Инвестициялық шешімдерді қолдайтын ақпараттық жүйелерді құру
1 ИНВЕСТИЦИЯ ҰҒЫМЫ 6
1.1 Инвестиция және анықтама 6
1.2 Инвестицияның түрлері және формасының жіктелуі 8
1.3 Капиталды салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды жіктеу 11
2 ИНВЕСТИЦИЯ КӨЗДЕРІ 14
2.1 Салымның ішкі көздері 14
2.1.1 Табыс салым көзі ретінде 15
2.1.2 Амортизациялық төлемдер 15
2.1.3 Бюджеттік қаржыландыру 16
2.1.4 Банктік несие 16
2.1.4 Халық қаражаты 16
2.2 Инвестицияның сыртқы көздері 17
2.2.1 Акционерлік инвестициялық қор 18
2.2.2 Үлеспұлдық инвестициялық қор 20
2.2.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қоры 20
3 ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰСТАНЫМДАРЫ 22
3.1 Сылақ ұстанымы 22
3.2 Бейімделу шығыны ұстанымы 22
3.3 Мультипликатор (көбейткіш) ұстанымы 23
3.4 Өлшеу ұстанымы 23
4 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРАМЫ, ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ 29
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ БАҒАЛАУ 31
5.1 Нақты инвестициялардың тиімділігін бағалау әдістері. 32
5.1.1 Таза дисконтталған пайда әдісі. 32
5.1.2 Пайданың ішкі норма әдісі 33
5.1.3 Табыс индексі әдісі 34
5.1.4 Инвестицияның тиімділік коэффициентін есептеу әдісі. 36
5.2 Пайданың жаңартылған ішкі нормасы. 37
6 ЖОБАЛАРДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІҢ ӨЗГЕРІСІНЕ СЕЗІМТАЛДЫҒЫН ТЕКСЕРУ 42
7 ПРОГРАММА ҚҰРЫЛЫМЫ 44
7.1 Интернеттегі сайттардың құрылымы 44
7.1.1 Сайт құрудың негізгі кезеңдері 44
7.2 Есептеу программасының құрылымы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША 53
1.1 Инвестиция және анықтама 6
1.2 Инвестицияның түрлері және формасының жіктелуі 8
1.3 Капиталды салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды жіктеу 11
2 ИНВЕСТИЦИЯ КӨЗДЕРІ 14
2.1 Салымның ішкі көздері 14
2.1.1 Табыс салым көзі ретінде 15
2.1.2 Амортизациялық төлемдер 15
2.1.3 Бюджеттік қаржыландыру 16
2.1.4 Банктік несие 16
2.1.4 Халық қаражаты 16
2.2 Инвестицияның сыртқы көздері 17
2.2.1 Акционерлік инвестициялық қор 18
2.2.2 Үлеспұлдық инвестициялық қор 20
2.2.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қоры 20
3 ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰСТАНЫМДАРЫ 22
3.1 Сылақ ұстанымы 22
3.2 Бейімделу шығыны ұстанымы 22
3.3 Мультипликатор (көбейткіш) ұстанымы 23
3.4 Өлшеу ұстанымы 23
4 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРАМЫ, ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ 29
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ БАҒАЛАУ 31
5.1 Нақты инвестициялардың тиімділігін бағалау әдістері. 32
5.1.1 Таза дисконтталған пайда әдісі. 32
5.1.2 Пайданың ішкі норма әдісі 33
5.1.3 Табыс индексі әдісі 34
5.1.4 Инвестицияның тиімділік коэффициентін есептеу әдісі. 36
5.2 Пайданың жаңартылған ішкі нормасы. 37
6 ЖОБАЛАРДЫ КӨРСЕТКІШТЕРДІҢ ӨЗГЕРІСІНЕ СЕЗІМТАЛДЫҒЫН ТЕКСЕРУ 42
7 ПРОГРАММА ҚҰРЫЛЫМЫ 44
7.1 Интернеттегі сайттардың құрылымы 44
7.1.1 Сайт құрудың негізгі кезеңдері 44
7.2 Есептеу программасының құрылымы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША 53
Экономиканы инвестициялау мәселесін зерттеу әрқашанда экономикалық ғылымның басты назарында болды. Бұл инвестиция экономикалық өсу үрдісін түбегейлі анықтай отыра, шаруашылық қызметтің ең терең негізін қозғайтынымен шарттандырылған. Инвестицияның әр түрлі бағыттары бойынша құрылымының маңызды ғылыми және практикалық мәні бар. Берілген талдаудың практикалық мәні инвестиция құрылымы өзгерісінің беталысын анықтауға және соның негізінде әсершілдеу және тиімдірек инвестициялық саясат құруға мүмкіндік беруіне негізделеді. Инвестиция құрылымының теориялық мәні бұл анализдің негізінде инвестицияны қолдану тиімділігіне және инвестициялық қызметке әсер етуші, бұрын белгісіз, жаңа факторлар анықталуына негізделеді, және де бұл инвестициялық саясатты құру үшін өте маңызды. Қазіргі заманғы шарттарда олар туындаған экономикалық дағдарыстан шығу шарттарын қамтамасыз етудің, халық шаруашылығының құрылымдық қозғалысының, техникалық прогрессті қамтамасыз етудің, шаруашылық қызметінің микро және макро деңгейлеріндегі сапалы көрсеткіштерін көтерудің маңызды құралы ретінде қарастырылады. Инвестициялық үрдістің активизациясы әлеуметтік-экономикалық түрлендірудің әсершілдеу механизмдерінің бірі болып табылады. Маңызды мәселе болып инвестициялық шығындардың, экономикадағы капиталды салымдар мен құрылымдық қозғалыстың өзара байланысының және өзара шарттылығының тиімділік өлшемдерінің теориялық дәйектемесі табылады. Инвестицияны есептеу, инвестицияны қаржыландыру көздерін зерттеу, олардың келешегі және қазіргі кездегі күйін бағалау және инвестициялаудың әдістері мен ұстанымдарын қарастыру берілген жұмыстың міндеті болып табылады. Бұл зерттеу жұмысында бірнеше жоба, және бірнеше инвестициялық жобалардан ең қолайлы және тиімді жобаны қалай дұрыс таңдау керектігі қарастырылады. Зерттеу жұмысындағы жаңалық табыстың өзгертілген ішкі мөлшері және сезгіштігіне талдау, осылардың көмегімен бірнеше жобалардың ішінен ең тиімді нұсқасын таңдауға болады.
1. Лобанов А. А., Чугунов А. В. Энциклопедия финансового риск-менеджмента 3-е издание. – Москва, 2007 – 877 c.
2. Риск-менеджмент // Журнал об управлении рисками. – 2008.- №1 (1), январь
3. Управление финансовыми рисками // Журнал. – 2008.- №1 (13), март
4. Управление финансовыми рисками // Журнал. – 2008.- №3 (15), сентябрь
5. Шимон Б. Финансовое моделирование с использованием EXCEL 2-е издание. - Москва*Санкт-Петербург*Киев, 2007. – 580 c.
6. Парахин Ю. Инвестиции в АПК: состояние и перспектива. // АПК: экономика, управление. – 2002. №10.
7. Ильинская Е.М., Инвестиционная деятельность. – СПб., 1997. Инвестиционное проектирование. Под ред. Шумилина С.И. - М.: Финстатинформ, 1995.
8. Богатин Ю.В., Оценка эффективности бизнеса и инвестиций. – М.: Финансы, 2000.
9. Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
10. Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Офиальный сайт ЗАО «Казинвест », 2006 г.
11. М.В Ивошин «Инвестиция. Организация управления и финонсирования.»//Москва 1999 год//
12. Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республики Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. N° 1. 2006 г,
13. Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
14. Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
15. Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
2. Риск-менеджмент // Журнал об управлении рисками. – 2008.- №1 (1), январь
3. Управление финансовыми рисками // Журнал. – 2008.- №1 (13), март
4. Управление финансовыми рисками // Журнал. – 2008.- №3 (15), сентябрь
5. Шимон Б. Финансовое моделирование с использованием EXCEL 2-е издание. - Москва*Санкт-Петербург*Киев, 2007. – 580 c.
6. Парахин Ю. Инвестиции в АПК: состояние и перспектива. // АПК: экономика, управление. – 2002. №10.
7. Ильинская Е.М., Инвестиционная деятельность. – СПб., 1997. Инвестиционное проектирование. Под ред. Шумилина С.И. - М.: Финстатинформ, 1995.
8. Богатин Ю.В., Оценка эффективности бизнеса и инвестиций. – М.: Финансы, 2000.
9. Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
10. Инвестициоиный рейтинг Казахстана // Офиальный сайт ЗАО «Казинвест », 2006 г.
11. М.В Ивошин «Инвестиция. Организация управления и финонсирования.»//Москва 1999 год//
12. Аналитическая информация о состоянии рынка ценных бумаг Республики Казахстан. // Рынок ценных бумаг Казахстана. N° 1. 2006 г,
13. Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
14. Бочаров В.В. “Управление денежным оборотом предприятий и корпораций. Москва Финансы и статистика 2001.г.
15. Васина А.А. “Финансовая диагностика и оценка проектов” – СПб: Питер 2004. г.
қазақстан республикасы
білім және ғылым министрлігі
әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
Механика-математика факультеті
Ақпараттық жүйелер кафедрасы
Кафедра меңгерушісінің міндетін атқарушы _________ У.А. Тукеев
(Қолы)
рұқсатымен __________ қорғауға жіберілді
(Күні)
Дипломдық жұмыс
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАЙТЫН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ҚҰРУ
050703 – Ақпараттық жүйелер мамандығы
Орындаған ___________________ Г.Т.
Харесова
(Қолы)
Ғылыми жетекшісі
ф.м.ғ. кандидаты, доцент ___________________ Л.М. Алимжанова
(Қолы)
Норма бақылаушы ___________________ А.М. Қожанова
(Қолы)
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
1 ИНВЕСТИЦИЯ ҰҒЫМЫ 6
1.1 Инвестиция және анықтама 6
1.2 Инвестицияның түрлері және формасының жіктелуі 8
1.3 Капиталды салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды жіктеу
11
2 ИНВЕСТИЦИЯ КӨЗДЕРІ 14
2.1 Салымның ішкі көздері 14
2.1.1 Табыс салым көзі ретінде 15
2.1.2 Амортизациялық төлемдер 15
2.1.3 Бюджеттік қаржыландыру 16
2.1.4 Банктік несие 16
2.1.4 Халық қаражаты 16
2.2 Инвестицияның сыртқы көздері 17
2.2.1 Акционерлік инвестициялық қор 18
2.2.2 Үлеспұлдық инвестициялық қор 20
2.2.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қоры 20
3 ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰСТАНЫМДАРЫ 22
3.1 Сылақ ұстанымы 22
3.2 Бейімделу шығыны ұстанымы 22
3.3 Мультипликатор (көбейткіш) ұстанымы 23
3.4 Өлшеу ұстанымы 23
4 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРАМЫ, ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ 29
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ БАҒАЛАУ 31
5.1 Нақты инвестициялардың тиімділігін бағалау әдістері. 32
5.1.1 Таза дисконтталған пайда әдісі. 32
5.1.2 Пайданың ішкі норма әдісі 33
5.1.3 Табыс индексі әдісі 34
5.1.4 Инвестицияның тиімділік коэффициентін есептеу әдісі. 36
5.2 Пайданың жаңартылған ішкі нормасы. 37
6 Жобаларды көрсеткіштердің өзгерісіне сезімталдығын тексеру 42
7 ПРОГРАММА ҚҰРЫЛЫМЫ 44
7.1 Интернеттегі сайттардың құрылымы 44
7.1.1 Сайт құрудың негізгі кезеңдері 44
7.2 Есептеу программасының құрылымы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША 53
КІРІСПЕ
Экономиканы инвестициялау мәселесін зерттеу әрқашанда экономикалық
ғылымның басты назарында болды. Бұл инвестиция экономикалық өсу үрдісін
түбегейлі анықтай отыра, шаруашылық қызметтің ең терең негізін
қозғайтынымен шарттандырылған. Инвестицияның әр түрлі бағыттары бойынша
құрылымының маңызды ғылыми және практикалық мәні бар. Берілген талдаудың
практикалық мәні инвестиция құрылымы өзгерісінің беталысын анықтауға және
соның негізінде әсершілдеу және тиімдірек инвестициялық саясат құруға
мүмкіндік беруіне негізделеді. Инвестиция құрылымының теориялық мәні бұл
анализдің негізінде инвестицияны қолдану тиімділігіне және инвестициялық
қызметке әсер етуші, бұрын белгісіз, жаңа факторлар анықталуына
негізделеді, және де бұл инвестициялық саясатты құру үшін өте маңызды.
Қазіргі заманғы шарттарда олар туындаған экономикалық дағдарыстан шығу
шарттарын қамтамасыз етудің, халық шаруашылығының құрылымдық қозғалысының,
техникалық прогрессті қамтамасыз етудің, шаруашылық қызметінің микро және
макро деңгейлеріндегі сапалы көрсеткіштерін көтерудің маңызды құралы
ретінде қарастырылады. Инвестициялық үрдістің активизациясы әлеуметтік-
экономикалық түрлендірудің әсершілдеу механизмдерінің бірі болып табылады.
Маңызды мәселе болып инвестициялық шығындардың, экономикадағы капиталды
салымдар мен құрылымдық қозғалыстың өзара байланысының және өзара
шарттылығының тиімділік өлшемдерінің теориялық дәйектемесі табылады.
Инвестицияны есептеу, инвестицияны қаржыландыру көздерін зерттеу, олардың
келешегі және қазіргі кездегі күйін бағалау және инвестициялаудың әдістері
мен ұстанымдарын қарастыру берілген жұмыстың міндеті болып табылады. Бұл
зерттеу жұмысында бірнеше жоба, және бірнеше инвестициялық жобалардан ең
қолайлы және тиімді жобаны қалай дұрыс таңдау керектігі қарастырылады.
Зерттеу жұмысындағы жаңалық табыстың өзгертілген ішкі мөлшері және
сезгіштігіне талдау, осылардың көмегімен бірнеше жобалардың ішінен ең
тиімді нұсқасын таңдауға болады.
1 ИНВЕСТИЦИЯ ҰҒЫМЫ
1.1 Инвестиция және анықтама
XX ғасырдың 80-жылдарына дейінгі экономикалық әдебиеттерде әлеуметтік
қайта өндіріс үрдістерін талдау үшін инвестиция термині тіптен
қолданбаған, оның негізгі қолдану ортасы шетелдік авторлардың аудару
жұмыстары және капиталистік экономика саласындағы зерттеулер болды.
Инвестициялық қызметтің негізгі түсінігі капиталдық салым ұғымы болды.
Бірақ капиталдық салым термині инвестицияға қарағанда тар
түсіндіріледі. Атына сәйкес капиталдық салым тек негізгі капиталға салым
болып табылады, ақпараттық қорлар, бағалы қағаздар, рухани капитал,
материалдық қорлар сияқты экономикалық қорлардың басқа да түрлерін
капиталдық салыммен атау қабылданбаған. Кейінгі кезеңде инвестиция
термині ғылыми айналымда кеңінен таратылу алды, үкіметтік және нормативті
құжаттарда қолданыла бастады. Қайткенмен инвестицияның көп бөлігі
капиталдық салымдармен теңдестірілді. Инвестициялар (капиталдық салым) 2
арнада: негізгі қорларды қайта құру барысында баға қозғалысын бейнелейтін
үрдіс ретінде, және экономикалық категория – ақшалай қаржыны
мобилизациялау кезінен оларды қайтару кезеңіне дейін негізгі қорға
несиелендірілген баға қозғалысымен байланысты экономикалық қатынастар
жүйесі ретінде қарастырылған. Қарастырылатын кезеңдегі инвестицияның аса
кеңірек түсіндірілімі инвестиция тек негізгі қорға ғана емес, сонымен бірге
айналма құралдардың өсіміне де салым ретінде қарастырылатын ұстанымда
көрінеді [4].
Инвестицияның жалпы түрінде болашақта өсу мақсатымен салынған капитал
ретінде түсіндіріледі. Шетелдік экономикалық әдебиеттердегі инвестициялар
экономикалық сананың әр түрлі мектептері және бағыттарында инвестиция
ұғымы анықтамасы жалпы маңызды белгісі – инвесторды мақсатты қалыптастыру
ретінде инвестицияның табыс алумен байланысын қамтиды. Инвестиция ұғымы
анықтауда осындай үйлесім тек еуропалық әдістемеде ғана емес, сонымен қатар
америкалық әдістемеде де үстемдік етеді. Сонымен қатар инвестиция
категорияларын ажырату, бір жағынан капиталды салу, екінші жағынан оның
өкілдерінің пікірлері бойынша инвестицияның айрықша белгісі берілген
категорияның өнімді сипаты болып табылатыны негізінде ұсынылатын ұстаным
кездеседі. Сонымен қатар инвестиция астарында өндіріс құралдарын алу
түсіндіріледі, ал капиталдық салымның астарында қаржылық активтерді сатып
алу түсіндіріледі. Ерекшелігі инвестиция терминінің түсіндірілімінің әр
түрлілігіне қарамастан Экономикс оқу курстарында авторлардың көбі
инвестицияның материалды-заттық мағынасын, немесе жаңа кәсіпорынның
құрылысына шығындар, ұзақ мерзімді қызметті құрал ретінде, немесе кез-
келген материалдық құндылықтардың өсімі – экономикалық жүйедегі капиталдың
жалпы мөлшеріне тікелей себеп болатын барлық шығындар ретінде көрсетеді.
Инвестицияны анықтаудың тағы басқа нарықтық экономикасы дамыған елдерде
шынайы капиталды орташаландырылған орын ауыстыру механизмі ретінде бағалы
қағаздар нарығының арттырылған маңыздылығымен қамтамасыз етілген үйлесімі
бар. Оның аймағында инвестициялар бағалы қағаздарға салым ретінде
анықталады.
Инвестициялау мәселелеріне арналған ерекше зерттеулерде инвестициялар
капитал құнының өсуін немесе сақталуын қамтамасыз етуі және табыс әкелуі
тиіс капиталды орналастыру әдісі ретінде анықталады. Мұндай үйлесім
инвестицияның маңызды белгісі ретінде салым сипаттамасын емес, капиталдың
өсуімен инвестицияның байланысын белгілейді.
Сондықтан батыстың экономикалық әдебиеттерінде инвестициялар тұтас 2
аспектте қарастырылады: қорлар және салымдар. Мұндай үйлесім Дж.М.Кейнстің
жұмыстарында көрсетіледі, оның пікірі бойынша инвестициялар – ағымдағы
кезеңде тұтыну үшін қолданылмаған табыстың бір бөлігі, қазіргі кезеңдегі
өндірістік әрекеттің нәтижесінде капиталды мүлік құндылықтарының ағымдағы
өсімі. Бұл жеткілікті емес анықтама инвестицияның 2жағын: капиталды
мүліктің өсімін қамтамасыз ететін қорларды (табысты жинау мақсатымен
топтастыру) және салымдарды (қорларды қолдану) жеткілікті айқын ажыратады
[10].
Ресей экономикасында нарықтық қатынастарды қалыптастыру жаңа шарттарға
сәйкес инвестиция категориялары түсінігін қайта қарау қажеттілігі туды.
Инвестицияның маңыздылығын түсіну үшін қалыптасқан нарықтық үйлесімге
тән белгілері болып табылады:
— Инвестициялық әрекеттің дәлелі ретінде табысты алу мен
инвестицияның байланысы;
— Инвестицияны толық 2 жағынан қарастыру: қорлар (капиталды
құндылықтардың) және салымдар (шығындар);
— Инвестиция категориялары шеңберінде қорларды, салымдарды және
бөлінген қаржыны қайтарып алуды біріктірудің себебі ретінде
біріктіруге мүмкіндік беретін өзгерістегі инвестицияны талдау;
— Инвестициялаудың объектілерінің құрамына экономикалық пайда
әкелетін кез-келген салымдарды қосу [10].
ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейінгі экономикалық әдебиеттерде термин
тіптен қолданбаған. Қазіргі кезде экономикалық жүйеде макро және микро
деңгейлерде ең жиі қолданылатын категория. Бірақ зерттеушілердің бұл
экономикалық категорияға ерекше көңіл аударғанымен әлі күнге дейін
инвестицияның әмбебеп анықтамасы жасап шығарылмаған. Инвестицияның бірнеше
анықтамасы бар.
Инвестициялар – мемлекет ішінде пайда (табыс) алу мақсатымен ауыл
шаруашылық өнеркәсібіне, транспорт және т.б. шаруашылық салаларына ұзақ
мерзімді капиталды салым.
Инвестициялар – әр түрлі халық шаруашылығы салалары кәсіпорындарына
(мемлекет ішіндегі немесе шетелдегі) ұзақ мерзімді капиталды салым.
Инвестициялар – мемлекет ішінде немесе шетелде әр түрлі салаларға
өндірісті дамыту, пайда алу немесе басқа да түпкі нәтижелер мақсатымен
құралдарды (ақшалай, материалды), интеллектуалды құндылықтарды ұзақ
мерзімге салу (мысалы, табиғи ортаны қорғау, қоғамдық).
Инвестициялар – пайда (табыс) алу мақсатымен әр түрлі программаларға
және өндірістік, саудалық, қоғамдық, ғылыми, мәдени немесе басқа да
ортадағы жобалардың іске асуына салынатын барлық ақшалай, мүліктік және
интеллектуалды құндылықтардың жиынтығы.
Инвестициялар – пайда алу мақсатымен мемлекеттік немесе жеке капиталды
ұзақ мерзімді салымдар.
Инвестицияның сипаттамасына келтірілген мысалдар экономиканың бұл
категориясы қаншалықты көп аспектілі және күрделі екенін көрсетеді [12].
1.2 Инвестицияның түрлері және формасының жіктелуі
Инвестициялар әр түрлі формада іске асырылады. Инвестицияны талдауды
және жобалауды жүйелендіру мақсатымен олар нақты жіктелу белгілері бойынша
топтастырылуы мүмкін. Инвестицияны жіктеу оның негізіне салынған белгілерін
таңдау арқылы анықталады. Инвестицияны жіктеу кезінде базистік типологиялық
белгісі болып құралдарды салу объектісі табылады.
Нақты және қаржылық инвестициялар. Құралдарды салу объектілері бойынша
инвестициялар нақты және қаржылық деп бөлінеді. Экономикалық әдебиеттерде
қазіргі экономикалық формалардың құрылысы және маңыздылығын, олардың
инвестицияның басқа да жіктеу топтармен ара қатынасын анықтауда әр түрлі
көзқарастар болғандықтан, нақты және қаржылық инвестицияның маңызын
нақтылау, олардың объектілерін анықтау қажет.
Нақты инвестициялар. Нақты инвестициялар нақты экономикалық активтер:
материалды қорларға (физикалық капиталдың элементтері, басқа да материалды
активтер) және материалды емес активтерге (ғылыми-техникалық, зайырлы өнім
және т.б.) салымдар жиынтығы ретінде қарастырылады. Нақты инвестицияның
маңызды жасаушысы болып капиталды салымдар формасында жүзеге асырылатын
инвестициялар немесе капитал құрушы инвестициялар табылады.
Қаржылық инвестициялар құралдар салымын әр түрлі қаржылық активтерге –
бағалы қағаздар, үлеспұл және үлеске кіру, банктік депозиттер салады.
Тікелей және қоржындық инвестициялар.
Мақсатына қарай инвестицияларды тікелей және қоржындық (тікелей емес)
деп бөледі.
Тікелей инвестициялар инвестициялаудың объектісін тікелей бақылау және
басқаруды орнату мақсатымен кәсіпорынның (фирманың, компанияның) жарғылық
капиталына салым салу ретінде қарастырылады. Олар тек табыс алу ғана емес,
әсер ету ортасын кеңейтуге, болашақ қаржылық қызығушылықтарын қамтамасыз
етуге бағытталған.
Қоржындық инвестициялар табыс түсіру (инвестициялық объектілер,
дивидендтер, пайыздар, басқа ақшалай төлемдер) және тәуекелділікті
төмендету мақсатымен экономикалық активтерге салынған құралдарды ұсынады.
Қоржындық инвестициялар әр түрлі эмитенттерге тән бағалы қағаздарды, басқа
да активтерді алуға салынған салым болып табылады. Әдетте нақты және
қаржылық инвестицияларды сәйкесінше тікелей және қоржындық инвестициялар
ретінде қарастырады. Сонымен қатар бір жағдайларда тікелей инвестиция
құралдарды өндіріске тікелей салуды білдірсе, ал қоржындық инвестиция
бағалы қағаздарды алуын білдіреді, яғни бұл жағдайда инвестициялау
объектісінің сипаттамасы жіктелудің белгісі қызметін атқарады. Біздің
көзқарасымыз бойынша мұндай теңдестіру дұрыс емес, себебі нақты
инвестициялар өндірістік капиталдың физикалық активтеріне салымдармен қатар
нақты автивтердің басқа формаларына да салымды қосады, ал қаржылық
инвестициялар бағалы қағаздармен қатар басқа қаржылық құралдарға салым
салады. Бұдан басқа өндірістік салымдарға тек тікелей инвестицияны
жатқызғанымыз дұрыс болуы екіталай, себебі қоржындық инвестицияның бөлігі
де (алғашқы орналастыруы кезінде өндірістік кәсіпорынның бағалы қағаздарына
салым) инвесторларды өндіріске назарын аударту үшін арналған [12].
Басқа жағдайларда инвестицияның әр түрлі топтарының араласуы оларды
жіктеу кезінде нақты белгілерінің жоқ болуының салдарынан болады. Жоғарыда
көрсетілгендей инвестицияны тікелей және қоржындық деп бөлу негізінде өзге
сапалы белгі – инвестициялаудың мақсаты қолданылатын уақытта нақты және
қаржылық инвестицияларды ерекшелеу құралдарды салу объектісінен тәуелді
жүзеге асырылады. Инвестициялау объектісін тікелей бақылау және басқаруды
орнатуға бағытталған үлес болатын тікелей инвестициялар тек нақты
экономикалық активтерде ғана емес, сонымен бірге қаржылық құралдарда жүзеге
асырылады. Инвестициялау объектісін басқару мүмкіндігі акциялардың бақылау
пакеттерін алуы, бақылауға қатысуының басқа формалары арқылы қол
жеткізіледі. Қоржындық инвестициялар ағымдағы табысты алудан хабардар
салымдар болады.
Сөйтіп, нақты және қаржылық инвестициялар бір жағынан, тікелей және
қоржындық инвестициялар, екінші жағынан, инвестицияның типологиялық топтары
бойынша әр түрлі сияқты көрінеді. Инвестициялық әрекеттің формалары сонымен
қатар мерзімі, инвестициялық қорларға меншік формалары, аймақтары,
салалары, тәуекелділіктері және басқа белгілері бойынша жіктелуі мүмкін.
Салымдар мерзіміне бойынша қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді
инвестицияларды ерекшелейді.
Қысқа мерзімді инвестициялар астарында әдетте құралдарды бір жылға
дейінгі кезеңге салу жатады. Қазіргі инвестициялар алыпсатарлық сипатқа ие.
Орта мерзімді инвестициялар құралдарды бір жылдан үш жылға дейінгі
мерзімге, ал ұзақ мерзімді – үш жылдан аса мерзімге салады.
Салым салу ортасы бойынша инвестициялар өндірістік және өндірістік емес
болып бөлінеді.
Өндірістік инвестициялар – жаңа құрылысқа, қайта құруға, жұмыс істейтін
кәсіпорындарды техникамен қайта қаруландыру және кеңейтуге бағытталған
инвестициялар.
Өндірістік емес инвестициялар – қаржылық активтерге, әлеуметтік
тағайындаулардың объекттеріне, соның ішінде тұрғын-үй құрылысына, сонымен
қатар білімге және ақпаратқа салым (азаматтармен жүзеге асырылатын).
Сәйкесінше өндірістік емес инвестициялар қоғамдық материалды өндіріс
үрдісіне қызмет көрсетпейді.
Өндірістік емес инвестицияның формасы болып өндірістік емес мақсатта
жерді және табиғатты пайдалану объектілерін алу табылады:
— Өндірістік қорлардың элементтерін одан әрі лизинг бойынша беру
мақсатымен лизингтік компанияның өндірістік қорларының элементтерін
алу;
— Әлеуметтік инфрақұрылысты, соның ішінде тұрғын-үй құрылысын құру;
— Депозитке құралдарды енгізу;
— Бағалы қағаздарды сатып алу;
— Заңды тұлғаның жарғылық капиталынан үлес сатып алу;
— Несиені ұсыну;
— Білім алу үшін тұрғындардың шығыны.
Инвестициялық қорларға меншік формасы бойынша жеке меншік, мемлекеттік,
шетелдік және бірлескен (араласқан) инвестицияларды ерекшелейді. Жеке
меншік (мемлекеттік емес) инвестиция жеке инвесторлар: жеке меншіктің
мемлекеттік емес формасы бар азаматтардың және мекеменің құралдарын салуы
[19].
Мемлекеттік инвестициялар – мемлекеттік өкімет және басқару
орындарымен, мемлекеттік меншік формасы бар кәсіпорындармен жүзеге
асырылатын салымдар.
Шетелдік инвестицияларға шетелдік азаматтардың, фирманың, ұйымдардың,
мемлекеттің құралдар салуын жатқызады.
Бірлескен (араласқан) инвестициялар астарында отандық және шетелдік
экономикалық субъекттермен жүзеге асырылатын салымдар жатады.
Аймақтық белгілері бойынша мемлекет ішіндегі және шетелдегі
инвестициялар болып ажыратылады.
Ішкі инвестицияларда инвестициялау объектісіне құралдарды салу мемлекет
ішінде орындалады. Шетелдегі инвестициялар (шетелдік инвестициялар) сол
елдің территориялық шегінен тыс орналасқан инвестициялау объектілеріне
құралдарды салу ретінде түсіндіріледі.
Салалық белгілері бойынша экономиканың әр түрлі салаларында
инвестицияны бейнелейді. Мысалы, өнеркәсіп (отын, энергетикалық, химиялық,
мұнай-химия, азық-түлік, жеңіл, ағаш өңдейтін және целлюлоза-қағаз, қара
және түсті металлургия), ауыл шаруашылығы, құрылыс, транспорт және
байланыс, сауда және қоғамдық тамақ.
1.2.1-кесте. Инвестиция формасының жіктелуі
Жіктелу белгілері Инвестиция формалары
Салым объектілері бойынша Нақты инвестициялар
Қаржылық инвестициялар
Салым мерзімі бойынша Қысқа мерзімді инвестициялар
Орта мерзімді инвестициялар
Ұзақ мерзімді инвестициялар
Инвестициялау мақсаты бойынша Тікелей инвестициялар
Қоржындық инвестициялар
Салым ортасы бойынша Өндірістік инвестициялар
Өндірістік емес инвестициялар
Инвестициялық қорларға Жеке меншік инвестициялар
меншік формасы бойынша Мемлекеттік инвестициялар
Шетелдік инвестициялар
Бірлескен инвестициялар
Аймағы бойынша Мемлекет ішіндегі инвестициялар
Шетелдегі инвестициялар
Тәуекелділік бойынша Басқыншы инвестициялар
Бір қалыпты инвестициялар
Кертартпа инвестициялар
Тәуекелділік бойынша басқыншы, бір қалыпты және кертартпа инвестициялар
болып бөлінеді. Бұл жіктелу инвесторлардың сәйкесінше типтерін ерекшелеумен
тығыз байланысты.
Басқыншы инвестициялар жоғары дәрежелі тәуекелділікпен сипатталады.
Олар жоғары пайдалылықпен және төмен өтімділікпен сипатталады.
Бір қалыпты инвестициялар салымның жеткілікті өтімділігі және
пайдалылығы кезінде орта (бір қалыпты) дәрежелі тәуекелділікпен
ерекшеленеді.
Кертартпа инвестициялар сенімділігімен және өтімділігімен сипатталатын
төмендетілген тәуекелділікті салым. Өсуге арналған үрдісте инвестиция рөлін
анықтаудың маңыздылығы өндірістік және өндірістік емес инвестицияларды
ерекшелеуге болатын салым ортасы сияқты жіктелу белгісін енгізу
қажеттілігіне себепші болады. Экономикалық жүйе үшін анықтайтын мәнінің
жеке және қоғамдық капиталдың өсуін және ұдайы өндірісті қамтамасыз ететін
өндірістік инвестициялары болады.
1.3 Капиталды салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды жіктеу
Капиталды салымдар формасында жүзеге асырылатын инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
Шикізатты, толымдаушы бұйымдарды алу бойынша тәуекелділікті
төмендетуге, баға деңгейін бір қалыпты ұстауға, бәсекелестерден сақтануға
бағытталған біріккен инвестициялар.
Өндірілген өнімнің жоғары ғылыми-техникалық деңгейін сақтау мақсатымен
жаңа технологиялар мен өңдеулерді іздеуге негізделген шабуылды
инвестициялар.
Мақсаты қызметкер еңбегінің шарттарын жақсарту болып табылатын
әлеуметтік инвестициялар.
Экологиялық стандарттардың, өнім қауіпсіздігінің, тек менеджменттің
жетілдірілуі арқасында ғана қамтамасыз етілмейтін басқа да қызметтің
шарттары бөліктерінде мемлекеттік талаптарды қанағаттандырумен байланысты
қажеттілігі бар міндетті инвестициялар.
Кәсіпорынның мәртебесін сақтауға бағытталған көрнекілік инвестициялар.
Іс-әрекеттің бағытталуына байланысты:
— Кәсіпорындарды алу немесе құру кезінде жүзеге асырылатын бастапқы
инвестициялар (нетто-инвестициялар);
— Өндірістік потенциалды кеңейтуге бағытталған экстенсивті
инвестициялар;
— Сатып алуға босатылған инвестициялық құралдардың салымы немесе
өндірістің жаңа құралдарын жасау болып түсіндірілетін
реинвестициялар;
— Нетто-инвестициялар мен реинвестицияларды біріктіретін брутто-
инвестициялар.
Экономикалық талдауда инвестицияның капиталды салымдар формасында
жүзеге асырылатын басқа да топтары қолданылады:
— Физикалық және моральді тозған құрылғыларды ауыстыруға бағытталған
инвестициялар;
— Жабдықты жаңартуға инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты өндіріс
шығындарын қысқарту немесе шығарылатын өнімнің сапасын жақсарту
болып табылады;
— Өндірісті кеңейтуіне инвестициялар. Мұндай инвестициялаудың негізгі
мақсаты қазіргі өндіріс шеңберінде бұрыннан құрылған нарықтар үшін
тауарларды шығару мүмкіндіктерін үлкейту немесе өнімнің жаңа
түрлерін шығаруға көшу болып табылады.
— Өтімнің жаңа нарықтарын ұйымдастырумен, өнімнің жаңа түрлерін
өндірумен, өнім номенклатурасының өзгеруімен байланысты
диверсификацияға инвестициялар;
— Ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктеріне енуге, өнімнің
бәсекеге қабілеттілік дәрежесін көтеруге, шаруашылық
тәуекелділіктерін төмендетуге бағытталған стратегиялық инвестициялар
[19].
Стратегиялық инвестициялар көмегімен экономикадағы құрылыстық
өзгерістер, маңызды импорт алмастыратын өндірістер немесе бәсекеге
қабілетті экспортты-бағдарланған салалар дамиды. Инвестицияның бұл
түрлерінің ішінен аз тәуекелділікті болып құрылғыларды ауыстыру және
жаңарту есептеледі.
Инвестиция түрлері және тәуекелділік деңгейі арасындағы тәуелділік
инвестицияның қандай да бір түрі жүзеге асырылғаннан кейін фирма әрекетінің
нәтижесіне нарық реакциясының өзгерісі қауіптілігімен шарттандырылған.
Инвестициялаудың келеңсіз салдары тәуекелділігі нарықпен ресми түрде
мақұлданған тауарларды шығаруды жалғастыруда аз және жаңа өндірісті
ұйымдастыру кезінде жоғары болады.
2 ИНВЕСТИЦИЯ КӨЗДЕРІ
2.1 Салымның ішкі көздері
Қазақстанда капиталды салымдарды қаржыландыру негізінен ішкі көздер
есебінен жүзеге асырылады. Шетелдік капиталды тартуды активизациялауға
қарамастан олар болашақта да негізгі шешуші рөл атқарады деп болжаса
болады. Әрбір отбасыға өз бюджетінің қандай бөлігін ағымдағы қолданысқа,
қаншасын – болашаққа қалдыратын сияқты өмірлік мәселелерді әрқашанда шешуге
тура келеді.
Жинақтың жалпы деңгейі халықтың, ұйымның, үкіметтің жинақ ақшасы
көлеміне тәуелді. Жеке азаматтар қаражаттары – жалғыз жинақ көзі емес.
Қандай да бір компания 100 млн теңге көлемінде пайда тапты делік. Бұл пайда
иелеріне төленуі мүмкін, реинвестициялануы (компания бұл қаржыға жаңа
құрылғылар немесе өндірістік аудандар алуы мүмкін) немесе банкқа есепшотына
салуы мүмкін. Кез-келген жағдайда компания отбасы өзінің табысының бір
бөлігін сақтап қойғанындай пайданың бөлігін сақтайды. Бюджетке салықтық
түсім үкіметтік тұтынудан (мемлекеттік қызметкерлердің айлықтары,
қорғанысқа шығындар, зейнеткерлерге төлем де кіреді) асып түскен жағдайда
үкімет те жинақ жинай алады. Жұмыстың осындай орналасуында үкіметте
инвестицияға қолданылатын қаражат қалады, мысалы жаңа жолдар салуға немесе
телефон байланысын дамытуға инвестиция. Елдегі жинақ көлемі елдегі
инвестиция көлеміне тікелей әсер етеді. Айтылғандай инвестиция болашақта
барлық экономикадағы өндірістік қуаттың өсуінен көрінетін ғимараттарды және
тұрғын-үйлерді, құрылғыларды алуға кететін шығындар ретінде көрінеді. Қоғам
өзінің ағымдағы табысының бөлігін жинаса, бұл өндіріс бөлігі тұтынуға емес,
инвестицияға бағытталған дегенді білдіреді [19].
Салымшылар және инвесторлар әр түрлі экономикалық топтарға
жатады.Отбасы өзінің табысының бөлігін жинағанда, ол өз ақшасын банкке
салады. Банк бұл ақшаларды капиталдық салымды жүзеге асыруға ниет білдірген
компанияға қарызға береді. Бұл жағдайда салымшылар (жеке азаматтар) және
инвесторлар (кәсіпорындар) қаржылық делдал (банк) арқылы байланысады. Кейде
салымшылар мен инвесторлар бір тұлға ретінде көрсетіледі. Егер кәсіпорын
өзінің табысының бөлігін жинақтаса және оны жаңа құрылғы сатып алуға
жұмсаса, ол бір мезетте жинақтайды және инвестициялайды. Уақыт өте келе
компания банктік салымның өсуі арқылы өзінің табысын жинақтайды. Кейін банк
бұл ақшаларды капиталдық салым салуға ниет білдірген басқа компанияға
қарызға береді. Жабық экономикада жинақ көлемі инвестиция көлеміне дәл
сәйкес келеді. Халықтық табыстың қандай бөлігі жинақталса, сонша бөлігі
инвестицияланады. Сәйкесінше, жабық елде ішкі инвестициялар ішкі жинаққа
тең десе де болады.
2.1.1 Табыс салым көзі ретінде
Кәсіпорынның қаржылық қорларының жетіспеушілігін өзінің өнімінің құнын
көтеру арқылы орнын толтыруға тырысады. Табыстың барлық өсімдері құндық
фактор арқылы анықталады. Бірақ бағаны өсіре отырып кәсіпорын өнімді жүзеге
асыру мәселесіне және өндірістің азаюына әкелетін сұраныстық шектеулермен
сәйкес келеді. Бұл көп кәсіпорындарды банкрот шегіне қоюы мүмкін. Мысалы,
автокөлік шығаратын зауыт қиын жағдайда қалады. Салым үшін қажетті құралды
қамтамасыз ету үшін ол Жигули автокөлігінің құнын бірқалыпты өсірді,
соның әсерінен олар көптеген сапалы шетелдік моделдерден қымбатырақ болды.
Соның салдарынан сол автокөлік шығаратын зауыттың өнімдерін өткізу проблема
болды [12].
Кәсіпорындарға өндірістік даму үшін қажетті қаржылық қорларды құруды
жеңілдететін шаралар қолданылады, әсіресе қазіргі кезде олар экономикаға
капиталдық салымның негізгі көздерінің бірі болып табылады. Кәсіпорынның
мүмкіндіктерін кеңейтуге табыс салығынан толық босату туралы шешім
көмектеседі. Бұл инвестициялық талаптылықты күшейтуіне жақсы қызықтыру
болады.
2.1.2 Амортизациялық төлемдер
Амортизациялық төлемдер тауарларды өндіру кезінде қолданылу үрдісінде
тозылатын өндірістік құралдарды қалпына келтіруге бағытталған. Бірақ
қазіргі уақытта Қазақстанда амортизациялық төлемдер инфляция әсерінен
(инфляция капиталдық салымның бұл көзін құнсыздандырды) жоғалуда, сондықтан
өзін-өзі инвестициялау үшін кәсіпорындар айлық, салық және әлеуметтік
ортада бейнеленетіндер бойынша қарыздарды төлеу үшін қажет құралдарды
қолданады. Кәсіпорынның негізгі қорларының және олардың амортизациялық
төлемдері құнының өсуі инфляция қарқынына пропорционалды капиталдық салымды
қаржыландыру үшін меншікті қаражаттарын арттыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан ішкі инвестициялық белсенділікті арттыру бойынша маңызды
шаралардың бірі негізгі құралдардың теңгерімдік құнының жүйелі индекстеу
жолымен амортизациялық қорларды антиинфляциялық қорғау болуы мүмкін.
Амортизациялық қордың инвестициялық сипатын қалпына келтіру үшін
амортизациялық саясаттың, айналым жүйесінің және амортизациялық қордың
айналымы реформасын жүргізу қажет. Амортизациялық төлемдердің капиталды
сипатын мойындау және амортизациялық қорға меншік туралы заңнаманы тарату
және амортизациялық қорды анықтауға капиталдың меншік иелерінің құқығына
кепілдік беруі бір мәнді. Оның сақталуы және мақсатты қолданылуы үшін
кәсіпорын өндірісінің жауапкершілігін арттыру. Бұл шаралар кәсіпорынның
амортизациялық қорын сақтауға көмектеседі және соның салдары ретінде
бұрынғы деңгейінде ұстауға көмектеседі [8].
2.1.3 Бюджеттік қаржыландыру
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы қаржыландырудың орталықтанған көздері
арқылы инвестициялық мәселелердің шешіміне сенуге мүмкіндік бермейді.
Инвестицияның потенциалды көздері ретінде бюджетті қорлардың шектелуі
кезінде мемлекет қайтарымсыз бюджеттік қаржыландырудан несие беруге өтуге
мәжбүр болады. Қазір жеңілдікті несиені мақсатты қолдануды бақылауды
қатаңдықты күшейтті. Несиені қайтару кепілін қамтамасыз ету үшін
жылжымайтын мүліктегі, әсіресе жердегі мүлік кепілдігі жүйесін енгізеді.
Бұған заң шығару базасы кепілдік туралы заңмен шығарылған. Мемлекеттік
орталықтандырылған салымдар аймақтық бағдарламалардың шектеулі санын жүзеге
асыруына, ерекше тиімді құрылым құрастыратын объекттерді құруға, федералды
инфрақұрылымды сүйемелдеуіне, дүлей апаттар және төтенше жағдайлардың
зардаптарын жеңуге, ең өткір әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешуге бағытталған. Бюджетті қаржыландыру жағынан қарастырғанда дағдарыстан
шығу кезеңдерінде басым бағыттар болып:
Ғылыми-өндірістік потенциалды сүйемелдеудің азық-түлік және жанармай-
энергетикалық мәселелер шешімін қамтамасыз ететін тіректі шикізатты және
аграрлық аудандарды дамытуды ынталандыру үшін мемлекеттік инвестициялардың
бөлінуі.
Өмір сүру деңгейінің төмендеуін өз күштерімен тоқтатуға мүмкіндігі жоқ,
халықтың өмір сүру деңгейі тым төмен дұрыс дамымаған аудандарда әлеуметтік
мақсаттарға жәрдемақылар бөлу [8].
2.1.4 Банктік несие
Ұзақ мерзімді банктік несиелер ең алдымен экономикадағы стратегиялық
мақсаттарды шешуге бағытталған. Әсіресе жаңа шығып жатқан кәсіпкерлік
жағдайында инвестицияның маңызды көздерінің бірі болуы мүмкін.
Қазақстандағы өндірісті дамыту үшін ұзақ мерзімді несиелердің маңыздылығы
туралы айту қажет емес. Олар өндірістің біртіндеп үлкеюіне және сол арқылы
ел экономикасының жалпы көтерілуіне мүмкіндік туғызады. Мұндай несиелер
мемлекет кепілдігімен ең алдымен әлеуметтік бағдарламалардың шешіміне
банктермен берілуі мүмкін еді, алайда ұзақ мерзімді банктік несиелер
инфляция жағдайында тиімсіз. Капиталды салымдарды қаржыландырумен және ұзақ
мерзімді несие берумен айналысатын инвестициялық банктерді құру қажеттілігі
туды. Әзірше үкімет қажетті бағдарламаларды бюджет қаражатынан
қаржыландыруға мәжбүр, ал олар бюджетте жетіспейді.
2.1.4 Халық қаражаты
Жекешелендірілген кәсіпорындар және инвестициялық қорлардың акцияларын
сату арқылы халық қаражатын инвестициялық ортаға тарту тек капиталды
салымның көзі ретінде ғана емес, азаматтардың жеке жинағын инфляциядан
қорғау жолдарының бірі ретінде қарастырылуы мүмкін. Инвестициялық банктерде
жеке салым бойынша пайыздық мөлшерлемені басқа банктік мекемелермен
салыстырғанда жоғарырақ қою, халық қаражатын тұрғын-үй құрылысына тарту,
кәсіпорынды инвестициялауға қатысатын азаматтарға оның өнімін зауыттық құны
бойынша алғашқы болып алу құқығын беру жолдарымен халықтың инвестициялық
белсенділігін ынталандыруға болады. Капитал нарығында халық жинағының
түсімі үшін инвестициялық банктердің және қорлардың, сақтандыру
компанияларының, зейнетақы қорларының, құрылыстық қоғамның делдалдық
қаржылық ұйымдарының кең желісі қажет. Бірақ мүмкіндік бойынша қорғаныспен
халық қаражатын тартуға бәсекелес кәсіпорындарға қатаң мемлекеттік бақылау
орната отырып, өз ақшасын қор құныдылықтарына салуға дайындарды қамтамасыз
ету маңызды.
Капиталды салымды қаржыландырудың ішкі мүмкіндіктерінің жағдайына әсер
ететін негізгі фактор болып қаржылық-экономикалық тұрақсыздық табылады.
Сонда да ішкі инвестициялық потенциалдың жеткіліксіздігін салыстырмалы деп
санаса болады.
2.2 Инвестицияның сыртқы көздері
Шетелдік инвестициялар түсімі қазіргі қоғамдық-экономикалық дағдарыстан
шығу, өндірістің құлдырауын және халықтың өмір сапасының нашарлауын жеңу
сияқты орта маңызды мақсаттарға жету үшін маңызды.
Қазақстанда шетелдік инвестициялар келесі жолмен жүзеге асуы мүмкін:
— Шетелдік капиталдың үлеспұл қатысуымен кәсіпорындарды құру;
— Толығымен шетелдік инвесторларға, олардың бөлімшелеріне және
өкілдеріне тән кәсіпорындар құру;
— Шетелдік салымшының меншігіне кәсіпорындарды, мүліктік жинақтарды,
ғимараттарды, құрылыстарды, акцияларды, облигацияларды және басқа да
бағалы қағаздарды алу;
— Жерді және басқа да табиғи қорларды қолдану құқығын, сонымен қатар
басқа мүліктік құқықтарды алу;
— Несиелер, қарыздар, мүліктер және мүліктік құқықтар беру.
Шетелдік капиталдың тиімді түсімін ынталандыру проблема болып табылады.
Бұл жағдайда 2 сұрақ тұрады:
— Қандай ортада түсім шектеулі болу қажет.
— Оны ең алдымен қандай формада және қандай салаға тарту қажет.
Шетелдік капитал несиелер және қарыздар формасында, сонымен қатар жеке
шетелдік тікелей және қоржында формасында тартылуы мүмкін. Тікелей салым
басқа елдерде нақты активке салынатын, басқармасында инвестор қатысатын
капиталды салым ретінде түсіндіріледі. Егер шетелдік салымшы кәсіпорынның
25%-нан кем емес акциясына немесе акционерлер арасында акцияны бөлуге
тәуелді көлемі кең көлемде өзгере алатын олардың бақылау пакетіне ие болса,
инвестициялар тікелей болуы мүмкін.
Тікелей шетелдік инвестициялар бұл экономикаға жай капиталды салымды
қаржыландыруға қарағанда маңызды.
Қоржындық инвестиция деп акцияларды бақылау құқығын бермейтін шетелдік
кәсіпорын акцияларына, шетелдік мемлекеттердің және халықаралық валюталық-
қаржылық ұйымдардың облигацияларына және басқа бағалы қағаздарына капиталды
салымды айтады.
Нақты инвестициялар да болады. Бұл жерге, жылжымайтын мүлікке,
машиналар және құрылғы, қосымша бөліктерге және т.б. капиталды салым. Нақты
инвестицияларға капитал айналымы шығындары кіреді. Инвестицияның 2 түрі
(тікелей және қоржынды) ұқсас, бірақ бірдей емес себептермен жылжиды. Екі
жағдайда да инвестор табыс компаниясы акцияларына ие болу арқылы пайда
тапқысы келеді.
Сонда да қоржынды инвестицияны жүзеге асыру кезінде инвестор компанияны
басқаруға емес, болашақ дивидендтер арқылы табыс алуға қызығады. Тікелей
капиталды салым салғанда шетелдік инвестор (үлкен компания) кәсіпорынды
басқаруды өз қолына алуға тырысады.
Салалық шектеулер тек тікелей шетелдік инвестицияларда ғана таралу
қажет. Олардың түсімін ұлттық табиғи қорларды тікелей пайдалануға (алынатын
салалар, орманды кесу, балық кәсібі) байланысты салаларда, өндірістік
инфрақұрылымға (энерго желісі, жолдар), телекоммуникациялық және спутниктік
байланыста шектеу керек. Мұндай шектеулер көптеген дамыған елдердің,
әсіресе АҚШ-тың заңнамасында бекітілген. Аталған салаларда тікелей
инвестицияларға балама шетелдік капиталды тарту формасын жөнді
пайдалану.Бұлар шетелдік несиелер және қарыздар болуы мүмкін. Олар
мемлекеттік қарыздың ауыртпалық арттырғанымен, ұлттық қызығушылық
тұрғысынан оларды тарту орынды. Бірақ ол үшін шетелдік несиелерді қолдану
арқылы тиімді басқару жүйесін құру қажет.
Шетелдік қатысу 100 пайыз болатын кәсіпорндар формасында шетелдік
капиталды өнімнің өндірісіне және жасап шығаруына, құрылыс материалдары
өндірісіне, ұлттық тұтыну тауарларын шығару үшін құрылысқа (соның ішінде
тұрғын-үй), инфрақұрылымның дамуына тарту орынды. Қоржынды инвестицияның
түсімін экономиканың барлық саласында ынталандыру қажет. Олар қаржылық
қорлардың түсімін инвестициялау объектісін бақылауды жоғалтпай қамтамасыз
етеді.
2.2.1 Акционерлік инвестициялық қор
Акционерлік инвестициялық қор – қызмет пәні бағалы қағаздарға және
заңмен қарастырылған басқа да объектілерге мүлікті инвестициялау болатын
және атауын акционерлік инвестициялық немесе инвестициялық қор сөздері
құрайтын ашық акционерлік қоғам.
Басқа заңды тұлғалар өздерінің атауларында акционерлік инвестициялық
қор немесе инвестициялық қор сөздерін қандай да тіркеспен қолдануға
құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық қордың кәсіпорындық қызметтің басқа
түрлерін жүзеге асыруға құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық қор өзінің
қызметін тек арнайы рұқсат (лицензия) негізінде жүзеге асыруға құқықты.
Инвестициялық қор – физикалық және заңды тұлғалардың жалпы үлестік
меншігінде немесе акционерлік қоғамның меншігіндегі, қолдану және басқару
сол акционерлік қоғамның акционерлерінің немесе сенімді басқаруды
ұйымдастырушылардың қызығушылығындағы басқару компаниясымен жүзеге
асырылатын мүліктік жиын.
Инвестициялық қорлар не акционерлік, не үлестік болуы мүмкін.
2.2.1.1-сурет. Инвестициялық қорлар
Акционерлік инвестициялық қорларға қойылатын талаптар:
Лицензия алу үшін докуметтерді көрсету күніне акционерлік инвестициялық
қордың меншіктік қаражат көлемі талаптарға сәйкес болуы қажет.
Акционерлік инвестициялық қордың акционерлері ретінде сол акционерлік
инвестициялық қормен сәйкесінше келісім-шарт жасасқан мамандандырылған
депозитарий, тіркеуші, бағалаушы және аудитор бола алмайды. Акционерлік
инвестициялық қордың мүлігі инвестициялауға арналған мүлік (инвестициялық
резервтер) және оның басқару орындары және акционерлік инвестициялық қордың
заңнамасы бойынша акционерлік инвестициялық қордың басқа да орындары
қызметін қамтамасыз етуге арналған мүлік болып бөлінеді.
Акционерлік инвестициялық қордың инвестициялық резервтері (қор
активтері) басқарушы компанияның сенімді басқаруына берілуі қажет.
Акционерлік инвестициялық қор жай атаулы акциялардан басқа бағалы
қағаздарды таратуға құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық қор жабық жазылу
жолымен акцияларды таратуды орындауға құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық
қордың акциялары тек ақшалай құралдарымен және оның инвестициялық
декларациясымен қарастырылған мүлікпен төлене алады. Акцияларды тарату
кезінде акциялардың толық төленбеуі рұқсат етілмейді.
Акционерлік инвестициялық қордың акционерлері акционерлік қоғамдар
туралы заңда көрсетілген жағдайларда, сонымен қатар егер акционерлер
сәйкесінше шешімнің қабылдануына қарсы дауыс берсе немесе бұл сұрақ бойынша
дауыс беруге қатыспаса, акционерлік инвестициялық қордың акционерлерінің
жалпы жиналысымен инвестициялық декларацияны өзгерту туралы шешім
қабылданған жағдайда өздеріне тиесілі акцияларды төлеуін талап етуге
құқылы. Акционерлік инвестициялық қордың акционерлерінің акцияларын сатып
алу акционерлік қоғам туралы заңда қарастырылған рет бойынша жүзеге
асады. Акционерлік қоғам туралы заңда қарастырылған баптарға қосымша
акционерлік инвестициялық қордың жарғысының құрамында бұл акционерлік
инвестициялық қор қызметінің негізгі пәні сәйкесінше ағымдағы заңда
анықталған және оның инвестициялық декларациясында көрсетілген мүлікті
инвестициялау болатыны жайлы баптар болуы қажет.
Инвестициялық декларацияның өзгерістері немесе толықтырулары
акционерлік инвестициялық қордың жалпы акционерлер жиналысымен бекітіледі.
Инвестициялық декларация, сонымен қатар оның барлық өзгерістері және
толықтырулары бекітілген күннен 10 күн мерзімінде бағалы қағаздар нарығы
бойынша атқарушы өкіметтің федералды орындарына көрсетіледі [8].
2.2.2 Үлеспұлдық инвестициялық қор
Үлеспұлдық инвестициялық қор заңды тұлғаның білімінсіз, қор
мүліктерінің құнын арттыру мақсатында мамандандырылған басқарушы
компанияның қорының мүліктерін енімді басқару негізінде құрылған мүліктік
жиын болып табылады. Сөйтіп мұндай қор әрқайсысына үлеспұлдың белгілі бір
көлемі тиесілі инвесторлардың ақшасынан құрылады.
Үлеспұлдық инвестициялық қордың мақсаты – қорға біріктірілген
активтерден пайда алу және үлеспұлдық көлеміне сәйкес инвесторлар арасында
алынған пайданы үлестіру. Инвестициялық үлеспұл – оның иесіне қор мүлігінің
бөлігіне және қор ережелеріне сәйкес иелігіндегі үлеспұлды өтеу құқығын
куәландыратын атаулы бағалы қағаз. Сөйтіп, инвестициялық үлеспұлдар
инвесторлардың қор мүлігіндегі үлесін және инвесторға үлеспұлдық
инвестициялық қордан осы үлеске сәйкес ақшалай құралдарды алу құқығын
куәландырады. Әрбір инвестициялық үлеспұл оның иесіне бірдей көлемде құқық
береді. Инвестициялық үлеспұлдардың иелерінің құқықтарын есепке алу
(тізімі) үлеспұл иелерін тізімге алумен айналысатын тәуелсіз ұйыммен
жүргізіледі.
2.2.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қоры
Қызметтің ерекше түрлері келесідей болатын әлеуметтік қамтамасыз етудің
коммерциялық емес ұйымдардың арнайы ұйымдық-құқықтық формасы:
— Мемлекеттік емес зейнетақыны қамтамасыз етудің (МЗҚ) келісім-
шарттарына сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қорының қатысушыларын
мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша қызмет;
— Міндетті зейнетақылық сақтандыру туралы заңға және міндетті
зейнетақылық сақтандыру туралы келісім-шартқа сәйкес міндетті
зейнетақылық сақтандыру бойынша сақтандырушы ретіндегі қызмет;
— Федералды заңға және кәсіби зейнетақылық жүйені құру туралы келісім-
шарттарына сәйкес кәсіби зейнетақылық сақтандыру бойынша
сақтандырушы ретіндегі қызмет;
Сондықтан, мемлекеттік емес қор коммерциялық емес ұйымдардың ерекше
түрі және өзінің қызметін жүзеге асыру үшін арнайы құрылған ұйымдық-
құқықтық формасы болады. Заңнамаға сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қорын
жұмысы ҚР Зейнетақы қорының жұмысына іспетті. Және де мемлекеттік емес
зейнетақы қоры ҚР Зейнетақы қоры сияқты зейнетақылық жинақ құралдарын
топтастырады, олардың инвестициялауын, тіркеуін, тағайындауын және еңбек
зейнетақысының жинақтық бөлігін төлеуін топтастырады.
3 ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰСТАНЫМДАРЫ
3.1 Сылақ ұстанымы
Ұстаным үрдістің аяқталуын күтпей, инвестициялаудың салдары мен
шығындарын салыстыруға жағдай жасайды. Инвестициялау сылақпен жұмыс
істегенмен іспеттес: шешім қабылдау еркіндігі олардың жүзеге асырылуы
кезінде еркіндіксіз болуына ауысады.
Негізінен, қандай құрылғыны сатып алу, жалға алу туралы шешімді
қабылдағанда немесе бұл үрдіске қандай көлемде, қандай мерзімге және қандай
пайызбен несие алуда біз еркінбіз. Бірақ егер біз осы үрдістің бәрін
орындаған болсақ, онда кері қайту қиын. Сылақтағы байланыс үрдісі көрініп
тұр, себебі инвестициялық жоба негізгі күшіне енгеннен кейін әсер ету
еркіндігі шектеулі болады. Бірақ инвестициялық шешімді орындау басталысымен
шешім және әрекет еркіндігі жойылды деуге болмайды.
Құрылғыларды сатып, олардан құтылуға болады, яғни деинвестициялау
әрекетін орындау. Көбіне солай істейді де. Қатені кеш болса да жөндеген
дұрыс, бірақ сол үшін төлеу қажет. Мысалы, бес жыл бойы несиені төлеп шығу,
өнімді өндіру үшін жиынтықтықпен қамтамасыз етушілерге тұрақсыздық айыбын
төлеу, себебі олар көпжылдық (5-10) серіктестікке үміттенген және келісім-
шартты бұзғаны үшін сатып алушыларға тұрақсыздық айыбын төлеу.
100 беделді кеңес беретін фирма жұмыс істесе де, қателік жіберу
тәуекелділігін толығымен алып тастауға болмайды. Бірақ тәуекелділікті
төмендету қажет. Кәсіпорын жетекшілері шешім қабылдаудан қорықпауы қажет.
Олардың міндеттері – жағымсыз жағдайларды алдын-ала ойластыра отырып,
нарықтық факторлардың уақытша өзгеруіне байланысты өзінің жоспарларын
өзгерте отырып, жағымсыз жағдайлардан шығудың қосымша нұсқаларын қарастыру
[1].
3.2 Бейімделу шығыны ұстанымы
Жаңа инвестициялық ортаға бейімделу қажеттілігімен анықталатын
инвестордың шығындары. Бейімделу құны – инвестициялау туралы шешім
қабылдаған кәсіпорынның қазіргі табысының төмендеуі. Егер бағалы
қағаздардың нақты құны кұлап жатса, оларды тез кері сату мүмкін емес.
Оларды қайта сатудың тиімді кезеңін күтуде көп уақыт жоғалту мүмкін.
Уақытты жоғалту капиталды қатыру және оның табысының төмендеуі деген сөз.
Өндірістік инвестициялаудың бейімделу шығыны тіптен көп. Кез-келген
бейімделудің өз шығындары болады: жаңа ақпарат қажет болса – төле, жаңа
технология қажет болса – төле, кадрларды дайындауға қаражат қажет болса –
төле. Практикалық кеңес: бейімделу шығындарын есептеу керек және жаңа
өнімді сататын бағаны есептегенде оларды қосу керек. Өнімге сұраныс
қаншалықты көп болса, инвестор өзіне соншалықты бейімделу шығындарын рұқсат
ете алады.
3.3 Мультипликатор (көбейткіш) ұстанымы
Бұл ұстаным салалардың өзара байланысына негізделеді. Бұл үйге
сұраныстың өсуі автоматты түрде технологиялық ілеспелі тауарлар: метал,
цемент, кірпіш, әйнек, тұсқағаз, теріге сұранысты өсіреді.
Мультипликациялық үрдіс салалар арасындағы нақты бағыныштылықты құрады.
Инвестициялық мультипликатор бұл оның өніміне жоғары сұранысына байланысты
инвестициялауға тиімді аймақ. Мультипликациялық үрдістерді зерттеу және
жобалау нақты әсердің уақытын және экономикалық күшін алдын-ала білуге, бұл
ақпаратты тиімді қолдануға: табыс әкелмейтін инвестициялаудан бас тартып
және алдын-ала конъюнктураны асып түсетін жаңа бизнеспен айналысуға
мүмкіндік береді.
Табыс әрекеті акцияларды қайта сату формасында да, өндірістің профилін
өзгерту формасында да болуы мүмкін. Мультипликация әсері генератор салалары
– сұраныс және табыстан салаларды алшақтату көлеміне байланысты әлсірейді.
Сондықтан өндірістің профилін өзгертуден кешіктіңіз, бәсекелестер алға
шығып кетті және мультипликатор саласы жағынан жоғары сұранысты
қанағаттандырды. Мультипликациялық үрдіс сізге табыс әкелді [1].
3.4 Өлшеу ұстанымы
Қор биржасында активтің бағасы мен оның нақты қалпына келу құны
арасындағы арақатынасты елестетеді. Егер бұл қатынас бірден көп болса, онда
инвестициялау тиімді. Осылай қазіргі үйлердің нарықтық (биржалық) бағасының
аналогты үйлердің құрылысының ағымдағы құнына қатынасы Q көрсеткішін
есептеуге мүмкіндік береді. Егер ол бірден көп болса, онда мұндай баға жаңа
құрылысқа кететін шығындардан көп болғандықтан, үйді биржалық бағамен сатып
алғанша жаңа үйдің (кәсіпорынның) құрылысына тапсырыс берген тиімдірек.
Инвестициялаудың негізгі ұстанымдарын білу инвестициялауға қатысты
көптеген жағдайларды қарастыруға және дұрыс шешім қабылдауға көмектеседі.
Бұл ұстанымдарды блокта, бір уақытта, жиынды түрде қолдану маңызды.
Акционерлеу инвестициялаудың әдісі ретінде
Біздің елде бағалы қағаздар құрамына: акциялар, облигациялар,
вексельдер, мемлекеттің қазынашылық міндеттемесі, жинақтық куәліктер және
т.б. Қаржылық нарықты негізінен бағалы қағаздардың айналымы құрайды. Ол
өндірістік және әлеуметтік шараларды инвестициялау үшін кәсіпорынның
уақытша бос қаржылай құралдарын және азаматтарды тарту мүмкіндігін
кеңейтеді.
Қазіргі шарттарда бағалы қағаздарды шығару ірі инвестицияларды жүзеге
асыру, бюджеттік көлемді азайту және ведомствалық қаржыландыруды жабу
салдарын жұмсарту үшін кәсіпорынның бытырап орналасқан құралдарын
жұмылдыруға мүмкіндік беруі қажет. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуының
экономикалық негізі тауарлық төлеммен қамтамасыз етілмеген тұрғындардың
әрқашан өсіп тұратын құралдары болып табылады. Инвестицияны қаржыландыру
көздерінің құрылысында банктік пайыздың мөлшерінің өсуіне байланысты
банктердің ұзақ мерзімді несиелерінің бөлігі төмендейді. Сондықтан
кәсіпорынның инвестициялық программасын ішкі қаржыландыру әдісі ретінде
бағалы қағаздарды шығару болады. Банктік несиені нарықтық қарыздық
міндеттермен (акциялармен және облигациялармен) ауыстыруды қорытындылайтын
бұл үрдіс секьюриттеу атауын алды [12].
Бағалы қағаздар сәйкесінше құжатты көрсетпейінше басқа тұлғаға
берілмейтін немесе жүзеге асырылмайтын ақшалай қаржыға немесе мүлікке
иесінің меншіктік құқығын куәландыратын құжат. Олар сонымен қатар бұл
құжаттарды шығарушы тұлға және олардың иелері арасындағы қатынасты
анықтайтын қарыз қатынасына немесе иелік ету құқығын куәландырады. Бағалы
қағаздар олардың иелеріне дивиденд (пайыз) түрінде табыс алу құқығын,
сонымен қатар ақшалай және бұл құжаттардан шығатын басқа да құқықтарды
басқа тұлғаларға беру мүмкіндігін береді. Қаржылық тәжірибеде бағалы
қағаздарға тек сату-сатып алудың объектісі және жиі немесе бірреттік табыс
алу көзі бола алатындар жатады.
Бағалы қағаздар 2 топқа бөлінеді:
— Иелік ету қатынасын куәландыратын – акциялар;
— Ұзақ мерзімді қарыз қатынасы – облигациялар, жай және аударма
векселдер, банктік акцептер, депозиттік куәліктер, ипотекалар және
басқалар.
Акция – акционердің АҚ-ның жұмыстарына, оның пайдаларына (табысына)
және қоғамды ажырату кезінде мүлік қалдығын бөлуге қатысу құқығын
куәландыратын бағалы қағаздар. Бағалы қағаздар нарығының қатысушысы заңды
тұлға ретінде кез-келген ұжымдық-құқықтық формада құрылатын инвестициялық
институт болуы тиіс. Инвестициялық институттардың қызметкерлері азаматтар
(отандық және шетелдік) және заңды тұлғалар болуы мүмкін. Бағалы қағаздар
нарығында инвестициялық институттар ретінде банктер бола алады.
Инвестициялық институт бағалы қағаздар нарығында өзінің қызметін
келістіруші (қаржылық брокер), инвестициялық кеңес беруші, инвестициялық
компания, инвестициялық қор ретінде жүзеге асыра алады.
Инвестициялық қор халықтың ақшалай құралдарын тартуға құқылы, ол оның
активтерінің көлемін үлкейтуге және халық жинағын инфляциядан сенімді
қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қор өзінің акционерлеріне
бағалы қағаздарды кәсіби басқаруға мүмкіндік береді. Білікті инвестициялық
менеджерлер инвестициялаудың және табысты болудың ең пайдалы бағыттарын
таңдауды қамтамасыз етеді.
Инвестицияны несиелеу. Несие қайтару және өтеу шарттарында ақша
қозғалысымен байланысты туындайтын, несие беруші және қарыз алушы
арасындағы экономикалық қатынасты көрсетеді. Қазіргі кезде инвесторлар
несиені кәсіпорындық қызметтің тез нәтиже беретін (пайда немесе табыс алу
формасында) ортасына салады. Тәжірибенің көрсеткеніндей, өнім шығаруды көп
есе көбейте алатын кәсіпорындар үшін өзіндік даму негізінде несие алу табыс
бөлігінен төлеумен қаржы алудан тиімдірек.
Физикалық және заңды тұлғалардың капиталдық салымының банктік
несиелеудің объектісі:
— Өндірістік және өндірістік емес тағайындалған объектілердің
құрылысы, кеңейтілуі, реконструкциясы және техникалық қайта
жабдықтауына; жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді алуына
(машиналар, жабдықтар, транспорттық құралдар, ғимараттар және
құрылыстар);
— Біріккен кәсіпорындардың құрылуына;
— Ғылыми-техникалық өнімнің, интеллектуалды құндылықтардың және басқа
да меншіктік объектілердің құрылуына; табиғатты қорғау шараларының
жүзеге асырылуына кететін шығындар болып табылады [12].
Физикалық және заңды тұлғалардың банкпен несиелік қатынасының негізі
болып несиелік келісім табылады. Бұл құжатта келесі шарттар қарастырылады:
берілетін несие құны, мерзімі және олардың қолданылуы және өтелуі, пайыздық
мөлшерлеме және несиенің басқа да төлемдері, міндеттерді қамтамасыз ету
формасы (кепіл, кепілдеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
білім және ғылым министрлігі
әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
Механика-математика факультеті
Ақпараттық жүйелер кафедрасы
Кафедра меңгерушісінің міндетін атқарушы _________ У.А. Тукеев
(Қолы)
рұқсатымен __________ қорғауға жіберілді
(Күні)
Дипломдық жұмыс
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАЙТЫН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ҚҰРУ
050703 – Ақпараттық жүйелер мамандығы
Орындаған ___________________ Г.Т.
Харесова
(Қолы)
Ғылыми жетекшісі
ф.м.ғ. кандидаты, доцент ___________________ Л.М. Алимжанова
(Қолы)
Норма бақылаушы ___________________ А.М. Қожанова
(Қолы)
Алматы 2012
МАЗМҰНЫ
1 ИНВЕСТИЦИЯ ҰҒЫМЫ 6
1.1 Инвестиция және анықтама 6
1.2 Инвестицияның түрлері және формасының жіктелуі 8
1.3 Капиталды салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды жіктеу
11
2 ИНВЕСТИЦИЯ КӨЗДЕРІ 14
2.1 Салымның ішкі көздері 14
2.1.1 Табыс салым көзі ретінде 15
2.1.2 Амортизациялық төлемдер 15
2.1.3 Бюджеттік қаржыландыру 16
2.1.4 Банктік несие 16
2.1.4 Халық қаражаты 16
2.2 Инвестицияның сыртқы көздері 17
2.2.1 Акционерлік инвестициялық қор 18
2.2.2 Үлеспұлдық инвестициялық қор 20
2.2.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қоры 20
3 ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰСТАНЫМДАРЫ 22
3.1 Сылақ ұстанымы 22
3.2 Бейімделу шығыны ұстанымы 22
3.3 Мультипликатор (көбейткіш) ұстанымы 23
3.4 Өлшеу ұстанымы 23
4 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ҚҰРАМЫ, ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ 29
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАРДЫ БАҒАЛАУ 31
5.1 Нақты инвестициялардың тиімділігін бағалау әдістері. 32
5.1.1 Таза дисконтталған пайда әдісі. 32
5.1.2 Пайданың ішкі норма әдісі 33
5.1.3 Табыс индексі әдісі 34
5.1.4 Инвестицияның тиімділік коэффициентін есептеу әдісі. 36
5.2 Пайданың жаңартылған ішкі нормасы. 37
6 Жобаларды көрсеткіштердің өзгерісіне сезімталдығын тексеру 42
7 ПРОГРАММА ҚҰРЫЛЫМЫ 44
7.1 Интернеттегі сайттардың құрылымы 44
7.1.1 Сайт құрудың негізгі кезеңдері 44
7.2 Есептеу программасының құрылымы 45
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМША 53
КІРІСПЕ
Экономиканы инвестициялау мәселесін зерттеу әрқашанда экономикалық
ғылымның басты назарында болды. Бұл инвестиция экономикалық өсу үрдісін
түбегейлі анықтай отыра, шаруашылық қызметтің ең терең негізін
қозғайтынымен шарттандырылған. Инвестицияның әр түрлі бағыттары бойынша
құрылымының маңызды ғылыми және практикалық мәні бар. Берілген талдаудың
практикалық мәні инвестиция құрылымы өзгерісінің беталысын анықтауға және
соның негізінде әсершілдеу және тиімдірек инвестициялық саясат құруға
мүмкіндік беруіне негізделеді. Инвестиция құрылымының теориялық мәні бұл
анализдің негізінде инвестицияны қолдану тиімділігіне және инвестициялық
қызметке әсер етуші, бұрын белгісіз, жаңа факторлар анықталуына
негізделеді, және де бұл инвестициялық саясатты құру үшін өте маңызды.
Қазіргі заманғы шарттарда олар туындаған экономикалық дағдарыстан шығу
шарттарын қамтамасыз етудің, халық шаруашылығының құрылымдық қозғалысының,
техникалық прогрессті қамтамасыз етудің, шаруашылық қызметінің микро және
макро деңгейлеріндегі сапалы көрсеткіштерін көтерудің маңызды құралы
ретінде қарастырылады. Инвестициялық үрдістің активизациясы әлеуметтік-
экономикалық түрлендірудің әсершілдеу механизмдерінің бірі болып табылады.
Маңызды мәселе болып инвестициялық шығындардың, экономикадағы капиталды
салымдар мен құрылымдық қозғалыстың өзара байланысының және өзара
шарттылығының тиімділік өлшемдерінің теориялық дәйектемесі табылады.
Инвестицияны есептеу, инвестицияны қаржыландыру көздерін зерттеу, олардың
келешегі және қазіргі кездегі күйін бағалау және инвестициялаудың әдістері
мен ұстанымдарын қарастыру берілген жұмыстың міндеті болып табылады. Бұл
зерттеу жұмысында бірнеше жоба, және бірнеше инвестициялық жобалардан ең
қолайлы және тиімді жобаны қалай дұрыс таңдау керектігі қарастырылады.
Зерттеу жұмысындағы жаңалық табыстың өзгертілген ішкі мөлшері және
сезгіштігіне талдау, осылардың көмегімен бірнеше жобалардың ішінен ең
тиімді нұсқасын таңдауға болады.
1 ИНВЕСТИЦИЯ ҰҒЫМЫ
1.1 Инвестиция және анықтама
XX ғасырдың 80-жылдарына дейінгі экономикалық әдебиеттерде әлеуметтік
қайта өндіріс үрдістерін талдау үшін инвестиция термині тіптен
қолданбаған, оның негізгі қолдану ортасы шетелдік авторлардың аудару
жұмыстары және капиталистік экономика саласындағы зерттеулер болды.
Инвестициялық қызметтің негізгі түсінігі капиталдық салым ұғымы болды.
Бірақ капиталдық салым термині инвестицияға қарағанда тар
түсіндіріледі. Атына сәйкес капиталдық салым тек негізгі капиталға салым
болып табылады, ақпараттық қорлар, бағалы қағаздар, рухани капитал,
материалдық қорлар сияқты экономикалық қорлардың басқа да түрлерін
капиталдық салыммен атау қабылданбаған. Кейінгі кезеңде инвестиция
термині ғылыми айналымда кеңінен таратылу алды, үкіметтік және нормативті
құжаттарда қолданыла бастады. Қайткенмен инвестицияның көп бөлігі
капиталдық салымдармен теңдестірілді. Инвестициялар (капиталдық салым) 2
арнада: негізгі қорларды қайта құру барысында баға қозғалысын бейнелейтін
үрдіс ретінде, және экономикалық категория – ақшалай қаржыны
мобилизациялау кезінен оларды қайтару кезеңіне дейін негізгі қорға
несиелендірілген баға қозғалысымен байланысты экономикалық қатынастар
жүйесі ретінде қарастырылған. Қарастырылатын кезеңдегі инвестицияның аса
кеңірек түсіндірілімі инвестиция тек негізгі қорға ғана емес, сонымен бірге
айналма құралдардың өсіміне де салым ретінде қарастырылатын ұстанымда
көрінеді [4].
Инвестицияның жалпы түрінде болашақта өсу мақсатымен салынған капитал
ретінде түсіндіріледі. Шетелдік экономикалық әдебиеттердегі инвестициялар
экономикалық сананың әр түрлі мектептері және бағыттарында инвестиция
ұғымы анықтамасы жалпы маңызды белгісі – инвесторды мақсатты қалыптастыру
ретінде инвестицияның табыс алумен байланысын қамтиды. Инвестиция ұғымы
анықтауда осындай үйлесім тек еуропалық әдістемеде ғана емес, сонымен қатар
америкалық әдістемеде де үстемдік етеді. Сонымен қатар инвестиция
категорияларын ажырату, бір жағынан капиталды салу, екінші жағынан оның
өкілдерінің пікірлері бойынша инвестицияның айрықша белгісі берілген
категорияның өнімді сипаты болып табылатыны негізінде ұсынылатын ұстаным
кездеседі. Сонымен қатар инвестиция астарында өндіріс құралдарын алу
түсіндіріледі, ал капиталдық салымның астарында қаржылық активтерді сатып
алу түсіндіріледі. Ерекшелігі инвестиция терминінің түсіндірілімінің әр
түрлілігіне қарамастан Экономикс оқу курстарында авторлардың көбі
инвестицияның материалды-заттық мағынасын, немесе жаңа кәсіпорынның
құрылысына шығындар, ұзақ мерзімді қызметті құрал ретінде, немесе кез-
келген материалдық құндылықтардың өсімі – экономикалық жүйедегі капиталдың
жалпы мөлшеріне тікелей себеп болатын барлық шығындар ретінде көрсетеді.
Инвестицияны анықтаудың тағы басқа нарықтық экономикасы дамыған елдерде
шынайы капиталды орташаландырылған орын ауыстыру механизмі ретінде бағалы
қағаздар нарығының арттырылған маңыздылығымен қамтамасыз етілген үйлесімі
бар. Оның аймағында инвестициялар бағалы қағаздарға салым ретінде
анықталады.
Инвестициялау мәселелеріне арналған ерекше зерттеулерде инвестициялар
капитал құнының өсуін немесе сақталуын қамтамасыз етуі және табыс әкелуі
тиіс капиталды орналастыру әдісі ретінде анықталады. Мұндай үйлесім
инвестицияның маңызды белгісі ретінде салым сипаттамасын емес, капиталдың
өсуімен инвестицияның байланысын белгілейді.
Сондықтан батыстың экономикалық әдебиеттерінде инвестициялар тұтас 2
аспектте қарастырылады: қорлар және салымдар. Мұндай үйлесім Дж.М.Кейнстің
жұмыстарында көрсетіледі, оның пікірі бойынша инвестициялар – ағымдағы
кезеңде тұтыну үшін қолданылмаған табыстың бір бөлігі, қазіргі кезеңдегі
өндірістік әрекеттің нәтижесінде капиталды мүлік құндылықтарының ағымдағы
өсімі. Бұл жеткілікті емес анықтама инвестицияның 2жағын: капиталды
мүліктің өсімін қамтамасыз ететін қорларды (табысты жинау мақсатымен
топтастыру) және салымдарды (қорларды қолдану) жеткілікті айқын ажыратады
[10].
Ресей экономикасында нарықтық қатынастарды қалыптастыру жаңа шарттарға
сәйкес инвестиция категориялары түсінігін қайта қарау қажеттілігі туды.
Инвестицияның маңыздылығын түсіну үшін қалыптасқан нарықтық үйлесімге
тән белгілері болып табылады:
— Инвестициялық әрекеттің дәлелі ретінде табысты алу мен
инвестицияның байланысы;
— Инвестицияны толық 2 жағынан қарастыру: қорлар (капиталды
құндылықтардың) және салымдар (шығындар);
— Инвестиция категориялары шеңберінде қорларды, салымдарды және
бөлінген қаржыны қайтарып алуды біріктірудің себебі ретінде
біріктіруге мүмкіндік беретін өзгерістегі инвестицияны талдау;
— Инвестициялаудың объектілерінің құрамына экономикалық пайда
әкелетін кез-келген салымдарды қосу [10].
ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейінгі экономикалық әдебиеттерде термин
тіптен қолданбаған. Қазіргі кезде экономикалық жүйеде макро және микро
деңгейлерде ең жиі қолданылатын категория. Бірақ зерттеушілердің бұл
экономикалық категорияға ерекше көңіл аударғанымен әлі күнге дейін
инвестицияның әмбебеп анықтамасы жасап шығарылмаған. Инвестицияның бірнеше
анықтамасы бар.
Инвестициялар – мемлекет ішінде пайда (табыс) алу мақсатымен ауыл
шаруашылық өнеркәсібіне, транспорт және т.б. шаруашылық салаларына ұзақ
мерзімді капиталды салым.
Инвестициялар – әр түрлі халық шаруашылығы салалары кәсіпорындарына
(мемлекет ішіндегі немесе шетелдегі) ұзақ мерзімді капиталды салым.
Инвестициялар – мемлекет ішінде немесе шетелде әр түрлі салаларға
өндірісті дамыту, пайда алу немесе басқа да түпкі нәтижелер мақсатымен
құралдарды (ақшалай, материалды), интеллектуалды құндылықтарды ұзақ
мерзімге салу (мысалы, табиғи ортаны қорғау, қоғамдық).
Инвестициялар – пайда (табыс) алу мақсатымен әр түрлі программаларға
және өндірістік, саудалық, қоғамдық, ғылыми, мәдени немесе басқа да
ортадағы жобалардың іске асуына салынатын барлық ақшалай, мүліктік және
интеллектуалды құндылықтардың жиынтығы.
Инвестициялар – пайда алу мақсатымен мемлекеттік немесе жеке капиталды
ұзақ мерзімді салымдар.
Инвестицияның сипаттамасына келтірілген мысалдар экономиканың бұл
категориясы қаншалықты көп аспектілі және күрделі екенін көрсетеді [12].
1.2 Инвестицияның түрлері және формасының жіктелуі
Инвестициялар әр түрлі формада іске асырылады. Инвестицияны талдауды
және жобалауды жүйелендіру мақсатымен олар нақты жіктелу белгілері бойынша
топтастырылуы мүмкін. Инвестицияны жіктеу оның негізіне салынған белгілерін
таңдау арқылы анықталады. Инвестицияны жіктеу кезінде базистік типологиялық
белгісі болып құралдарды салу объектісі табылады.
Нақты және қаржылық инвестициялар. Құралдарды салу объектілері бойынша
инвестициялар нақты және қаржылық деп бөлінеді. Экономикалық әдебиеттерде
қазіргі экономикалық формалардың құрылысы және маңыздылығын, олардың
инвестицияның басқа да жіктеу топтармен ара қатынасын анықтауда әр түрлі
көзқарастар болғандықтан, нақты және қаржылық инвестицияның маңызын
нақтылау, олардың объектілерін анықтау қажет.
Нақты инвестициялар. Нақты инвестициялар нақты экономикалық активтер:
материалды қорларға (физикалық капиталдың элементтері, басқа да материалды
активтер) және материалды емес активтерге (ғылыми-техникалық, зайырлы өнім
және т.б.) салымдар жиынтығы ретінде қарастырылады. Нақты инвестицияның
маңызды жасаушысы болып капиталды салымдар формасында жүзеге асырылатын
инвестициялар немесе капитал құрушы инвестициялар табылады.
Қаржылық инвестициялар құралдар салымын әр түрлі қаржылық активтерге –
бағалы қағаздар, үлеспұл және үлеске кіру, банктік депозиттер салады.
Тікелей және қоржындық инвестициялар.
Мақсатына қарай инвестицияларды тікелей және қоржындық (тікелей емес)
деп бөледі.
Тікелей инвестициялар инвестициялаудың объектісін тікелей бақылау және
басқаруды орнату мақсатымен кәсіпорынның (фирманың, компанияның) жарғылық
капиталына салым салу ретінде қарастырылады. Олар тек табыс алу ғана емес,
әсер ету ортасын кеңейтуге, болашақ қаржылық қызығушылықтарын қамтамасыз
етуге бағытталған.
Қоржындық инвестициялар табыс түсіру (инвестициялық объектілер,
дивидендтер, пайыздар, басқа ақшалай төлемдер) және тәуекелділікті
төмендету мақсатымен экономикалық активтерге салынған құралдарды ұсынады.
Қоржындық инвестициялар әр түрлі эмитенттерге тән бағалы қағаздарды, басқа
да активтерді алуға салынған салым болып табылады. Әдетте нақты және
қаржылық инвестицияларды сәйкесінше тікелей және қоржындық инвестициялар
ретінде қарастырады. Сонымен қатар бір жағдайларда тікелей инвестиция
құралдарды өндіріске тікелей салуды білдірсе, ал қоржындық инвестиция
бағалы қағаздарды алуын білдіреді, яғни бұл жағдайда инвестициялау
объектісінің сипаттамасы жіктелудің белгісі қызметін атқарады. Біздің
көзқарасымыз бойынша мұндай теңдестіру дұрыс емес, себебі нақты
инвестициялар өндірістік капиталдың физикалық активтеріне салымдармен қатар
нақты автивтердің басқа формаларына да салымды қосады, ал қаржылық
инвестициялар бағалы қағаздармен қатар басқа қаржылық құралдарға салым
салады. Бұдан басқа өндірістік салымдарға тек тікелей инвестицияны
жатқызғанымыз дұрыс болуы екіталай, себебі қоржындық инвестицияның бөлігі
де (алғашқы орналастыруы кезінде өндірістік кәсіпорынның бағалы қағаздарына
салым) инвесторларды өндіріске назарын аударту үшін арналған [12].
Басқа жағдайларда инвестицияның әр түрлі топтарының араласуы оларды
жіктеу кезінде нақты белгілерінің жоқ болуының салдарынан болады. Жоғарыда
көрсетілгендей инвестицияны тікелей және қоржындық деп бөлу негізінде өзге
сапалы белгі – инвестициялаудың мақсаты қолданылатын уақытта нақты және
қаржылық инвестицияларды ерекшелеу құралдарды салу объектісінен тәуелді
жүзеге асырылады. Инвестициялау объектісін тікелей бақылау және басқаруды
орнатуға бағытталған үлес болатын тікелей инвестициялар тек нақты
экономикалық активтерде ғана емес, сонымен бірге қаржылық құралдарда жүзеге
асырылады. Инвестициялау объектісін басқару мүмкіндігі акциялардың бақылау
пакеттерін алуы, бақылауға қатысуының басқа формалары арқылы қол
жеткізіледі. Қоржындық инвестициялар ағымдағы табысты алудан хабардар
салымдар болады.
Сөйтіп, нақты және қаржылық инвестициялар бір жағынан, тікелей және
қоржындық инвестициялар, екінші жағынан, инвестицияның типологиялық топтары
бойынша әр түрлі сияқты көрінеді. Инвестициялық әрекеттің формалары сонымен
қатар мерзімі, инвестициялық қорларға меншік формалары, аймақтары,
салалары, тәуекелділіктері және басқа белгілері бойынша жіктелуі мүмкін.
Салымдар мерзіміне бойынша қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді
инвестицияларды ерекшелейді.
Қысқа мерзімді инвестициялар астарында әдетте құралдарды бір жылға
дейінгі кезеңге салу жатады. Қазіргі инвестициялар алыпсатарлық сипатқа ие.
Орта мерзімді инвестициялар құралдарды бір жылдан үш жылға дейінгі
мерзімге, ал ұзақ мерзімді – үш жылдан аса мерзімге салады.
Салым салу ортасы бойынша инвестициялар өндірістік және өндірістік емес
болып бөлінеді.
Өндірістік инвестициялар – жаңа құрылысқа, қайта құруға, жұмыс істейтін
кәсіпорындарды техникамен қайта қаруландыру және кеңейтуге бағытталған
инвестициялар.
Өндірістік емес инвестициялар – қаржылық активтерге, әлеуметтік
тағайындаулардың объекттеріне, соның ішінде тұрғын-үй құрылысына, сонымен
қатар білімге және ақпаратқа салым (азаматтармен жүзеге асырылатын).
Сәйкесінше өндірістік емес инвестициялар қоғамдық материалды өндіріс
үрдісіне қызмет көрсетпейді.
Өндірістік емес инвестицияның формасы болып өндірістік емес мақсатта
жерді және табиғатты пайдалану объектілерін алу табылады:
— Өндірістік қорлардың элементтерін одан әрі лизинг бойынша беру
мақсатымен лизингтік компанияның өндірістік қорларының элементтерін
алу;
— Әлеуметтік инфрақұрылысты, соның ішінде тұрғын-үй құрылысын құру;
— Депозитке құралдарды енгізу;
— Бағалы қағаздарды сатып алу;
— Заңды тұлғаның жарғылық капиталынан үлес сатып алу;
— Несиені ұсыну;
— Білім алу үшін тұрғындардың шығыны.
Инвестициялық қорларға меншік формасы бойынша жеке меншік, мемлекеттік,
шетелдік және бірлескен (араласқан) инвестицияларды ерекшелейді. Жеке
меншік (мемлекеттік емес) инвестиция жеке инвесторлар: жеке меншіктің
мемлекеттік емес формасы бар азаматтардың және мекеменің құралдарын салуы
[19].
Мемлекеттік инвестициялар – мемлекеттік өкімет және басқару
орындарымен, мемлекеттік меншік формасы бар кәсіпорындармен жүзеге
асырылатын салымдар.
Шетелдік инвестицияларға шетелдік азаматтардың, фирманың, ұйымдардың,
мемлекеттің құралдар салуын жатқызады.
Бірлескен (араласқан) инвестициялар астарында отандық және шетелдік
экономикалық субъекттермен жүзеге асырылатын салымдар жатады.
Аймақтық белгілері бойынша мемлекет ішіндегі және шетелдегі
инвестициялар болып ажыратылады.
Ішкі инвестицияларда инвестициялау объектісіне құралдарды салу мемлекет
ішінде орындалады. Шетелдегі инвестициялар (шетелдік инвестициялар) сол
елдің территориялық шегінен тыс орналасқан инвестициялау объектілеріне
құралдарды салу ретінде түсіндіріледі.
Салалық белгілері бойынша экономиканың әр түрлі салаларында
инвестицияны бейнелейді. Мысалы, өнеркәсіп (отын, энергетикалық, химиялық,
мұнай-химия, азық-түлік, жеңіл, ағаш өңдейтін және целлюлоза-қағаз, қара
және түсті металлургия), ауыл шаруашылығы, құрылыс, транспорт және
байланыс, сауда және қоғамдық тамақ.
1.2.1-кесте. Инвестиция формасының жіктелуі
Жіктелу белгілері Инвестиция формалары
Салым объектілері бойынша Нақты инвестициялар
Қаржылық инвестициялар
Салым мерзімі бойынша Қысқа мерзімді инвестициялар
Орта мерзімді инвестициялар
Ұзақ мерзімді инвестициялар
Инвестициялау мақсаты бойынша Тікелей инвестициялар
Қоржындық инвестициялар
Салым ортасы бойынша Өндірістік инвестициялар
Өндірістік емес инвестициялар
Инвестициялық қорларға Жеке меншік инвестициялар
меншік формасы бойынша Мемлекеттік инвестициялар
Шетелдік инвестициялар
Бірлескен инвестициялар
Аймағы бойынша Мемлекет ішіндегі инвестициялар
Шетелдегі инвестициялар
Тәуекелділік бойынша Басқыншы инвестициялар
Бір қалыпты инвестициялар
Кертартпа инвестициялар
Тәуекелділік бойынша басқыншы, бір қалыпты және кертартпа инвестициялар
болып бөлінеді. Бұл жіктелу инвесторлардың сәйкесінше типтерін ерекшелеумен
тығыз байланысты.
Басқыншы инвестициялар жоғары дәрежелі тәуекелділікпен сипатталады.
Олар жоғары пайдалылықпен және төмен өтімділікпен сипатталады.
Бір қалыпты инвестициялар салымның жеткілікті өтімділігі және
пайдалылығы кезінде орта (бір қалыпты) дәрежелі тәуекелділікпен
ерекшеленеді.
Кертартпа инвестициялар сенімділігімен және өтімділігімен сипатталатын
төмендетілген тәуекелділікті салым. Өсуге арналған үрдісте инвестиция рөлін
анықтаудың маңыздылығы өндірістік және өндірістік емес инвестицияларды
ерекшелеуге болатын салым ортасы сияқты жіктелу белгісін енгізу
қажеттілігіне себепші болады. Экономикалық жүйе үшін анықтайтын мәнінің
жеке және қоғамдық капиталдың өсуін және ұдайы өндірісті қамтамасыз ететін
өндірістік инвестициялары болады.
1.3 Капиталды салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды жіктеу
Капиталды салымдар формасында жүзеге асырылатын инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
Шикізатты, толымдаушы бұйымдарды алу бойынша тәуекелділікті
төмендетуге, баға деңгейін бір қалыпты ұстауға, бәсекелестерден сақтануға
бағытталған біріккен инвестициялар.
Өндірілген өнімнің жоғары ғылыми-техникалық деңгейін сақтау мақсатымен
жаңа технологиялар мен өңдеулерді іздеуге негізделген шабуылды
инвестициялар.
Мақсаты қызметкер еңбегінің шарттарын жақсарту болып табылатын
әлеуметтік инвестициялар.
Экологиялық стандарттардың, өнім қауіпсіздігінің, тек менеджменттің
жетілдірілуі арқасында ғана қамтамасыз етілмейтін басқа да қызметтің
шарттары бөліктерінде мемлекеттік талаптарды қанағаттандырумен байланысты
қажеттілігі бар міндетті инвестициялар.
Кәсіпорынның мәртебесін сақтауға бағытталған көрнекілік инвестициялар.
Іс-әрекеттің бағытталуына байланысты:
— Кәсіпорындарды алу немесе құру кезінде жүзеге асырылатын бастапқы
инвестициялар (нетто-инвестициялар);
— Өндірістік потенциалды кеңейтуге бағытталған экстенсивті
инвестициялар;
— Сатып алуға босатылған инвестициялық құралдардың салымы немесе
өндірістің жаңа құралдарын жасау болып түсіндірілетін
реинвестициялар;
— Нетто-инвестициялар мен реинвестицияларды біріктіретін брутто-
инвестициялар.
Экономикалық талдауда инвестицияның капиталды салымдар формасында
жүзеге асырылатын басқа да топтары қолданылады:
— Физикалық және моральді тозған құрылғыларды ауыстыруға бағытталған
инвестициялар;
— Жабдықты жаңартуға инвестициялар. Олардың негізгі мақсаты өндіріс
шығындарын қысқарту немесе шығарылатын өнімнің сапасын жақсарту
болып табылады;
— Өндірісті кеңейтуіне инвестициялар. Мұндай инвестициялаудың негізгі
мақсаты қазіргі өндіріс шеңберінде бұрыннан құрылған нарықтар үшін
тауарларды шығару мүмкіндіктерін үлкейту немесе өнімнің жаңа
түрлерін шығаруға көшу болып табылады.
— Өтімнің жаңа нарықтарын ұйымдастырумен, өнімнің жаңа түрлерін
өндірумен, өнім номенклатурасының өзгеруімен байланысты
диверсификацияға инвестициялар;
— Ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктеріне енуге, өнімнің
бәсекеге қабілеттілік дәрежесін көтеруге, шаруашылық
тәуекелділіктерін төмендетуге бағытталған стратегиялық инвестициялар
[19].
Стратегиялық инвестициялар көмегімен экономикадағы құрылыстық
өзгерістер, маңызды импорт алмастыратын өндірістер немесе бәсекеге
қабілетті экспортты-бағдарланған салалар дамиды. Инвестицияның бұл
түрлерінің ішінен аз тәуекелділікті болып құрылғыларды ауыстыру және
жаңарту есептеледі.
Инвестиция түрлері және тәуекелділік деңгейі арасындағы тәуелділік
инвестицияның қандай да бір түрі жүзеге асырылғаннан кейін фирма әрекетінің
нәтижесіне нарық реакциясының өзгерісі қауіптілігімен шарттандырылған.
Инвестициялаудың келеңсіз салдары тәуекелділігі нарықпен ресми түрде
мақұлданған тауарларды шығаруды жалғастыруда аз және жаңа өндірісті
ұйымдастыру кезінде жоғары болады.
2 ИНВЕСТИЦИЯ КӨЗДЕРІ
2.1 Салымның ішкі көздері
Қазақстанда капиталды салымдарды қаржыландыру негізінен ішкі көздер
есебінен жүзеге асырылады. Шетелдік капиталды тартуды активизациялауға
қарамастан олар болашақта да негізгі шешуші рөл атқарады деп болжаса
болады. Әрбір отбасыға өз бюджетінің қандай бөлігін ағымдағы қолданысқа,
қаншасын – болашаққа қалдыратын сияқты өмірлік мәселелерді әрқашанда шешуге
тура келеді.
Жинақтың жалпы деңгейі халықтың, ұйымның, үкіметтің жинақ ақшасы
көлеміне тәуелді. Жеке азаматтар қаражаттары – жалғыз жинақ көзі емес.
Қандай да бір компания 100 млн теңге көлемінде пайда тапты делік. Бұл пайда
иелеріне төленуі мүмкін, реинвестициялануы (компания бұл қаржыға жаңа
құрылғылар немесе өндірістік аудандар алуы мүмкін) немесе банкқа есепшотына
салуы мүмкін. Кез-келген жағдайда компания отбасы өзінің табысының бір
бөлігін сақтап қойғанындай пайданың бөлігін сақтайды. Бюджетке салықтық
түсім үкіметтік тұтынудан (мемлекеттік қызметкерлердің айлықтары,
қорғанысқа шығындар, зейнеткерлерге төлем де кіреді) асып түскен жағдайда
үкімет те жинақ жинай алады. Жұмыстың осындай орналасуында үкіметте
инвестицияға қолданылатын қаражат қалады, мысалы жаңа жолдар салуға немесе
телефон байланысын дамытуға инвестиция. Елдегі жинақ көлемі елдегі
инвестиция көлеміне тікелей әсер етеді. Айтылғандай инвестиция болашақта
барлық экономикадағы өндірістік қуаттың өсуінен көрінетін ғимараттарды және
тұрғын-үйлерді, құрылғыларды алуға кететін шығындар ретінде көрінеді. Қоғам
өзінің ағымдағы табысының бөлігін жинаса, бұл өндіріс бөлігі тұтынуға емес,
инвестицияға бағытталған дегенді білдіреді [19].
Салымшылар және инвесторлар әр түрлі экономикалық топтарға
жатады.Отбасы өзінің табысының бөлігін жинағанда, ол өз ақшасын банкке
салады. Банк бұл ақшаларды капиталдық салымды жүзеге асыруға ниет білдірген
компанияға қарызға береді. Бұл жағдайда салымшылар (жеке азаматтар) және
инвесторлар (кәсіпорындар) қаржылық делдал (банк) арқылы байланысады. Кейде
салымшылар мен инвесторлар бір тұлға ретінде көрсетіледі. Егер кәсіпорын
өзінің табысының бөлігін жинақтаса және оны жаңа құрылғы сатып алуға
жұмсаса, ол бір мезетте жинақтайды және инвестициялайды. Уақыт өте келе
компания банктік салымның өсуі арқылы өзінің табысын жинақтайды. Кейін банк
бұл ақшаларды капиталдық салым салуға ниет білдірген басқа компанияға
қарызға береді. Жабық экономикада жинақ көлемі инвестиция көлеміне дәл
сәйкес келеді. Халықтық табыстың қандай бөлігі жинақталса, сонша бөлігі
инвестицияланады. Сәйкесінше, жабық елде ішкі инвестициялар ішкі жинаққа
тең десе де болады.
2.1.1 Табыс салым көзі ретінде
Кәсіпорынның қаржылық қорларының жетіспеушілігін өзінің өнімінің құнын
көтеру арқылы орнын толтыруға тырысады. Табыстың барлық өсімдері құндық
фактор арқылы анықталады. Бірақ бағаны өсіре отырып кәсіпорын өнімді жүзеге
асыру мәселесіне және өндірістің азаюына әкелетін сұраныстық шектеулермен
сәйкес келеді. Бұл көп кәсіпорындарды банкрот шегіне қоюы мүмкін. Мысалы,
автокөлік шығаратын зауыт қиын жағдайда қалады. Салым үшін қажетті құралды
қамтамасыз ету үшін ол Жигули автокөлігінің құнын бірқалыпты өсірді,
соның әсерінен олар көптеген сапалы шетелдік моделдерден қымбатырақ болды.
Соның салдарынан сол автокөлік шығаратын зауыттың өнімдерін өткізу проблема
болды [12].
Кәсіпорындарға өндірістік даму үшін қажетті қаржылық қорларды құруды
жеңілдететін шаралар қолданылады, әсіресе қазіргі кезде олар экономикаға
капиталдық салымның негізгі көздерінің бірі болып табылады. Кәсіпорынның
мүмкіндіктерін кеңейтуге табыс салығынан толық босату туралы шешім
көмектеседі. Бұл инвестициялық талаптылықты күшейтуіне жақсы қызықтыру
болады.
2.1.2 Амортизациялық төлемдер
Амортизациялық төлемдер тауарларды өндіру кезінде қолданылу үрдісінде
тозылатын өндірістік құралдарды қалпына келтіруге бағытталған. Бірақ
қазіргі уақытта Қазақстанда амортизациялық төлемдер инфляция әсерінен
(инфляция капиталдық салымның бұл көзін құнсыздандырды) жоғалуда, сондықтан
өзін-өзі инвестициялау үшін кәсіпорындар айлық, салық және әлеуметтік
ортада бейнеленетіндер бойынша қарыздарды төлеу үшін қажет құралдарды
қолданады. Кәсіпорынның негізгі қорларының және олардың амортизациялық
төлемдері құнының өсуі инфляция қарқынына пропорционалды капиталдық салымды
қаржыландыру үшін меншікті қаражаттарын арттыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан ішкі инвестициялық белсенділікті арттыру бойынша маңызды
шаралардың бірі негізгі құралдардың теңгерімдік құнының жүйелі индекстеу
жолымен амортизациялық қорларды антиинфляциялық қорғау болуы мүмкін.
Амортизациялық қордың инвестициялық сипатын қалпына келтіру үшін
амортизациялық саясаттың, айналым жүйесінің және амортизациялық қордың
айналымы реформасын жүргізу қажет. Амортизациялық төлемдердің капиталды
сипатын мойындау және амортизациялық қорға меншік туралы заңнаманы тарату
және амортизациялық қорды анықтауға капиталдың меншік иелерінің құқығына
кепілдік беруі бір мәнді. Оның сақталуы және мақсатты қолданылуы үшін
кәсіпорын өндірісінің жауапкершілігін арттыру. Бұл шаралар кәсіпорынның
амортизациялық қорын сақтауға көмектеседі және соның салдары ретінде
бұрынғы деңгейінде ұстауға көмектеседі [8].
2.1.3 Бюджеттік қаржыландыру
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы қаржыландырудың орталықтанған көздері
арқылы инвестициялық мәселелердің шешіміне сенуге мүмкіндік бермейді.
Инвестицияның потенциалды көздері ретінде бюджетті қорлардың шектелуі
кезінде мемлекет қайтарымсыз бюджеттік қаржыландырудан несие беруге өтуге
мәжбүр болады. Қазір жеңілдікті несиені мақсатты қолдануды бақылауды
қатаңдықты күшейтті. Несиені қайтару кепілін қамтамасыз ету үшін
жылжымайтын мүліктегі, әсіресе жердегі мүлік кепілдігі жүйесін енгізеді.
Бұған заң шығару базасы кепілдік туралы заңмен шығарылған. Мемлекеттік
орталықтандырылған салымдар аймақтық бағдарламалардың шектеулі санын жүзеге
асыруына, ерекше тиімді құрылым құрастыратын объекттерді құруға, федералды
инфрақұрылымды сүйемелдеуіне, дүлей апаттар және төтенше жағдайлардың
зардаптарын жеңуге, ең өткір әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешуге бағытталған. Бюджетті қаржыландыру жағынан қарастырғанда дағдарыстан
шығу кезеңдерінде басым бағыттар болып:
Ғылыми-өндірістік потенциалды сүйемелдеудің азық-түлік және жанармай-
энергетикалық мәселелер шешімін қамтамасыз ететін тіректі шикізатты және
аграрлық аудандарды дамытуды ынталандыру үшін мемлекеттік инвестициялардың
бөлінуі.
Өмір сүру деңгейінің төмендеуін өз күштерімен тоқтатуға мүмкіндігі жоқ,
халықтың өмір сүру деңгейі тым төмен дұрыс дамымаған аудандарда әлеуметтік
мақсаттарға жәрдемақылар бөлу [8].
2.1.4 Банктік несие
Ұзақ мерзімді банктік несиелер ең алдымен экономикадағы стратегиялық
мақсаттарды шешуге бағытталған. Әсіресе жаңа шығып жатқан кәсіпкерлік
жағдайында инвестицияның маңызды көздерінің бірі болуы мүмкін.
Қазақстандағы өндірісті дамыту үшін ұзақ мерзімді несиелердің маңыздылығы
туралы айту қажет емес. Олар өндірістің біртіндеп үлкеюіне және сол арқылы
ел экономикасының жалпы көтерілуіне мүмкіндік туғызады. Мұндай несиелер
мемлекет кепілдігімен ең алдымен әлеуметтік бағдарламалардың шешіміне
банктермен берілуі мүмкін еді, алайда ұзақ мерзімді банктік несиелер
инфляция жағдайында тиімсіз. Капиталды салымдарды қаржыландырумен және ұзақ
мерзімді несие берумен айналысатын инвестициялық банктерді құру қажеттілігі
туды. Әзірше үкімет қажетті бағдарламаларды бюджет қаражатынан
қаржыландыруға мәжбүр, ал олар бюджетте жетіспейді.
2.1.4 Халық қаражаты
Жекешелендірілген кәсіпорындар және инвестициялық қорлардың акцияларын
сату арқылы халық қаражатын инвестициялық ортаға тарту тек капиталды
салымның көзі ретінде ғана емес, азаматтардың жеке жинағын инфляциядан
қорғау жолдарының бірі ретінде қарастырылуы мүмкін. Инвестициялық банктерде
жеке салым бойынша пайыздық мөлшерлемені басқа банктік мекемелермен
салыстырғанда жоғарырақ қою, халық қаражатын тұрғын-үй құрылысына тарту,
кәсіпорынды инвестициялауға қатысатын азаматтарға оның өнімін зауыттық құны
бойынша алғашқы болып алу құқығын беру жолдарымен халықтың инвестициялық
белсенділігін ынталандыруға болады. Капитал нарығында халық жинағының
түсімі үшін инвестициялық банктердің және қорлардың, сақтандыру
компанияларының, зейнетақы қорларының, құрылыстық қоғамның делдалдық
қаржылық ұйымдарының кең желісі қажет. Бірақ мүмкіндік бойынша қорғаныспен
халық қаражатын тартуға бәсекелес кәсіпорындарға қатаң мемлекеттік бақылау
орната отырып, өз ақшасын қор құныдылықтарына салуға дайындарды қамтамасыз
ету маңызды.
Капиталды салымды қаржыландырудың ішкі мүмкіндіктерінің жағдайына әсер
ететін негізгі фактор болып қаржылық-экономикалық тұрақсыздық табылады.
Сонда да ішкі инвестициялық потенциалдың жеткіліксіздігін салыстырмалы деп
санаса болады.
2.2 Инвестицияның сыртқы көздері
Шетелдік инвестициялар түсімі қазіргі қоғамдық-экономикалық дағдарыстан
шығу, өндірістің құлдырауын және халықтың өмір сапасының нашарлауын жеңу
сияқты орта маңызды мақсаттарға жету үшін маңызды.
Қазақстанда шетелдік инвестициялар келесі жолмен жүзеге асуы мүмкін:
— Шетелдік капиталдың үлеспұл қатысуымен кәсіпорындарды құру;
— Толығымен шетелдік инвесторларға, олардың бөлімшелеріне және
өкілдеріне тән кәсіпорындар құру;
— Шетелдік салымшының меншігіне кәсіпорындарды, мүліктік жинақтарды,
ғимараттарды, құрылыстарды, акцияларды, облигацияларды және басқа да
бағалы қағаздарды алу;
— Жерді және басқа да табиғи қорларды қолдану құқығын, сонымен қатар
басқа мүліктік құқықтарды алу;
— Несиелер, қарыздар, мүліктер және мүліктік құқықтар беру.
Шетелдік капиталдың тиімді түсімін ынталандыру проблема болып табылады.
Бұл жағдайда 2 сұрақ тұрады:
— Қандай ортада түсім шектеулі болу қажет.
— Оны ең алдымен қандай формада және қандай салаға тарту қажет.
Шетелдік капитал несиелер және қарыздар формасында, сонымен қатар жеке
шетелдік тікелей және қоржында формасында тартылуы мүмкін. Тікелей салым
басқа елдерде нақты активке салынатын, басқармасында инвестор қатысатын
капиталды салым ретінде түсіндіріледі. Егер шетелдік салымшы кәсіпорынның
25%-нан кем емес акциясына немесе акционерлер арасында акцияны бөлуге
тәуелді көлемі кең көлемде өзгере алатын олардың бақылау пакетіне ие болса,
инвестициялар тікелей болуы мүмкін.
Тікелей шетелдік инвестициялар бұл экономикаға жай капиталды салымды
қаржыландыруға қарағанда маңызды.
Қоржындық инвестиция деп акцияларды бақылау құқығын бермейтін шетелдік
кәсіпорын акцияларына, шетелдік мемлекеттердің және халықаралық валюталық-
қаржылық ұйымдардың облигацияларына және басқа бағалы қағаздарына капиталды
салымды айтады.
Нақты инвестициялар да болады. Бұл жерге, жылжымайтын мүлікке,
машиналар және құрылғы, қосымша бөліктерге және т.б. капиталды салым. Нақты
инвестицияларға капитал айналымы шығындары кіреді. Инвестицияның 2 түрі
(тікелей және қоржынды) ұқсас, бірақ бірдей емес себептермен жылжиды. Екі
жағдайда да инвестор табыс компаниясы акцияларына ие болу арқылы пайда
тапқысы келеді.
Сонда да қоржынды инвестицияны жүзеге асыру кезінде инвестор компанияны
басқаруға емес, болашақ дивидендтер арқылы табыс алуға қызығады. Тікелей
капиталды салым салғанда шетелдік инвестор (үлкен компания) кәсіпорынды
басқаруды өз қолына алуға тырысады.
Салалық шектеулер тек тікелей шетелдік инвестицияларда ғана таралу
қажет. Олардың түсімін ұлттық табиғи қорларды тікелей пайдалануға (алынатын
салалар, орманды кесу, балық кәсібі) байланысты салаларда, өндірістік
инфрақұрылымға (энерго желісі, жолдар), телекоммуникациялық және спутниктік
байланыста шектеу керек. Мұндай шектеулер көптеген дамыған елдердің,
әсіресе АҚШ-тың заңнамасында бекітілген. Аталған салаларда тікелей
инвестицияларға балама шетелдік капиталды тарту формасын жөнді
пайдалану.Бұлар шетелдік несиелер және қарыздар болуы мүмкін. Олар
мемлекеттік қарыздың ауыртпалық арттырғанымен, ұлттық қызығушылық
тұрғысынан оларды тарту орынды. Бірақ ол үшін шетелдік несиелерді қолдану
арқылы тиімді басқару жүйесін құру қажет.
Шетелдік қатысу 100 пайыз болатын кәсіпорндар формасында шетелдік
капиталды өнімнің өндірісіне және жасап шығаруына, құрылыс материалдары
өндірісіне, ұлттық тұтыну тауарларын шығару үшін құрылысқа (соның ішінде
тұрғын-үй), инфрақұрылымның дамуына тарту орынды. Қоржынды инвестицияның
түсімін экономиканың барлық саласында ынталандыру қажет. Олар қаржылық
қорлардың түсімін инвестициялау объектісін бақылауды жоғалтпай қамтамасыз
етеді.
2.2.1 Акционерлік инвестициялық қор
Акционерлік инвестициялық қор – қызмет пәні бағалы қағаздарға және
заңмен қарастырылған басқа да объектілерге мүлікті инвестициялау болатын
және атауын акционерлік инвестициялық немесе инвестициялық қор сөздері
құрайтын ашық акционерлік қоғам.
Басқа заңды тұлғалар өздерінің атауларында акционерлік инвестициялық
қор немесе инвестициялық қор сөздерін қандай да тіркеспен қолдануға
құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық қордың кәсіпорындық қызметтің басқа
түрлерін жүзеге асыруға құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық қор өзінің
қызметін тек арнайы рұқсат (лицензия) негізінде жүзеге асыруға құқықты.
Инвестициялық қор – физикалық және заңды тұлғалардың жалпы үлестік
меншігінде немесе акционерлік қоғамның меншігіндегі, қолдану және басқару
сол акционерлік қоғамның акционерлерінің немесе сенімді басқаруды
ұйымдастырушылардың қызығушылығындағы басқару компаниясымен жүзеге
асырылатын мүліктік жиын.
Инвестициялық қорлар не акционерлік, не үлестік болуы мүмкін.
2.2.1.1-сурет. Инвестициялық қорлар
Акционерлік инвестициялық қорларға қойылатын талаптар:
Лицензия алу үшін докуметтерді көрсету күніне акционерлік инвестициялық
қордың меншіктік қаражат көлемі талаптарға сәйкес болуы қажет.
Акционерлік инвестициялық қордың акционерлері ретінде сол акционерлік
инвестициялық қормен сәйкесінше келісім-шарт жасасқан мамандандырылған
депозитарий, тіркеуші, бағалаушы және аудитор бола алмайды. Акционерлік
инвестициялық қордың мүлігі инвестициялауға арналған мүлік (инвестициялық
резервтер) және оның басқару орындары және акционерлік инвестициялық қордың
заңнамасы бойынша акционерлік инвестициялық қордың басқа да орындары
қызметін қамтамасыз етуге арналған мүлік болып бөлінеді.
Акционерлік инвестициялық қордың инвестициялық резервтері (қор
активтері) басқарушы компанияның сенімді басқаруына берілуі қажет.
Акционерлік инвестициялық қор жай атаулы акциялардан басқа бағалы
қағаздарды таратуға құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық қор жабық жазылу
жолымен акцияларды таратуды орындауға құқығы жоқ. Акционерлік инвестициялық
қордың акциялары тек ақшалай құралдарымен және оның инвестициялық
декларациясымен қарастырылған мүлікпен төлене алады. Акцияларды тарату
кезінде акциялардың толық төленбеуі рұқсат етілмейді.
Акционерлік инвестициялық қордың акционерлері акционерлік қоғамдар
туралы заңда көрсетілген жағдайларда, сонымен қатар егер акционерлер
сәйкесінше шешімнің қабылдануына қарсы дауыс берсе немесе бұл сұрақ бойынша
дауыс беруге қатыспаса, акционерлік инвестициялық қордың акционерлерінің
жалпы жиналысымен инвестициялық декларацияны өзгерту туралы шешім
қабылданған жағдайда өздеріне тиесілі акцияларды төлеуін талап етуге
құқылы. Акционерлік инвестициялық қордың акционерлерінің акцияларын сатып
алу акционерлік қоғам туралы заңда қарастырылған рет бойынша жүзеге
асады. Акционерлік қоғам туралы заңда қарастырылған баптарға қосымша
акционерлік инвестициялық қордың жарғысының құрамында бұл акционерлік
инвестициялық қор қызметінің негізгі пәні сәйкесінше ағымдағы заңда
анықталған және оның инвестициялық декларациясында көрсетілген мүлікті
инвестициялау болатыны жайлы баптар болуы қажет.
Инвестициялық декларацияның өзгерістері немесе толықтырулары
акционерлік инвестициялық қордың жалпы акционерлер жиналысымен бекітіледі.
Инвестициялық декларация, сонымен қатар оның барлық өзгерістері және
толықтырулары бекітілген күннен 10 күн мерзімінде бағалы қағаздар нарығы
бойынша атқарушы өкіметтің федералды орындарына көрсетіледі [8].
2.2.2 Үлеспұлдық инвестициялық қор
Үлеспұлдық инвестициялық қор заңды тұлғаның білімінсіз, қор
мүліктерінің құнын арттыру мақсатында мамандандырылған басқарушы
компанияның қорының мүліктерін енімді басқару негізінде құрылған мүліктік
жиын болып табылады. Сөйтіп мұндай қор әрқайсысына үлеспұлдың белгілі бір
көлемі тиесілі инвесторлардың ақшасынан құрылады.
Үлеспұлдық инвестициялық қордың мақсаты – қорға біріктірілген
активтерден пайда алу және үлеспұлдық көлеміне сәйкес инвесторлар арасында
алынған пайданы үлестіру. Инвестициялық үлеспұл – оның иесіне қор мүлігінің
бөлігіне және қор ережелеріне сәйкес иелігіндегі үлеспұлды өтеу құқығын
куәландыратын атаулы бағалы қағаз. Сөйтіп, инвестициялық үлеспұлдар
инвесторлардың қор мүлігіндегі үлесін және инвесторға үлеспұлдық
инвестициялық қордан осы үлеске сәйкес ақшалай құралдарды алу құқығын
куәландырады. Әрбір инвестициялық үлеспұл оның иесіне бірдей көлемде құқық
береді. Инвестициялық үлеспұлдардың иелерінің құқықтарын есепке алу
(тізімі) үлеспұл иелерін тізімге алумен айналысатын тәуелсіз ұйыммен
жүргізіледі.
2.2.3 Мемлекеттік емес зейнетақы қоры
Қызметтің ерекше түрлері келесідей болатын әлеуметтік қамтамасыз етудің
коммерциялық емес ұйымдардың арнайы ұйымдық-құқықтық формасы:
— Мемлекеттік емес зейнетақыны қамтамасыз етудің (МЗҚ) келісім-
шарттарына сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қорының қатысушыларын
мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша қызмет;
— Міндетті зейнетақылық сақтандыру туралы заңға және міндетті
зейнетақылық сақтандыру туралы келісім-шартқа сәйкес міндетті
зейнетақылық сақтандыру бойынша сақтандырушы ретіндегі қызмет;
— Федералды заңға және кәсіби зейнетақылық жүйені құру туралы келісім-
шарттарына сәйкес кәсіби зейнетақылық сақтандыру бойынша
сақтандырушы ретіндегі қызмет;
Сондықтан, мемлекеттік емес қор коммерциялық емес ұйымдардың ерекше
түрі және өзінің қызметін жүзеге асыру үшін арнайы құрылған ұйымдық-
құқықтық формасы болады. Заңнамаға сәйкес мемлекеттік емес зейнетақы қорын
жұмысы ҚР Зейнетақы қорының жұмысына іспетті. Және де мемлекеттік емес
зейнетақы қоры ҚР Зейнетақы қоры сияқты зейнетақылық жинақ құралдарын
топтастырады, олардың инвестициялауын, тіркеуін, тағайындауын және еңбек
зейнетақысының жинақтық бөлігін төлеуін топтастырады.
3 ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰСТАНЫМДАРЫ
3.1 Сылақ ұстанымы
Ұстаным үрдістің аяқталуын күтпей, инвестициялаудың салдары мен
шығындарын салыстыруға жағдай жасайды. Инвестициялау сылақпен жұмыс
істегенмен іспеттес: шешім қабылдау еркіндігі олардың жүзеге асырылуы
кезінде еркіндіксіз болуына ауысады.
Негізінен, қандай құрылғыны сатып алу, жалға алу туралы шешімді
қабылдағанда немесе бұл үрдіске қандай көлемде, қандай мерзімге және қандай
пайызбен несие алуда біз еркінбіз. Бірақ егер біз осы үрдістің бәрін
орындаған болсақ, онда кері қайту қиын. Сылақтағы байланыс үрдісі көрініп
тұр, себебі инвестициялық жоба негізгі күшіне енгеннен кейін әсер ету
еркіндігі шектеулі болады. Бірақ инвестициялық шешімді орындау басталысымен
шешім және әрекет еркіндігі жойылды деуге болмайды.
Құрылғыларды сатып, олардан құтылуға болады, яғни деинвестициялау
әрекетін орындау. Көбіне солай істейді де. Қатені кеш болса да жөндеген
дұрыс, бірақ сол үшін төлеу қажет. Мысалы, бес жыл бойы несиені төлеп шығу,
өнімді өндіру үшін жиынтықтықпен қамтамасыз етушілерге тұрақсыздық айыбын
төлеу, себебі олар көпжылдық (5-10) серіктестікке үміттенген және келісім-
шартты бұзғаны үшін сатып алушыларға тұрақсыздық айыбын төлеу.
100 беделді кеңес беретін фирма жұмыс істесе де, қателік жіберу
тәуекелділігін толығымен алып тастауға болмайды. Бірақ тәуекелділікті
төмендету қажет. Кәсіпорын жетекшілері шешім қабылдаудан қорықпауы қажет.
Олардың міндеттері – жағымсыз жағдайларды алдын-ала ойластыра отырып,
нарықтық факторлардың уақытша өзгеруіне байланысты өзінің жоспарларын
өзгерте отырып, жағымсыз жағдайлардан шығудың қосымша нұсқаларын қарастыру
[1].
3.2 Бейімделу шығыны ұстанымы
Жаңа инвестициялық ортаға бейімделу қажеттілігімен анықталатын
инвестордың шығындары. Бейімделу құны – инвестициялау туралы шешім
қабылдаған кәсіпорынның қазіргі табысының төмендеуі. Егер бағалы
қағаздардың нақты құны кұлап жатса, оларды тез кері сату мүмкін емес.
Оларды қайта сатудың тиімді кезеңін күтуде көп уақыт жоғалту мүмкін.
Уақытты жоғалту капиталды қатыру және оның табысының төмендеуі деген сөз.
Өндірістік инвестициялаудың бейімделу шығыны тіптен көп. Кез-келген
бейімделудің өз шығындары болады: жаңа ақпарат қажет болса – төле, жаңа
технология қажет болса – төле, кадрларды дайындауға қаражат қажет болса –
төле. Практикалық кеңес: бейімделу шығындарын есептеу керек және жаңа
өнімді сататын бағаны есептегенде оларды қосу керек. Өнімге сұраныс
қаншалықты көп болса, инвестор өзіне соншалықты бейімделу шығындарын рұқсат
ете алады.
3.3 Мультипликатор (көбейткіш) ұстанымы
Бұл ұстаным салалардың өзара байланысына негізделеді. Бұл үйге
сұраныстың өсуі автоматты түрде технологиялық ілеспелі тауарлар: метал,
цемент, кірпіш, әйнек, тұсқағаз, теріге сұранысты өсіреді.
Мультипликациялық үрдіс салалар арасындағы нақты бағыныштылықты құрады.
Инвестициялық мультипликатор бұл оның өніміне жоғары сұранысына байланысты
инвестициялауға тиімді аймақ. Мультипликациялық үрдістерді зерттеу және
жобалау нақты әсердің уақытын және экономикалық күшін алдын-ала білуге, бұл
ақпаратты тиімді қолдануға: табыс әкелмейтін инвестициялаудан бас тартып
және алдын-ала конъюнктураны асып түсетін жаңа бизнеспен айналысуға
мүмкіндік береді.
Табыс әрекеті акцияларды қайта сату формасында да, өндірістің профилін
өзгерту формасында да болуы мүмкін. Мультипликация әсері генератор салалары
– сұраныс және табыстан салаларды алшақтату көлеміне байланысты әлсірейді.
Сондықтан өндірістің профилін өзгертуден кешіктіңіз, бәсекелестер алға
шығып кетті және мультипликатор саласы жағынан жоғары сұранысты
қанағаттандырды. Мультипликациялық үрдіс сізге табыс әкелді [1].
3.4 Өлшеу ұстанымы
Қор биржасында активтің бағасы мен оның нақты қалпына келу құны
арасындағы арақатынасты елестетеді. Егер бұл қатынас бірден көп болса, онда
инвестициялау тиімді. Осылай қазіргі үйлердің нарықтық (биржалық) бағасының
аналогты үйлердің құрылысының ағымдағы құнына қатынасы Q көрсеткішін
есептеуге мүмкіндік береді. Егер ол бірден көп болса, онда мұндай баға жаңа
құрылысқа кететін шығындардан көп болғандықтан, үйді биржалық бағамен сатып
алғанша жаңа үйдің (кәсіпорынның) құрылысына тапсырыс берген тиімдірек.
Инвестициялаудың негізгі ұстанымдарын білу инвестициялауға қатысты
көптеген жағдайларды қарастыруға және дұрыс шешім қабылдауға көмектеседі.
Бұл ұстанымдарды блокта, бір уақытта, жиынды түрде қолдану маңызды.
Акционерлеу инвестициялаудың әдісі ретінде
Біздің елде бағалы қағаздар құрамына: акциялар, облигациялар,
вексельдер, мемлекеттің қазынашылық міндеттемесі, жинақтық куәліктер және
т.б. Қаржылық нарықты негізінен бағалы қағаздардың айналымы құрайды. Ол
өндірістік және әлеуметтік шараларды инвестициялау үшін кәсіпорынның
уақытша бос қаржылай құралдарын және азаматтарды тарту мүмкіндігін
кеңейтеді.
Қазіргі шарттарда бағалы қағаздарды шығару ірі инвестицияларды жүзеге
асыру, бюджеттік көлемді азайту және ведомствалық қаржыландыруды жабу
салдарын жұмсарту үшін кәсіпорынның бытырап орналасқан құралдарын
жұмылдыруға мүмкіндік беруі қажет. Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуының
экономикалық негізі тауарлық төлеммен қамтамасыз етілмеген тұрғындардың
әрқашан өсіп тұратын құралдары болып табылады. Инвестицияны қаржыландыру
көздерінің құрылысында банктік пайыздың мөлшерінің өсуіне байланысты
банктердің ұзақ мерзімді несиелерінің бөлігі төмендейді. Сондықтан
кәсіпорынның инвестициялық программасын ішкі қаржыландыру әдісі ретінде
бағалы қағаздарды шығару болады. Банктік несиені нарықтық қарыздық
міндеттермен (акциялармен және облигациялармен) ауыстыруды қорытындылайтын
бұл үрдіс секьюриттеу атауын алды [12].
Бағалы қағаздар сәйкесінше құжатты көрсетпейінше басқа тұлғаға
берілмейтін немесе жүзеге асырылмайтын ақшалай қаржыға немесе мүлікке
иесінің меншіктік құқығын куәландыратын құжат. Олар сонымен қатар бұл
құжаттарды шығарушы тұлға және олардың иелері арасындағы қатынасты
анықтайтын қарыз қатынасына немесе иелік ету құқығын куәландырады. Бағалы
қағаздар олардың иелеріне дивиденд (пайыз) түрінде табыс алу құқығын,
сонымен қатар ақшалай және бұл құжаттардан шығатын басқа да құқықтарды
басқа тұлғаларға беру мүмкіндігін береді. Қаржылық тәжірибеде бағалы
қағаздарға тек сату-сатып алудың объектісі және жиі немесе бірреттік табыс
алу көзі бола алатындар жатады.
Бағалы қағаздар 2 топқа бөлінеді:
— Иелік ету қатынасын куәландыратын – акциялар;
— Ұзақ мерзімді қарыз қатынасы – облигациялар, жай және аударма
векселдер, банктік акцептер, депозиттік куәліктер, ипотекалар және
басқалар.
Акция – акционердің АҚ-ның жұмыстарына, оның пайдаларына (табысына)
және қоғамды ажырату кезінде мүлік қалдығын бөлуге қатысу құқығын
куәландыратын бағалы қағаздар. Бағалы қағаздар нарығының қатысушысы заңды
тұлға ретінде кез-келген ұжымдық-құқықтық формада құрылатын инвестициялық
институт болуы тиіс. Инвестициялық институттардың қызметкерлері азаматтар
(отандық және шетелдік) және заңды тұлғалар болуы мүмкін. Бағалы қағаздар
нарығында инвестициялық институттар ретінде банктер бола алады.
Инвестициялық институт бағалы қағаздар нарығында өзінің қызметін
келістіруші (қаржылық брокер), инвестициялық кеңес беруші, инвестициялық
компания, инвестициялық қор ретінде жүзеге асыра алады.
Инвестициялық қор халықтың ақшалай құралдарын тартуға құқылы, ол оның
активтерінің көлемін үлкейтуге және халық жинағын инфляциядан сенімді
қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Қор өзінің акционерлеріне
бағалы қағаздарды кәсіби басқаруға мүмкіндік береді. Білікті инвестициялық
менеджерлер инвестициялаудың және табысты болудың ең пайдалы бағыттарын
таңдауды қамтамасыз етеді.
Инвестицияны несиелеу. Несие қайтару және өтеу шарттарында ақша
қозғалысымен байланысты туындайтын, несие беруші және қарыз алушы
арасындағы экономикалық қатынасты көрсетеді. Қазіргі кезде инвесторлар
несиені кәсіпорындық қызметтің тез нәтиже беретін (пайда немесе табыс алу
формасында) ортасына салады. Тәжірибенің көрсеткеніндей, өнім шығаруды көп
есе көбейте алатын кәсіпорындар үшін өзіндік даму негізінде несие алу табыс
бөлігінен төлеумен қаржы алудан тиімдірек.
Физикалық және заңды тұлғалардың капиталдық салымының банктік
несиелеудің объектісі:
— Өндірістік және өндірістік емес тағайындалған объектілердің
құрылысы, кеңейтілуі, реконструкциясы және техникалық қайта
жабдықтауына; жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді алуына
(машиналар, жабдықтар, транспорттық құралдар, ғимараттар және
құрылыстар);
— Біріккен кәсіпорындардың құрылуына;
— Ғылыми-техникалық өнімнің, интеллектуалды құндылықтардың және басқа
да меншіктік объектілердің құрылуына; табиғатты қорғау шараларының
жүзеге асырылуына кететін шығындар болып табылады [12].
Физикалық және заңды тұлғалардың банкпен несиелік қатынасының негізі
болып несиелік келісім табылады. Бұл құжатта келесі шарттар қарастырылады:
берілетін несие құны, мерзімі және олардың қолданылуы және өтелуі, пайыздық
мөлшерлеме және несиенің басқа да төлемдері, міндеттерді қамтамасыз ету
формасы (кепіл, кепілдеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz