ҚР салық жүйесінің кезеңдері және қазіргі кезде қолданылатын салық түрлері
I КІРІСПЕ
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Салықтардың экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері.
2.2 ҚР салық жүйесінің кезеңдері және қазіргі кезде қолданылатын салық түрлері.
2.3 Қазақстанда шағын кәсіпкерлік тұлғаларына салық салудың отандық және шетелдік тәжірибесі мен қазіргі кездегі салық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері және оларды дамыту бағыттары.
III ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Салықтардың экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері.
2.2 ҚР салық жүйесінің кезеңдері және қазіргі кезде қолданылатын салық түрлері.
2.3 Қазақстанда шағын кәсіпкерлік тұлғаларына салық салудың отандық және шетелдік тәжірибесі мен қазіргі кездегі салық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері және оларды дамыту бағыттары.
III ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Салықтар дегеніміз- мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны”1 ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі – А.Смит “Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі”2 деп тұжырымдаған. “Салық” экономикалық әдебиеттердің әрқайсысында әр түрлі қарастырылады.Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола тұрып, салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде пайда болатын қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызыды, адамдардың осы немесе басқа әрекеттердің дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).Мемлекетке түсетін салықтардың, алымдардың, баждың және басқа төлемдердің жиынтығы және олардың құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды. Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес келетін заңдылық актіліеріне негізделеді. Оның арқасында салықтық құрылуының және жиналуының нақты әдістері, салықтық элементтері белгіленеді.3Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2002 жылдың 1-ші қаңтарынан іске қосылған салық кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер мен жаңалықтар енгізілді.
Рефераттың бірінші бөлімінде салықтардың экономикалық мәні, атқаратын қызметі, салық механизмі және салық салу қағидалары жөнінде айтылып, шет мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Жапония салық жүйесіне талдау жасалған. Екінші бөлім ҚР салық жүйесінің кезеңдері мен қазіргі кезде қолданылатын салық түрлеріне, шағын бизнеске салық салудағы ерешеліктер, ҚР қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктеріне арналған.
Рефераттың бірінші бөлімінде салықтардың экономикалық мәні, атқаратын қызметі, салық механизмі және салық салу қағидалары жөнінде айтылып, шет мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Жапония салық жүйесіне талдау жасалған. Екінші бөлім ҚР салық жүйесінің кезеңдері мен қазіргі кезде қолданылатын салық түрлеріне, шағын бизнеске салық салудағы ерешеліктер, ҚР қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктеріне арналған.
1. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу.Оқу құралы. А, 2003 ж
2. Әкімбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А. Экономикалық теория.Оқу құралы. Астана, 2002 ж
3. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. А., 2004 ж
4. Аймаков Б.Становление и развитие налоговой системы Казахстана// Вестник по налогам и инвестициям. 2001 №3-4
5. “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы” ҚР Заңы
6. Ізденіс №3 А, 1998 ж
7. Аттапханов К.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. А.,1999
8. Қаржы-қаражат №6 А,2005ж
9. ҚазҰУ хабаршысы //экономика сериясы №5(51) А.2005
10. ҚР шаруашылық субъектілері Заң актілерінің жиынтығы// Юрист, 2004
11. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі
12. “Шаруа қожалықтары туралы” ҚР Заңы
13. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында” ҚР президентінің 2005жылғы жолдауы. Астана 18 ақпан 2005ж
14. “Қазақстан өз алдында жаңа серпіліс жасау қарсаңында” ҚР Президентінің 2006 жылғы Жолдауы. Астана 1 наурыз 2006 ж
15. Егемен Қазақстан №73-74 1 сәуір 2006
16. “ Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” ҚР Заңы 29.11.2003
17. Қазақстан Республикасының Жер Кодексі 20.05.2003ж
2. Әкімбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А. Экономикалық теория.Оқу құралы. Астана, 2002 ж
3. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. А., 2004 ж
4. Аймаков Б.Становление и развитие налоговой системы Казахстана// Вестник по налогам и инвестициям. 2001 №3-4
5. “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы” ҚР Заңы
6. Ізденіс №3 А, 1998 ж
7. Аттапханов К.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. А.,1999
8. Қаржы-қаражат №6 А,2005ж
9. ҚазҰУ хабаршысы //экономика сериясы №5(51) А.2005
10. ҚР шаруашылық субъектілері Заң актілерінің жиынтығы// Юрист, 2004
11. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі
12. “Шаруа қожалықтары туралы” ҚР Заңы
13. “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында” ҚР президентінің 2005жылғы жолдауы. Астана 18 ақпан 2005ж
14. “Қазақстан өз алдында жаңа серпіліс жасау қарсаңында” ҚР Президентінің 2006 жылғы Жолдауы. Астана 1 наурыз 2006 ж
15. Егемен Қазақстан №73-74 1 сәуір 2006
16. “ Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” ҚР Заңы 29.11.2003
17. Қазақстан Республикасының Жер Кодексі 20.05.2003ж
КІРІСПЕ
Салықтар дегеніміз- мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны”1 ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі – А.Смит “Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі”2 деп тұжырымдаған. “Салық” экономикалық әдебиеттердің әрқайсысында әр түрлі қарастырылады.Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола тұрып, салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде пайда болатын қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызыды, адамдардың осы немесе басқа әрекеттердің дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).Мемлекетке түсетін салықтардың, алымдардың, баждың және басқа төлемдердің жиынтығы және олардың құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды. Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес келетін заңдылық актіліеріне негізделеді. Оның арқасында салықтық құрылуының және жиналуының нақты әдістері, салықтық элементтері белгіленеді.3Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2002 жылдың 1-ші қаңтарынан іске қосылған салық кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер мен жаңалықтар енгізілді.
Рефераттың бірінші бөлімінде салықтардың экономикалық мәні, атқаратын қызметі, салық механизмі және салық салу қағидалары жөнінде айтылып, шет мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Жапония салық жүйесіне талдау жасалған. Екінші бөлім ҚР салық жүйесінің кезеңдері мен қазіргі кезде қолданылатын салық түрлеріне, шағын бизнеске салық салудағы ерешеліктер, ҚР қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктеріне арналған.
2.1.Салықтардың экономикалық мәні мен атқартын қызметі.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәні толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
фискалдық
реттеушілік
бақылаушылық
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асыруын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер – салықтар.
Салықтардың екінші қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып, дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 % мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі;
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазіргі кездегі ставкасы 30%, ауыл шаруашылығының қазіргі кездегі ставкасы 10%.
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы өндірістегі қызметін көрсетеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 20-25% шамасында.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизміде белгілі бір салық элементтерінен тұрады.
Салық салу элементтері мыналар:
субъект;
объект;
салық көзі;
салық ставкасы;
салық өлшем бірлігі;
салық оклады;
салық жеңілдіктері;
салық мерзімі мен тәртібі;
салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері;
салық төлеуін бақылау;
салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталататын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндеттерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
резидент немесе резидент емес заңды тұлғалар;
ҚР азаматтары , шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады. Салық салудың прогрессивті ставкасы бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен абсолюттік төлемін төлеп қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді. Прогрессивтік салықтардың зардабын үлкен табыстары бар адамдар тартады.1
Регрессивтік салық ставкасы – табыстың өсіп отыруына сәйкес, регрессивтік салықтың орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары барларға пайдалы, ал табыстары көп емес жеке және заңды тұлғалар үшін өте ауыр келеді.
Тұрақты ставкалар табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес, салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Пропорциялық ставкалар – салық объектісіне, оның жіктелуіне байланысты болмай, біркелкі пайыздық ставкада салынады.2
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту және т.б. жатады. Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізіледі.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;
салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
салық бақылауы нәтижелері алу;
салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына түсіндірме табыс алу;
жеке шотынан салық міндеттемелердің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
Корпорациялардың табыстарына салық ставкаларының тым көп өсуі олардың капиталдық салымдар жасауға ынтасын жоққа шығарады, ғылыми-техникалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді төмендетеді. Осының нәтижесінде мемлекет бюджетінің түсімі азаяды. Лаффер бастаған американдық эксперттердің теориялық дәлелі бойынша, табыс салығы ставкасы 50%-дан асқанда фирмалар мен адамдардың іскерлік белсенділігі күрт төмедейді.
Мемлекеттік шығындар мен салықтар саясаты, экономикалық дамуды тұрақтандыруға бағытталған, экономиканы мемлекеттік реттеудің басты құралдарының бірі болып табылады. Мемлекеттік шығындар мен салықтар жиынтық шығындар дәрежесіне, сондықтан ұлттық өндіріс көлеміне және тұрғындарды жұмыспен қамтуға тікелей әсер етеді. Осыған байланысты белгілі экономист Дж. Гелбрейт айтқандай, “салық жүйесі мемлекеттік шығындарды өсіру құралынан сұранысты реттейтін құралға айнала бастайды.”2
Нарықтық экономикалы, дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық функциясымен қатар, әлеуметтік-экономикалық және сыртқы экономикалық қатынастарды дамытуда реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда. Көпшілік жағдайда салық жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар көмекші рөл атқаруда және әр ел бюджетіндегі пайыздық ара қатынастары әр түрлі. Барлығына тән ортақ сипат – мемелекеттік салық ретінде, әдетте, табысқа салынатын салықтардың, жергілікті салық ретінде мүлік салығы, қосылған құнға салынатын салық, сатудан алынатын салықтың болуы. Дамыған елдердің салықтық құрылымына тән ортақ ерекшелік олардың салық салықтарын салу барысында көрініс береді.
Алыс-жақын шет мемлекеттердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасты
Әдетте, салық жүйесі әкімшілік басқарудың әр түрлі деңгейінде, сондай-ақ халықаралық операцияларда екі жақты салық салуды болдырмау мақсатында осы жағдайлар барысында туындайтын ерекшеліктерді ескере отырып құрылады. Салықтардың құрылымы мен олардың қолдану аясы, есептелу мен алыну механизмі, әр түрлі билік органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа салық саласындағы мәселелеріне байланысты шет мемлекеттердің салық жүйелері бір-бірінен айырықшаланады. Олардың салық жүйелерін терең зерделеу барысында салықтардың құрылымы мен түрлерінде, басқа да салыққа қатысты мәселелерінде ортақ ұқсас нышандарды байқауға болады. Салықтар әр түрлі елде әрқалай аталғанымен де, кей кезде олардың алыну механизмдері ұқсас болып келеді. Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, салық салу объектісіне салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, мүліктері, пайдасы т.б. жатады. Нарықты экономикалы елімізде салық жүйесін жетілдіру барысында шетел тәжірибелерін, олардың қызмет ету ерекшеліктерін ескеру қажет екені бәрімізге белгілі. Сондықтан да бірқатар дамыған елдердің салық жүйесіне талдау жасай кеткеніміз жөн (АҚШ, Ұлыбритания, Жапония).
салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
салық құпиясының сақталуын талап ету;
салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою турулы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пйдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және олардың уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары атқарады.
Салық салу қағидалары.
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және белгіленген мерзімде орындауы тиіс.
нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс.
әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат етілмейді;
біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық келісімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Мемлекет салық механизмін шаруашылық конъюнктурасына жалпылама ықпал ету үшін кең қолданады. Мысалы, ХХ ғасырдың 80-ші жылдары АҚШ-та өкіметке Р.Рейганның әкімшілігі келегннен кейін, жалпы экономикалық конъюнктураны ынталандыру мақсатымен салықтарды елеулі төмендету үшін жүзеге асырылған ірі масштабты шараларды атап өтуге болады. Америкадық экономист Лаффердің есептеулері осы бағдарламаның теориялық негізін
Нәтижесінде 1986-1987 жылдары жүргізілген салық реформалары ел экономикасына елеулі әсерін тигізді. Сол кезде жүргізілген салық реформасының басты көздеген мақсаты федералдық салық салу жүйесін оңайлату, экономикалық өсуді ынталандыру болды. Сол кезеңге дейін қолданылып келген ішкі табыстар Кодексінің орнына АҚШ-тың 1986 жылы жаңа, яғни қазіргі кездегі қолданыстағы Салық Кодексі қабылданды. Салық реформасы екі кезеңде өтті: 1987 жылдың 1-ші қаңтарынан және 1988 жылдың 1-ші қаңтарынан. Әсіресе, табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын салық саласында елеулі өзгерістер жүргізілді: салық ставкасының саны қысқарды, жеңілдіктер саны өсті, жаңа жеңілдіктер енгізілді, табысы аз отбасыларға түсетін салық ауыртпалығының мөлшері қысқарды. 1990-шы жылдардың бас кезіне дейін халықтан алынатын табыс салығына 33%-қ жоғарғы ставка қолданылып келді, бірақ президент Джордж Буш тұсында ол 31%-ға төмендетілді және ол ставканы қолдану шегі жыл сайын инфляцияға сәйкес индексацияланып отырды. Сондай-ақ осы реформа барысында ішкі істер қызметінің функциясы нақтыланды. Сонымен 1980-ші жылдары жүргізілген салық реформалары нәтижесінде салынбайтын минимум мөлшерінің артуы, салық ставкаларының төмендеуі экономиканың циклдық артуына, бәсекелестік ортаның қалыптасуына, инфляция қарқынының тежелуіне және т.б. оң әсерін тигізді. “Салық ставкаларының қысқаруы мемлекет табысына теріс әсер етпейді,” – деп салық реформаларының авторлары тұжырымдағанымен де, іс жүзінде керісінше болды. Салық рнеформасы жүргізілуі барысында басым көңіл салықтық құралдарға бөлініп, бюджет мәселесі ескерусіз қалды. Нәтижесінде федералдық бюжеттің тапшылығы мен федералдық Үкіметтің шығындары өсті. Халықтың әр түрлі деңгейлері арасындағы экономикалқ теңдікке қол жеткізілмеді. Салық ставкаларының төмендеуі ауқатты салық төлеушілер тобының мүддесін қамтамасыз етті. Демек, Америка мемлекеті 1980-ші жылдары салық салу саласында жүргізген реформалары барысында алдына қойылған мақсаттарына толығымен қол жеткізген жоқ. Бұл өз кезегінде жаңа салық реформасын жүргізудің қажеттігін туғызды. 1993-ші жылы президент Б. Клинтон арнайы экономикалық бағдарламаны Конгресс қарауына ұсынды. Бұл бағдарлама мынадай кезеңдерді қамтыды:
экономиканың құлдырауын тежеуді мақсат етті;
елдің негізгі капиталына мемлекеттік салымдардың көбеюін қамтамасыз ету шараларын бейнеледі және экономиканы модернизациялауға әсер етуі керек болды;
бюджет тапшылығын қысқартуға және экономикаға қолайлы жағдай жасауға бағытталды;
Салық салу саласында жүргізілген шаралардың нәтижесінде федералдық бюджет тапшылығы екі есе қысқарды; шағын бизнесті анықтау критерийі тұжырымдалды. Осындай салық реформаларының нәтижесінде жетілдіріп отырған АҚШ-тың қаржы жүйесі мемлекеттік биліктің үш деңгейлі ұйымдастырылуын бейнеледі. Сәйкесінше қаржы құрылымы үш деңгейден тұрады:
федералдық бюджет;
штаттар бюджеті;
жергілікті билік органарының бюджеті.
2.3. ҚР салық жүйесінің кезеңдері және қазіргі кезде қолданылатын салық түрлері.
Салық жүйесі – мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1 1-кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
2 2-кезең (1996-1998 жж) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
3 3-кезең (1998-2000 жж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру;
4 4-кезең (2001-2002 жж) – жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.1 Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.2 Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады.
Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады. Осы Заң бойынша алғашрет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар үш топқа бөлінді:
5 жалпы міндеттік салықтар – 10;
6 міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар – 11;
7 жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады. Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі т.б. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасының Президентінің 24.05.1995 жылы қабылдаған
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заңды күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 жылдың 1-шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындады.11999 жылы салық жүйесі бес рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті.2
4-кезеңде, яғни 2001 жылы 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да төлемдер, атап айтқанда, 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.3 Жаңа Салық Кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасында мынадай салықтар енгізілген:
8 корпорациялық табыс салығы;
9 жеке табыс салығы;
10 қосылған құн салығы;
11 акциздер;
12 жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
13 әлеуметтік салық,
14 жер салығы;
15 көлік құралдары салығы;
16 мүлік салығы;
Алымдар
17 заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
18 жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
19 жылжымайтын мүліктерге құқықтарды және олармен жасаған мәмлелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
20 радиоэлектронды құралдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Салықтар дегеніміз- мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.Салықтар-шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны”1 ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі – А.Смит “Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі”2 деп тұжырымдаған. “Салық” экономикалық әдебиеттердің әрқайсысында әр түрлі қарастырылады.Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола тұрып, салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде пайда болатын қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызыды, адамдардың осы немесе басқа әрекеттердің дамуын ынталандырады (немесе ынталандырмайды).Мемлекетке түсетін салықтардың, алымдардың, баждың және басқа төлемдердің жиынтығы және олардың құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды. Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес келетін заңдылық актіліеріне негізделеді. Оның арқасында салықтық құрылуының және жиналуының нақты әдістері, салықтық элементтері белгіленеді.3Баршамызға белгілі еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Бұл орайда 2002 жылдың 1-ші қаңтарынан іске қосылған салық кодексіне байланысты салық салу ісінде көптеген өзгерістер мен жаңалықтар енгізілді.
Рефераттың бірінші бөлімінде салықтардың экономикалық мәні, атқаратын қызметі, салық механизмі және салық салу қағидалары жөнінде айтылып, шет мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Ұлыбритания, Жапония салық жүйесіне талдау жасалған. Екінші бөлім ҚР салық жүйесінің кезеңдері мен қазіргі кезде қолданылатын салық түрлеріне, шағын бизнеске салық салудағы ерешеліктер, ҚР қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктеріне арналған.
2.1.Салықтардың экономикалық мәні мен атқартын қызметі.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәні толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
фискалдық
реттеушілік
бақылаушылық
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылымы салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асыруын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер – салықтар.
Салықтардың екінші қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып, дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 % мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі;
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазіргі кездегі ставкасы 30%, ауыл шаруашылығының қазіргі кездегі ставкасы 10%.
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы өндірістегі қызметін көрсетеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 20-25% шамасында.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизміде белгілі бір салық элементтерінен тұрады.
Салық салу элементтері мыналар:
субъект;
объект;
салық көзі;
салық ставкасы;
салық өлшем бірлігі;
салық оклады;
салық жеңілдіктері;
салық мерзімі мен тәртібі;
салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері;
салық төлеуін бақылау;
салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталататын болсақ:
Салық төлеуші (субъект) – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндеттерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
резидент немесе резидент емес заңды тұлғалар;
ҚР азаматтары , шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады. Салық салудың прогрессивті ставкасы бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен абсолюттік төлемін төлеп қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді. Прогрессивтік салықтардың зардабын үлкен табыстары бар адамдар тартады.1
Регрессивтік салық ставкасы – табыстың өсіп отыруына сәйкес, регрессивтік салықтың орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары барларға пайдалы, ал табыстары көп емес жеке және заңды тұлғалар үшін өте ауыр келеді.
Тұрақты ставкалар табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес, салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Пропорциялық ставкалар – салық объектісіне, оның жіктелуіне байланысты болмай, біркелкі пайыздық ставкада салынады.2
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту және т.б. жатады. Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізіледі.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;
салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
салық бақылауы нәтижелері алу;
салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына түсіндірме табыс алу;
жеке шотынан салық міндеттемелердің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
Корпорациялардың табыстарына салық ставкаларының тым көп өсуі олардың капиталдық салымдар жасауға ынтасын жоққа шығарады, ғылыми-техникалық прогресті тежейді, экономикалық өсуді төмендетеді. Осының нәтижесінде мемлекет бюджетінің түсімі азаяды. Лаффер бастаған американдық эксперттердің теориялық дәлелі бойынша, табыс салығы ставкасы 50%-дан асқанда фирмалар мен адамдардың іскерлік белсенділігі күрт төмедейді.
Мемлекеттік шығындар мен салықтар саясаты, экономикалық дамуды тұрақтандыруға бағытталған, экономиканы мемлекеттік реттеудің басты құралдарының бірі болып табылады. Мемлекеттік шығындар мен салықтар жиынтық шығындар дәрежесіне, сондықтан ұлттық өндіріс көлеміне және тұрғындарды жұмыспен қамтуға тікелей әсер етеді. Осыған байланысты белгілі экономист Дж. Гелбрейт айтқандай, “салық жүйесі мемлекеттік шығындарды өсіру құралынан сұранысты реттейтін құралға айнала бастайды.”2
Нарықтық экономикалы, дамыған елдердің салық жүйелері фискалдық функциясымен қатар, әлеуметтік-экономикалық және сыртқы экономикалық қатынастарды дамытуда реттеушілік функциясын да ұтымды жұмыс жасатуда. Көпшілік жағдайда салық жүйесі үш деңгейлі болып келеді. Бұл жерде мемлекеттік салықтар жетекші, ал жергілікті салықтар көмекші рөл атқаруда және әр ел бюджетіндегі пайыздық ара қатынастары әр түрлі. Барлығына тән ортақ сипат – мемелекеттік салық ретінде, әдетте, табысқа салынатын салықтардың, жергілікті салық ретінде мүлік салығы, қосылған құнға салынатын салық, сатудан алынатын салықтың болуы. Дамыған елдердің салықтық құрылымына тән ортақ ерекшелік олардың салық салықтарын салу барысында көрініс береді.
Алыс-жақын шет мемлекеттердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасты
Әдетте, салық жүйесі әкімшілік басқарудың әр түрлі деңгейінде, сондай-ақ халықаралық операцияларда екі жақты салық салуды болдырмау мақсатында осы жағдайлар барысында туындайтын ерекшеліктерді ескере отырып құрылады. Салықтардың құрылымы мен олардың қолдану аясы, есептелу мен алыну механизмі, әр түрлі билік органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа салық саласындағы мәселелеріне байланысты шет мемлекеттердің салық жүйелері бір-бірінен айырықшаланады. Олардың салық жүйелерін терең зерделеу барысында салықтардың құрылымы мен түрлерінде, басқа да салыққа қатысты мәселелерінде ортақ ұқсас нышандарды байқауға болады. Салықтар әр түрлі елде әрқалай аталғанымен де, кей кезде олардың алыну механизмдері ұқсас болып келеді. Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, салық салу объектісіне салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, мүліктері, пайдасы т.б. жатады. Нарықты экономикалы елімізде салық жүйесін жетілдіру барысында шетел тәжірибелерін, олардың қызмет ету ерекшеліктерін ескеру қажет екені бәрімізге белгілі. Сондықтан да бірқатар дамыған елдердің салық жүйесіне талдау жасай кеткеніміз жөн (АҚШ, Ұлыбритания, Жапония).
салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;
салық құпиясының сақталуын талап ету;
салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;
салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою турулы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пйдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және олардың уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары атқарады.
Салық салу қағидалары.
Салық механизмінің қызметі белгілі қағидаларға сүйеніп іске асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі салық ісін мынадай қағидаларға негізделіп жүргізілуін талап етеді:
міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық және белгіленген мерзімде орындауы тиіс.
нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы тиіс.
әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат етілмейді;
біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады.
жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық келісімдер ресми басылымдарда жарық көреді.
Мемлекет салық механизмін шаруашылық конъюнктурасына жалпылама ықпал ету үшін кең қолданады. Мысалы, ХХ ғасырдың 80-ші жылдары АҚШ-та өкіметке Р.Рейганның әкімшілігі келегннен кейін, жалпы экономикалық конъюнктураны ынталандыру мақсатымен салықтарды елеулі төмендету үшін жүзеге асырылған ірі масштабты шараларды атап өтуге болады. Америкадық экономист Лаффердің есептеулері осы бағдарламаның теориялық негізін
Нәтижесінде 1986-1987 жылдары жүргізілген салық реформалары ел экономикасына елеулі әсерін тигізді. Сол кезде жүргізілген салық реформасының басты көздеген мақсаты федералдық салық салу жүйесін оңайлату, экономикалық өсуді ынталандыру болды. Сол кезеңге дейін қолданылып келген ішкі табыстар Кодексінің орнына АҚШ-тың 1986 жылы жаңа, яғни қазіргі кездегі қолданыстағы Салық Кодексі қабылданды. Салық реформасы екі кезеңде өтті: 1987 жылдың 1-ші қаңтарынан және 1988 жылдың 1-ші қаңтарынан. Әсіресе, табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын салық саласында елеулі өзгерістер жүргізілді: салық ставкасының саны қысқарды, жеңілдіктер саны өсті, жаңа жеңілдіктер енгізілді, табысы аз отбасыларға түсетін салық ауыртпалығының мөлшері қысқарды. 1990-шы жылдардың бас кезіне дейін халықтан алынатын табыс салығына 33%-қ жоғарғы ставка қолданылып келді, бірақ президент Джордж Буш тұсында ол 31%-ға төмендетілді және ол ставканы қолдану шегі жыл сайын инфляцияға сәйкес индексацияланып отырды. Сондай-ақ осы реформа барысында ішкі істер қызметінің функциясы нақтыланды. Сонымен 1980-ші жылдары жүргізілген салық реформалары нәтижесінде салынбайтын минимум мөлшерінің артуы, салық ставкаларының төмендеуі экономиканың циклдық артуына, бәсекелестік ортаның қалыптасуына, инфляция қарқынының тежелуіне және т.б. оң әсерін тигізді. “Салық ставкаларының қысқаруы мемлекет табысына теріс әсер етпейді,” – деп салық реформаларының авторлары тұжырымдағанымен де, іс жүзінде керісінше болды. Салық рнеформасы жүргізілуі барысында басым көңіл салықтық құралдарға бөлініп, бюджет мәселесі ескерусіз қалды. Нәтижесінде федералдық бюжеттің тапшылығы мен федералдық Үкіметтің шығындары өсті. Халықтың әр түрлі деңгейлері арасындағы экономикалқ теңдікке қол жеткізілмеді. Салық ставкаларының төмендеуі ауқатты салық төлеушілер тобының мүддесін қамтамасыз етті. Демек, Америка мемлекеті 1980-ші жылдары салық салу саласында жүргізген реформалары барысында алдына қойылған мақсаттарына толығымен қол жеткізген жоқ. Бұл өз кезегінде жаңа салық реформасын жүргізудің қажеттігін туғызды. 1993-ші жылы президент Б. Клинтон арнайы экономикалық бағдарламаны Конгресс қарауына ұсынды. Бұл бағдарлама мынадай кезеңдерді қамтыды:
экономиканың құлдырауын тежеуді мақсат етті;
елдің негізгі капиталына мемлекеттік салымдардың көбеюін қамтамасыз ету шараларын бейнеледі және экономиканы модернизациялауға әсер етуі керек болды;
бюджет тапшылығын қысқартуға және экономикаға қолайлы жағдай жасауға бағытталды;
Салық салу саласында жүргізілген шаралардың нәтижесінде федералдық бюджет тапшылығы екі есе қысқарды; шағын бизнесті анықтау критерийі тұжырымдалды. Осындай салық реформаларының нәтижесінде жетілдіріп отырған АҚШ-тың қаржы жүйесі мемлекеттік биліктің үш деңгейлі ұйымдастырылуын бейнеледі. Сәйкесінше қаржы құрылымы үш деңгейден тұрады:
федералдық бюджет;
штаттар бюджеті;
жергілікті билік органарының бюджеті.
2.3. ҚР салық жүйесінің кезеңдері және қазіргі кезде қолданылатын салық түрлері.
Салық жүйесі – мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1 1-кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
2 2-кезең (1996-1998 жж) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
3 3-кезең (1998-2000 жж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру;
4 4-кезең (2001-2002 жж) – жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.1 Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.2 Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады.
Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады. Осы Заң бойынша алғашрет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар үш топқа бөлінді:
5 жалпы міндеттік салықтар – 10;
6 міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар – 11;
7 жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады. Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі т.б. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасының Президентінің 24.05.1995 жылы қабылдаған
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заңды күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 жылдың 1-шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындады.11999 жылы салық жүйесі бес рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті.2
4-кезеңде, яғни 2001 жылы 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да төлемдер, атап айтқанда, 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.3 Жаңа Салық Кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасында мынадай салықтар енгізілген:
8 корпорациялық табыс салығы;
9 жеке табыс салығы;
10 қосылған құн салығы;
11 акциздер;
12 жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
13 әлеуметтік салық,
14 жер салығы;
15 көлік құралдары салығы;
16 мүлік салығы;
Алымдар
17 заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
18 жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
19 жылжымайтын мүліктерге құқықтарды және олармен жасаған мәмлелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
20 радиоэлектронды құралдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz