдарымен байланысты болған
қылмыстардың жаңа түрлерінің пайда болуы, сол сияқты, олармен байланысты
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу бойынша арнайы зерттеу
жүргізудің қажеттілігі айқындалады.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен өткен "Адамдар өздерін
қауіпсіздікте сезінуі тиіс" атты құқық қорғау органдарының республикалық
кеңесінде сөйлеген сөзінде: "Біз конституциялық деңгейде Қазақстанда адам,
оның өмірі, құқықтары мен еркіндіктері ең басты құндылық болып табылады деп
жарияладық. Сондықтан да заңға құлықты азаматтарды олардың құндылықтарын,
еркіндіктері мен заңды мүдделерін қорғау - сіздердің басыңқы міндеттеріңіз.
Мұны мен сіздерге ел Президенті ретінде, Конституцияның кепілі ретінде
айтып отырмын"- деп атап өтті [1].
Еліміздегі ішкі істер органдарының құқық қолдану қызметін жетілдіру мен
ұйымдастыру қазіргі кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-
құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиімділігін жетілдіру мен
арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің қылмыстылықпен күресуі немесе оны тойтаруына тиімді
мүмкіндіктер жасайды.
Қазіргі кезеңде адамның өмір-тұрмысындағы тығыз байланыстың бірі
-техниканы пайдалануы. Ғылым мен техниканың дамуындағы ең жарқын
көріністерінің бірі болып бүгінгі тавда автомобиль немесе өзге де көлік
құралдары танылады.
Міне, осы техникалық құралдармен байланысты болып отырған "автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену" (айдап
кету) сияқты әрекеттер үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
бойынша қылмыстық жауаптылық белгіленгендігі біздерге мөлім.
Ал, тікелей автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкетумен
байланысты болған қылмыстардың жалпы жасалу саны: 2004 жылы - 1334 (0,82
%), 2005 жылы - 798 (0,57%), 2006 жылы -948 (0,63 %), 2007 жылы 1165, (0,76
%), 2008 жылы 1399 (1,04 %), болып отыр [3].
Біздің өміріміздегі автомобиль немесе өзге де көлік құралдары деңгейінің
уақытқа сай қоғамдағы қарқынды өсуі жағдайындағы маңыздылығы, оған сөйкес
оның тиісті түрде қолдану талаптарының көтерілуі автомобильді немесе өзге
де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қолданылатын
қылмыстық жауаптылықтың күрделі мәселелерін шешудің ғылыми және тәжірибелік
қызығушылығын тудырып отыр.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексін қолдану барысында пайда болған
белгілі бір шеңбердегі кемшіліктерді жою көздерін тапқанмен де, жаңа
қылмыстық заң бірінші кезекте Қылмыстық кодекстің осы немесе басқа да
нормаларын қолдануда пікірталастыққа әкеп соқтыратын бірқатар қарама-
қайшылықтардан толық арыла қойған жоқ.
Демек, осы айтылғандарға байланысты жете тұрғыда зерттеуді қажет ететін
мәселенің бірі - ҚР ҚК 185-бабында белгіленген "Автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі" (айдап кету) үшін
қылмыстық жауаптылық болып отыр.
Аталған қылмыс түрімен күрес жүргізу, оның алдын алу немесе оған дұрыс
қылмыстық жауаптылық белгілеу міндетті болып табылады. Ал,
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарыы ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену, қолданыста жоғары қауіптіліктің көзі ретінде таныла отырып, меншік
пен көлік құралдарын занды (дұрыс) пайдалану ережелеріне қатер төндіре
отырып қоғам мүдделеріне қол сұғатын заңсыз әрекет болып танылады.
Дипломдық жұмысты жазу мақсаты болып автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылық
белгілеу мәселелері бойынша кездесетін сұрақтар мен кемшіліктерді толықтыру
және оны құқық қорғау органдары қызметкерлерінің тәжірибеде қолдану
тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау болып танылады.
Аталған мақсаттарды жүзеге асыруымыз үшін автор өзінің алдына мына
міндеттерді қояды:
1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеудегі заң атқарушылықтың
дамуы кезеңдерін белгілеп көрсетіп, бұл қылмыстың түсінігін бере отырып,
оған талдау жасау арқылы анықтама беру;
2. Аталған жауаптылықты көздеген қылмыс құрамына заңды
талдау жүргізіп, онымен ұқсас болып келетін басқа да қылмыс
түрлерінен өзара айырмашылықтарын даралап көрсету;
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудегі ауырлататын мән-жайлары
бойынша, қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін қажетті болған
белгілерін айқындап, олардың мазмұнын ашу;
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты
белгілеу нормасын жетілдіруге қатысты ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары:
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық жауалтылық туралы қылмыстық-құқықтық норманы
зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, қорғауға мына төмендегідей тұжырымдар
ұсынылады:
1. "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену" деп аталатын ҚР ҚК 185-бабының
атауы, "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-
таражға салу мақсатынсыз айдап әкету" деп өзгертілуі туралы
ұсыныс дайындалды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-таражға
салу мақсатынсыз айдап әкету - адамның өз бетімен бөтеннің
автомобилін немесе өзге де көлік құралын жеке басы пайдасы
үшін, өз меншігіне айналдыру ниетінсіз қозғалысқа келтіруі немесе
басып алуы деп танылады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралын айдап кетудің
затына түсінік беріліп, қылмыс затының түрлерін кеңейтілген түрде
қарастыруды және оларға анықтама берілуі туралы ұсыныс
жасалды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын тіркеуге алу,
сүйреу, итермелеу немесе басқа бір көлік құралына тиеп алу, айдап
әкетудің тәсілдері деп танылуы нақты анықталмағандықтан,
өздігінен қозғалысқа келтіруге жатпайтын, яғни істен шыққан
автомобиль немесе өзге де көлік құралдарын тіркеуге алу (сүйреу)
немесе итермелеу айдап кетуді емес, керісінше ұрлықтың белгісін
құрауы тиіс деп танылуы туралы ұсыныс жасалынды.
Қылмыс құрамы белгілерін талдау жасау негізінде, аталған
қылмыстың басқа да өзара ұқсас қылмыстардан айырмашылығы
нақтыланып, оларға қатысты қорытындылар мен ұсыныстар
жасалды.
ҚР ҚК 185-бабы, 2-ші бөлігі бойынша "қоймаға заңсыз
кірумен жасалынған" автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену деп табылған
дәрежелеуші белгісімен толықтырып, өзгеріс енгізу керектігі туралы
ұсыныс дайындалды.
1 АВТОМОБИЛЬДІ НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ
ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ МЕН СИПАТТАМАСЫ
1.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленуі (айдап кету) үшін жауаптылықты реттейтін қылмыстық-құқықтық
норманың мазмұнына құқықтық сипаттама беру, аталған қылмыс құрамының
түсінігі мен белгілерін, оның қол сұғушылық объектісін, ұқсас қылмыс
құрамдарынан ажырата білуімізге немесе дұрыс дәрежелуімізге зор мүмкіндік
береді.
Автомобиль немесе өзге де көлік құралы, тез дамыған пайдалы қарым-
қатынастың қажетті түрі ретіндегі еліміздегі көлік құралы жүйесінің бірі
болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына
көлік құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесін құрады. Ұзақ уақыт
аралығында осы қылмыс құрамына қатысты, оның түсінігі мен белгілерін
анықтауда заң ғалымдары тарапынан әр түрлі анықтамалар берілген болатын.
Алғаш рет көлік құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ КСР 1960 жылғы
1-қаңтарда күшіне енген қылмыстық заңының 221 -бабында орын алып, онымен
"автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын ез бетімен
ұрлау мақсатынсыз мініп кетуі" туралы айтылды. Көлік құралдарын айдап кету
жайлы сол кезеңде Қазақ КСР қылмыстық кодексіндегі "Көліктегі қылмыстар"
атты ХІ-тарауынан табылды.
Осыған байланысты, көлік құралын айдап кетуді белгілеген қылмыс құрамы
қазіргі кезенде белгіленгендей "бөтеннің меншігіне емес, керісінше көлік
құралының қозғалысқа келтірілуі немесе қолданылуы аумағындағы қалыпты
қызметі мен тәртібіне қол сұғылады" деп, көліктегі қылмыстардың қатарына
жатқызылған болатын.
Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексінде көлік құралдарына автомобильдердің
барлық түрлері, тракторлар және өздігінен жүретін өзге машиналар,
трамвайлар мен троллейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық
транспорт құралдары жатады деп белгіленген [4]. Айдап кету, өз алдына жеке
түсінік ретінде алғаш рет Ресей ҚК 212(1) бабында "Автомототранспорт
құралдарын айдап кету", деп танылып, -"көлік құралдарын басып алу және оны
мініп кетуі, яғни екі белсенді әрекет жасалуының қажет болуы"- деп
түсіндірілді [5.Б.2].
Бұл мәселеге қатысты көлік құралын айдап кетуді белгілейтін норма, әрине
өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебі, біздерге белгілі болғандай бұл
айтылып отырған түсініктер, қылмыстық жауаптылыққа тарту мен жаза
тағайындау барысындағы индивидуализация жене дифференциация қағидаларының
сақталуында өз орнынан көріне алмады.
Көптеген жылдар арасында заңгерлер арасында көлік құралын айдап кету мен
оның қол сұғатын объектісін нақты анықтау туралы әр түрлі түсініктер мен
пікірталастары орын алды. Сол кезеңде нақты бір қалыптасқан көзқарастардың,
яғни көлік құралдары болып қандай құралдар табыла алатындығы, сонымен қатар
ең алдымен заңмен қорғалынатын қандай қарым-қатынастың бұзылатындығы туралы
бір тектес пікірлер де болмады.
Мәселен, осы норма Ресей ҚК 212(1) бабы "Қоғамның қауіпсіздігі мен
қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар" атты
тарауында орын алды. Сонымен қатар заң атқарушы: "Көлік құралын айдап кету
ең алдымен қоғамның қауіпсіздігіне, көлік құралдарын қауіпсіз пайдалану
ережелеріне қол сұғады",- деп көрсетті. Кейбір авторлар мұнымен келісе
отырып осы әрекеттің тікелей объектісі болып механикалық көлік құралдарының
қауіпсіз қозғалысы, ал қосымшасы ретінде социалистік немесе жеке меншік
болып танылады деп санаған болатын [6.Б.138-139].
Тәжірибе көрсеткендей, көптеген жағдайларда көлік құралын айдап кетуде
әр түрлі жол жүру ережелерінің бұзылуымен ұштасып, яғни оның нәтижесінде
пайда болатын жол көлік оқиғасы, адамның қаза болуымен байланысты болып
жатады. Ал, Қазақ КСР-нің заң атқарушылығымен бұл қылмыс құрамы
"транспорттық қылмыстар" атты тарауында орын алуының себебі болып оның
тікелей автомобиль немесе өзге де көлік құралдарымен жасалынған
қылмыстармен байланысуы арқылы, яғни осындай қоғамға қауіпті қол
сұғушылықтардың болуымен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы 1997 жылы 16-шілдедегі қабылдаған қылмыстық
заңының (Қылмыстық кодекс) жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырауымен байланысты
аталған норманы қолданудағы ғылыми пікірталастық кейіннен өз жаңа жолын
тапты. Негізгі сұрақтардың бірі болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол
сұғылатындығы немесе оның бұзылатындығын анықтау туралы мәселе болды.
"Көлік құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз көлігін пайдалануына
немесе иелік етуіне не осы мүдделерін жүзеге асыруы құқығына қол сұғылады
және негізгі зиян меншік қатынастарына келтіріледі", - деген ұғымды
бірқатар заңгерлердің кең шеңбері қолдап, оны нақтылай түсті. Сонымен
қатар, көлікті айдап кеткен кінәлі адам меншік құқығы мен бөтеннің мүлкін
заңсыз пайдаланғандығын сезінеді. Көлік құралына қатысты қылмысқа деген (ең
алдымен құнды мүлік ретінде), яғни айдап кетудің негізгі объектісін
анықтаудағы ғалым-заңгерлердің бага беруі өз алдына дұрыс болып танылды.
Сонымен, еліміздің қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты қылмыстарды
"меншікке қарсы қылмыстар" тобына жатқыза отырып, оған қатысты шешімді
түрде нақты нүкте қойды. Сөйтіп, заң шығарушылық арқылы, осы аталған
қылмыстық-құқықтық меншік қатынастары, көлік құралдарын иелік ету құқығы,
меншік иесінің көлікті пайдалану мен өкімдік етуін қорғау мүдделері өз
қажеттілігін тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында мұндай қылмыстардың түрі ретінде
табылған, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иелену (айдап кету) Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен
белгіленді.
Айтылған қылмыстық заңды қабылдағанға дейін көлік құралдарын айдап кету
көліктегі қылмыстар тобында өзгерместен қалып қойған болатын, бірақ бұл қол
сұғушылық шын мәнінде езінің конструкциялық құрылысының талдалуынан
бөтеннің меншігіне қарсы қылмыс болып табылады. Мысалы, көлік құралын айдап
кетуде кінәлінің әрекетін қосымша баппен дәрежелеуді қажет деп табылмады,
яғни меншік құқығына байланысты қатынастар жеткіліксіз түрде ескерілінді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің ез құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы танылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беруге, иелігінен шығаруға, пайдалану және оған билік ету жөніндегі оз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруте немесе оған басқа да
әдістермен өзгеше түрде билік етуге құқылы (ҚР АК 188-бабы 3-тармағы).
Осыған байланысты меншік иелерінің занды құқықтары азаматтық құқықтық
нормамен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы
қиянат жасалғанда, қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы қылмыстық заңы 1997 жылы еліміздің
конституциялық талаптарын орындай отырып барлық меншік нысандары мен
кәсіпкерліктің тең қорғалуына басты назар аударып, адам меншігіне қарсы қол
сұғатын қылмыстардың түрлерін нақтылай түсті. Қылмыстық заңмен, қол
сұғушылық кезіндегі қылмыс затының бірі ретінде бөтеннің мүлкін тани
отырып, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иеленуде, ең
алдымен меншік құқығы бұзылатындығы анықталынды.
Мысалы, меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің меншік иесіне немесе
өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып немесе зиян келтіру қаупін тудырумен
байланысты Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалынатын іс-
әрекетті немесе әрекетсіздіктерді түсінеміз.
Қылмыстық құқық теориясында, мүлікті заңсыз иеленудің екі түріне қатысты
яғни, біріншіден - бөтеннің қозғалысқа түспейтін мүлкін (заттары);
екіншіден - бөтеннің қозғалысқа түсе алатын мүлкін заңсыз иелену орын
алатындығын айтуымызға болады.
Өз бетімен бөтеннің қозғалысқа түспейтін мүлкін иеленіп алуға жер
учаскесі, тұрғын үй т.б. жатады.
Өз бетімен бөтеннің қозғалысқа түсетін мүлкін иеленіп алудың тағы бірі
болып, біз қарастырып отырған дәстүрлі түрде көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленіп алуы болып танылады.
Меншік иесінде өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік жасау құқығы
болады. Меншікке қарсы қылмыстар туралы тараудағы заң нормаларымен
қорғалатын объект ретіндегі меншіктер қатынасының мәнін осы құқықтар
құрайды.
Иелену құқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иеленуді заңмен қамтамасыз
етілген мүмкіндік арқылы жүзеге асыру.
Пайдалану құқығы дегеніміз — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алу және одан пайда көру мүмкіндіктерін заңмен қамтамасыз етілуі.
Билік ету құқығы дегеніміз - мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі (ҚР АК-нің 188 бабының 2-тармағы).
Меншік иесі, өзінің көлігін бөтен бір адамның айдап әкетуі салдарынан
зиян шегеді, яғни көлік иесі белгілі бір уақыт аралығында өз көлігін
пайдалану немесе билік ету мүмкіндігінен айырылады. Демек, бірінші кезекте
көлік иесінің меншік құқығына қол сұғылса, екіншіден, ол міндетті болуы да
емес, бірақ жол қозғалысы қауіпсіздігіне зардап келтірілуі мүмкін.
Сондықтан аталған қылмыс түрін меншікке қарсы бағытталған және оған сәйкес
жазалау түрін айқындау дұрыс болып табылады [7.Б.24].
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар,
мүлікті алумен байланысты ұрлау деп аталатын қылмыстарға және ұрлаумен
байланысты емес қылмыстарға бөлуімізге болады. Осыған байланысты пайда табу
мақсатындағы, бірақ ұрлаумен байланысты емес қылмыстардың біріне осы
аталған қылмыс құрамы жатқызылады.
Мысалы, белгілі бір мөлшерде меншік иесінің көлігіне деген
амортизациялық сипатта залал келтіріледі. Кейбір жағдайда зардап көлігін
пайдалануымен байланысты болған, күтілген табысты алуына кедергі
келтіруімен де сипатталынады. Сонымен қатар, көлікті уақытша пайдалануы
үшін айдап кетуші адам, көбінесе оның бұзылуына немесе зардап келтірілуіне
жол беретін ұқыпты немесе дұрыс пайдалануына назар аудармайды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (айдап кету) сұрақтары күрделі сипатқа ие және қылмыстық құқық
теориясында біртекті талданбаған. Бірқатар авторлар айдап кетуді өз еркімен
көлік құралдарын басып алу және оны мініп жүру деп түсіндіреді [8.Б.86].
Кейбір авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркімен көлік құралдарын басып алу
және оны тұрған орнынан белгілі бір қашықтықта қозғалысқа келтіруі деп
таниды [9.Б.137]. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына қатысты айтылған
анықтамалар да бар, олар: автокөлік құралдарын заңсыз иелену жене оны
жүргізуі [10.Б.250]; көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамның көлік құралының
кабинасына заңсыз енуі жене оны тұрған орнынан алып кетуі [11.Б.265]; өз
еркімен көлік құралдарын заңсыз иеленуі (басып алуы) [12.Б.444].
Адамның көлік құралын өз бетімен және де заңсыз жасаған әрекетін
біртектес "айдап әкету" деген түсінікпен қамти отырып, заң шығарушы дұрыс
анықтама берген [13.Б.31]; себебі айдап кетудің өзі қылмыскердің өз
мақсатын жүзеге асыру ниетімен байланысқан, яғни өз бетімен заңсыз түрде
меншік иесінің ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетін айқындайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда,
анағұрлым дұрыс анықтама болып, бөтеннің көлік құралын заңсыз түрде уақытша
пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтіруі танылатын сияқты.
Осы қылмыс құрамы бойынша біздер уақытша пайдалану деген анықтаманы
айтатын болсақ, талан-таражға салу белгілері бұл қылмыс құрамымен
қамтылмауы деп түсінуіміз қажет. Талан-таражға салудың түсінігі
көптеген ғалым заңгерлер тарапынан талданып өңделген. Мысалы, белгілі
заңгер Пионтковский A. A. айтылған қоғамға қауіпті әрекетті мемлекеттік
немесе қоғамдық мүлікті кінелінің өз пайдасына қасақана айландырып алуы деп
анықтаған [14.Б.367-368].
Мұнымен бірге, заңгер Шаргородский М.Д. талан-таражға салудың түсінігін,
ұрлық, тонау, қарақшылық, қосып алу, ысырап ету, өзінің қызмет бабын теріс
пайдалануы мен алаяқтық жолдармен мемлекеттік немесе қоғамдық меншікті
заңсыз қайтарымсыз пайдақорлық мақсатта заңсыз түрде өзінің меншігі ретінде
алып қоюы немесе сол мақсатта үшінші бір адамға беруі деп түсіндіреді
[15.Б.350].
Аталған қылмыс құрамы бойынша автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын заңсыз иеленуінде ұрлау мақсатының орын алмауы талан-таражға
салудың белгілерін қамтымайды. Сондықтан да, бұл қылмыстың түрі талан-
таражға салудың белгілерінсіз, бірақ пайдақорлық сипаттағы қогамға қауіпті
әрекеттің түрі болып танылады.
Пайдақорлыққа (егер осы қылмыс түріне қатысты айтатын болсақ) кінәлі
адамның өз жеке басы пайдасы үшін (керек етуі) заңсыз түрде автомобильді
немесе өзге де көлік құралдары арқылы белгілі бір орынға жетіп қалуы,
өзінің қызығушылық қажеттілігін орындауы (мысалы, белгілі бір көлікті
жүргізгісі келуі, ынтызар болуы), қылмыс жасаған орынынан бой тасалау
немесе қашып құтылуы, жүктерін жеткізіп алуы т.б. әрекеттері де жатады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленуді, ұрлықтан (тонаудан) нақты айыра білуіміз қажет, себебі, бұл
қылмыстарда ұқсас мән-жайлар мен қылмыскерлердің әрекеттері, сонымен қатар
бір тектес қылмыс объектісі мен заты орын алады.
Мысалы, осыған орай Ресей Федерациясы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы
24-сәуірдегі №5 "Соттардың мешікке қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты
қолданудың мәселелері туралы" қаулысында, "Көлік құралын айдап кетудің
ұрлықтан айырмашылығы болып пайдакүнемдік мақсатта ботен мүлікті осы
мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне, айыптының немесе басқа
адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз немесе айналдыру мақсатында емес,
уақытша алып қоюы ниетімен танылады",- деп түсіндірілген [16].
Өз бетімен заңсыз иеленіп алуды білдіретін бір текті түсінік "айдап
кету" кінәлі адамның өз мақсатында көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
пайдалануын білдіреді.
"Заңсыз иелену" деп - меншік иесінің еркінен тыс заңсыз, құқыққа қайшы
оның көлігін өз бетімен ұрлау мақсатынсыз оз пайдасы үшін иелік орнатуын
түсінеміз.
"Айдап кету" — көлік құралын заңсыз пайдалану, яғни алып кетуі. Егер
тікелей айтсақ, ол меншік құқығының жүзеге асырылуын білдірмейді, керісінше
көлікті қолдану, қозғалысқа келтіруді сипаттайды. Сонымен қатар, айдап кету
— меншік құқығына және қосымша түрде адамның денсаулығына да нұқсан
келтіруі мүмкін. Аталған аумақ нормативті түрде реттелінген және олармен
бірге:
а) субъектілер (меншік иелерін);
б) автомобиль немесе өзге де көлік құралдары;
в) қозғалыс ережелері (пайдалану немесе қозғалысқа келтірудегі
ережелері) қамтылады.
Көлік құралын "заңды пайдалану" - қылмыс құрамын құрауды жоққа шығаратын
алғашқы шарттарының бірі. Заңды түрде пайдалану көлік құралын иелік ету мен
жол жүру талаптары ережелеріне сәйкес орындалуымен бағаланады.
"Айдап кетудің" анықтамасын айтуда қосымша түрде көлік құралын заңсыз
иелену деген түсінікті көрсетудің қажеттілігі жоқ болып көрінетін сияқты.
"Бөтеннің" — деген ұғымды білдіретін сөйлем толық түрде "заңсыз" атты
ұғымның шеңберінде-ақ қамтылып отыр.
Осыған байланысты, "айдап кету" дегеніміз - автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын өз меншігіне қосып алу мақсатынсыз көлікті орнынан
қозғалысқа келтіре отырып басқа орынға жылжытуы, яғни уақытша пайдалануы
деп түсіндіріледі.
Көлік құралын айдап кетудегі ұрлау мақсатының болмауы нақты осы қылмыс
құрамының нақты белгілерін ашып көрсетеді. Сондықтан да, "ұрлау
мақсатынсыз" деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының міндетті белгісі
ретінде көрініп, оны ұрлықтан айырып алуымызға мүмкіндік береді. Адамның
ойында ұрлау мақсатының болмауы, яғни (ҚР ҚК 185-бабына қатысты)
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын уақытша өз пайдасына жаратуы,
бірақ жеке меншігіне айналдырып алуы емес.
Ал, ұрлықтың түсінігіне келетін болсақ, ҚР ҚК 175-бабының 1-ескертуінде
белгіленгендей, пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік
иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып, айыптының немесе
басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе)
айналдыру танылады деп көзделген.
Ал, осы аталған қылмыс құрамына қатысты берілген "ұрлау мақсатынсыз"
деген ұғым тар шеңберде көрініп отырған сияқты. Біздердің ойымызша, ұрлау
мақсатынсыз деген сөйлемнің орнына "талан-таражға салу мақсатынсыз" деген
сөзбен ауыстырылуы анағұрлым нақтырақ болып келетін сияқты. Себебі талан-
таражға салу мақсатының болмауы деген ұғым, айтылған
қылмыс құрамына қатысты тереңірек, яғни кең тұрғыда мазмұнын ашып
көрсететін сияқты.
Қандай да болмасын қылмыстың мәні, қылмыстық заңмен қорғалынатын
қоғамның қалыпты өмір сүруіне қатысты қоғамға қауіпті қол сұғушылығымен
анықталынады. Демек, қоғамға қауіптілік пен заңға қайшылық әрекеттер,
адамның әрекетінде қылмыстық жауаптылығының бар немесе жоқ екендігін
анықтауға мүмкіндік беретін қажетті шарттары болып танылады.
Жалпы қылмыстық құқық теориясында қоғамдық қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік және жазалылық сияқты қылмыстың белгілері орын алған. Сонымен
қатар, әрбір қылмыс құрамдары сияқты, автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену жасалуына қарай өзіне тән арнайы
белгілерге ие.
Айта кеткен жөн, құқыққа қайшылық әрекеттің белгілері қоғамға қауіптілік
белгілеріне қатысты анықтаушы болып танылуы қажет [17.Б.27] дегендей,
біздерге белгілі рим құқығындағы анықтамада "Заңдағы көрсетілмеген қылмыс,
қылмыс болып саналмайды" деп айтылып, сол сияқты оның мазмұнын ашатын ұғым
ҚР ҚК 9-бабында да өзінің орнын тапқан.
Аталған қылмыстың бірінші белгісі болып оның "қоғамдық қауіптілігі"
белгісі табылады. Қандай да болмасын қылмыстардың қоғамға қауіптілік
белгісі қылмыскердің жеке басының қоғамға қауіптілік дәрежесімен, сонымен
қатар сол қылмысты әрекеттің де қоғамға қауіптілігі сипатымен де
анықталады. Осындай қылмысты жасаудың нәтижесінде, біріншіден - көлік иесі
меншігінен уақытша болса да пайдалану құқығынан айырылады. Екіншіден - көп
жағдайларда көлік құралдарына зиян келтіріледі, себебі айдап кетуші көлік
өзінікі болып танылмауы себептерінен оған ұқыпты қарамайды. Үшіншіден —
көлік құралдары жоғары қауіптілік көздері ретінде саналады, себебі оларды
қозғалысқа келтіру сәтінде айдап кетушілердің көбі жол жүру ережелерін
сақтамайды, басқа бір көлік құралын соққандар немесе адамды басып кетуі
т.б. мән-жайлары танылады. Міне мұндай белгілердің барлығы аталған қылмыс
құрамының қауіптілігін дәлелдейді.
Біздер нақтырақ кінәлінің жеке басының қоғамға қауіптілігін сипаттайтын
белгілерді осы жұмыстағы екінші бөлімде орналасқан қылмыстың субъектісі
сұрақтарын талдау барысында қарастырамыз.
Барлық қылмыстарға тән екінші белгі болып, соның ішінде автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің "құқыққа
қайшылығы" табылады. Аталған жағдайда қылмыстық заңмен көлік құралдарын
заңсыз иеленудің жасалуының өзінде-ақ, қылмыстық-іс әрекетті
жоятын мән жайларды анықтаған. Басқа жағдайларда көлік құралын айдап
кеткендігі үшін жалпы негіздерде қылмыстық жауаптылық пайда болады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық-құқықтық тиым салынған. Демек, мұндай әрекеттер
құқыққа қайшы болып танылады. Бірақ, автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, қылмыстық іс-әрекетті жоятын
мән жайларда жасалынса, қылмыс болып танылмауы немесе қылмыстық жауаптылық
көзделінбеуі тиіс. Мысалы, аса қажеттілік кезінде көлік құралын айдап кету
(ҚР ҚК 34-бабы, егер де аса қажеттіліктің шегінен шығушылық белгілері орын
алмаса), орынды тәуекел ету ретінде (ҚР ҚК 35-бабы, қоғамға пайдалы
мақсатта (адамдардың денсаулығы немесе өмірін құтқару, мемлекеттің қорғану
қабілеттілігін арттыруда және т.б.) жасалынуы.
Орынды тәуекел қорқытумен немесе күш қолданумен байланысты болса,
негізсіз болып танылады. Бірақ та орынды тәуекел әрқашанда қауіптің
төнуімен де байланысты болмайды. Сол сияқты, автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын иелік ету қылмыскерді ұстау барысында немесе ауыр науқасқа
көмек көрсету үшін пайдаланылса, онда бұл әрекет қылмыс деп саналмайды
[18.Б.172].
Көлік құралын иеленуге әрбір адамның құқығы бар. Бірақ та, ол занды
болып танылуы үшін адамның заңмен белгіленген жасқа толуы мен арнайы көлік
құралын жүргізу мен пайдалануына арнайы құқығының болуы қажет етіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 25-қарашадағы №1650
Қаулысымен 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген Қазақстан Республикасы
"Жол Қозғалысы Ережелері" бойынша арнайы экзаменнің тапсырылуы нәтижесінде,
арнайы жүргізуші куәлігі мен сол көлік құралының иегері немесе оны
пайдалануға арнайы құқығының болуы заңсыздықты жоққа шығарады.
Меншік иесінің еркінен тыс көлік құралын иелену заңсыз болып таныла
отырып, құқыққа қайшылықты тудырады.
Келесі, барлық қылмыстарға тән және автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі пайда болатын негізгі
белгілерінің бірі болып "кінәлілік" белгісі табылады. Қылмыстық құқықтың ең
маңызды қағидаларының бірі - қылмыстық жазаға және жауаптылыққа тек қана
қылмыс істегені үшін кінәлі адам ғана тартылатындығы.
Қылмысы үшін кінәлілік қасақаналық және абайсыздықтағы нысанмен
сипатталынады. Адамның қылмысты әрекеті үшін кінәлілігі тек қана оның
қылмыстық заңмен белгіленген жасқа толғандығы мен ақыл-eci дұрыс
адамның болуымен ғана анықталынады.
Кезекті тағы бір маңызды болып танылатын, автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуіндегі қылмыстың белгісі
болып "қылмыстық жазаланушылығы" табылады. Өйткені, заңмен анықталынғандай
қылмыс дегеннің өзі, жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) болып табылады [19.Б.5]. Нақты қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатып, оған қоғамдық әсер етуші шараларды қолданғанның өзінде,
оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан шығып қалмайтындығы белгілі.
Жоғарыда аталған барлық қылмыс құрамдарына қатысты, атап айтқанда,
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыс
белгілерінің ашып көрсетілуі оны басқа да қылмыстардан немесе құқық
бұзушылықтан ажыратып алуымызға мүмкіндік береді.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (ҚР ҚК 185-бабы 1-бөлігі) орташа ауырлықтағы қылмыстар санаттарына
жатқызылады. ҚР ҚК 10-бабы 3-бөлігімен сәйкес, жасалғаны үшін осы Кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген абайсызда
жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп танылады.
Ал, аталған осы қылмыс құрамының 2-4 бөліктері ауыр қылмыстар
санаттарына қосылып, ҚР ҚК 10-бабы 4-бөлігімен сәйкес, жасалғаны үшін осы
Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заң шығарушылығы тек әділдік
қағидаларын сақтаумен ғана емес, сонымен қатар кінәлі адамды қасақана
кішігірім ауырлықтағы және орташа ауыр қылмыстар жасағандығы үшін қылмыстық
жазадан босату шарттарын ғана қарастырып қоймайды, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылықтан да босатуды қарастырады. Мысалы, шын өкінуіне байланысты (ҚР
ҚК 65-бабы), жәбірленушінің татуласуына байланысты (ҚР ҚК 67-бабы),
жағдайдың өзгеруіне байланысты (ҚР ҚК 68-бабы), ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты (ҚР ҚК 69-бабы), рақымшылық немесе кешірім ету актісінің
негізінде (ҚР ҚК 76-бабы) қылмыстық жауаптылықтан босату.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иеленумен бірге
онымен байланысқан басқа да қылмыстар орын алады. Олар:
автомобильдің немесе өзге де көлік құралының салонында
табылған заттарды немесе оның тетіктері мен агрегаттарын,
двигателін ұрлау;
көліктің арнайы немесе оның двигательіндегі номерін, оны
жүргізуге арналған тиісті құжаттарын қолдан жасау (өзгерту);
ұрланған немесе айдап кетілген көлік құралдары ретінде
алаяқтықтық арқылы қамсыздандыру алу.
Әлбетте, бұл аталған белгілер көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің белгілеріне ұқсас болғанымен де, бұл қылмыс құрамының белгілерін
құрай алмайды.
Барлық елдердің қылмыстық заңдарындағы белгіленген көлік құралдарын
айдап кетуге қатысты анықтамаларды салыстырсақ, біздер үшін осы қылмыс
құрамы меншікке қарсы қылмыстардың құрамалы бөлігі ретінде қарастырылып,
сонымен қатар осыған байланысты маңызды мән-жайлар ретіндегі, меншікке
қарсы қылмыстар жүйесіндегі осы нормамен қорғалынатын белгілі бір шектегі
әлеуметтік құндылықтары анықталынады.
Біздің көзқарасымызша, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуді талдаудағы оның аталған белгілері мен
критерийлері осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды.
Нақты мән-жайлардағы әрекетті (әрекетсіздікті) қылмыс немесе қылмыс емес
деп тануымыз үшін, оның жасалу жағдайлары мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесін, сонымен қатар, оның қылмыс құрамын құрайтын заңды белгілерінің
мазмұнын жан-жақты оқып білуіміз арқылы анықтауымыз мүмкін болып
танылатындығы біздерге белгілі болуы тиіс [20.Б.17].
Жоғарыда айтылғандарға орай біздер, "автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену" - деген ұғымды былайша
түсінуімізге болатын сияқты: Меншік құқығына сәйкес өзінікі болып
танылмайтын және құқыққа сай билік (иелік) етуіне немесе қызмет бабы
бойынша өзі пайдалануына бекітілмеген көлікті талан-таражға салу
мақсатынсыз пайдалануы.
Осыған айтылғанға байланысты автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің ұғымын тікелей талдау
барысында біздер мынадай нақты қорытындыға келе аламыз:
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-таражға салу
мақсатынсыз айдап кетуі болып - адамның өз бетімен бөтеннің көлік құралын
жеке бас пайдасы үшін, өз меншігіне айналдыру ниетінсіз қозғалысқа келтіруі
немесе басып алуы танылады.
1.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың дамуы
кезендері
Қандай да болмасын мемлекеттің қылмыстық құқығы өздеріне тән сипаттағы
ерекшеліктерге ие екендігі біздерге бұрыннан белгілі. Әрбір қылмыс құрамы
өздігінше даму сипатына ие.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленуге қатысты қылмыс құрамының қылмыстық жауаптылық белгілерін
анықтаудың даму кезендері аса терең емес. Өйткені оның қысқаша кезең
аралығындағы ерекше мәнділікке ие екендігіне біздердің дерлік көзіміз жетіп
отыр, себебі, автомобильдің біздің елімізге келуінің өзіне (пайдалана
бастауы) ұзақ уақыт бола қойған жоқ. Бүгінгі танда ғылыми-техникалық
прогрестің жарқын дамуы жетістіктерінің бірі болып автомобиль танылады
[21].
Автомобиль немесе өзге де көлік құралдары қоғамдық қарым-қатынасқа
қажетті ерекше техникалық бөліктерінің бірі болып танылады. Егерде, біздің
елімізге қатысты айтатын болсақ, көлік құралдары өзінің пайда бола бастаған
кезеңінен бастап қылмыстылықпен тікелей байланысқа түсіп отырғандығы бізге
мәлім.
Жалпы, Ресейдегі болған қазан төңкерісіне дейін Қазақстан өңірінде,
механикалық көлік құралы болмағандықтан жолсыздықтың өңірі болып танылды.
Көп тараған көліктің түрлері ретінде ат-арба немесе теңдеп жүк артылатын
жануарлар танылды. Автопарк 1910 жылдары шет елдерде өндірілген 20
автомобиль және 12 мотоциклды құрады, ал республикамыздың кейбір
өңірлерінде автомобиль туралы түсінікті тіптен жүрт білмеді [22.Б.348].
Ресейде сол кезенде көлік құралдарының дамуы бәсеңдеу болды. Ал
автомобильдер саны бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде 8800 дананы
құраған [23.Б.272]. Республика бойынша 1920 жылы 4 мотоцикл, 2 автомобиль
ғана болды [24.Б.27]. Жалпы автомобиль түрлері елімізде біртіндеп
шаруашылықта қолданыла бастады да және оларды тиімді пайдалану барысында
олардың қозғалысын реттеу үшін қатаң ережелер қолданудың қажеттілігі
туындады.
Арнайы көлік құралдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
алғашқы заңи акт болып РСФСР-дің "Москва қаласы және оның маңайындағы
автокөлік қозғалысы туралы (ереже)"10 маусымдағы 1920 жылғы Халық
Комиссариаты Кеңесі (ХКК) Декреті табылды [25].
Ресейдің криминалдық қолжазбаларына жүгінсек, көлік құралы
жүргізушілеріне қарақшылық шабуыл жасау әрекеттері, XIX-ғасырдың
аяқ шенінде, ат-арба көліктерімен қатар 24 кмсағ. жылдамдықпен қозғалатын
автомобильдер пайда бола бастаған кезде орын алған.
Қазақстанның жерінде көлік құралдарының қозғалысы қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған және де үлкен роль атқарған, Қазақ КСР (ХКК)
1923 жылы 15-сәуірде қабылдаған (Қазақ КСР ХКК 1922 жылы 14-маусымда
қабылдаған қаулысына өзгертулер мен қосымшалар енгізуі туралы) "Жүк немесе
жеңіл автокөлік құралдарының және мотоциклдың Қазақ КСР аумағындағы
қозғалыс тәртібі туралы" қаулысы табылды [26].
Зерттеупіілердің мәлімдеуі бойынша, алдыңғы Кеңес Одағының қылмыстық
кодексі қабылданғанға дейін, осыған ұқсас әрекеттер бір жағдайларда
бұзақылық, кейбір жағдайларда мүлікті жою немесе бүлдіру, өзінше билік ету
ерекеттері сияқты әрекеттермен дәрежеленді. Сонымен қатар олар әкімшілік
тәртіппен де қудаланған. Мысалы, елімізде 1930 жылдары көлік құралдарын
ұрлау немесе тонау әрекеттері аса көп кездесе қойған жоқ болатын.
Еліміздің 1960 жылдардағы халық шаруашылығының дамуы, белгілі бір
мөлшерде көлік құралдарының мәні мен алатын орнын көтермелейтін мән-
жайларға әкеп соқтырды. Өйткені көлік құралдарына деген сұраныс күннен-
күнге арта түсті. Осыған байланысты осы жылдары көлік құралдары санының
көбейюіне қатысты автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену сияқты қылмысты әрекеттер, дөл осылайша аталмаса
да халықтар арасында біртіндеп тарай бастады. Олардың арасындағы қатынасты
реттеу қажеттілігі одақтас республикалармен 1959-1960 жылдары
автотранспорттық қылмыстар туралы заң атқарушылықты дамытумен байланысты
болды [27.Б.7].
Жоғарыда айтылғандай, бұған дейін осындай қылмыс құрамына байланысты
қылмыстық жауаптылықты белгілейтін нақты қылмыстық-құқықтық нормалар бола
қойған жоқ.
Көлік құралдарын айдап кетуі үшін қылмыстық жауаптылық қылмыстық
кодексте нақты орын алмағандықтан, сол кезеңдегі қолданылған 19-желтоқсан
1956 жылғы РСФСР Жоғары Кеңесі Указымен ұсақ бұзақылық ретінде танылып,
жауаптылық көзделген [28.Б.96].
Кінәлі адамға көлікті айдап кеткендігі үшін қолданылған әкімшілік мәжбүр
ету шаралары осы қылмысты әрекеттің қауіптілігімен анық сәйкес бола алмады
да қылмысты жалпы және арнайы ескертудегі міндеттерін шешпеді. Сондықтан да
тәжірибе осы міндеттердің жолдарын шешу амалдарын қарастыра бастады.
Қылмыстық заңдағы автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену туралы қылмыстық жауаптылықты реттейтін арнайы
норманың орын алмауы, осындай қылмыстық қол сұғушылық түрлерімен күрес
жүргізуде және қауіпті қылмыстардың бірі көліктерді ұрлау сияқты
қылмыстарға да кері әсерін тигізді. Мұның өзі сол кезеңдердегі, яғни алдын-
ала тергеу немесе анықтау органдарының көлік құралдарының немесе
мотоциклдың жоғалуы туралы арыз алғандарынан кейін оларға қатысты нақты
дөлелдемелер алғандарынша, қылмыстық істі қозғамауға тырысқан. Демек мұндай
шешімдер өз алдына дұрыс болып таныла алмағандығымен көрінеді.
Мысалы, 27-қазан 1960 жылы Ресейдің Қылмыстық кодексімен
автомототранспортпен байланысты болған алғашқы да үш (211, 212 және 213-
баптарымен белгіленген) қылмыс құрамы орын алды. Олардың барлығы қылмыстық
жауаптылықпен қатар материалды зардаптың келтірілуімен ғана байланысты
болды.
Қазақ КСР 1960-жылғы 1-қаңтарда заң күшіне енген Қылмыстық заңының
арнайы 221-бабында көзделген, "автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа
қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз мініп кеткендігі үшін"
қылмыстық жауаптылықты коздеу нормасы алғашқы рет орын алды.
Бұл қылмысты әрекеттер үшін жазалау ретінде - бір жылға дейінгі мерзімге
түзеу жұмыстарына жазалауды не болмаса ықпал ету шараларының қолданылуы
белгіленген болатын. Осы белгіленген баптың өзіне тән ерекшелігі - нақты
қылмыс құрамының атауында "мотоцикл" деген түсініктің тікелей айтылуында.
Ал, қазіргі кезеңце еліміздегі қылмыстық заңмен белгіленген аталған бап
бойынша "мотоцикл" деген ұғым "өзге де көлік құралдары" қатарына
жатқызылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 3-шілде 1965 жылғы "Қылмыстық кодекске
өзгертулер енгізу туралы" Указымен, ҚК 221 (і)-бабын "автомототранспорт
құралдары мен өзге де өздігінен жүретін машиналарды ұрлау мақсатынсыз айдап
кету" деп толықтырды [29].
Осы аталған норма "Қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке және
халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар атты" РСФСР-дің ҚК 10-тарауындағы 212-
1 бабымен белгіленді. Бұл көлік құралын айдап кетуді коздеген қылмыс
құрамының диспозициясында, айтылған норманы қолдануда теріске бұрмалайтын
"айдап кетудің" түсінігі нақты орын алмаған болатын.
Кейіннен, зандылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен қатар
және де көлік құралдарын қолдану менділігінің арта түсуімен байланысты, осы
аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі өзгерістерге
үшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1966 жылғы 3-қаңтардағы
Указының редакциясы бойынша аталған бап "Автомототранспорт
құралдарын өз бетімен мініп кетуі" деп белгіленді.
Осы аталған баптың диспозициясында: "Автомототранспорт құралдарын немесе
өздігінен жүретін басқа машиналарды ұрлау мақсатымен емес, өз бетімен мініп
кетуі", деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш жылға дейінгі бас
бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына жазалауды, не
болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез шаралары қолдануы
белгіленген болатын [30].
Бұл кезекті елеулі өзгеріске ұшыраған қылмыс құрамы бойынша заң
шығарушылықпен біздер аңғарып отырғанымыздай ұрлаумен байланыссыз екендігін
нақтылай келе, сонымен қатар қылмысты әрекеттері үшін жазалау шараларының
едәуір арта түскендігін байқаймыз.
Сол кезенде, одақтас республикаларда осы аталған көлік құралдарын айдап
кеткендігі үшін қылмыстық жауалтылықты белгілейтін нормаларды белгілеген.
Бірақ та біздердің салыстырмалы-құқықтық талдаумен байланысты болған
зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, олардың көлік құралдарын айдап кеткендігі
және ол үшін тағайындалынатын жазалаудың белгілерін әр түрлі тұрғыда
қарастыратындығы анықталды.
Қылмыстық заңдағы келесі бір өзгерістердің бірі болып, 1970-жылғы 6-
қазандағы КСРО Жоғары Соты Пленумының "Автокөлік қылмыстары туралы істер
жөніндегі сот тәжірибесі туралы" №11 қаулысымен, аталған қылмыс құрамына
қатысты сұрақтардың бірқатары анықталынды. Соның ішінде көлік құралын айдап
кету автомототранспорттық қылмыстар тобына жатқызылған болатын.
Осы қылмыс құрамы бойынша жауаптылықты көздеген бап мысалы, РСФСР,
Украина, Белорусия, Тәжік және Түркімен КСР ҚК - "Қоғамның қауіпсіздігі,
қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар" тарауында;
Эстония, Өзбекстан, Литва, Грузия және Азербайжан КСР ҚК - "Қоғамның
қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар" тарауында; Қырғыз және
Латвия КСР ҚК — "Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар" тарауында; Қазақ,
Армения және Молдавия КСР ҚК -"Транспорттық қылмыстар" атты тарауында
орналасқан болатын.
Бірақ, аталған елдердің қылмыстық заңдарында белгіленген осы қылмыс
құрамы өзгеріссіз қалып қойды деп айта алмаймыз. Осы қылмыс құрамын
дәрежелеудің тиісті сұрақтарын шешуде сол кезендері Б.А. Куринов, В.И.
Егоров, В.К Глистин, В.Е. Квашис, М. Валиев сияқты заңгерлер айналысты.
Автомототранспорт құралдарын айдап кетумен күресудегі қолданылатын норманы
пайдаланудағы тиімді жақтарын шешудің талпыныстары ретінде, КСРО Жоғарғы
Соты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың
дамуы
кезеңдері 15
2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қылмыс құрамының занды талдамасы ... .23
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объектісі мен заты 23
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің объективтік жағы 37
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъектісі 51
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің субъекгивтік жағы 59
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленудің дәрежелеуші белгілері 68
Адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша автомобильді
немесе әзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену 71
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленуді бірнеше рет жасау 75
Ұйымдасқан топ жасаған не ірі зиян келтірген әрекеттер 77
Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолданумен не дәл сондай
күш қолданумен қорқыту арқылы жасалған көлік құралын айдап кету 81
ҚОРЫТЫНДЫ .88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...95
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 185 -
бабымен көзделген "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену" атты қылмыстық жауаптылық белгілеу нормасына жан-
жақты қылмыстық-құқықтық сипаттама беріліп, адамның осы қылмысты
жасағандығы үшін жауаптылығын дұрыс шешуге бағытталған ғылыми және
тәжірибелік мәселелер қарастырылған.
Сонымен қатар, аталған қылмыс құрамын дәрежелеудегі кездесетін бірқатар
олқылықтар мен пікірталастар бойынша тиімді ұсыныстарды қолданудың қажет
етілетіндігі дәлелденіп көрсетіледі.
Қазақстан Республикасында (1997-жылы) қабылданған жаңа Қылмыстық
кодексі қылмыстық құқықтың көптеген институттарын бірқатар өзгеріске
ұшыратты. Қылмыстық әрекеттерді белгілейтін Қылмыстық кодекстің Жалпы және
Ерекше бөлімдерінде көзделген баптарының кейбір белгілері қылмыс құрамын
құрауынан ажыратылды немесе жаңа қылмыс құрамдары белгілерімен
толықтырылды.
Қазақстанда қылмыстық заңның өзгерістерге үшырауы ерекше мән-жайлар
болып танылып, олардың арасында көлік құралдары жоғары қауіптілік көзі
ретінде табылуы, оларды пайдалануда көлік құралдарымен байланысты болған
қылмыстардың жаңа түрлерінің пайда болуы, сол сияқты, олармен байланысты
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу бойынша арнайы зерттеу
жүргізудің қажеттілігі айқындалады.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен өткен "Адамдар өздерін
қауіпсіздікте сезінуі тиіс" атты құқық қорғау органдарының республикалық
кеңесінде сөйлеген сөзінде: "Біз конституциялық деңгейде Қазақстанда адам,
оның өмірі, құқықтары мен еркіндіктері ең басты құндылық болып табылады деп
жарияладық. Сондықтан да заңға құлықты азаматтарды олардың құндылықтарын,
еркіндіктері мен заңды мүдделерін қорғау - сіздердің басыңқы міндеттеріңіз.
Мұны мен сіздерге ел Президенті ретінде, Конституцияның кепілі ретінде
айтып отырмын"- деп атап өтті [1].
Еліміздегі ішкі істер органдарының құқық қолдану қызметін жетілдіру мен
ұйымдастыру қазіргі кезеңде ерекше орын алады. Осыған байланысты қылмыстық-
құқық нормаларын, оның институттарын қолдану тиімділігін жетілдіру мен
арттыру жолдарын теориялық тұрғыда жете зерттеу құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің қылмыстылықпен күресуі немесе оны тойтаруына тиімді
мүмкіндіктер жасайды.
Қазіргі кезеңде адамның өмір-тұрмысындағы тығыз байланыстың бірі
-техниканы пайдалануы. Ғылым мен техниканың дамуындағы ең жарқын
көріністерінің бірі болып бүгінгі тавда автомобиль немесе өзге де көлік
құралдары танылады.
Міне, осы техникалық құралдармен байланысты болып отырған "автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену" (айдап
кету) сияқты әрекеттер үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
бойынша қылмыстық жауаптылық белгіленгендігі біздерге мөлім.
Ал, тікелей автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап әкетумен
байланысты болған қылмыстардың жалпы жасалу саны: 2004 жылы - 1334 (0,82
%), 2005 жылы - 798 (0,57%), 2006 жылы -948 (0,63 %), 2007 жылы 1165, (0,76
%), 2008 жылы 1399 (1,04 %), болып отыр [3].
Біздің өміріміздегі автомобиль немесе өзге де көлік құралдары деңгейінің
уақытқа сай қоғамдағы қарқынды өсуі жағдайындағы маңыздылығы, оған сөйкес
оның тиісті түрде қолдану талаптарының көтерілуі автомобильді немесе өзге
де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі қолданылатын
қылмыстық жауаптылықтың күрделі мәселелерін шешудің ғылыми және тәжірибелік
қызығушылығын тудырып отыр.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексін қолдану барысында пайда болған
белгілі бір шеңбердегі кемшіліктерді жою көздерін тапқанмен де, жаңа
қылмыстық заң бірінші кезекте Қылмыстық кодекстің осы немесе басқа да
нормаларын қолдануда пікірталастыққа әкеп соқтыратын бірқатар қарама-
қайшылықтардан толық арыла қойған жоқ.
Демек, осы айтылғандарға байланысты жете тұрғыда зерттеуді қажет ететін
мәселенің бірі - ҚР ҚК 185-бабында белгіленген "Автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі" (айдап кету) үшін
қылмыстық жауаптылық болып отыр.
Аталған қылмыс түрімен күрес жүргізу, оның алдын алу немесе оған дұрыс
қылмыстық жауаптылық белгілеу міндетті болып табылады. Ал,
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарыы ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену, қолданыста жоғары қауіптіліктің көзі ретінде таныла отырып, меншік
пен көлік құралдарын занды (дұрыс) пайдалану ережелеріне қатер төндіре
отырып қоғам мүдделеріне қол сұғатын заңсыз әрекет болып танылады.
Дипломдық жұмысты жазу мақсаты болып автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылық
белгілеу мәселелері бойынша кездесетін сұрақтар мен кемшіліктерді толықтыру
және оны құқық қорғау органдары қызметкерлерінің тәжірибеде қолдану
тиімділігін жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда анықтау болып танылады.
Аталған мақсаттарды жүзеге асыруымыз үшін автор өзінің алдына мына
міндеттерді қояды:
1. Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеудегі заң атқарушылықтың
дамуы кезеңдерін белгілеп көрсетіп, бұл қылмыстың түсінігін бере отырып,
оған талдау жасау арқылы анықтама беру;
2. Аталған жауаптылықты көздеген қылмыс құрамына заңды
талдау жүргізіп, онымен ұқсас болып келетін басқа да қылмыс
түрлерінен өзара айырмашылықтарын даралап көрсету;
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудегі ауырлататын мән-жайлары
бойынша, қылмысты дұрыс дәрежелеу үшін қажетті болған
белгілерін айқындап, олардың мазмұнын ашу;
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленгендігі үшін қылмыстық жауаптылықты
белгілеу нормасын жетілдіруге қатысты ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың негізгі тұжырымдары:
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық жауалтылық туралы қылмыстық-құқықтық норманы
зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, қорғауға мына төмендегідей тұжырымдар
ұсынылады:
1. "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену" деп аталатын ҚР ҚК 185-бабының
атауы, "Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-
таражға салу мақсатынсыз айдап әкету" деп өзгертілуі туралы
ұсыныс дайындалды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-таражға
салу мақсатынсыз айдап әкету - адамның өз бетімен бөтеннің
автомобилін немесе өзге де көлік құралын жеке басы пайдасы
үшін, өз меншігіне айналдыру ниетінсіз қозғалысқа келтіруі немесе
басып алуы деп танылады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралын айдап кетудің
затына түсінік беріліп, қылмыс затының түрлерін кеңейтілген түрде
қарастыруды және оларға анықтама берілуі туралы ұсыныс
жасалды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын тіркеуге алу,
сүйреу, итермелеу немесе басқа бір көлік құралына тиеп алу, айдап
әкетудің тәсілдері деп танылуы нақты анықталмағандықтан,
өздігінен қозғалысқа келтіруге жатпайтын, яғни істен шыққан
автомобиль немесе өзге де көлік құралдарын тіркеуге алу (сүйреу)
немесе итермелеу айдап кетуді емес, керісінше ұрлықтың белгісін
құрауы тиіс деп танылуы туралы ұсыныс жасалынды.
Қылмыс құрамы белгілерін талдау жасау негізінде, аталған
қылмыстың басқа да өзара ұқсас қылмыстардан айырмашылығы
нақтыланып, оларға қатысты қорытындылар мен ұсыныстар
жасалды.
ҚР ҚК 185-бабы, 2-ші бөлігі бойынша "қоймаға заңсыз
кірумен жасалынған" автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену деп табылған
дәрежелеуші белгісімен толықтырып, өзгеріс енгізу керектігі туралы
ұсыныс дайындалды.
1 АВТОМОБИЛЬДІ НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ДЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ҰРЛАУ МАҚСАТЫНСЫЗ
ЗАҢСЫЗ ИЕЛЕНУДІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ МЕН СИПАТТАМАСЫ
1.1 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленудің түсінігі
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленуі (айдап кету) үшін жауаптылықты реттейтін қылмыстық-құқықтық
норманың мазмұнына құқықтық сипаттама беру, аталған қылмыс құрамының
түсінігі мен белгілерін, оның қол сұғушылық объектісін, ұқсас қылмыс
құрамдарынан ажырата білуімізге немесе дұрыс дәрежелуімізге зор мүмкіндік
береді.
Автомобиль немесе өзге де көлік құралы, тез дамыған пайдалы қарым-
қатынастың қажетті түрі ретіндегі еліміздегі көлік құралы жүйесінің бірі
болып саналады. Осыған қатысты болған қылмыстардың барлығы да өз алдына
көлік құралдарымен байланысты қылмыстардың жүйесін құрады. Ұзақ уақыт
аралығында осы қылмыс құрамына қатысты, оның түсінігі мен белгілерін
анықтауда заң ғалымдары тарапынан әр түрлі анықтамалар берілген болатын.
Алғаш рет көлік құралдарын айдап кету туралы норма Қазақ КСР 1960 жылғы
1-қаңтарда күшіне енген қылмыстық заңының 221 -бабында орын алып, онымен
"автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа қозғалыс құралдарын ез бетімен
ұрлау мақсатынсыз мініп кетуі" туралы айтылды. Көлік құралдарын айдап кету
жайлы сол кезеңде Қазақ КСР қылмыстық кодексіндегі "Көліктегі қылмыстар"
атты ХІ-тарауынан табылды.
Осыған байланысты, көлік құралын айдап кетуді белгілеген қылмыс құрамы
қазіргі кезенде белгіленгендей "бөтеннің меншігіне емес, керісінше көлік
құралының қозғалысқа келтірілуі немесе қолданылуы аумағындағы қалыпты
қызметі мен тәртібіне қол сұғылады" деп, көліктегі қылмыстардың қатарына
жатқызылған болатын.
Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексінде көлік құралдарына автомобильдердің
барлық түрлері, тракторлар және өздігінен жүретін өзге машиналар,
трамвайлар мен троллейбустар, сондай-ақ мотоциклдер және басқа механикалық
транспорт құралдары жатады деп белгіленген [4]. Айдап кету, өз алдына жеке
түсінік ретінде алғаш рет Ресей ҚК 212(1) бабында "Автомототранспорт
құралдарын айдап кету", деп танылып, -"көлік құралдарын басып алу және оны
мініп кетуі, яғни екі белсенді әрекет жасалуының қажет болуы"- деп
түсіндірілді [5.Б.2].
Бұл мәселеге қатысты көлік құралын айдап кетуді белгілейтін норма, әрине
өзгерместен осылай қала қойған жоқ, себебі, біздерге белгілі болғандай бұл
айтылып отырған түсініктер, қылмыстық жауаптылыққа тарту мен жаза
тағайындау барысындағы индивидуализация жене дифференциация қағидаларының
сақталуында өз орнынан көріне алмады.
Көптеген жылдар арасында заңгерлер арасында көлік құралын айдап кету мен
оның қол сұғатын объектісін нақты анықтау туралы әр түрлі түсініктер мен
пікірталастары орын алды. Сол кезеңде нақты бір қалыптасқан көзқарастардың,
яғни көлік құралдары болып қандай құралдар табыла алатындығы, сонымен қатар
ең алдымен заңмен қорғалынатын қандай қарым-қатынастың бұзылатындығы туралы
бір тектес пікірлер де болмады.
Мәселен, осы норма Ресей ҚК 212(1) бабы "Қоғамның қауіпсіздігі мен
қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар" атты
тарауында орын алды. Сонымен қатар заң атқарушы: "Көлік құралын айдап кету
ең алдымен қоғамның қауіпсіздігіне, көлік құралдарын қауіпсіз пайдалану
ережелеріне қол сұғады",- деп көрсетті. Кейбір авторлар мұнымен келісе
отырып осы әрекеттің тікелей объектісі болып механикалық көлік құралдарының
қауіпсіз қозғалысы, ал қосымшасы ретінде социалистік немесе жеке меншік
болып танылады деп санаған болатын [6.Б.138-139].
Тәжірибе көрсеткендей, көптеген жағдайларда көлік құралын айдап кетуде
әр түрлі жол жүру ережелерінің бұзылуымен ұштасып, яғни оның нәтижесінде
пайда болатын жол көлік оқиғасы, адамның қаза болуымен байланысты болып
жатады. Ал, Қазақ КСР-нің заң атқарушылығымен бұл қылмыс құрамы
"транспорттық қылмыстар" атты тарауында орын алуының себебі болып оның
тікелей автомобиль немесе өзге де көлік құралдарымен жасалынған
қылмыстармен байланысуы арқылы, яғни осындай қоғамға қауіпті қол
сұғушылықтардың болуымен түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасы 1997 жылы 16-шілдедегі қабылдаған қылмыстық
заңының (Қылмыстық кодекс) жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырауымен байланысты
аталған норманы қолданудағы ғылыми пікірталастық кейіннен өз жаңа жолын
тапты. Негізгі сұрақтардың бірі болып, алғашқы кезекте қандай мүддеге қол
сұғылатындығы немесе оның бұзылатындығын анықтау туралы мәселе болды.
"Көлік құралын айдап кетуде, ең алдымен адамның өз көлігін пайдалануына
немесе иелік етуіне не осы мүдделерін жүзеге асыруы құқығына қол сұғылады
және негізгі зиян меншік қатынастарына келтіріледі", - деген ұғымды
бірқатар заңгерлердің кең шеңбері қолдап, оны нақтылай түсті. Сонымен
қатар, көлікті айдап кеткен кінәлі адам меншік құқығы мен бөтеннің мүлкін
заңсыз пайдаланғандығын сезінеді. Көлік құралына қатысты қылмысқа деген (ең
алдымен құнды мүлік ретінде), яғни айдап кетудің негізгі объектісін
анықтаудағы ғалым-заңгерлердің бага беруі өз алдына дұрыс болып танылды.
Сонымен, еліміздің қылмыстық заң шығарушылығы, автомобиль немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленумен байланысты қылмыстарды
"меншікке қарсы қылмыстар" тобына жатқыза отырып, оған қатысты шешімді
түрде нақты нүкте қойды. Сөйтіп, заң шығарушылық арқылы, осы аталған
қылмыстық-құқықтық меншік қатынастары, көлік құралдарын иелік ету құқығы,
меншік иесінің көлікті пайдалану мен өкімдік етуін қорғау мүдделері өз
қажеттілігін тапты.
Қазақстанның қылмыстық құқығында мұндай қылмыстардың түрі ретінде
табылған, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иелену (айдап кету) Қазақстан Республикасы ҚК 185-бабымен
белгіленді.
Айтылған қылмыстық заңды қабылдағанға дейін көлік құралдарын айдап кету
көліктегі қылмыстар тобында өзгерместен қалып қойған болатын, бірақ бұл қол
сұғушылық шын мәнінде езінің конструкциялық құрылысының талдалуынан
бөтеннің меншігіне қарсы қылмыс болып табылады. Мысалы, көлік құралын айдап
кетуде кінәлінің әрекетін қосымша баппен дәрежелеуді қажет деп табылмады,
яғни меншік құқығына байланысты қатынастар жеткіліксіз түрде ескерілінді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің ез құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы танылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне
беруге, иелігінен шығаруға, пайдалану және оған билік ету жөніндегі оз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруте немесе оған басқа да
әдістермен өзгеше түрде билік етуге құқылы (ҚР АК 188-бабы 3-тармағы).
Осыған байланысты меншік иелерінің занды құқықтары азаматтық құқықтық
нормамен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы
қиянат жасалғанда, қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы қылмыстық заңы 1997 жылы еліміздің
конституциялық талаптарын орындай отырып барлық меншік нысандары мен
кәсіпкерліктің тең қорғалуына басты назар аударып, адам меншігіне қарсы қол
сұғатын қылмыстардың түрлерін нақтылай түсті. Қылмыстық заңмен, қол
сұғушылық кезіндегі қылмыс затының бірі ретінде бөтеннің мүлкін тани
отырып, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иеленуде, ең
алдымен меншік құқығы бұзылатындығы анықталынды.
Мысалы, меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің меншік иесіне немесе
өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып немесе зиян келтіру қаупін тудырумен
байланысты Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалынатын іс-
әрекетті немесе әрекетсіздіктерді түсінеміз.
Қылмыстық құқық теориясында, мүлікті заңсыз иеленудің екі түріне қатысты
яғни, біріншіден - бөтеннің қозғалысқа түспейтін мүлкін (заттары);
екіншіден - бөтеннің қозғалысқа түсе алатын мүлкін заңсыз иелену орын
алатындығын айтуымызға болады.
Өз бетімен бөтеннің қозғалысқа түспейтін мүлкін иеленіп алуға жер
учаскесі, тұрғын үй т.б. жатады.
Өз бетімен бөтеннің қозғалысқа түсетін мүлкін иеленіп алудың тағы бірі
болып, біз қарастырып отырған дәстүрлі түрде көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленіп алуы болып танылады.
Меншік иесінде өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік жасау құқығы
болады. Меншікке қарсы қылмыстар туралы тараудағы заң нормаларымен
қорғалатын объект ретіндегі меншіктер қатынасының мәнін осы құқықтар
құрайды.
Иелену құқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иеленуді заңмен қамтамасыз
етілген мүмкіндік арқылы жүзеге асыру.
Пайдалану құқығы дегеніміз — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алу және одан пайда көру мүмкіндіктерін заңмен қамтамасыз етілуі.
Билік ету құқығы дегеніміз - мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі (ҚР АК-нің 188 бабының 2-тармағы).
Меншік иесі, өзінің көлігін бөтен бір адамның айдап әкетуі салдарынан
зиян шегеді, яғни көлік иесі белгілі бір уақыт аралығында өз көлігін
пайдалану немесе билік ету мүмкіндігінен айырылады. Демек, бірінші кезекте
көлік иесінің меншік құқығына қол сұғылса, екіншіден, ол міндетті болуы да
емес, бірақ жол қозғалысы қауіпсіздігіне зардап келтірілуі мүмкін.
Сондықтан аталған қылмыс түрін меншікке қарсы бағытталған және оған сәйкес
жазалау түрін айқындау дұрыс болып табылады [7.Б.24].
Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатында және пайда табу
мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстар,
мүлікті алумен байланысты ұрлау деп аталатын қылмыстарға және ұрлаумен
байланысты емес қылмыстарға бөлуімізге болады. Осыған байланысты пайда табу
мақсатындағы, бірақ ұрлаумен байланысты емес қылмыстардың біріне осы
аталған қылмыс құрамы жатқызылады.
Мысалы, белгілі бір мөлшерде меншік иесінің көлігіне деген
амортизациялық сипатта залал келтіріледі. Кейбір жағдайда зардап көлігін
пайдалануымен байланысты болған, күтілген табысты алуына кедергі
келтіруімен де сипатталынады. Сонымен қатар, көлікті уақытша пайдалануы
үшін айдап кетуші адам, көбінесе оның бұзылуына немесе зардап келтірілуіне
жол беретін ұқыпты немесе дұрыс пайдалануына назар аудармайды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (айдап кету) сұрақтары күрделі сипатқа ие және қылмыстық құқық
теориясында біртекті талданбаған. Бірқатар авторлар айдап кетуді өз еркімен
көлік құралдарын басып алу және оны мініп жүру деп түсіндіреді [8.Б.86].
Кейбір авторлар мысалы, мұндай әрекет өз еркімен көлік құралдарын басып алу
және оны тұрған орнынан белгілі бір қашықтықта қозғалысқа келтіруі деп
таниды [9.Б.137]. Бұдан басқа да осы қылмыс құрамына қатысты айтылған
анықтамалар да бар, олар: автокөлік құралдарын заңсыз иелену жене оны
жүргізуі [10.Б.250]; көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамның көлік құралының
кабинасына заңсыз енуі жене оны тұрған орнынан алып кетуі [11.Б.265]; өз
еркімен көлік құралдарын заңсыз иеленуі (басып алуы) [12.Б.444].
Адамның көлік құралын өз бетімен және де заңсыз жасаған әрекетін
біртектес "айдап әкету" деген түсінікпен қамти отырып, заң шығарушы дұрыс
анықтама берген [13.Б.31]; себебі айдап кетудің өзі қылмыскердің өз
мақсатын жүзеге асыру ниетімен байланысқан, яғни өз бетімен заңсыз түрде
меншік иесінің ырқына қарсы түрде бағытталған әрекетін айқындайды.
Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған анықтамалармен салыстырғанда,
анағұрлым дұрыс анықтама болып, бөтеннің көлік құралын заңсыз түрде уақытша
пайдалануы және оны табылған орнынан қозғалысқа келтіруі танылатын сияқты.
Осы қылмыс құрамы бойынша біздер уақытша пайдалану деген анықтаманы
айтатын болсақ, талан-таражға салу белгілері бұл қылмыс құрамымен
қамтылмауы деп түсінуіміз қажет. Талан-таражға салудың түсінігі
көптеген ғалым заңгерлер тарапынан талданып өңделген. Мысалы, белгілі
заңгер Пионтковский A. A. айтылған қоғамға қауіпті әрекетті мемлекеттік
немесе қоғамдық мүлікті кінелінің өз пайдасына қасақана айландырып алуы деп
анықтаған [14.Б.367-368].
Мұнымен бірге, заңгер Шаргородский М.Д. талан-таражға салудың түсінігін,
ұрлық, тонау, қарақшылық, қосып алу, ысырап ету, өзінің қызмет бабын теріс
пайдалануы мен алаяқтық жолдармен мемлекеттік немесе қоғамдық меншікті
заңсыз қайтарымсыз пайдақорлық мақсатта заңсыз түрде өзінің меншігі ретінде
алып қоюы немесе сол мақсатта үшінші бір адамға беруі деп түсіндіреді
[15.Б.350].
Аталған қылмыс құрамы бойынша автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын заңсыз иеленуінде ұрлау мақсатының орын алмауы талан-таражға
салудың белгілерін қамтымайды. Сондықтан да, бұл қылмыстың түрі талан-
таражға салудың белгілерінсіз, бірақ пайдақорлық сипаттағы қогамға қауіпті
әрекеттің түрі болып танылады.
Пайдақорлыққа (егер осы қылмыс түріне қатысты айтатын болсақ) кінәлі
адамның өз жеке басы пайдасы үшін (керек етуі) заңсыз түрде автомобильді
немесе өзге де көлік құралдары арқылы белгілі бір орынға жетіп қалуы,
өзінің қызығушылық қажеттілігін орындауы (мысалы, белгілі бір көлікті
жүргізгісі келуі, ынтызар болуы), қылмыс жасаған орынынан бой тасалау
немесе қашып құтылуы, жүктерін жеткізіп алуы т.б. әрекеттері де жатады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленуді, ұрлықтан (тонаудан) нақты айыра білуіміз қажет, себебі, бұл
қылмыстарда ұқсас мән-жайлар мен қылмыскерлердің әрекеттері, сонымен қатар
бір тектес қылмыс объектісі мен заты орын алады.
Мысалы, осыған орай Ресей Федерациясы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы
24-сәуірдегі №5 "Соттардың мешікке қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты
қолданудың мәселелері туралы" қаулысында, "Көлік құралын айдап кетудің
ұрлықтан айырмашылығы болып пайдакүнемдік мақсатта ботен мүлікті осы
мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне, айыптының немесе басқа
адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз немесе айналдыру мақсатында емес,
уақытша алып қоюы ниетімен танылады",- деп түсіндірілген [16].
Өз бетімен заңсыз иеленіп алуды білдіретін бір текті түсінік "айдап
кету" кінәлі адамның өз мақсатында көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
пайдалануын білдіреді.
"Заңсыз иелену" деп - меншік иесінің еркінен тыс заңсыз, құқыққа қайшы
оның көлігін өз бетімен ұрлау мақсатынсыз оз пайдасы үшін иелік орнатуын
түсінеміз.
"Айдап кету" — көлік құралын заңсыз пайдалану, яғни алып кетуі. Егер
тікелей айтсақ, ол меншік құқығының жүзеге асырылуын білдірмейді, керісінше
көлікті қолдану, қозғалысқа келтіруді сипаттайды. Сонымен қатар, айдап кету
— меншік құқығына және қосымша түрде адамның денсаулығына да нұқсан
келтіруі мүмкін. Аталған аумақ нормативті түрде реттелінген және олармен
бірге:
а) субъектілер (меншік иелерін);
б) автомобиль немесе өзге де көлік құралдары;
в) қозғалыс ережелері (пайдалану немесе қозғалысқа келтірудегі
ережелері) қамтылады.
Көлік құралын "заңды пайдалану" - қылмыс құрамын құрауды жоққа шығаратын
алғашқы шарттарының бірі. Заңды түрде пайдалану көлік құралын иелік ету мен
жол жүру талаптары ережелеріне сәйкес орындалуымен бағаланады.
"Айдап кетудің" анықтамасын айтуда қосымша түрде көлік құралын заңсыз
иелену деген түсінікті көрсетудің қажеттілігі жоқ болып көрінетін сияқты.
"Бөтеннің" — деген ұғымды білдіретін сөйлем толық түрде "заңсыз" атты
ұғымның шеңберінде-ақ қамтылып отыр.
Осыған байланысты, "айдап кету" дегеніміз - автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын өз меншігіне қосып алу мақсатынсыз көлікті орнынан
қозғалысқа келтіре отырып басқа орынға жылжытуы, яғни уақытша пайдалануы
деп түсіндіріледі.
Көлік құралын айдап кетудегі ұрлау мақсатының болмауы нақты осы қылмыс
құрамының нақты белгілерін ашып көрсетеді. Сондықтан да, "ұрлау
мақсатынсыз" деген ұғым, осы айтылған қылмыс құрамының міндетті белгісі
ретінде көрініп, оны ұрлықтан айырып алуымызға мүмкіндік береді. Адамның
ойында ұрлау мақсатының болмауы, яғни (ҚР ҚК 185-бабына қатысты)
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын уақытша өз пайдасына жаратуы,
бірақ жеке меншігіне айналдырып алуы емес.
Ал, ұрлықтың түсінігіне келетін болсақ, ҚР ҚК 175-бабының 1-ескертуінде
белгіленгендей, пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік
иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып, айыптының немесе
басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және (немесе)
айналдыру танылады деп көзделген.
Ал, осы аталған қылмыс құрамына қатысты берілген "ұрлау мақсатынсыз"
деген ұғым тар шеңберде көрініп отырған сияқты. Біздердің ойымызша, ұрлау
мақсатынсыз деген сөйлемнің орнына "талан-таражға салу мақсатынсыз" деген
сөзбен ауыстырылуы анағұрлым нақтырақ болып келетін сияқты. Себебі талан-
таражға салу мақсатының болмауы деген ұғым, айтылған
қылмыс құрамына қатысты тереңірек, яғни кең тұрғыда мазмұнын ашып
көрсететін сияқты.
Қандай да болмасын қылмыстың мәні, қылмыстық заңмен қорғалынатын
қоғамның қалыпты өмір сүруіне қатысты қоғамға қауіпті қол сұғушылығымен
анықталынады. Демек, қоғамға қауіптілік пен заңға қайшылық әрекеттер,
адамның әрекетінде қылмыстық жауаптылығының бар немесе жоқ екендігін
анықтауға мүмкіндік беретін қажетті шарттары болып танылады.
Жалпы қылмыстық құқық теориясында қоғамдық қауіптілік, құқыққа қайшылық,
кінәлілік және жазалылық сияқты қылмыстың белгілері орын алған. Сонымен
қатар, әрбір қылмыс құрамдары сияқты, автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену жасалуына қарай өзіне тән арнайы
белгілерге ие.
Айта кеткен жөн, құқыққа қайшылық әрекеттің белгілері қоғамға қауіптілік
белгілеріне қатысты анықтаушы болып танылуы қажет [17.Б.27] дегендей,
біздерге белгілі рим құқығындағы анықтамада "Заңдағы көрсетілмеген қылмыс,
қылмыс болып саналмайды" деп айтылып, сол сияқты оның мазмұнын ашатын ұғым
ҚР ҚК 9-бабында да өзінің орнын тапқан.
Аталған қылмыстың бірінші белгісі болып оның "қоғамдық қауіптілігі"
белгісі табылады. Қандай да болмасын қылмыстардың қоғамға қауіптілік
белгісі қылмыскердің жеке басының қоғамға қауіптілік дәрежесімен, сонымен
қатар сол қылмысты әрекеттің де қоғамға қауіптілігі сипатымен де
анықталады. Осындай қылмысты жасаудың нәтижесінде, біріншіден - көлік иесі
меншігінен уақытша болса да пайдалану құқығынан айырылады. Екіншіден - көп
жағдайларда көлік құралдарына зиян келтіріледі, себебі айдап кетуші көлік
өзінікі болып танылмауы себептерінен оған ұқыпты қарамайды. Үшіншіден —
көлік құралдары жоғары қауіптілік көздері ретінде саналады, себебі оларды
қозғалысқа келтіру сәтінде айдап кетушілердің көбі жол жүру ережелерін
сақтамайды, басқа бір көлік құралын соққандар немесе адамды басып кетуі
т.б. мән-жайлары танылады. Міне мұндай белгілердің барлығы аталған қылмыс
құрамының қауіптілігін дәлелдейді.
Біздер нақтырақ кінәлінің жеке басының қоғамға қауіптілігін сипаттайтын
белгілерді осы жұмыстағы екінші бөлімде орналасқан қылмыстың субъектісі
сұрақтарын талдау барысында қарастырамыз.
Барлық қылмыстарға тән екінші белгі болып, соның ішінде автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің "құқыққа
қайшылығы" табылады. Аталған жағдайда қылмыстық заңмен көлік құралдарын
заңсыз иеленудің жасалуының өзінде-ақ, қылмыстық-іс әрекетті
жоятын мән жайларды анықтаған. Басқа жағдайларда көлік құралын айдап
кеткендігі үшін жалпы негіздерде қылмыстық жауаптылық пайда болады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленгендігі үшін қылмыстық-құқықтық тиым салынған. Демек, мұндай әрекеттер
құқыққа қайшы болып танылады. Бірақ, автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, қылмыстық іс-әрекетті жоятын
мән жайларда жасалынса, қылмыс болып танылмауы немесе қылмыстық жауаптылық
көзделінбеуі тиіс. Мысалы, аса қажеттілік кезінде көлік құралын айдап кету
(ҚР ҚК 34-бабы, егер де аса қажеттіліктің шегінен шығушылық белгілері орын
алмаса), орынды тәуекел ету ретінде (ҚР ҚК 35-бабы, қоғамға пайдалы
мақсатта (адамдардың денсаулығы немесе өмірін құтқару, мемлекеттің қорғану
қабілеттілігін арттыруда және т.б.) жасалынуы.
Орынды тәуекел қорқытумен немесе күш қолданумен байланысты болса,
негізсіз болып танылады. Бірақ та орынды тәуекел әрқашанда қауіптің
төнуімен де байланысты болмайды. Сол сияқты, автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын иелік ету қылмыскерді ұстау барысында немесе ауыр науқасқа
көмек көрсету үшін пайдаланылса, онда бұл әрекет қылмыс деп саналмайды
[18.Б.172].
Көлік құралын иеленуге әрбір адамның құқығы бар. Бірақ та, ол занды
болып танылуы үшін адамның заңмен белгіленген жасқа толуы мен арнайы көлік
құралын жүргізу мен пайдалануына арнайы құқығының болуы қажет етіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 25-қарашадағы №1650
Қаулысымен 1998 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген Қазақстан Республикасы
"Жол Қозғалысы Ережелері" бойынша арнайы экзаменнің тапсырылуы нәтижесінде,
арнайы жүргізуші куәлігі мен сол көлік құралының иегері немесе оны
пайдалануға арнайы құқығының болуы заңсыздықты жоққа шығарады.
Меншік иесінің еркінен тыс көлік құралын иелену заңсыз болып таныла
отырып, құқыққа қайшылықты тудырады.
Келесі, барлық қылмыстарға тән және автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудегі пайда болатын негізгі
белгілерінің бірі болып "кінәлілік" белгісі табылады. Қылмыстық құқықтың ең
маңызды қағидаларының бірі - қылмыстық жазаға және жауаптылыққа тек қана
қылмыс істегені үшін кінәлі адам ғана тартылатындығы.
Қылмысы үшін кінәлілік қасақаналық және абайсыздықтағы нысанмен
сипатталынады. Адамның қылмысты әрекеті үшін кінәлілігі тек қана оның
қылмыстық заңмен белгіленген жасқа толғандығы мен ақыл-eci дұрыс
адамның болуымен ғана анықталынады.
Кезекті тағы бір маңызды болып танылатын, автомобильді немесе өзге де
көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуіндегі қылмыстың белгісі
болып "қылмыстық жазаланушылығы" табылады. Өйткені, заңмен анықталынғандай
қылмыс дегеннің өзі, жазалау қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті әрекет
(іс-әрекет немесе әрекетсіздік) болып табылады [19.Б.5]. Нақты қылмыс
жасаған адамға жаза тағайындамау немесе оны қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатып, оған қоғамдық әсер етуші шараларды қолданғанның өзінде,
оның іс-әрекеті қылмыс қатарынан шығып қалмайтындығы белгілі.
Жоғарыда аталған барлық қылмыс құрамдарына қатысты, атап айтқанда,
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап кетудегі қылмыс
белгілерінің ашып көрсетілуі оны басқа да қылмыстардан немесе құқық
бұзушылықтан ажыратып алуымызға мүмкіндік береді.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иелену (ҚР ҚК 185-бабы 1-бөлігі) орташа ауырлықтағы қылмыстар санаттарына
жатқызылады. ҚР ҚК 10-бабы 3-бөлігімен сәйкес, жасалғаны үшін осы Кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ жасалғаны үшін бес жылдан астам
мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген абайсызда
жасалған әрекет ауырлығы орташа қылмыс деп танылады.
Ал, аталған осы қылмыс құрамының 2-4 бөліктері ауыр қылмыстар
санаттарына қосылып, ҚР ҚК 10-бабы 4-бөлігімен сәйкес, жасалғаны үшін осы
Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп танылады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық заң шығарушылығы тек әділдік
қағидаларын сақтаумен ғана емес, сонымен қатар кінәлі адамды қасақана
кішігірім ауырлықтағы және орташа ауыр қылмыстар жасағандығы үшін қылмыстық
жазадан босату шарттарын ғана қарастырып қоймайды, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылықтан да босатуды қарастырады. Мысалы, шын өкінуіне байланысты (ҚР
ҚК 65-бабы), жәбірленушінің татуласуына байланысты (ҚР ҚК 67-бабы),
жағдайдың өзгеруіне байланысты (ҚР ҚК 68-бабы), ескіру мерзімінің өтуіне
байланысты (ҚР ҚК 69-бабы), рақымшылық немесе кешірім ету актісінің
негізінде (ҚР ҚК 76-бабы) қылмыстық жауаптылықтан босату.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын заңсыз иеленумен бірге
онымен байланысқан басқа да қылмыстар орын алады. Олар:
автомобильдің немесе өзге де көлік құралының салонында
табылған заттарды немесе оның тетіктері мен агрегаттарын,
двигателін ұрлау;
көліктің арнайы немесе оның двигательіндегі номерін, оны
жүргізуге арналған тиісті құжаттарын қолдан жасау (өзгерту);
ұрланған немесе айдап кетілген көлік құралдары ретінде
алаяқтықтық арқылы қамсыздандыру алу.
Әлбетте, бұл аталған белгілер көлік құралын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленудің белгілеріне ұқсас болғанымен де, бұл қылмыс құрамының белгілерін
құрай алмайды.
Барлық елдердің қылмыстық заңдарындағы белгіленген көлік құралдарын
айдап кетуге қатысты анықтамаларды салыстырсақ, біздер үшін осы қылмыс
құрамы меншікке қарсы қылмыстардың құрамалы бөлігі ретінде қарастырылып,
сонымен қатар осыған байланысты маңызды мән-жайлар ретіндегі, меншікке
қарсы қылмыстар жүйесіндегі осы нормамен қорғалынатын белгілі бір шектегі
әлеуметтік құндылықтары анықталынады.
Біздің көзқарасымызша, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленуді талдаудағы оның аталған белгілері мен
критерийлері осы қылмыс құрамын толық тұрғыда сипаттайды.
Нақты мән-жайлардағы әрекетті (әрекетсіздікті) қылмыс немесе қылмыс емес
деп тануымыз үшін, оның жасалу жағдайлары мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесін, сонымен қатар, оның қылмыс құрамын құрайтын заңды белгілерінің
мазмұнын жан-жақты оқып білуіміз арқылы анықтауымыз мүмкін болып
танылатындығы біздерге белгілі болуы тиіс [20.Б.17].
Жоғарыда айтылғандарға орай біздер, "автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену" - деген ұғымды былайша
түсінуімізге болатын сияқты: Меншік құқығына сәйкес өзінікі болып
танылмайтын және құқыққа сай билік (иелік) етуіне немесе қызмет бабы
бойынша өзі пайдалануына бекітілмеген көлікті талан-таражға салу
мақсатынсыз пайдалануы.
Осыған айтылғанға байланысты автомобильді немесе өзге де көлік
құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленудің ұғымын тікелей талдау
барысында біздер мынадай нақты қорытындыға келе аламыз:
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-таражға салу
мақсатынсыз айдап кетуі болып - адамның өз бетімен бөтеннің көлік құралын
жеке бас пайдасы үшін, өз меншігіне айналдыру ниетінсіз қозғалысқа келтіруі
немесе басып алуы танылады.
1.2 Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз
заңсыз иеленгендігі үшін белгіленген қылмыстық жауаптылықтың дамуы
кезендері
Қандай да болмасын мемлекеттің қылмыстық құқығы өздеріне тән сипаттағы
ерекшеліктерге ие екендігі біздерге бұрыннан белгілі. Әрбір қылмыс құрамы
өздігінше даму сипатына ие.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз
иеленуге қатысты қылмыс құрамының қылмыстық жауаптылық белгілерін
анықтаудың даму кезендері аса терең емес. Өйткені оның қысқаша кезең
аралығындағы ерекше мәнділікке ие екендігіне біздердің дерлік көзіміз жетіп
отыр, себебі, автомобильдің біздің елімізге келуінің өзіне (пайдалана
бастауы) ұзақ уақыт бола қойған жоқ. Бүгінгі танда ғылыми-техникалық
прогрестің жарқын дамуы жетістіктерінің бірі болып автомобиль танылады
[21].
Автомобиль немесе өзге де көлік құралдары қоғамдық қарым-қатынасқа
қажетті ерекше техникалық бөліктерінің бірі болып танылады. Егерде, біздің
елімізге қатысты айтатын болсақ, көлік құралдары өзінің пайда бола бастаған
кезеңінен бастап қылмыстылықпен тікелей байланысқа түсіп отырғандығы бізге
мәлім.
Жалпы, Ресейдегі болған қазан төңкерісіне дейін Қазақстан өңірінде,
механикалық көлік құралы болмағандықтан жолсыздықтың өңірі болып танылды.
Көп тараған көліктің түрлері ретінде ат-арба немесе теңдеп жүк артылатын
жануарлар танылды. Автопарк 1910 жылдары шет елдерде өндірілген 20
автомобиль және 12 мотоциклды құрады, ал республикамыздың кейбір
өңірлерінде автомобиль туралы түсінікті тіптен жүрт білмеді [22.Б.348].
Ресейде сол кезенде көлік құралдарының дамуы бәсеңдеу болды. Ал
автомобильдер саны бірінші дүние жүзілік соғыс кезеңінде 8800 дананы
құраған [23.Б.272]. Республика бойынша 1920 жылы 4 мотоцикл, 2 автомобиль
ғана болды [24.Б.27]. Жалпы автомобиль түрлері елімізде біртіндеп
шаруашылықта қолданыла бастады да және оларды тиімді пайдалану барысында
олардың қозғалысын реттеу үшін қатаң ережелер қолданудың қажеттілігі
туындады.
Арнайы көлік құралдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған
алғашқы заңи акт болып РСФСР-дің "Москва қаласы және оның маңайындағы
автокөлік қозғалысы туралы (ереже)"10 маусымдағы 1920 жылғы Халық
Комиссариаты Кеңесі (ХКК) Декреті табылды [25].
Ресейдің криминалдық қолжазбаларына жүгінсек, көлік құралы
жүргізушілеріне қарақшылық шабуыл жасау әрекеттері, XIX-ғасырдың
аяқ шенінде, ат-арба көліктерімен қатар 24 кмсағ. жылдамдықпен қозғалатын
автомобильдер пайда бола бастаған кезде орын алған.
Қазақстанның жерінде көлік құралдарының қозғалысы қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған және де үлкен роль атқарған, Қазақ КСР (ХКК)
1923 жылы 15-сәуірде қабылдаған (Қазақ КСР ХКК 1922 жылы 14-маусымда
қабылдаған қаулысына өзгертулер мен қосымшалар енгізуі туралы) "Жүк немесе
жеңіл автокөлік құралдарының және мотоциклдың Қазақ КСР аумағындағы
қозғалыс тәртібі туралы" қаулысы табылды [26].
Зерттеупіілердің мәлімдеуі бойынша, алдыңғы Кеңес Одағының қылмыстық
кодексі қабылданғанға дейін, осыған ұқсас әрекеттер бір жағдайларда
бұзақылық, кейбір жағдайларда мүлікті жою немесе бүлдіру, өзінше билік ету
ерекеттері сияқты әрекеттермен дәрежеленді. Сонымен қатар олар әкімшілік
тәртіппен де қудаланған. Мысалы, елімізде 1930 жылдары көлік құралдарын
ұрлау немесе тонау әрекеттері аса көп кездесе қойған жоқ болатын.
Еліміздің 1960 жылдардағы халық шаруашылығының дамуы, белгілі бір
мөлшерде көлік құралдарының мәні мен алатын орнын көтермелейтін мән-
жайларға әкеп соқтырды. Өйткені көлік құралдарына деген сұраныс күннен-
күнге арта түсті. Осыған байланысты осы жылдары көлік құралдары санының
көбейюіне қатысты автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену сияқты қылмысты әрекеттер, дөл осылайша аталмаса
да халықтар арасында біртіндеп тарай бастады. Олардың арасындағы қатынасты
реттеу қажеттілігі одақтас республикалармен 1959-1960 жылдары
автотранспорттық қылмыстар туралы заң атқарушылықты дамытумен байланысты
болды [27.Б.7].
Жоғарыда айтылғандай, бұған дейін осындай қылмыс құрамына байланысты
қылмыстық жауаптылықты белгілейтін нақты қылмыстық-құқықтық нормалар бола
қойған жоқ.
Көлік құралдарын айдап кетуі үшін қылмыстық жауаптылық қылмыстық
кодексте нақты орын алмағандықтан, сол кезеңдегі қолданылған 19-желтоқсан
1956 жылғы РСФСР Жоғары Кеңесі Указымен ұсақ бұзақылық ретінде танылып,
жауаптылық көзделген [28.Б.96].
Кінәлі адамға көлікті айдап кеткендігі үшін қолданылған әкімшілік мәжбүр
ету шаралары осы қылмысты әрекеттің қауіптілігімен анық сәйкес бола алмады
да қылмысты жалпы және арнайы ескертудегі міндеттерін шешпеді. Сондықтан да
тәжірибе осы міндеттердің жолдарын шешу амалдарын қарастыра бастады.
Қылмыстық заңдағы автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иелену туралы қылмыстық жауаптылықты реттейтін арнайы
норманың орын алмауы, осындай қылмыстық қол сұғушылық түрлерімен күрес
жүргізуде және қауіпті қылмыстардың бірі көліктерді ұрлау сияқты
қылмыстарға да кері әсерін тигізді. Мұның өзі сол кезеңдердегі, яғни алдын-
ала тергеу немесе анықтау органдарының көлік құралдарының немесе
мотоциклдың жоғалуы туралы арыз алғандарынан кейін оларға қатысты нақты
дөлелдемелер алғандарынша, қылмыстық істі қозғамауға тырысқан. Демек мұндай
шешімдер өз алдына дұрыс болып таныла алмағандығымен көрінеді.
Мысалы, 27-қазан 1960 жылы Ресейдің Қылмыстық кодексімен
автомототранспортпен байланысты болған алғашқы да үш (211, 212 және 213-
баптарымен белгіленген) қылмыс құрамы орын алды. Олардың барлығы қылмыстық
жауаптылықпен қатар материалды зардаптың келтірілуімен ғана байланысты
болды.
Қазақ КСР 1960-жылғы 1-қаңтарда заң күшіне енген Қылмыстық заңының
арнайы 221-бабында көзделген, "автомашиналарды, мотоцикл немесе басқа
қозғалыс құралдарын өз бетімен ұрлау мақсатынсыз мініп кеткендігі үшін"
қылмыстық жауаптылықты коздеу нормасы алғашқы рет орын алды.
Бұл қылмысты әрекеттер үшін жазалау ретінде - бір жылға дейінгі мерзімге
түзеу жұмыстарына жазалауды не болмаса ықпал ету шараларының қолданылуы
белгіленген болатын. Осы белгіленген баптың өзіне тән ерекшелігі - нақты
қылмыс құрамының атауында "мотоцикл" деген түсініктің тікелей айтылуында.
Ал, қазіргі кезеңце еліміздегі қылмыстық заңмен белгіленген аталған бап
бойынша "мотоцикл" деген ұғым "өзге де көлік құралдары" қатарына
жатқызылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 3-шілде 1965 жылғы "Қылмыстық кодекске
өзгертулер енгізу туралы" Указымен, ҚК 221 (і)-бабын "автомототранспорт
құралдары мен өзге де өздігінен жүретін машиналарды ұрлау мақсатынсыз айдап
кету" деп толықтырды [29].
Осы аталған норма "Қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке және
халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар атты" РСФСР-дің ҚК 10-тарауындағы 212-
1 бабымен белгіленді. Бұл көлік құралын айдап кетуді коздеген қылмыс
құрамының диспозициясында, айтылған норманы қолдануда теріске бұрмалайтын
"айдап кетудің" түсінігі нақты орын алмаған болатын.
Кейіннен, зандылық пен құқықтық тәртіпті одан әрі жетілдіруімен қатар
және де көлік құралдарын қолдану менділігінің арта түсуімен байланысты, осы
аталған қылмыс құрамы тағы да заң атқарушылықпен елеулі өзгерістерге
үшырады.
Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1966 жылғы 3-қаңтардағы
Указының редакциясы бойынша аталған бап "Автомототранспорт
құралдарын өз бетімен мініп кетуі" деп белгіленді.
Осы аталған баптың диспозициясында: "Автомототранспорт құралдарын немесе
өздігінен жүретін басқа машиналарды ұрлау мақсатымен емес, өз бетімен мініп
кетуі", деп анықталынып және ол үшін, мерзімі үш жылға дейінгі бас
бостандығынан айыруға немесе бір жылға түзеу жұмыстарына жазалауды, не
болмаса жүз сомға дейін штраф салуды, яки қоғамдық тез шаралары қолдануы
белгіленген болатын [30].
Бұл кезекті елеулі өзгеріске ұшыраған қылмыс құрамы бойынша заң
шығарушылықпен біздер аңғарып отырғанымыздай ұрлаумен байланыссыз екендігін
нақтылай келе, сонымен қатар қылмысты әрекеттері үшін жазалау шараларының
едәуір арта түскендігін байқаймыз.
Сол кезенде, одақтас республикаларда осы аталған көлік құралдарын айдап
кеткендігі үшін қылмыстық жауалтылықты белгілейтін нормаларды белгілеген.
Бірақ та біздердің салыстырмалы-құқықтық талдаумен байланысты болған
зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, олардың көлік құралдарын айдап кеткендігі
және ол үшін тағайындалынатын жазалаудың белгілерін әр түрлі тұрғыда
қарастыратындығы анықталды.
Қылмыстық заңдағы келесі бір өзгерістердің бірі болып, 1970-жылғы 6-
қазандағы КСРО Жоғары Соты Пленумының "Автокөлік қылмыстары туралы істер
жөніндегі сот тәжірибесі туралы" №11 қаулысымен, аталған қылмыс құрамына
қатысты сұрақтардың бірқатары анықталынды. Соның ішінде көлік құралын айдап
кету автомототранспорттық қылмыстар тобына жатқызылған болатын.
Осы қылмыс құрамы бойынша жауаптылықты көздеген бап мысалы, РСФСР,
Украина, Белорусия, Тәжік және Түркімен КСР ҚК - "Қоғамның қауіпсіздігі,
қоғамдық тәртіпке және халықтың денсаулығына қарсы қылмыстар" тарауында;
Эстония, Өзбекстан, Литва, Грузия және Азербайжан КСР ҚК - "Қоғамның
қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар" тарауында; Қырғыз және
Латвия КСР ҚК — "Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар" тарауында; Қазақ,
Армения және Молдавия КСР ҚК -"Транспорттық қылмыстар" атты тарауында
орналасқан болатын.
Бірақ, аталған елдердің қылмыстық заңдарында белгіленген осы қылмыс
құрамы өзгеріссіз қалып қойды деп айта алмаймыз. Осы қылмыс құрамын
дәрежелеудің тиісті сұрақтарын шешуде сол кезендері Б.А. Куринов, В.И.
Егоров, В.К Глистин, В.Е. Квашис, М. Валиев сияқты заңгерлер айналысты.
Автомототранспорт құралдарын айдап кетумен күресудегі қолданылатын норманы
пайдаланудағы тиімді жақтарын шешудің талпыныстары ретінде, КСРО Жоғарғы
Соты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz