Корей мақал-мәтелдерін аударудың ұқсастықтары мен айырмашылықтары
Кіріспе
І тарау
1. Корей мақал.мәтелдеріне жүргізілген
паремиологиялық зерттеу жұмысы
1.1. «Соктам» ұғымы және паремиология саласы.
1.2. Корей мақал.мәтелдеріндегі қытай
паремиялары немесе «чунгук соктам»
1.3. Корей мақал.мәтелдерінің
жинақталу тарихы
2. Корей мақал.мәтелдерінің
грамматикалық құрылымы.
2.1. Корей мақал.мәтелдерінің синтаксистік сипаты.
2.2. Корей мақал.мәтелдерінің лексикалық құрылымы
3. Корей ММ.дерінің көркемдік сипаттамасы
3.1. Мақал.мәтелдердің көркемдік,
поэтикалық табиғаты.
3.2. Корей мақал.мәтелдерінің көркемдік
ерекшеліктері.
3.3. Корей мақал.мәтелдерінің мазмұны
3.4. Корей мақал.мәтелдері халық ауыз
әдебиетінің жанрлық түрі ретінде
ІІ тарау
4.ММ.дердің тұрақты тіркестермен ұқсастықтары
мен айырым белгілері
4.1. Идиом және мақал.мәтелдердің
айырмашылықтары мен ұқсастықтары
4.2. Фразеологизмдерден өрбіген мақал.мәтелдер
ІІІ тарау
5. Мақал.мәтелдердің қолданысы
5.1. Қазақ және корей ММ.дерінің
узуальді қолданысы.
5.2. Қазақ және корей мақалдарының
оккозиональды (өзгермелі) қолданысы.
5.3. Мақал.мәтелдердің варианттылығы
6. Мақал.мәтелдерді топтастыру
6.1. Мақал.мәтелдерді алфавит тәртібі
бойынша топтастыру
6.2. Мақал.мәтелдерді заттық.тақырыптық
белгілері бойынша топтастыру
6.3. «Адам», «Қоғам», «Табиғат» . үш сала
бойынша топтастыру
6.4. Мақал.мәтелдерді логикалық.семантикалық
тұрғыдан топтастыру
6.5. Монографиялық, генетикалық және тірек
сөздер бойынша топтастыру
ІV тарау
7. ММ.дерді аудару мәселесі
7.1.Мақал.мәтелдерді аудару ісінде
туындайтын қиындықтар.
7.2. Тілара балама мақал.мәтелдер немесе корей
мақалдарының қазақша баламасы
Қорытынды
І тарау
1. Корей мақал.мәтелдеріне жүргізілген
паремиологиялық зерттеу жұмысы
1.1. «Соктам» ұғымы және паремиология саласы.
1.2. Корей мақал.мәтелдеріндегі қытай
паремиялары немесе «чунгук соктам»
1.3. Корей мақал.мәтелдерінің
жинақталу тарихы
2. Корей мақал.мәтелдерінің
грамматикалық құрылымы.
2.1. Корей мақал.мәтелдерінің синтаксистік сипаты.
2.2. Корей мақал.мәтелдерінің лексикалық құрылымы
3. Корей ММ.дерінің көркемдік сипаттамасы
3.1. Мақал.мәтелдердің көркемдік,
поэтикалық табиғаты.
3.2. Корей мақал.мәтелдерінің көркемдік
ерекшеліктері.
3.3. Корей мақал.мәтелдерінің мазмұны
3.4. Корей мақал.мәтелдері халық ауыз
әдебиетінің жанрлық түрі ретінде
ІІ тарау
4.ММ.дердің тұрақты тіркестермен ұқсастықтары
мен айырым белгілері
4.1. Идиом және мақал.мәтелдердің
айырмашылықтары мен ұқсастықтары
4.2. Фразеологизмдерден өрбіген мақал.мәтелдер
ІІІ тарау
5. Мақал.мәтелдердің қолданысы
5.1. Қазақ және корей ММ.дерінің
узуальді қолданысы.
5.2. Қазақ және корей мақалдарының
оккозиональды (өзгермелі) қолданысы.
5.3. Мақал.мәтелдердің варианттылығы
6. Мақал.мәтелдерді топтастыру
6.1. Мақал.мәтелдерді алфавит тәртібі
бойынша топтастыру
6.2. Мақал.мәтелдерді заттық.тақырыптық
белгілері бойынша топтастыру
6.3. «Адам», «Қоғам», «Табиғат» . үш сала
бойынша топтастыру
6.4. Мақал.мәтелдерді логикалық.семантикалық
тұрғыдан топтастыру
6.5. Монографиялық, генетикалық және тірек
сөздер бойынша топтастыру
ІV тарау
7. ММ.дерді аудару мәселесі
7.1.Мақал.мәтелдерді аудару ісінде
туындайтын қиындықтар.
7.2. Тілара балама мақал.мәтелдер немесе корей
мақалдарының қазақша баламасы
Қорытынды
Бұл магистрлік диссертация жұмысының тақырыбы – «Корей мақал-мәтелдерін аударудың ұқсастықтары мен айырмашылықтарына» арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – қай тілде болмасын, мақал-мәтелдер халық ауыз әдебиетінің асыл қазынасы, құн жетпес мұрасы, халық өмірінің айнасы. Мақал-мәтелдерде адамдардың күнделікті тұрмыс-тіршілігі, болмы сы, дүниетанымы, тарихи оқиғалар мен құбылыстары, өмірге деген көзқарас тары көрініс тапқан әліптеу жанры десек те қателеспейміз. Корей халқының мақал-мәтелдеріне қатысты көзқарастар мен ой-пікірлерді қайта қарастырып, әлі де фольклордың осы жанры туралы дұрыс анықталмаған деректерді зерт теу; даулы тұстарын ашып көрсету - өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – корей халқының сансыз мақал-мәтелдерінің бай қорымен таныстыру; корей нақыл сөздерінің өзіндік ерекшелігін, сипатын, ықшамдылығын, мәнерлілігін, бейнелігін көрсету;осы ерекшеліктерді қазақ мақал сөздерімен салыстырмалы түрде зерттеу жұмысын жүргізе отырып, екі тілдегі мақал-мәтелдердің ұқсастықтары мен айырым белгілерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеті – екі тілдің, яғни қазақ және корей мақал- мәтелдерінің мағыналық сипаты, поэтикалық табиғаты, құрылымы мен құрамдық бөлшектері, қолдану аясы, мақал-мәтелдерді топтастыру жағынан ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып, талдау жасау; бір-бірінен ерекшеліктерін ашып көрсету; тарихи және ғылыми әдебиеттер мен деректердегі корей мақал-мәтелдері жөніндегі мағлұматтарды қарастыру; қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер жайлы әдістер мен принциптерді корей тіліндегі мақал-мәтелдермен салғастырып, оларға сол әдістерді қолдана отырып, экспериментальды зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының мазмұны – зерттеу жұмысының көлемі мен мазмұнына қойылатын талаптар мен шарттарға байланысты зерттеу жұмысы үш бөлімнен: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім 4 тарауға бөлінген,онда мынандай мәселелер қарастырылған: корей мақал-мәтелдеріне жүргізілген паремиологиялық зерттеу жұмысы; корей мақал-мәтелдерінің грамматикалық құрылымы; корей мақал-мәтелдерінің көркемдік сипаттамасы; мақал-мәтелдердің тұрақты сөз тіркестерімен ұқсастықтары және айырым белгілері; мақал-мәтелдердің қолданысы; мақал-мәтелдерді топтастыру; мақал-мәтелдерді аудару мәселесі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне сай экспериментальды әдіс, салғастырмалы әдіс, талдау әдісі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының қайнаркөздері ретінде зерттеу жұмысының салғастырмалы әдісіне қажетті қазақ паремиологы Қайдар Әбдуалидің «Халық даналығы: қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу», корей мақал-мәтелдерін зерттеуші Лим Судың «Корейские народные изречения» және Ким Са Ептың «Мақал-мәтелдер туралы теория» атты еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар оқу бағдарламасы бойынша осы тақырыпқа байланысты өткен материалдардың көмегі зор болды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – қай тілде болмасын, мақал-мәтелдер халық ауыз әдебиетінің асыл қазынасы, құн жетпес мұрасы, халық өмірінің айнасы. Мақал-мәтелдерде адамдардың күнделікті тұрмыс-тіршілігі, болмы сы, дүниетанымы, тарихи оқиғалар мен құбылыстары, өмірге деген көзқарас тары көрініс тапқан әліптеу жанры десек те қателеспейміз. Корей халқының мақал-мәтелдеріне қатысты көзқарастар мен ой-пікірлерді қайта қарастырып, әлі де фольклордың осы жанры туралы дұрыс анықталмаған деректерді зерт теу; даулы тұстарын ашып көрсету - өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – корей халқының сансыз мақал-мәтелдерінің бай қорымен таныстыру; корей нақыл сөздерінің өзіндік ерекшелігін, сипатын, ықшамдылығын, мәнерлілігін, бейнелігін көрсету;осы ерекшеліктерді қазақ мақал сөздерімен салыстырмалы түрде зерттеу жұмысын жүргізе отырып, екі тілдегі мақал-мәтелдердің ұқсастықтары мен айырым белгілерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеті – екі тілдің, яғни қазақ және корей мақал- мәтелдерінің мағыналық сипаты, поэтикалық табиғаты, құрылымы мен құрамдық бөлшектері, қолдану аясы, мақал-мәтелдерді топтастыру жағынан ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып, талдау жасау; бір-бірінен ерекшеліктерін ашып көрсету; тарихи және ғылыми әдебиеттер мен деректердегі корей мақал-мәтелдері жөніндегі мағлұматтарды қарастыру; қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер жайлы әдістер мен принциптерді корей тіліндегі мақал-мәтелдермен салғастырып, оларға сол әдістерді қолдана отырып, экспериментальды зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының мазмұны – зерттеу жұмысының көлемі мен мазмұнына қойылатын талаптар мен шарттарға байланысты зерттеу жұмысы үш бөлімнен: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім 4 тарауға бөлінген,онда мынандай мәселелер қарастырылған: корей мақал-мәтелдеріне жүргізілген паремиологиялық зерттеу жұмысы; корей мақал-мәтелдерінің грамматикалық құрылымы; корей мақал-мәтелдерінің көркемдік сипаттамасы; мақал-мәтелдердің тұрақты сөз тіркестерімен ұқсастықтары және айырым белгілері; мақал-мәтелдердің қолданысы; мақал-мәтелдерді топтастыру; мақал-мәтелдерді аудару мәселесі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне сай экспериментальды әдіс, салғастырмалы әдіс, талдау әдісі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының қайнаркөздері ретінде зерттеу жұмысының салғастырмалы әдісіне қажетті қазақ паремиологы Қайдар Әбдуалидің «Халық даналығы: қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу», корей мақал-мәтелдерін зерттеуші Лим Судың «Корейские народные изречения» және Ким Са Ептың «Мақал-мәтелдер туралы теория» атты еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар оқу бағдарламасы бойынша осы тақырыпқа байланысты өткен материалдардың көмегі зор болды.
1. Қайдар Әбдуали «Халық даналығы: қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу».Алматы, 2004, 560бет.
2. Т.Ақшолақов , Т. Жұманова «Қазақ әдебиеті». Алматы, 2005, 376бет
3. А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов «Мың бір мақал, жиырма үш жоқтау». Алматы, «Қазақстан», 1993, 96бет.
4. І. Кеңесбаев, Ғ. Мусабаев «Қазіргі қазақ тілі» (лексика-фонетика). Алматы, 1975, 12-13бет.
5. Ғ. Тұрабаева «Оккозианальные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке» (рукопись диссертации). Алматы, 1989, 224с.
6. «Қазақтың мақал-мәтелдері», Көшпенділер баспасы, Алматы, 2006
7. Донбаева А.Б. «Даналықтың түбі бір», Алматы, 2004
8. О.С. Ахманова «Словарь лингвистических терминов». Москва, 1969, 607с.
9. Г.Л. Пермяков «Избранные пословицы и поговорки народов Востока». Москва, «Наука», 1979, 671с.
10. Г.Л. Пермяков «О смысловой структуре и соответствующей классификации пословичных изречений». («Паремиологический сб.»)Москва, «Наука», 1970, 240с.
11. Г.Л. Пермяков «Введение. Избранные пословицы и поговорки народов Востока». Москва, «Наука», 1968, 376с.
12. Г.Л. Пермяков «Основы структурной паремиологии» (исследо- вания по фольклору и мифологии Востока). Москва, «Наука», 1988, 235с.
13. Г.Л. Пермяков «Паремиологические исследования». Москва, «Наука», 1984, 320с.
14. Г.Л. Пермяков «Классификация пословичных изречений». Москва, «Наука», 1982, 11-13 с.
15.Лим Су «Корейские народные изречения». Москва, «Наука», 1982 (на корейском и русском языках).
16. Лим Су «Художественные особенности корейских пословиц и поговорок», Ленинград, 1966
17. Лим Су «Фольклорные и литературные источники корейских пословичных изречений»
18. пер.Толстикова, Ким Кю Чера «Корейские народные пословицы, поговорки и »выражения», Москва, «Изд.иностр.литер.», 1958.
19. «Пословицы и поговорки народов востока (китайские, японские, корейские, вьетнамские,тайские)», ИД Кочевники, Алматы, 2006
20. 김 사 엽 «속담론» (Мақал-мәтелдер туралы теория). 서울, 1953.
21. Фил Ким «Грамматика современного корейского языка». ІІ издание, Алматы, «Изд.КазНУ», 2002.
22. 박 갑 수 «한국 속담의 표현상 연구집» (Корей мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты жайлы зерттеулер жинағы). Сеул, 1969.
23. 김 민 수 «한국 속담의 표현상 연구집» (Корей мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты жайлы зерттеулер жинағы). 서울, 1973.
24. 최 장 렬 «한국 속담의 표현상 연구집».(Корей мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты жайлы зерттеулер жинағы). 서울, 1973.
25. 문 금 현 «국어의 과용어 표현 연구» (Корей тіліндегі тұрақты сөз тіркестерін зерттеу). 서울, «태학사», 1999.
26. 종 정 진 «한국의 속담.용례사전» (Корей мақал-мәтелдері. Мысалдары келтірілген сөздік). 서울, «태학사», 1993.
27. 배 수 아 «소설집» (Романдар жинағы). 서울, «생각의 나무», 2005.
28. 고 정옥 «조선 속담집» (Корей мақал сөздерінің жинағы). 평양, 1960.
29. 고 정옥 «조선 속담 연구» (Корей мақал сөздерін зерттеу). 평양, 1956.
30. 최 근 학 «속담 풀이» (Мақал сөздердің түсіндірме сөздігі). 서울, 1971.
31. «속담으로 배우는 한국어». 서울, 2003.
32. «아리랑» (Өлеңдер жинағы), 서울, «한국학 중앙 연구원», 2007.
Электрондық басылым көздері:
33. http\\ www.korea _folk@.com «한국 속담의 특성» (Корей мақал-мәтелдерінің ерекшеліктері)
34. http\\ www.korea_search@.com «속담에 대한 이해» (Мақал-мәтелдер туралы түсінік )
Мақалалар:
35. Ө.Айтбаев «Мақал-мәтелдерді аудару төңірегінде туған ойлар». Алматы, «Жұлдыз»№5, 1971,154-157бет.
36. М.Әлімбаев «Мақал-мәтелдер және аударма». Алматы, «Жалын»№1, 1972, 140-144бет.
Пайдаланылған сөздіктер тізімі:
37. Корейско-русский словарь, Москва, 2002
38. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», Алматы, «Ғылым»,1974-1981
39. 강덕수. 김현택. 한노사전. 서울. 2000
2. Т.Ақшолақов , Т. Жұманова «Қазақ әдебиеті». Алматы, 2005, 376бет
3. А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов «Мың бір мақал, жиырма үш жоқтау». Алматы, «Қазақстан», 1993, 96бет.
4. І. Кеңесбаев, Ғ. Мусабаев «Қазіргі қазақ тілі» (лексика-фонетика). Алматы, 1975, 12-13бет.
5. Ғ. Тұрабаева «Оккозианальные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке» (рукопись диссертации). Алматы, 1989, 224с.
6. «Қазақтың мақал-мәтелдері», Көшпенділер баспасы, Алматы, 2006
7. Донбаева А.Б. «Даналықтың түбі бір», Алматы, 2004
8. О.С. Ахманова «Словарь лингвистических терминов». Москва, 1969, 607с.
9. Г.Л. Пермяков «Избранные пословицы и поговорки народов Востока». Москва, «Наука», 1979, 671с.
10. Г.Л. Пермяков «О смысловой структуре и соответствующей классификации пословичных изречений». («Паремиологический сб.»)Москва, «Наука», 1970, 240с.
11. Г.Л. Пермяков «Введение. Избранные пословицы и поговорки народов Востока». Москва, «Наука», 1968, 376с.
12. Г.Л. Пермяков «Основы структурной паремиологии» (исследо- вания по фольклору и мифологии Востока). Москва, «Наука», 1988, 235с.
13. Г.Л. Пермяков «Паремиологические исследования». Москва, «Наука», 1984, 320с.
14. Г.Л. Пермяков «Классификация пословичных изречений». Москва, «Наука», 1982, 11-13 с.
15.Лим Су «Корейские народные изречения». Москва, «Наука», 1982 (на корейском и русском языках).
16. Лим Су «Художественные особенности корейских пословиц и поговорок», Ленинград, 1966
17. Лим Су «Фольклорные и литературные источники корейских пословичных изречений»
18. пер.Толстикова, Ким Кю Чера «Корейские народные пословицы, поговорки и »выражения», Москва, «Изд.иностр.литер.», 1958.
19. «Пословицы и поговорки народов востока (китайские, японские, корейские, вьетнамские,тайские)», ИД Кочевники, Алматы, 2006
20. 김 사 엽 «속담론» (Мақал-мәтелдер туралы теория). 서울, 1953.
21. Фил Ким «Грамматика современного корейского языка». ІІ издание, Алматы, «Изд.КазНУ», 2002.
22. 박 갑 수 «한국 속담의 표현상 연구집» (Корей мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты жайлы зерттеулер жинағы). Сеул, 1969.
23. 김 민 수 «한국 속담의 표현상 연구집» (Корей мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты жайлы зерттеулер жинағы). 서울, 1973.
24. 최 장 렬 «한국 속담의 표현상 연구집».(Корей мақал-мәтелдерінің бейнелілік сипаты жайлы зерттеулер жинағы). 서울, 1973.
25. 문 금 현 «국어의 과용어 표현 연구» (Корей тіліндегі тұрақты сөз тіркестерін зерттеу). 서울, «태학사», 1999.
26. 종 정 진 «한국의 속담.용례사전» (Корей мақал-мәтелдері. Мысалдары келтірілген сөздік). 서울, «태학사», 1993.
27. 배 수 아 «소설집» (Романдар жинағы). 서울, «생각의 나무», 2005.
28. 고 정옥 «조선 속담집» (Корей мақал сөздерінің жинағы). 평양, 1960.
29. 고 정옥 «조선 속담 연구» (Корей мақал сөздерін зерттеу). 평양, 1956.
30. 최 근 학 «속담 풀이» (Мақал сөздердің түсіндірме сөздігі). 서울, 1971.
31. «속담으로 배우는 한국어». 서울, 2003.
32. «아리랑» (Өлеңдер жинағы), 서울, «한국학 중앙 연구원», 2007.
Электрондық басылым көздері:
33. http\\ www.korea _folk@.com «한국 속담의 특성» (Корей мақал-мәтелдерінің ерекшеліктері)
34. http\\ www.korea_search@.com «속담에 대한 이해» (Мақал-мәтелдер туралы түсінік )
Мақалалар:
35. Ө.Айтбаев «Мақал-мәтелдерді аудару төңірегінде туған ойлар». Алматы, «Жұлдыз»№5, 1971,154-157бет.
36. М.Әлімбаев «Мақал-мәтелдер және аударма». Алматы, «Жалын»№1, 1972, 140-144бет.
Пайдаланылған сөздіктер тізімі:
37. Корейско-русский словарь, Москва, 2002
38. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», Алматы, «Ғылым»,1974-1981
39. 강덕수. 김현택. 한노사전. 서울. 2000
Кіріспе
Бұл магистрлік диссертация жұмысының тақырыбы – Корей мақал-
мәтелдерін аударудың ұқсастықтары мен айырмашылықтарына арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – қай тілде болмасын, мақал-
мәтелдер халық ауыз әдебиетінің асыл қазынасы, құн жетпес мұрасы, халық
өмірінің айнасы. Мақал-мәтелдерде адамдардың күнделікті тұрмыс-тіршілігі,
болмы сы, дүниетанымы, тарихи оқиғалар мен құбылыстары, өмірге деген
көзқарас тары көрініс тапқан әліптеу жанры десек те қателеспейміз. Корей
халқының мақал-мәтелдеріне қатысты көзқарастар мен ой-пікірлерді қайта
қарастырып, әлі де фольклордың осы жанры туралы дұрыс анықталмаған
деректерді зерт теу; даулы тұстарын ашып көрсету - өзекті мәселе болып
табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – корей халқының сансыз мақал-
мәтелдерінің бай қорымен таныстыру; корей нақыл сөздерінің өзіндік
ерекшелігін, сипатын, ықшамдылығын, мәнерлілігін, бейнелігін көрсету;осы
ерекшеліктерді қазақ мақал сөздерімен салыстырмалы түрде зерттеу жұмысын
жүргізе отырып, екі тілдегі мақал-мәтелдердің ұқсастықтары мен айырым
белгілерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеті – екі тілдің, яғни қазақ және корей
мақал- мәтелдерінің мағыналық сипаты, поэтикалық табиғаты, құрылымы мен
құрамдық бөлшектері, қолдану аясы, мақал-мәтелдерді топтастыру жағынан
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып, талдау жасау; бір-бірінен
ерекшеліктерін ашып көрсету; тарихи және ғылыми әдебиеттер мен деректердегі
корей мақал-мәтелдері жөніндегі мағлұматтарды қарастыру; қазақ тіліндегі
мақал-мәтелдер жайлы әдістер мен принциптерді корей тіліндегі мақал-
мәтелдермен салғастырып, оларға сол әдістерді қолдана отырып,
экспериментальды зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының мазмұны – зерттеу жұмысының көлемі мен
мазмұнына қойылатын талаптар мен шарттарға байланысты зерттеу жұмысы үш
бөлімнен: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі
бөлім 4 тарауға бөлінген,онда мынандай мәселелер қарастырылған: корей
мақал-мәтелдеріне жүргізілген паремиологиялық зерттеу жұмысы; корей мақал-
мәтелдерінің грамматикалық құрылымы; корей мақал-мәтелдерінің көркемдік
сипаттамасы; мақал-мәтелдердің тұрақты сөз тіркестерімен ұқсастықтары және
айырым белгілері; мақал-мәтелдердің қолданысы; мақал-мәтелдерді
топтастыру; мақал-мәтелдерді аудару мәселесі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне сай экспериментальды әдіс, салғастырмалы әдіс, талдау әдісі
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының қайнаркөздері ретінде зерттеу жұмысының
салғастырмалы әдісіне қажетті қазақ паремиологы Қайдар Әбдуалидің Халық
даналығы: қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу, корей
мақал-мәтелдерін зерттеуші Лим Судың Корейские народные изречения және
Ким Са Ептың Мақал-мәтелдер туралы теория атты еңбектері пайдаланылды.
Сонымен қатар оқу бағдарламасы бойынша осы тақырыпқа байланысты өткен
материалдардың көмегі зор болды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы – корей тіліндегі мақал-мәтелдер
алғаш рет қазақ тілі тұрғысынан қарастырылып отыр. Бұған дейін қазақ және
корей мақал-мәтелдері аударма саласында салғастырмалы түрде зерттелмеген.
Корей мақал-мәтелдерін зерттеу барысында келесі ғылыми мәселелер шешімін
тапты:
- корей тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақ тіліне жеткізілу
сипатталды;
- экспериментальды әдіс арқылы жүргізілген зерттеу жұмысы
нәтижесінде корей мақал-мәтелдеріне қазақ мақал-мәтелдерінің
поэтикалық тәсілдері қолданыла алатындығы және ұқсастықтары мен
айырым белгілері айқындалды;
- салғастырмалы әдіс арқылы қазақ және корей мақал-мәтелдерінің
узуальды және оккозианальды қолданыс аясында да ұқсас белгілері
табылды;
- варианттлық тұрғысынан бір мақалдың бірнеше вариантта кездесуі
тек қазақ мақалдарына ғана емес, корей мақал-мәтелдеріне де тән
екендігі аңғарылды;
- қазақ паремиологы Қ.Әбдуали мен Г.Л. Пермяков ұсынған мақал-
мәтелдерді топтастыру жүйесі қазақ және корей мақал-мәтелдеріне
бірдей ортақ деңгейде қолданыла алатындығы анықталды;
- аударуда туындайтын қиындықтар айқындалды; аударма саласында
қалыптасқан және жиі қолданылатын аудару тәсілдері қазақ және
корей мақал-мәтелдерін аударуда жарамды, тиімді екендігі
байқалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Осы зерттеу жұмысының негізгі қол жеткізген нәтижелері қазіргі
таңда аударматану теориясының жетілуі және салғастырмалы\ талдау әдістері
арқылы паремиология саласында мақал-мәтелдерді зерттеу жұмысының
негіздерін дамыту – оның теориялық маңызы болып табылады.
Пайдаланылған диссертация материалдары, дереккөздері, сонымен
қатар зерттеу жұмысы берген нәтижелер салғастырмалы паремиология саласы,
аударма саласында туындайтын қиындықтар бойынша лекциялар оқығанда, қазақ
және корей мақал-мәтелдерінің ұқсастықтары тақырыбына лекция оқығанда
немесе семинар сабақтарын жүргізгенде, паремиологиялық түсіндірме сөздігі
ретінде қолданылу мүмкіндіктері – оның практикалық маңызын құрайды.
Корей мақал-мәтелдеріне жүргізілген паремиологиялық зерттеу
жұмысы атты І тарауында даналық сөздерді білдіретін жалпы ұғым ретінде
қолданылатын соктам түсінігіне және корей паремиология саласына, корей
паремиологиясында кездесетін чунгук соктам немесе қытай паремияларына
зерттеу жұмысы жүргізіледі.Сонымен қатар корей мақал-мәтелдерінің ХVІІғ.-
1961 жылдарға дейінгі аралықты құрайтын жинақталу тарихы қамтылды. Корей
және қазақ тіліндегі мақал және мәтел паремиологиялық ұғымдарының
айырмашылықтарына салыстырмалы түрде анықтама берілді.
Корей паремиясы үшін мақалдың басқа да түрлерін ажырату да
септігін тигізер грамматикалық белгілері,соның ішінде синтаксистік сипаты
мен лексикалық құрылымы қарастырылады.
Корей мақал-мәтелдерінің көркемдік сипаттамасы туралы сөз
қозғалады. Мұнда корей мақал-мәтелдерінің мазмұны, көркемдік ерекшеліктері,
поэтикалық табиғаты, корей мақал-мәтелдері халық ауыз әдебиетінің жанрлық
түрі ретінде ертегілерден, аңыз-әңгімелерден, жұмбақтардан өзінің бастау
алғандығы жайлы айтылады.
ІІ тарау жалпы мақал-мәтелдердің барлығына ортақ тұрақты
тіркестермен, яғни фразеологизмдер және идиомалармен ұқсастықтары, айырым
белгілері, фразеологизмдерден туындаған мақал-мәтелдер атты тақырыпты
қамтиды.
ІІІ тарауда қазақ және корей мақал-мәтелдерінің узуальды
(тұрақты) және оккозианальды (өзгермелі) қолданысы туралы сөз болады.
Біріншісінде, оның парадигматикалық, синонимдік, метатезалық,
эллипсистенген (ықшамдалған) варианттары; екіншісінде, мақал-мәтелдердің
құрамындағы лексемаларды алмастыруға байланысты өзгерістер, мақал-
мәтелдер құры лымы мен лексикалық құрамының оккозиональды кеңеюі, мақал-
мәтелдерді мәтінге (сөз жүйесіне,сөйлеу процесіне) енгізу сияқты үш ішкі
топтары, ал келесі бөлімде мақал-мәтелдердің өзгермелі деформацияға бейім
белгісіне жататын оның варианттылығы қарастырылған.
Мақал-мәтелдерді топтастыру атты бөлімде оларды алфавит
тәртібі бойынша, заттық-тақырыптық белгілері бойынша, Адам, Қоғам,
Табиғат - үш саласы бойынша, монографиялық, генетикалық және тірек сөздер
бойынша, логикалық-семантикалық тұрғыдан топтастыру тақырыбы кеңінен
талдауға алынады.
ІV тарау мақал-мәтелдерді аудару мәселесіне арналған. Мұнда
мақал-мәтелдерді аудару ісінде туындайтын қиындықтар, тілара балама мақал-
мәтелдер немесе корей тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақша баламасы атты
тақырыптар төңірегінде осы мәселеге қатысты түрлі авторлардың пікірлері,
ойлары талқыланады.
Бұл ғылыми жұмыста негізінен Ко Джонок, Лим Су, Г.Л.
Пермяков, Джонъ Джон Джин сияқты авторларының еңбектері, А. Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов құрастырған мақал-мәтелдер жинағы, Қайдар Әбдуали қазақ
паремиологының еңбегі, Ө.Айтбаев және М.Әлімбаевтың мақалалары т.б.
қолданылды.
І тарау
1. Корей мақал-мәтелдеріне жүргізілген
паремиологиялық зерттеу жұмысы
Әрбір халықтың рухани-мәдени өмірінде мақал-мәтелдердің
атқаратын қызметі аса зор. Олар адам арасындағы қарым-қатынас
қызметімен қатар, өткен өмір мен бүгінгі заманды, ұрпақ пен
ұрпақтың арасын жалғастырып тұратын алтын көпір болуымен
ерекшеленеді. Сондықтан да, этнос өмір- тіршілігінің барлық түйіндері
келіп тоғысатын мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып- білу тек
әдебиетші, философтардың ғана емес, халық педагогикасының,
этнографтардың, психологтардың, әрине, аудармашылардың да т.б. ғылым
салаларының тікелей қатысы бар. Бұл ғылымдардың басын қосып жүрген
паремиология саласы олардың мақсат-мүддесін толық қамтиды (1,201).
Осы тұрғыда корей паремиология саласын қарастыра отырып, ондағы даналық
сөздерді білдіретін жалпы ұғым ретінде қолданылатын соктам ұғымын
анықтап, одан басқа да түсініктерді ашып көрсету – біздің мақсатымыз.
1.1. Соктам ұғымы және паремиология саласы.
Әдетте, сөзбе-сөз аударма көркем шығарманың мән-мағынасын
бұзады деп саналады. Алайда, мақалдардың әдеби өңделуі басқаша өтеді.
Түпнұсқаның лексикалық мағынасы мен грамматикалық құрылымын ескермеу –
мағынасы бойынша ұқсас, бірақ шын мәнінде түпнұсқадан ауытқуға ұшыраған
мақалдардың жаңа нұсқаның пайда болуына әкеліп соғады.
Өзіміз білетіндей, мақал-мәтелдермен қатар халық афоризмдері
мен мәтелдер бірге қолданылады. Шынында да, мақал-мәтелдер ұғымдары
сараланбайтындығы рас. Яғни мақалдардың мәтелдерден айырмашылығы, нақыл
сөздердің басқа түрлері аталып көрсетілмейді. Басқа сөзбен айтқанда,
паремияның барлық түрлерінің өзгешелігі көрсетілмейді және мақал-мәтелдер
ұғымы нақыл сөздің екі типін ғана білдірудің орнына, олар халық ауыз
әдебиеті жанрының жалпы атауы ретінде қолданылады. Бұл тікелей соктам
ұғымына қатысты.
Осыған орай, корей тілінде соктам-속담 ұғымы нақыл сөздердің
барлық типтерін, яғни мақал, мәтел, халық афоризмдері мен дана сөздерді
біріктіреді.
Жалпы ұғым ретінде паремия термині қолданылады.
Паремиология деп мақал-мәтелдерді арнайы зерттеуге байланысты
ғылымда қалыптасқан пәнді айтады. Бұл сала әдебиет құзырында
қарастырылады. Паремия атауы грек сөзінен шыққан, ол нақыл, нақыл
сөз, өсиет әңгіме деген мағынаны білдіреді.
Корей паремиологиясында көптеген нақыл сөздердің түрлі
типтеріне нақты шек қойылмайды. Оларды айыру үшін соктам-속담, кйогон-
격언, ион-이언 синонимдер ретінде пайдаланылатын терминдерді қолданады.
Корей паремиологиясының өзінің байырғы дәстүрлері бар. Мақал,
мәтел, нақыл сөздер, асыл сөздер түсініктерін ажырататын күрделі
терминология болған. Осы түсініктерге сәйкес келетін оннан астам терминдер
сақталып қалды. Мұндай терминдерді олардың пайда болу көздеріне қарай екі
категорияға бөлуге болады: а) қытай тілінен шыққан терминдер- соктам-
속담, ион-이언, кйогон-격언, кйоктам-격담, кйонгу-견구, кымон-
금언, соксоль-속설; ә) өздік корей атаулары- йоммаль-염말, санъмаль-
상말 (20,5-6).
Қазіргі таңда, танымал фольклоршы Ко Джоноктың Чосон соктам
йонгу еңбегіне сүйенсек, корей паремиологиясында негізінен қытай тілінен
шыққан соктам, кйогон, ион үш терминдері қолданылады. Дегенмен, бұл
терминдер семантикалық жағынан аралас болып келеді, бірақ олардың мағыналық
белгілерін жіктеуге болады. Жоғарыда аталған терминдердің ішінен Ко Джонок
кйогон, ион ұғымдарын жалпы түсінік ретінде сипаттайтын соктамды
ерекше атап көрсетеді.
Қазіргі корей тілінде бұл үш ұғымдар өздік корей терминдерімен
қоса, қалғандарын да қолданыстан ығыстырып жіберді. Бұл терминдердің
этимологиясына келетін болсақ, соктам-속담 тура мағынада қарапайым
халық сөздері (яғни халықта кең тараған қанатты сөздер) дегенді білдіреді;
ион-이언 сөзбе-сөз мәтел (яғни қарапайым халық ортасында
қолданылатын сөздер); ал кйогон-격언 термині өнегелі сөздер деген
мағынаны білдіреді (яғни насихаттаушы нақыл сөздер, конфуцишілдік
сентенциялар және тарихи тұлғалардың дана сөздері).
Ко Джонок нақыл сөз бен мәтел ұғымдары үшін арнайы терминдер
қолданбаған, тіпті бұл паремия түрлерін бөліп көрсететін мүмкіндік туралы
да сөз қозмаған. Алайда мақал сөздердің мұндай типтерін корей халық ауыз
әдебиетінде жоққа шығаруға болмайды. Зерттеу жұмыстары көрсеткендей, әдетте
мақал-мәтел, шын мәнінде нақыл сөздер мен мәтел болып саналады.
Лим Судың айтуынша, нақыл сөз ұғымының корейше баламасы
ретінде кйонгу терминін қолданған жөн. Мәтел деген ұғым үшін арнайы
термині корей паремиологиясында жоқтың қасы. Нақыл сөздің бұл түрі
салыстырмалы оралымдардан тұрғандықтан, біз оған пион-비언 терминін (
салыстырмалы сөздер) қолданамыз.
Мақалдарды, мәтелдерді, нақыл сөздерді жіктеу негізіне
жатпайтын көптеген қатыссыз белгілердің орнына Г.Л. Пермяков үш негізгі
критерий ұсынады: а) тұйықтық- тұйықсыздық; ә) бейнелік-бейнесіздік; б)
жалпылылық- жалпылылық еместік (14,11-13).
Барлық мақал-мәтелдер өздерінің жалпылылық дәрежесіне қарай екі
топтарға бөлінеді. Олардың біреуісі қандай да бір оқиғалар, төтенше
жағдайлар туралы әңгімелейді (мысалы, ұсталған ұры сақшыны тонадыт.б).
Енді біреуісінде өмірде жиі қайталанатын құбылыстар, заңдылықтар, ережелер,
дәстүр туралы айтылады (мысалы, су әрқашан ойпаңға ағады). Бірінші типті
сөйлемді дербес, ал екінші типті сөйлемді жалпылағыш деп атауға
болады.
Бейнелі дәлелі (мотиві) бар аталған нақыл сөздердің төрт
типтерінің біріне – жалпы мағынасына қатысы жоқ, бірақ бейне арқылы
байланысқан жазба (клише) жатады, мысалы: айсыз жұлдыз жарқ-жұрқ етіп
жарқырар (яғни, жақсылық жоқ жерде жамандық аса байқалады); немесе
біреу аюдан қашамын деп, қасқырдың аузына түсті (яғни, бір қасіреттен
екіншісіне тап болды); немесе кірпі өз баласын мамығым дер (яғни,
өзіңдікі әрқашан дұрыс болып көрінеді).
Басқа осы типке жалпы мағынаның тура дәлелі бар түрі жатады,
аты айтып тұрғандай, мағынасына тікелей қатысты клише болып табылады.
Мысалы, әркім өзінің ақылына қанағат, қаншалықты данагөй болса,
соншалықты пікір бар.
Жоғарыда көрсетілген мақал сөздер жіктеудегі үш категориялары
мақал-мәтелдер арасындағы айырмашылық мәселесін шешуге ғана емес, сонымен
қатар нақылдар бен қанатты сөздер сияқты паремия түрлерін мақал-мәтелдерден
ажыратуға мүмкіндік береді.
Мақал мен нақыл сөздер үшін олардың тұйықтығы, пайымдауының
толықтылығы, тиянақтылығы ортақ. Олардың көпшілігін жалпылауыш сөздер
құрайды. Барлық мақалдар жалпы мағынаның бейнелі дәлелі бар сөздерге жатса,
нақылдар жалпы мағынаның тура дәлелі бар сөздерге жатады. Мақалдарға мысал
келтірейік: 꼬리 먼저 친 개가 밥을 나중에 먹는다 - бәрінен бұрын
құйрығын бұралаңдатқан ит тамақты соңынан ішеді; 궁지에 빠진 쥐가
고양이를 문다 - тығырыққа түскен тышқан мысықты тістейді.
1. Мақал – жалпылама ортақ мағынаны білдіретін және бейнелі дәлелі
бар тұйық сөз. Оған кйогон-격언 атты корей термині сай келеді.
1. Мәтел – ықшамдалу (эллипсис) немесе бастауыш пен тұрлаусыз мүшелер
қызметін атқаратын есімдік арқылы жасалған сөйлем мен бейнелі
дәлелі бар тұйықсыз сөз. Мәтелдер үшін ион-이언 атты корей
терминін бекіткен жөн.
1. Нақыл сөз – тура дәлелі бар жалпылауыш сөйлемдер арқылы жасалған
тұйық сөз. Оған кйонгу-견구 корей термині сәйкес келеді.
Ал, соктам сөзіне келетін болсақ, оны мақал сөздер, яғни
мақалдар, мәтелдер, нақыл сөздерді біріктіретін ортақ атау ретінде
қолдануға болады (10,240).
Сол сияқты Қайдар Әбдуәли ұсынған қазақ мақал мен мәтелдерінің
арасындағы айырмашылықты салыстырып көрейік.
1.Мақал-мәтелдердің жалпы мағынасы оның құрамындағы
компоненттердің тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке
мағынасы оның астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналары
негізінде қалыптасады. Мақал мен мәтелдің айырмашылығын ажыратудың
бір параметрі осы.
2. Мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе, мәтел - бұл
белгілі жағдаятқа байланысты іске асқан, не асуға тиісті
құбылыстың, іс-әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білдіруге
бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда, мақал, болған, болатын
және болып жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б
себептерін де, нәтижені де бірден, қолма-қол баяндаса, мәтел сол
процестің өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай
нәтиже беретінін нақтылап баяндамайды, себебін айтады да, салдарын
астарлап, бейнелеп қана аңғартады.
Өзіміз көріп тұрғандай, екі тілдің мақал-мәтелдер арасындағы
айырмашылықтары ұқсас келеді.
Корей мақал сөздерін жіктемес бұрын, біз оларды екі топқа
бөлдік:
а) көп мәндес мағынасы бар сөздер, яғни ауыспалы мағынада
түсінуді және кең түрде түсіндіруді қажет ететін сөздер. Бұған, біріншіден,
мақал сөздер, дәл айтсақ, мақалдар, мәтелдер, нақылдар, және екіншіден,
жұмбақтар мен әзіл-сықақтар жатады.
ә) бір мәндес мағынасы бар сөздер, яғни тура мағынада
ұғылатын, кең түрде түсіндіруді қажет етпейтін сөздер. Мұның құрамына
ырымдар, наным-сенімдер, өмірдегі шаруашылық кәсібі мен тұрмыстық
тәжірибелер мен кеңестер, қоғамдық-тарихи сипаттағы сөздер, есептер, ойлан
тап мысалдары кіреді (13,320).
1.2. Корей мақал-мәтелдеріндегі қытай
паремиялары немесе чунгук соктам
Корей мақалдары арасында бұрынғы адамдардың дүниетанымдарын
түрлі адасушылық пен соқыр наным-сенімдерін бейнелейтін көне мақалдар да
кездеседі. Сондықтан да, мақалдардың қалыптасқан тарихи жағдайына, кезеңге
мән берген жөн.
Корей мақал-мәтелдерімен қатар, Кореяда таралған - чунгук
соктам-중국 속담, яғни қытай тілінен енген мақалдар баршылық. Өйткені,
Корей мемлекеті б.з. Іғ. бастап қытайдың иероглиф мәдениеті ықпалында
болды, әрине бұл құбылыс корей халық әдебиетінің дамуына өз септігін
тигізді.
1тип. Қытай нақыл сөздерінің көпшілігі корей тіліне
аударылып пайдаланылды, мысалы: 우물의 개구리 - құдықтағы бақа. Осы
іспеттес қытай нақыл сөздерінің корей тіліне ұқсастырылып, халық өміріне
терең сіңгендігі сонша, оларды корей мақалдарынан айыру қиынға соғады.
2тип. Сонымен қатар, қытай тілінен аударылған нақыл сөздерінен
басқа, корей тілінде бұрыннан бері аударылмаған мақалдар, қытайландырылған
түрде, дайын сөз тіркестері ретінде қолданылады, мысалы: 이서구원-
қабырғада да құлақ бар т.с.с. Қытай тілінен енген мақалдардың ішкі
грамматикалық құрылымы сол күйінше қытай тіліне сәйкес болып қалды.
Мысалыға: 서중유검 деген мақалы қытай тілінің со-서(күлімсіреу,күлкі)
түбір морфемасынан, чунъ джунъ-중(-да, -де,-та, -те;ішінде) демеу
шылауларынан, ю-유(болу, бар) баяндауыш қызметін атқаратын түбір
морфемасынан, ком гом-검 (қылыш, пышақ, қынжал) бастауыш қызметін
атқаратын түбір морфемасынан тұрады. Бұл сөйлемді сөзбе-сөз аударсақ,
мынандай мағынаны білдіреді: күлімсіреу – ішінде – болу – пышақ , яғни
күлкіде де пышақ бар. Бұл сөйлемнің синтаксистік құрылысы корей тіліне
емес, қытай тіліне сәйкес. Сол себепті де, корей тілінің түсінігі үшін бұл
қытай мақалдары біртұтас, бүтін сөзжасам болып табылады. Осыған бірер
мысал:
1) 건목수생 – құрғақ ағаштың шырынын алу; (пайдасы жоқ іспен
айналысу);
1) 견여금석 – алтын және тас сияқты берік (ант турасында);
1) 금의야행 – түнде жібектен тігілген киімін киіп жүреді (сенің
байлығыңды ешкім көрмеген жағдайда);
1) 숙호충비 – ұйықтап жатқан жолбарыстың мұрнын түртіп жатыр
(қауіпті жауын келеке қылып жатыр);
1) 어망홍라 – торға жабайы қаз түсті (күтпеген жерде сәті түсті,
жолы оң болды);
1) 일구이언 – бір ауыздан екі сөз шығады (екіжүзді турасында);
1) 일석이조 – бір оқпен екі қоянды өлтірді;
1) 연지삽말 – іркілдек жерге шеге қағу (оңай жұмыс турасында);
1) 취모멱자 – шашын жайып тыртық іздеу(қазымырлықпен
кемістігін іздеу);
10) 유구무원 – тілі бар, бірақ сөйлей алмайды.
Бұл қытай мақалдары кітап бетінен жарық көрген мақалдар.
Өйткені, мақалдар күнделікті тұрмыс қолданысына жазба әдебиеті арқылы енді,
бұл нақыл сөздер негізінен сауаты ашылған, оқыған корей қоғам таптары
арасында, яғни дворяндар мен шенеуніктер арасында пайдаланылды. Басқаша
айтқанда, бұл қытай нақыл сөздерінің мағыналық және синтаксистік құрылысын
вэньян қытай тілін меңгерген адамдар, корей елінде ұзақ уақыт бойы түрлі
салаларда ресми түрде қабылданған әдеби тіл ретінде қызмет еткен
ханмунды, яғни қытай тілінің ортағасырлық жазба әдебиетінің
корейлендірілген түрін білген адамдар ғана түсіне алды. Қытай жазуын
білмеген адамдар бұл нақыл сөздерді түсінгенімен де, оның ішкі құрылымын,
құрамындағы сөздердің мағынасын ұға алмады. Адамдар оларды дайын жазу
(клише) ретінде қабылдады. Оқыған адамдардың белгілі бір жағдайға сай
айтылған нақыл сөздерін аузынан естіп, ойына түйген қарапайым халық
мақалдардың мағыналық мазмұнын оңай қабылдаған.
3тип. Сонымен бірге қытай тілінен енген мақалдардың үшінші
тобын да қарастыруға болады. Оған корей елінде екі түрде кездесетін қытай
мақалдары жатады: 1) корей тіліне аударылған және 2) жалпы мағынасы
дәлелденбеген, аударылмаған бүтін, біртұтас мақалдар. Мысал ретінде
жоғарыда аталып кеткен Соджунъюгомды келтіруге болады, оны корей тіліне
аударылған күйінде де пайдаланады: 웃움 속에 칼이 있다- Күлкіде де
пышақ бар (15,11-13).
Корей мақалдары арасында жалпы мағынасы дәлелденбеген және оны
түсіну үшін арнайы білімді қажет ететін нақыл сөздер де бар, өйткені бұл
мақалдар түрі мәтінге тікелей қатысы жоқ. Бұған 두 절의 개 - Екі
ғибратханаға бір ит және т.б бір қатар мақалдар жатады, олар корей
мысалдарынан, ертегілерінен, әзіл-сықақтарынан бастау алады. Мысал
келтірейік:
1. 강원도 포수 – Канвон провинциясынан келген аңшы;
1. 금 잘 치는 서 순도 – танымал нарықшы Со Сундо;
1. 나는 홍범도 뛰는 차도선 - Хон Бомдо сияқты ұшатын, Чха
Досон сияқты секіретін;
1. 송도 외 장사 – Сондо жерінен келген қияр сатушысы;
1. 요동 돝이라– Едонъ ауылынан келген шошқа;
1. 말 잘 하는 소진 장의 로군 – Су Цинь мен Чжан И сияқты
шешен;
1. 평양 황 고집 – Пхеньяннан келген сыпайы Хван;
1. 대학을 가르치랴? – Ұлы оқуды оқып үйретейін бе?
1. 강 태공이 곧은 낚시질 – Цзян-тайгун секілді балықты ине
ұшымен ұстау;
1. 다방골 잠이냐? – бұл табангол түсі ме?
1.3. Корей мақал-мәтелдерінің
жинақталу тарихы
Корей халқының мақал сөздері ауыз әдебиетінің көне жанрларының
бірі ретінде корей тарихының ерте кезеңінде-ақ таралғандығы әбден мүмкін.
Ким Бусиктің Самгуксаги-삼국사기 (Үш мемлекеттің тарихи жазбалары) және
Иреннің Самгукюса-삼국유사(Үш мемлекеттің тарихи оқиғалары) сияқты
әйгілі ескерткіштерден бірқатар корей мақал-мәтелдерін таба аламыз.
Мысалыға, Самгук юса кітабының 5 томынан 내일 바빠 한 댁
방아 - табысқа қол жеткізем десең, қожайынның әйеліне күріш тарттыруға
болыс; Самгук саги еңбегіндегі Ондаль жайлы аңызында мынанадай нақыл
сөз бар: 한 말의 곡식도 지어서 함께 먹을 수 있고 한 자의 베도 기워서 같이
입을 수 있다 - бір маль астықты диірменнен тартып, бөлісуге болады; бір
ча (1ча=30,3см) матадан көйлек тігіп, бірге киюге болады.
Корей мақалдарын жинақтау және зерттеу тарихы дерліктей ұзақ
емес. Ғасырлар бойы корей мақалдарын ешкім теріп жазып, жинақтамаған. Корей
мақалдары ХVІІ ғ. аяғында жинақтала бастады.
ХVІ- ХVІІғ.ғ. жапон мен маньчжур әскерінің шабуылдарына қарсы
күресте тапқан жеңісі корей халқының ұлттық ой-санасының ұлғаюын тудырды,
корей мәдениетінің дамуына түрткі болды. Дәл сол кезде жазушылар мен
ғалымдар арасында халық ауыз әдебиетіне, әсіресе фольклордың ең маңызды
жанрларының бірі – мақалдарға деген қызығушылығы артты.
Ко Джоноктың дәлеліне сүйенсек, ХVІІ ғасырдың ғалымы Хон
Манджон корей ауыз әдебиетін жинақтап, зерттей бастаған адамдардың бірі.
Суноджи (15 жылғы оқиғаларға жалпы шолу) атты шығармасының соңғы
кітабында ол көптеген мақал мен мәтелдерді жазып алып, оларға түсініктеме
берді. Хон Манджон кітабынан кейін ХVІІІғ. басында Ли Иктің Пэгонхэ
(Жүз мақалға түсініктеме), Ли Донмудың Анъйопки ( Салтанатты жапырақ
түсу), 1820ж. Чон Ягеннің Идам сокчхан ( Тыңдалған әңгімелер жалғасы)
атты еңбектері жарық көрді.
Сол еңбектердегі мақалдарға ханмунда көп орын бөлінді.
Шын мәнінде, халық ауыз әдебиетіне деген қызығушылық ХХ ғ.
басында, яғни елде мәдени-ағартушылық қозғалысы өрши түскенде ғана артты.
Осы заманнан бері мақалдарды корей әліпбиімен жазып, оларға корей тілінде
түсініктеме бере бастады.
1913ж. мыңға жуық мақалдардан тұратын Чхве Вонсиктің Чосон
ион (Корей мәтелдері) атты еңбегі шықты (15,42)
Алайда, шынын айтқанда, халық ауыз әдебиет шығармашылығы
1945ж. Корей мемлекеті жапон отаршылдығынан құтылғанда кең өрісте зерттеле
бастады. КХДР-дың фольклоршылары мақал сөздерді жинақтау, бір жүйеге
келтіру, түсініктеме беру, зерттеу және жариялауды ғылыми негізге қойды.
Осы бағыттағы алғашқы ғылыми негізі жоғарыда аталған Ко Джоноктың Корей
мақалдар мен мәтелдер жинағы атты еңбегі болып табылады. Автор мақал
сөздердің ұлттық, халықтық сипатын ашуға ерекше мән берді. Корей
фольклористика саласында корей мақалдарын ғылыми тұрғыда жинақтау және
зерттеу мәселесін ең алғашында көтерген дәл Ко Джонок десек те
қателеспейміз. Оның зерттеу жұмысы осы бағытта зор үлесін қосты.
Корей мақалдарын жинақтау және жариялау жұмыстары соңғы
онжылдықта, фольклор шығармаларын жинақтау ісі бойынша Комиссия құрылғаннан
кейін белсенді түрде жүргізіле бастады. 1960ж. КХДР-дың көркем әдебиет
мемлекеттік баспасөзі Соктам джип (Мақал және мәтелдер жинағы) кітабын
жарыққа шығарды.
Оңтүстік Кореяда корей нақыл сөздерінің бірнеше жинақтары
жарияланды. Олар мыналар: Пан Джонхен мен Ким Сахваның 속담 대 사전
(Корей нақылдарының үлкен жинағы),Ли Гимунның 속담 사전 (Корей халық
нақылдарының сөздігі), Чхве Гынхактың 한국 속담 사전 (Корей нақыл
сөздерінің сөздігі), 속담 풀이 (Мақал сөздердің түсіндірмесі)т.б.
Корей мақал сөздеріне басқа елдер зерттеушілері де назар
аударды. Корей халық ауыз әдебиет тарихын зерттеуде Korea Repository
журналы аса қызығушылық тудырды, ол ағылшын тілінде Сеулде ХІХғ. соңғы
онжылдығында жариялана бастады. Осы журналдың жеке басылымдарында Х.Б.
Хальберт пен Е.Б.Лэндис мақала авторлары екі жүзге жуық мақалдар мен
мәтелдерді орналастырды, олар белгілі ғылыми құныдылықты сақтап отыр.
1914ж. Жапонияда Тахакаси Тору құрастырған Әңгімелері бар корей мақалдары
мен мәтелдері атты жинағы жарық көрді.
Орыс тіліне аударылған 50-ге жуық мақалдар алғашында 1900ж.
Описание Кореи (Корея сипаттамасы) атты кітапта жарияланады. Орыс
тіліндегі шамамен 1700 мақал сөздері бар жинақ алғашында 1958ж. жарыққа
шықты. Бұған қоса, Ю.Н.Мазур аударған 500 корей мақалдары 1961ж. басып
шығарылған Шығыс елдер мақалдары мен мәтелдері жинағына кірді (15,43-45)
Қорытындылай келгенде, корей, сондай-ақ шетел фольклоршылары
да корей мақал сөздерін жинақтау және зерттеу жұмыстарына аса
қызығушылықтарын артқанын атап көрсетуге болады. Олардың кейбіреулері корей
халқының фольклорын зерттеу саласында үлесі зор,әрі бағалы паремиологиялық
еңбектерін жариялап шығаруға қол жеткізді. Алайда, бұл тұста ашындырар бір
нәрсе бар. Бұл – осы салада корей мақал сөздерін қазақ тіліне аударуда
қазақ паремиологтарының жазылған еңбектерінің жоқтығы. Әлі де
жинақталмаған, зерттелмеген корей мақал сөздері қаншама. Осы мәселені қолға
алып, қазақ паремиологтары корей мақалдарын алғаш рет қазақ тілінде басып
шығарса, тек ҚазҰУ университеті, шығыстану факультеті, корейтану
кафедрасында оқитын жас студенттер мен ұстаздарына ғана емес, жалпы корей
тілін үйренушілерге, корей паремиология саласына қызығушылық білдірген жас
мамандарға, корей және қазақ мақал-мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу
жұмыстарын бастаған жас паремиологтардың сәтті қадамдарына талай көмек,
арқау болар еді. Осы диссертация жұмысы қазақ мамандары үшін бұл бағытта
алғашқы қадамдарына корей паремиология саласын, корей мақал-мәтелдерін
зерттеуде бірер септігін тигізіп, түрткі болар деген үміттеміз.
2. Корей мақал-мәтелдерінің
грамматикалық құрылымы.
Әр ұлттық паремиологияда тілдің грамматикалық құрылымына
шарттасқан ерекшеліктер баршылық. Корей паремиясы үшін мақал сөздердің
басқа да түрлерін ажыратуға көмектесетін толықтауыш белгілер грамматикалық
белгілер болып есептелінеді.
2.1. Корей мақал-мәтелдерінің синтаксистік сипаты.
Олар синтаксистік белгілеріне қарай жай және күрделі сөйлемдер
болып бөлінеді. Мақал сөздерінің әр синтаксистік типіне қарым-қатынас
(коммуникативті) типі сәйкес келеді: болымды және болымсыз сөздер.
Кейде мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді айыру қиынға соғады.
Бейнелі дәлелі бар сөздерді тура мағынада түсінуге болады. Біржолы тура
дәлелі бар сөздер ауыспалы мағынада да қолданыла алады. Мәселен: 벙어리
웃는 뜻은 양반을 욕하자는 뜻이라 . - мақау янбанға жекіргісі келді де,
күлді (сөзбе-сөз аударсақ, мақаудың мырс етіп күлгені- янбанды ұрысқысы
келгені). Бұл мақал тура мағынасында да қолданылады деп те айта аламыз,
алайда оның шынайы мәнісі- бейненің ауыспалы мағынасында. Бұл жерде мақау
мен янбан турасында емес, қарапайым адамның билік басында тұрғандарға өз
ойын білдіре алмаушылығы жөнінде айтылады; яғни мұндағы мырс етіп күлді
-наразылық пен жеккөрушілікті білдіреді. Сол сияқты 소문난 잔치에 먹을 것
없다 - мақтаған тойда жегенге түк жоқ мақалы ауыспалы мағынада – жоқ
нәрседен шу шығару деген сөз, ал тура мағынасында қандай да бір той туралы
айтылады.
Мәтелдерді айыру барысында да бұл жағдай ерекше орын алады.
Мәселен, 병 때려 갔다가 병을 옮아 가지고 왔다 - бір ауруды жазам
деп, екіншісіне тап болды; 잠을 자야 꿈을 꾸지 - ұйықтасаң, түс
көрерсің т.б контекстке байланысты тура дәлелі бар немесе бейнелі дәлелі
бар мағынада болуы мүмкін.
Мақал сөздерді синтаксистік тұрғыда жіктеу барысында оларды
сөйлемнің жай және құрмалас түріне жатқызу күрделі мәселе болып табылады.
Мақал сөздерге қатысты біз корей сөйлемдерін ондағы көсемше мен есімшенің
жасалу жолдарына және сөйлемнің түрлеріне қарай жай және құрмалас
сөйлемдерге бөлетін боламыз.
1. Көсемше мен есімшесі жоқ сөйлемдерді жай деп есептейміз.
Мысалы, 가시 나무에 가시가 난다 - бозтікенде тікенек өседі; 만리의
길도 한 걸음으로 시작한다 - он мың ли шақырымдық жер де бір қадамнан
басталады.
2. Егер сөйлем шартты бағыныңқы байланысты көрсетсе, оны
құрмалас деп санаймыз. Мысалы: 솔개도 오래되면 꿩을 잡는다 - қарақұс
та ұзақ аң ауласа, қырғауыл ұстайды; 새도 오래 앉았으면 살을 맞는다 -
құс та бір орында отырып қалса, жебенің оғы тиер; 나무도 나이 들면
속이 빈다 - қартайса, ағашта да кеуек пайда болады; бір мезгілде шұғыл
өткен істі білдіретін салалас құрмалас сөйлем: 까마귀 날자 배 떨어진다
- қарға ұшты- алмұрт жерге түсті; іс-әрекеттің амалын (сынын)
білдіретін көсемше: 개구리도 움쳐야 뛰간다 - бақа да, бұғынып
секіріп түседі; болжалды келер шақ есімшесі: 섬의 삼도 삼아야 보배다
- үш қап кенепшөп, айылбас тоқысаң,қазына болар; мақсатты келер шақ
есімшесі: 새벽 달 보려고 오스름 달 안 보랴? - таңғы айды көру
үшін, кешкі айға кім қарамақ? (15,23).
3. Егер сөйлем салалас мәнді байланысты көрсетсе, ондағы
бастауыштар әртүрлі болса, онда оны құрмалас деп есептейміз. Мысалы: 여우
굴이 있고 까마귀도 기드릴 곳이 있다 - түлкінің апаны бар, қарғаның
панасы бар; қарсылықты салалас құрмалас : 까마귀도 검어도 살이 희다 -
қарға қара да- еті ақ.
4. Егер сөйлем бір бастауышы бар салалас мәнді байланысты
көрсетсе, оны жай деп есептейміз. Мысалы: 꼴 봐 이름 짓고 재수 봐 옷
마른다 - түріне қарап шақырар, бойына қарап көйлек пішер; қарсылықты
салалас құрмалас: 메기 눈은 작아도 제 먹을 것을 알아 본다 - жайынның
көзі кішкентай болса да, өз қорегін көреді; уақытша тоқталған іс-әрекетті
білдіретін салалас құрмалас: 매돝 잡으러 갔다가 집돝을 잃었다 -
қабанды аулауға шығып еді, шошқасын жоғалтып алды; бір мезгілділікті
білдіретін көсемше: 먹으라 하면서 숫가락을 거둔다 - тамаққа шақырып
алып, қасық жинап жүр.
5. Егер есімшеден кейін зат есім, ал есімше оралымында басты
сөйлемдегі бастауыштан оқшауланатын бастауыш тұрса, онда біз оны құрмалас
сөйлем деп аламыз. Мысалы: 본 차 굴리여하기는 소리가 요란한다 - бос
кеткен арбаның даңғыры көп(сөзбе-сөз аударсақ, арбаның бос болып бара
жатқанынан даңғыр көп).
6. Егер есімшеден кейін зат есім тұрса, ал есімше оралымында
бастауыштан оқшауланатын бастауышы жоқ сөйлемді жай деп аламыз. Мысалы:
집에서 새는 바가지 들에서도 샌다 - үйде ағып жатқан шөміш өрісте де
ағады; 굴러온 돌이 박힌 돌을 뺀다 - домалап түскен тас қимылсыз
тұрғанын жарып шығады.
Ескертпе: Ал, қазақ мақал-мәтелдерінің синтаксистік сипаты
тұрғысынан мақал-мәтелдің баяндауышы не етістік, не есімдік болуына қарай
анықтау – негізгі мәселенің бірі. Осы тұрғыда қазақ ММ-дерінің барлығы
үлкен екі топқа – есімдік тұлғалы ММ-дер және етістік тұлғалы ММ-дерге
бөлінеді. 1)баяндауыш қызметін атқарушы зат есім: Тілі- тәтті, ділі –
қатты; 2) -адыеді тұлғасындағы етістік баяндауышты ММ-дер: Тәуекел тау
жығады; -майдымейді тұлғалы етістік баяндауышты ММ-дер: Үміттің оты
сөнбейді т.б.
Осы іспеттес қиындықтар сөйлемдердің болымды және болымсыз
түрлеріне бөлінуіне әкеліп соғады. Оның негізіне қатаң формальдік белгілер
жатқызылуы тиіс. Алайда, корей тілінде, басқа тілдердегідей, лексикалық
жағынан болымсыз мағыналары анықталатын бірқатар сөздер бар екендігін
ұмытпаған жөн. Мәселен, корей тілінде жоқ деген мағынаны білдіретін
арнайы – опта없다 етістігі бар; білмеу деген мағынаны білдіретін
арнайы – морыда모르다 етістігі бар, ол білу - альда알다
етістігінің антонимі. Егер болымды және болымсыз сөйлемдерді формальдік
грамматикалық тұрғыдан жіктесек, жоғарыда аталған болымсыз сөздері бар
мақалдарды болымды сөздер қатарына жатқызуға болар еді.
Сөйлемдегі болымсыз сөздер тұтастай бір сөйлемге немесе оның
белгілі бір мүшесіне қатысты болуы мүмкін. Мысалы: 늙은 개는 괜히 짖지
않는다 - кәрі ит бекер үрмейді; 발 없는 말이 천리 간다 - аяғы жоқ
сөз мың ли шақырымдық жерді өтеді. Келтірілген бірінші мысалда болымсыз
сөз тұтастай бір пайымдауға қатысты, ал екіншісінде – пайымдау болымды
болғанымен, оның бір бөлшегі болымсыз болып тұр. Сөйтіп, егер сөйлем
соңындағы баяндауыш болымсыз болса, онда оны болымсыз жай сөйлем деп аламыз
(15,23-24)
Егер алдыңғы сөйлем болымсыз болса, онда сабақтас құрмалас
сөйлемді болымсыз деп аламыз. Мысалы: 가정이 화목 하면 금은 보배도
부럽지 않다 - жанұя тату-тәтті өмір сүрсе, онда әлемдегі бар алтын мен
күміс қызғаныш тудырмайды.
Егер салалас құрмалас сөйлемді құрайтын сөздер болымсыз болған
жағдайда, оны болымсыз деп аламыз. Мысалы: 제비와 기러기는 못 만나도
사람과 사람은 만난다 - қаз қарлығашпен кезікпес, адаммен адам кезігер;
오라는 딸은 안 오고 오지 말란 왜눈똥 며느리가 온다 - шақырған қызы
келмей, шақырылмаған бір көзді келін келді.
Егер де сөйлем соңындағы баяндауыш 없다 - болмау, жоқ ;
모르다 - білмеу, жасай білмеу деген болымсыз сөздермен аяқталса, онда
оны болымсыз деп қарастырамыз. Мысалы: 손톱 검은 줄 알아도 염통 검은 줄
모른다 - тырнақтың шірігенін білсе де, жүректің шірігенін білмейді;
털어서 먼지 안 나는 사람 없다 - қақса, шаңы шықпас адам жоқ.
Мақал-мәтелдер түріндегі сөйлемдер жалпы тілдегі сөйлемдер
түрлерінің бәрін – хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, бұйрықты сөйлем түрлерін
қамтиды (15,25-26). Осыған мысал келтірейік.
Хабарлы сөйлем түріндегі ММ-дер:
1. 꿈 꾸면 해몽한다 – түс көрген бетте оны түсіндіруге
тырысады (ұққыш адам турасында);
1. 네 집에 죽이 끓는지 밥이 끓는지 – ботқа, күріш пісірілсе
де бәрібір (немқұрайлы қарым-қатынас жайлы);
1. 쥐고 펼 줄 모른다 – жұдырығын жұмуды біледі, ал ашуды
білмейді (ақша жинауды біледі, жұмсауды білмейді).
Сұраулы сөйлем түріндегі ММ-дер:
1. 네 담이 아니면 내 소 뿔이 부려지랴? – сенің тас
дарбазаң болмаса, бұғамның мүйізі сынар ма еді? ;
1. 네 아비 때려 죽인 원수 있나? – мен саған не әкеңді
өлтірген жауыңмын ба?;
1. 노루 꼬리 길면 얼마나 길까? – еліктің құйрығы ұзын болса,
қаншалықты ұзын? ( шалағай білімімен мақтанатын адамды
мазақ еткенде айтылады).
Бұйрықты сөйлем түріндегі ММ-дер:
1. 나무는 네 흔들어라 배는 내 먹으마– сен ағашты сілкі,ал
алмұртты мен өзім жеп қоям;
1. 오라는 네 가져라 도적질은 내 하마 – мен тонайын, ал сен
дарға асыл;
1. 진국은 나 먹고 후국은 너 먹으라 – бүгін пісірілген сорпаны
мен ішейін де, кешегісін сен іш (18,45-47).
Мақал-мәтел тұлғасындағы сөйлемдердің табиғатын анықтаудың
тағы бір қырын белгілеу олардың мазмұны мен мақсатын зерделеуге байланысты.
2.2. Корей мақал-мәтелдерінің лексикалық құрылымы
Тілдің түрлі стильдерінде қолданысқа ие жалпыхалықтық лексика
корей мақал сөздердің негізгі сөздік қорына кіреді. Мақал сөздердің бір
сөздігіне сүйене отырып, корей тарихының түрлі кезеңдерінде көрініс тапқан
корей халқының өмірі, тұрмыстық заттар, құбылыстар мен идеялар турасында
жалпы түсінік алуға болатыны сөзсіз.
Корей мақал сөздерінде бүгінгі таңда өзектілігін жоғалтқан
ұғымдарды, яғни көне сөздерді кездестіреміз. Әсіресе, 양반 - дворяндық,
상놈 - малай, 총 - құл және т.б. Халықтың наным-сенімімен байланысты
сөздер мақалдарда маңызды орын алады: 무당 - шаман әйел, 굿 -
шаман рәсімі.
Бірқатар мақалдар өзі пайда болған жергілікті сипатқа ие.
Мысалы, кейбір мақалдарға жеке бір провинцияларға тән сөздер нұсқалары
енді: 시땡이 (көне Пхенан провинция диалекті), әдеби тілде 수수때 –
гаолян сабағы; 가신애 (көне Кенсан провинция диалекті), әдеби тілде
계집애 - қыз т.б (33,24)
Мақал сөздерде грамматикалық тұрғыдан көне сөздердің де сақталуы
сирек емес. Мысалы, олардың арасынан -мэ매- себепті білдіретін көсемше
түрін атап кетуге болады. Алайда, мақал сөздердің тілдік өзгешелігі –
оларды халық ауыз әдебиетінің басқа да жанрларынан ажырататын
грамматикалық формалар мен көне сөздердің көлемін, санын сақтауда ғана
емес, морфологиялық және синтаксистік құрылымында да байқалады. Осыған
орай, корей мақалдарында тыль –들 көпше түрдегі жұрнағы іс жүзінде
кездеспейді. Мақалдарда көптеген септік жалғаулар түсіріледі. Мысалы:
도끼 제 자루 못 찍는다 - балта өз сабын шаба алмайды мақалында атау
және табыс септіктерінің көрсеткіштері түсірілген. Осының барлығы мақал
сөздердің ықшамдылық тенденциясының және ондағы тілдік құралдарды
үнемдеудің айғақ дәлелі бола алады.
Корей етістігінің морфологиялық өзгеше белгісі – бұл
сөйлеушілердің әлеуметтік жағдайлары мен қарым-қатынастарына қарай
пайдаланылатын етістіктің ерекше категориялар түрлері. Мақалдарда айтылған
категориялар түрлерінің арасынан етістіктің бейтарап сыпайы түрі ғана
қолданылады. Баяндауыштағы осы шақтың түрі кең таралған.
Мақалдардың синтаксистік құрылымының ерекшелігі олардың тіл
стилімен тығыз байланысты. Мақал сөздердің стилінде дұрыс тәрбие беру, үлгі-
өнеге көрсету, үйретуге деген ұмтылыс аңғарылады. Мақалдардың синтаксистік
формасы негізінен осы мақсатқа бағытталған.
Мақалдар мен нақыл сөздерде тәлім-тәрбие және өсиет беруді
көздеген жалпылауыш сөздер кеңінен қолданылады. Мұндай сөйлемдерде сөз
соңындағы баяндауыш етістіктің бұйрық райында тұрады; мұнда мақалдар мен
нақыл сөздердегі сентенция бағыт-бағдары бейнеленеді. Көптеген мақалдар мен
нақыл сөздерге оларды риторикалық (көптірме) сұрақ ретінде құрастыру әдісі
тән.
Мақал мен мәтелдерде -려고 하다 және -다고 하다, яғни
деп айтты, деп өтінді (талап етті) сияқты төлеу сөз формалары кең
қолданысқа ие. Мәселен: 나루 철이 많이 알면서 안다고 한다 - елік
құйрығына да татымастай біліп тұрып, бәрін білемін дейді т.б.
Осылайша мақалдар корей тіліндегі сөйлемдердің барлық типтері
мен түрлеріне үлгі бола алады.
Мақал сөздер стилистикалық-синтаксистік құрылымына тән
белгілеріне – тілдік құралдарды үнемдеу және ықшамдылық тенденциясын
жатқызуға болады. Тілдік құралдарды үнемдеуден басқа, мақалдарда атау
сөздер морфологиясында толық емес сөйлемдердің алуан түрлері мен дерексіз
баяндауышы бар етістіктер қолданысын атап өткен жөн. Мысалы:
남의 꽃은 붉은 법 ( 법이다 дегеннің орнына) – бөтен гүлдер
әрқашан әдемірек; 메뚜기 유월 한 철 (철이다 дегеннің орнына) -
шегіртке маусымда шығар ( яғни әр нәрсе өз уақытысында).
Әлбетте, мақал сөздерді грамматикалық және стилистикалық
тұрғыдан безендіру жағдайлары оның тілдік өзгешелігін жоққа шығармайды.
Бірақ, жоғарыда айтылған жағдайлар корей мақалдарындағы грамматикалық
формалар көбінесе олардың мазмұны мен мақсатты бағытына бағынышты (15,27-
29)
3. Корей ММ-дерінің көркемдік сипаттамасы
3.1. Мақал-мәтелдердің көркемдік,
поэтикалық табиғаты.
Тұрақты тіркестердің (фразеологизм, тұрақты теңеу, мақал-
мәтел т.б.) табиғатына тән басты элементтердің біріне поэтиканы жатқызуға
болады. Поэтика деп отырғанымыз көркемсөз өнеріндегі поэзияға тән сан
алуан талаптардың, атап айтқанда: сөз жүйесіндегі әуезділік, әуенділік сөз
арасындағы ұйқас, аллитерация, ассонанс, қайталау т.б. осы сияқты
сақталуға тиісті заңдылықтар (1,100-101).
Біз салыстыру мақсатында қазақ мақал-мәтелдерінде жиі
кездестіруге болатын поэтикалық тәсілдерді қарастыра отырып, корей ММ-
дерінен осыған ұқсас мысалдарды келтіруге тырыстық. Солардың кейбіреулерін
атап өтейік.
Эпифоралық эвфония. Әсіресе, қос тағанды фразеологизм мен
ММ-дердің соңында жиі кездесетін бір сөздің, не сөз тіркесінің екі,
не одан да көп рет қайталанып қолданылуын поэтикада эпифоралық эвфония
деп атайды. Мысалы:
1. 윗물이 맑아야, (үстіңгі ағыс таза болса,)
아랫물이 맑다. (астыңғы ағыс та таза болар) (11,98).
2. Байлауы жоқ шешеннен үндемеген есті артық,
2. Бәйге алмаған жүйріктен белі жуан бесті артық.
Бұл мақалдардың соңында қайталанып тұрған артық артық (1-
мақалдағы), 맑아야맑다 (2-мақалдағы) сөздер тек ұйқас үшін ғана емес,
сонымен қатар олардың эстетикалық, поэтикалық тұрғыдан да әсерлі болуы
үшін, жаттап алып жадымызда сақтау үшін де қажетті болғандығы.
Жалпы алғанда тұлғалық сәйкестік, мағыналық, үйлесімдік,
дыбыстық үндестік деп аталатын өзара тығыз байланысты үш түрлі
поэтикалық қағиданың тұлғалық даму үрдісіне дыбыстан буынға, буыннан
сөзге, сөзден қос сөзге, қос тағанды фразеологизмдерге, одан қос
тағанды ММ-дерге ұласып, сатыланып отыратын тұлғалық өзгерістерді
түгелдей түйреп тұрған бұл құбылыстың поэтикаға тікелей қатысы бар.
Аллитерациялық эвфония. Белгілі бір дауысты дыбыстың, не
дауысты және дауыссыз дыбыс комбинацияның (шоғырының) тіркес
құрамындағы сөздердің әр түрлі (бас, орта) позицияларында тұрақты
қайталанып отыруын поэтикада аллитерациялық эвфония (әуезділік) деп
атайды.
Поэтикалық құбылыстың бұл түріне, әсіресе, қос тағанды өлең
түріндегі ММ-ден мысалдар келтіруге болады. Мысалы:
4. 붓는 불에 기름 붓기 (отқа май құю)
4. Көңіл кірі айтса кетер, көйлек кірі жуса кетер
Қазақ мақалында (К) дауыссыз дыбысы 6 рет және корей
мақалында (П-ㅂ)дауыссыз дыбысы әр түрлі сөз құрамында 3рет қайталанып,
тіркеске ерекше әуезділік реңкін беріп тұр.
Сөз ұйқасы мен ырғағына, дыбыс ұйқастығына тікелей қатысты бұл
құбылысты біз көптеген ММ-дердің тұлғасынан көреміз. Аллитерациялық
дауыссыз дыбыстар бір мақал мен бір мәтелдің құрамында бір, не бірнеше рет
қайталауы да мүмкін. Мысалы:
1. Саналы адам сағынды сындырмас,
Санасыз адам жағыңды тындырмас
2. 지개 지고 제사 (Чигені арқаға асып,)
지내도 다 제 못 (құрбандық шалсаң да өз шаруаң)
деген қазақ мақалының құрамында (С) және корей мақалында (Дж-ㅈ)
дауыссыз дыбысынан басталатын төрт сөз де аллитерациялық эвфония тудырып
тұр.
Ал кейбір ММ-дер құрамында келетін лексикалық компоненттері
тіпті түгелдей аллитерацияланып, эвфонияның абсолюттік түрін қалыптастыру
мүмкін. Мысалы:
3 Құлан құдыққа құласа, құрбақа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл магистрлік диссертация жұмысының тақырыбы – Корей мақал-
мәтелдерін аударудың ұқсастықтары мен айырмашылықтарына арналған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – қай тілде болмасын, мақал-
мәтелдер халық ауыз әдебиетінің асыл қазынасы, құн жетпес мұрасы, халық
өмірінің айнасы. Мақал-мәтелдерде адамдардың күнделікті тұрмыс-тіршілігі,
болмы сы, дүниетанымы, тарихи оқиғалар мен құбылыстары, өмірге деген
көзқарас тары көрініс тапқан әліптеу жанры десек те қателеспейміз. Корей
халқының мақал-мәтелдеріне қатысты көзқарастар мен ой-пікірлерді қайта
қарастырып, әлі де фольклордың осы жанры туралы дұрыс анықталмаған
деректерді зерт теу; даулы тұстарын ашып көрсету - өзекті мәселе болып
табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты – корей халқының сансыз мақал-
мәтелдерінің бай қорымен таныстыру; корей нақыл сөздерінің өзіндік
ерекшелігін, сипатын, ықшамдылығын, мәнерлілігін, бейнелігін көрсету;осы
ерекшеліктерді қазақ мақал сөздерімен салыстырмалы түрде зерттеу жұмысын
жүргізе отырып, екі тілдегі мақал-мәтелдердің ұқсастықтары мен айырым
белгілерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеті – екі тілдің, яғни қазақ және корей
мақал- мәтелдерінің мағыналық сипаты, поэтикалық табиғаты, құрылымы мен
құрамдық бөлшектері, қолдану аясы, мақал-мәтелдерді топтастыру жағынан
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып, талдау жасау; бір-бірінен
ерекшеліктерін ашып көрсету; тарихи және ғылыми әдебиеттер мен деректердегі
корей мақал-мәтелдері жөніндегі мағлұматтарды қарастыру; қазақ тіліндегі
мақал-мәтелдер жайлы әдістер мен принциптерді корей тіліндегі мақал-
мәтелдермен салғастырып, оларға сол әдістерді қолдана отырып,
экспериментальды зерттеу жұмысын жүргізу.
Зерттеу жұмысының мазмұны – зерттеу жұмысының көлемі мен
мазмұнына қойылатын талаптар мен шарттарға байланысты зерттеу жұмысы үш
бөлімнен: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі
бөлім 4 тарауға бөлінген,онда мынандай мәселелер қарастырылған: корей
мақал-мәтелдеріне жүргізілген паремиологиялық зерттеу жұмысы; корей мақал-
мәтелдерінің грамматикалық құрылымы; корей мақал-мәтелдерінің көркемдік
сипаттамасы; мақал-мәтелдердің тұрақты сөз тіркестерімен ұқсастықтары және
айырым белгілері; мақал-мәтелдердің қолданысы; мақал-мәтелдерді
топтастыру; мақал-мәтелдерді аудару мәселесі.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен
міндеттеріне сай экспериментальды әдіс, салғастырмалы әдіс, талдау әдісі
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының қайнаркөздері ретінде зерттеу жұмысының
салғастырмалы әдісіне қажетті қазақ паремиологы Қайдар Әбдуалидің Халық
даналығы: қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу, корей
мақал-мәтелдерін зерттеуші Лим Судың Корейские народные изречения және
Ким Са Ептың Мақал-мәтелдер туралы теория атты еңбектері пайдаланылды.
Сонымен қатар оқу бағдарламасы бойынша осы тақырыпқа байланысты өткен
материалдардың көмегі зор болды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы – корей тіліндегі мақал-мәтелдер
алғаш рет қазақ тілі тұрғысынан қарастырылып отыр. Бұған дейін қазақ және
корей мақал-мәтелдері аударма саласында салғастырмалы түрде зерттелмеген.
Корей мақал-мәтелдерін зерттеу барысында келесі ғылыми мәселелер шешімін
тапты:
- корей тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақ тіліне жеткізілу
сипатталды;
- экспериментальды әдіс арқылы жүргізілген зерттеу жұмысы
нәтижесінде корей мақал-мәтелдеріне қазақ мақал-мәтелдерінің
поэтикалық тәсілдері қолданыла алатындығы және ұқсастықтары мен
айырым белгілері айқындалды;
- салғастырмалы әдіс арқылы қазақ және корей мақал-мәтелдерінің
узуальды және оккозианальды қолданыс аясында да ұқсас белгілері
табылды;
- варианттлық тұрғысынан бір мақалдың бірнеше вариантта кездесуі
тек қазақ мақалдарына ғана емес, корей мақал-мәтелдеріне де тән
екендігі аңғарылды;
- қазақ паремиологы Қ.Әбдуали мен Г.Л. Пермяков ұсынған мақал-
мәтелдерді топтастыру жүйесі қазақ және корей мақал-мәтелдеріне
бірдей ортақ деңгейде қолданыла алатындығы анықталды;
- аударуда туындайтын қиындықтар айқындалды; аударма саласында
қалыптасқан және жиі қолданылатын аудару тәсілдері қазақ және
корей мақал-мәтелдерін аударуда жарамды, тиімді екендігі
байқалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні.
Осы зерттеу жұмысының негізгі қол жеткізген нәтижелері қазіргі
таңда аударматану теориясының жетілуі және салғастырмалы\ талдау әдістері
арқылы паремиология саласында мақал-мәтелдерді зерттеу жұмысының
негіздерін дамыту – оның теориялық маңызы болып табылады.
Пайдаланылған диссертация материалдары, дереккөздері, сонымен
қатар зерттеу жұмысы берген нәтижелер салғастырмалы паремиология саласы,
аударма саласында туындайтын қиындықтар бойынша лекциялар оқығанда, қазақ
және корей мақал-мәтелдерінің ұқсастықтары тақырыбына лекция оқығанда
немесе семинар сабақтарын жүргізгенде, паремиологиялық түсіндірме сөздігі
ретінде қолданылу мүмкіндіктері – оның практикалық маңызын құрайды.
Корей мақал-мәтелдеріне жүргізілген паремиологиялық зерттеу
жұмысы атты І тарауында даналық сөздерді білдіретін жалпы ұғым ретінде
қолданылатын соктам түсінігіне және корей паремиология саласына, корей
паремиологиясында кездесетін чунгук соктам немесе қытай паремияларына
зерттеу жұмысы жүргізіледі.Сонымен қатар корей мақал-мәтелдерінің ХVІІғ.-
1961 жылдарға дейінгі аралықты құрайтын жинақталу тарихы қамтылды. Корей
және қазақ тіліндегі мақал және мәтел паремиологиялық ұғымдарының
айырмашылықтарына салыстырмалы түрде анықтама берілді.
Корей паремиясы үшін мақалдың басқа да түрлерін ажырату да
септігін тигізер грамматикалық белгілері,соның ішінде синтаксистік сипаты
мен лексикалық құрылымы қарастырылады.
Корей мақал-мәтелдерінің көркемдік сипаттамасы туралы сөз
қозғалады. Мұнда корей мақал-мәтелдерінің мазмұны, көркемдік ерекшеліктері,
поэтикалық табиғаты, корей мақал-мәтелдері халық ауыз әдебиетінің жанрлық
түрі ретінде ертегілерден, аңыз-әңгімелерден, жұмбақтардан өзінің бастау
алғандығы жайлы айтылады.
ІІ тарау жалпы мақал-мәтелдердің барлығына ортақ тұрақты
тіркестермен, яғни фразеологизмдер және идиомалармен ұқсастықтары, айырым
белгілері, фразеологизмдерден туындаған мақал-мәтелдер атты тақырыпты
қамтиды.
ІІІ тарауда қазақ және корей мақал-мәтелдерінің узуальды
(тұрақты) және оккозианальды (өзгермелі) қолданысы туралы сөз болады.
Біріншісінде, оның парадигматикалық, синонимдік, метатезалық,
эллипсистенген (ықшамдалған) варианттары; екіншісінде, мақал-мәтелдердің
құрамындағы лексемаларды алмастыруға байланысты өзгерістер, мақал-
мәтелдер құры лымы мен лексикалық құрамының оккозиональды кеңеюі, мақал-
мәтелдерді мәтінге (сөз жүйесіне,сөйлеу процесіне) енгізу сияқты үш ішкі
топтары, ал келесі бөлімде мақал-мәтелдердің өзгермелі деформацияға бейім
белгісіне жататын оның варианттылығы қарастырылған.
Мақал-мәтелдерді топтастыру атты бөлімде оларды алфавит
тәртібі бойынша, заттық-тақырыптық белгілері бойынша, Адам, Қоғам,
Табиғат - үш саласы бойынша, монографиялық, генетикалық және тірек сөздер
бойынша, логикалық-семантикалық тұрғыдан топтастыру тақырыбы кеңінен
талдауға алынады.
ІV тарау мақал-мәтелдерді аудару мәселесіне арналған. Мұнда
мақал-мәтелдерді аудару ісінде туындайтын қиындықтар, тілара балама мақал-
мәтелдер немесе корей тіліндегі мақал-мәтелдердің қазақша баламасы атты
тақырыптар төңірегінде осы мәселеге қатысты түрлі авторлардың пікірлері,
ойлары талқыланады.
Бұл ғылыми жұмыста негізінен Ко Джонок, Лим Су, Г.Л.
Пермяков, Джонъ Джон Джин сияқты авторларының еңбектері, А. Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов құрастырған мақал-мәтелдер жинағы, Қайдар Әбдуали қазақ
паремиологының еңбегі, Ө.Айтбаев және М.Әлімбаевтың мақалалары т.б.
қолданылды.
І тарау
1. Корей мақал-мәтелдеріне жүргізілген
паремиологиялық зерттеу жұмысы
Әрбір халықтың рухани-мәдени өмірінде мақал-мәтелдердің
атқаратын қызметі аса зор. Олар адам арасындағы қарым-қатынас
қызметімен қатар, өткен өмір мен бүгінгі заманды, ұрпақ пен
ұрпақтың арасын жалғастырып тұратын алтын көпір болуымен
ерекшеленеді. Сондықтан да, этнос өмір- тіршілігінің барлық түйіндері
келіп тоғысатын мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып- білу тек
әдебиетші, философтардың ғана емес, халық педагогикасының,
этнографтардың, психологтардың, әрине, аудармашылардың да т.б. ғылым
салаларының тікелей қатысы бар. Бұл ғылымдардың басын қосып жүрген
паремиология саласы олардың мақсат-мүддесін толық қамтиды (1,201).
Осы тұрғыда корей паремиология саласын қарастыра отырып, ондағы даналық
сөздерді білдіретін жалпы ұғым ретінде қолданылатын соктам ұғымын
анықтап, одан басқа да түсініктерді ашып көрсету – біздің мақсатымыз.
1.1. Соктам ұғымы және паремиология саласы.
Әдетте, сөзбе-сөз аударма көркем шығарманың мән-мағынасын
бұзады деп саналады. Алайда, мақалдардың әдеби өңделуі басқаша өтеді.
Түпнұсқаның лексикалық мағынасы мен грамматикалық құрылымын ескермеу –
мағынасы бойынша ұқсас, бірақ шын мәнінде түпнұсқадан ауытқуға ұшыраған
мақалдардың жаңа нұсқаның пайда болуына әкеліп соғады.
Өзіміз білетіндей, мақал-мәтелдермен қатар халық афоризмдері
мен мәтелдер бірге қолданылады. Шынында да, мақал-мәтелдер ұғымдары
сараланбайтындығы рас. Яғни мақалдардың мәтелдерден айырмашылығы, нақыл
сөздердің басқа түрлері аталып көрсетілмейді. Басқа сөзбен айтқанда,
паремияның барлық түрлерінің өзгешелігі көрсетілмейді және мақал-мәтелдер
ұғымы нақыл сөздің екі типін ғана білдірудің орнына, олар халық ауыз
әдебиеті жанрының жалпы атауы ретінде қолданылады. Бұл тікелей соктам
ұғымына қатысты.
Осыған орай, корей тілінде соктам-속담 ұғымы нақыл сөздердің
барлық типтерін, яғни мақал, мәтел, халық афоризмдері мен дана сөздерді
біріктіреді.
Жалпы ұғым ретінде паремия термині қолданылады.
Паремиология деп мақал-мәтелдерді арнайы зерттеуге байланысты
ғылымда қалыптасқан пәнді айтады. Бұл сала әдебиет құзырында
қарастырылады. Паремия атауы грек сөзінен шыққан, ол нақыл, нақыл
сөз, өсиет әңгіме деген мағынаны білдіреді.
Корей паремиологиясында көптеген нақыл сөздердің түрлі
типтеріне нақты шек қойылмайды. Оларды айыру үшін соктам-속담, кйогон-
격언, ион-이언 синонимдер ретінде пайдаланылатын терминдерді қолданады.
Корей паремиологиясының өзінің байырғы дәстүрлері бар. Мақал,
мәтел, нақыл сөздер, асыл сөздер түсініктерін ажырататын күрделі
терминология болған. Осы түсініктерге сәйкес келетін оннан астам терминдер
сақталып қалды. Мұндай терминдерді олардың пайда болу көздеріне қарай екі
категорияға бөлуге болады: а) қытай тілінен шыққан терминдер- соктам-
속담, ион-이언, кйогон-격언, кйоктам-격담, кйонгу-견구, кымон-
금언, соксоль-속설; ә) өздік корей атаулары- йоммаль-염말, санъмаль-
상말 (20,5-6).
Қазіргі таңда, танымал фольклоршы Ко Джоноктың Чосон соктам
йонгу еңбегіне сүйенсек, корей паремиологиясында негізінен қытай тілінен
шыққан соктам, кйогон, ион үш терминдері қолданылады. Дегенмен, бұл
терминдер семантикалық жағынан аралас болып келеді, бірақ олардың мағыналық
белгілерін жіктеуге болады. Жоғарыда аталған терминдердің ішінен Ко Джонок
кйогон, ион ұғымдарын жалпы түсінік ретінде сипаттайтын соктамды
ерекше атап көрсетеді.
Қазіргі корей тілінде бұл үш ұғымдар өздік корей терминдерімен
қоса, қалғандарын да қолданыстан ығыстырып жіберді. Бұл терминдердің
этимологиясына келетін болсақ, соктам-속담 тура мағынада қарапайым
халық сөздері (яғни халықта кең тараған қанатты сөздер) дегенді білдіреді;
ион-이언 сөзбе-сөз мәтел (яғни қарапайым халық ортасында
қолданылатын сөздер); ал кйогон-격언 термині өнегелі сөздер деген
мағынаны білдіреді (яғни насихаттаушы нақыл сөздер, конфуцишілдік
сентенциялар және тарихи тұлғалардың дана сөздері).
Ко Джонок нақыл сөз бен мәтел ұғымдары үшін арнайы терминдер
қолданбаған, тіпті бұл паремия түрлерін бөліп көрсететін мүмкіндік туралы
да сөз қозмаған. Алайда мақал сөздердің мұндай типтерін корей халық ауыз
әдебиетінде жоққа шығаруға болмайды. Зерттеу жұмыстары көрсеткендей, әдетте
мақал-мәтел, шын мәнінде нақыл сөздер мен мәтел болып саналады.
Лим Судың айтуынша, нақыл сөз ұғымының корейше баламасы
ретінде кйонгу терминін қолданған жөн. Мәтел деген ұғым үшін арнайы
термині корей паремиологиясында жоқтың қасы. Нақыл сөздің бұл түрі
салыстырмалы оралымдардан тұрғандықтан, біз оған пион-비언 терминін (
салыстырмалы сөздер) қолданамыз.
Мақалдарды, мәтелдерді, нақыл сөздерді жіктеу негізіне
жатпайтын көптеген қатыссыз белгілердің орнына Г.Л. Пермяков үш негізгі
критерий ұсынады: а) тұйықтық- тұйықсыздық; ә) бейнелік-бейнесіздік; б)
жалпылылық- жалпылылық еместік (14,11-13).
Барлық мақал-мәтелдер өздерінің жалпылылық дәрежесіне қарай екі
топтарға бөлінеді. Олардың біреуісі қандай да бір оқиғалар, төтенше
жағдайлар туралы әңгімелейді (мысалы, ұсталған ұры сақшыны тонадыт.б).
Енді біреуісінде өмірде жиі қайталанатын құбылыстар, заңдылықтар, ережелер,
дәстүр туралы айтылады (мысалы, су әрқашан ойпаңға ағады). Бірінші типті
сөйлемді дербес, ал екінші типті сөйлемді жалпылағыш деп атауға
болады.
Бейнелі дәлелі (мотиві) бар аталған нақыл сөздердің төрт
типтерінің біріне – жалпы мағынасына қатысы жоқ, бірақ бейне арқылы
байланысқан жазба (клише) жатады, мысалы: айсыз жұлдыз жарқ-жұрқ етіп
жарқырар (яғни, жақсылық жоқ жерде жамандық аса байқалады); немесе
біреу аюдан қашамын деп, қасқырдың аузына түсті (яғни, бір қасіреттен
екіншісіне тап болды); немесе кірпі өз баласын мамығым дер (яғни,
өзіңдікі әрқашан дұрыс болып көрінеді).
Басқа осы типке жалпы мағынаның тура дәлелі бар түрі жатады,
аты айтып тұрғандай, мағынасына тікелей қатысты клише болып табылады.
Мысалы, әркім өзінің ақылына қанағат, қаншалықты данагөй болса,
соншалықты пікір бар.
Жоғарыда көрсетілген мақал сөздер жіктеудегі үш категориялары
мақал-мәтелдер арасындағы айырмашылық мәселесін шешуге ғана емес, сонымен
қатар нақылдар бен қанатты сөздер сияқты паремия түрлерін мақал-мәтелдерден
ажыратуға мүмкіндік береді.
Мақал мен нақыл сөздер үшін олардың тұйықтығы, пайымдауының
толықтылығы, тиянақтылығы ортақ. Олардың көпшілігін жалпылауыш сөздер
құрайды. Барлық мақалдар жалпы мағынаның бейнелі дәлелі бар сөздерге жатса,
нақылдар жалпы мағынаның тура дәлелі бар сөздерге жатады. Мақалдарға мысал
келтірейік: 꼬리 먼저 친 개가 밥을 나중에 먹는다 - бәрінен бұрын
құйрығын бұралаңдатқан ит тамақты соңынан ішеді; 궁지에 빠진 쥐가
고양이를 문다 - тығырыққа түскен тышқан мысықты тістейді.
1. Мақал – жалпылама ортақ мағынаны білдіретін және бейнелі дәлелі
бар тұйық сөз. Оған кйогон-격언 атты корей термині сай келеді.
1. Мәтел – ықшамдалу (эллипсис) немесе бастауыш пен тұрлаусыз мүшелер
қызметін атқаратын есімдік арқылы жасалған сөйлем мен бейнелі
дәлелі бар тұйықсыз сөз. Мәтелдер үшін ион-이언 атты корей
терминін бекіткен жөн.
1. Нақыл сөз – тура дәлелі бар жалпылауыш сөйлемдер арқылы жасалған
тұйық сөз. Оған кйонгу-견구 корей термині сәйкес келеді.
Ал, соктам сөзіне келетін болсақ, оны мақал сөздер, яғни
мақалдар, мәтелдер, нақыл сөздерді біріктіретін ортақ атау ретінде
қолдануға болады (10,240).
Сол сияқты Қайдар Әбдуәли ұсынған қазақ мақал мен мәтелдерінің
арасындағы айырмашылықты салыстырып көрейік.
1.Мақал-мәтелдердің жалпы мағынасы оның құрамындағы
компоненттердің тура мағыналарынан туындаса, мәтелдердің жеке
мағынасы оның астарлап айтылған ауыспалы, идиомалық мағыналары
негізінде қалыптасады. Мақал мен мәтелдің айырмашылығын ажыратудың
бір параметрі осы.
2. Мақал, әдетте, жалпылама мағынаны білдірсе, мәтел - бұл
белгілі жағдаятқа байланысты іске асқан, не асуға тиісті
құбылыстың, іс-әрекеттің тек өзіне ғана тән мағынасын білдіруге
бейімділігі. Мұны жалпақ тілмен айтқанда, мақал, болған, болатын
және болып жатқан құбылыс пен процестің өзгеру, даму, алмасу т.б
себептерін де, нәтижені де бірден, қолма-қол баяндаса, мәтел сол
процестің өзін ғана атаумен шектеліп, оның немен тынатынын, қандай
нәтиже беретінін нақтылап баяндамайды, себебін айтады да, салдарын
астарлап, бейнелеп қана аңғартады.
Өзіміз көріп тұрғандай, екі тілдің мақал-мәтелдер арасындағы
айырмашылықтары ұқсас келеді.
Корей мақал сөздерін жіктемес бұрын, біз оларды екі топқа
бөлдік:
а) көп мәндес мағынасы бар сөздер, яғни ауыспалы мағынада
түсінуді және кең түрде түсіндіруді қажет ететін сөздер. Бұған, біріншіден,
мақал сөздер, дәл айтсақ, мақалдар, мәтелдер, нақылдар, және екіншіден,
жұмбақтар мен әзіл-сықақтар жатады.
ә) бір мәндес мағынасы бар сөздер, яғни тура мағынада
ұғылатын, кең түрде түсіндіруді қажет етпейтін сөздер. Мұның құрамына
ырымдар, наным-сенімдер, өмірдегі шаруашылық кәсібі мен тұрмыстық
тәжірибелер мен кеңестер, қоғамдық-тарихи сипаттағы сөздер, есептер, ойлан
тап мысалдары кіреді (13,320).
1.2. Корей мақал-мәтелдеріндегі қытай
паремиялары немесе чунгук соктам
Корей мақалдары арасында бұрынғы адамдардың дүниетанымдарын
түрлі адасушылық пен соқыр наным-сенімдерін бейнелейтін көне мақалдар да
кездеседі. Сондықтан да, мақалдардың қалыптасқан тарихи жағдайына, кезеңге
мән берген жөн.
Корей мақал-мәтелдерімен қатар, Кореяда таралған - чунгук
соктам-중국 속담, яғни қытай тілінен енген мақалдар баршылық. Өйткені,
Корей мемлекеті б.з. Іғ. бастап қытайдың иероглиф мәдениеті ықпалында
болды, әрине бұл құбылыс корей халық әдебиетінің дамуына өз септігін
тигізді.
1тип. Қытай нақыл сөздерінің көпшілігі корей тіліне
аударылып пайдаланылды, мысалы: 우물의 개구리 - құдықтағы бақа. Осы
іспеттес қытай нақыл сөздерінің корей тіліне ұқсастырылып, халық өміріне
терең сіңгендігі сонша, оларды корей мақалдарынан айыру қиынға соғады.
2тип. Сонымен қатар, қытай тілінен аударылған нақыл сөздерінен
басқа, корей тілінде бұрыннан бері аударылмаған мақалдар, қытайландырылған
түрде, дайын сөз тіркестері ретінде қолданылады, мысалы: 이서구원-
қабырғада да құлақ бар т.с.с. Қытай тілінен енген мақалдардың ішкі
грамматикалық құрылымы сол күйінше қытай тіліне сәйкес болып қалды.
Мысалыға: 서중유검 деген мақалы қытай тілінің со-서(күлімсіреу,күлкі)
түбір морфемасынан, чунъ джунъ-중(-да, -де,-та, -те;ішінде) демеу
шылауларынан, ю-유(болу, бар) баяндауыш қызметін атқаратын түбір
морфемасынан, ком гом-검 (қылыш, пышақ, қынжал) бастауыш қызметін
атқаратын түбір морфемасынан тұрады. Бұл сөйлемді сөзбе-сөз аударсақ,
мынандай мағынаны білдіреді: күлімсіреу – ішінде – болу – пышақ , яғни
күлкіде де пышақ бар. Бұл сөйлемнің синтаксистік құрылысы корей тіліне
емес, қытай тіліне сәйкес. Сол себепті де, корей тілінің түсінігі үшін бұл
қытай мақалдары біртұтас, бүтін сөзжасам болып табылады. Осыған бірер
мысал:
1) 건목수생 – құрғақ ағаштың шырынын алу; (пайдасы жоқ іспен
айналысу);
1) 견여금석 – алтын және тас сияқты берік (ант турасында);
1) 금의야행 – түнде жібектен тігілген киімін киіп жүреді (сенің
байлығыңды ешкім көрмеген жағдайда);
1) 숙호충비 – ұйықтап жатқан жолбарыстың мұрнын түртіп жатыр
(қауіпті жауын келеке қылып жатыр);
1) 어망홍라 – торға жабайы қаз түсті (күтпеген жерде сәті түсті,
жолы оң болды);
1) 일구이언 – бір ауыздан екі сөз шығады (екіжүзді турасында);
1) 일석이조 – бір оқпен екі қоянды өлтірді;
1) 연지삽말 – іркілдек жерге шеге қағу (оңай жұмыс турасында);
1) 취모멱자 – шашын жайып тыртық іздеу(қазымырлықпен
кемістігін іздеу);
10) 유구무원 – тілі бар, бірақ сөйлей алмайды.
Бұл қытай мақалдары кітап бетінен жарық көрген мақалдар.
Өйткені, мақалдар күнделікті тұрмыс қолданысына жазба әдебиеті арқылы енді,
бұл нақыл сөздер негізінен сауаты ашылған, оқыған корей қоғам таптары
арасында, яғни дворяндар мен шенеуніктер арасында пайдаланылды. Басқаша
айтқанда, бұл қытай нақыл сөздерінің мағыналық және синтаксистік құрылысын
вэньян қытай тілін меңгерген адамдар, корей елінде ұзақ уақыт бойы түрлі
салаларда ресми түрде қабылданған әдеби тіл ретінде қызмет еткен
ханмунды, яғни қытай тілінің ортағасырлық жазба әдебиетінің
корейлендірілген түрін білген адамдар ғана түсіне алды. Қытай жазуын
білмеген адамдар бұл нақыл сөздерді түсінгенімен де, оның ішкі құрылымын,
құрамындағы сөздердің мағынасын ұға алмады. Адамдар оларды дайын жазу
(клише) ретінде қабылдады. Оқыған адамдардың белгілі бір жағдайға сай
айтылған нақыл сөздерін аузынан естіп, ойына түйген қарапайым халық
мақалдардың мағыналық мазмұнын оңай қабылдаған.
3тип. Сонымен бірге қытай тілінен енген мақалдардың үшінші
тобын да қарастыруға болады. Оған корей елінде екі түрде кездесетін қытай
мақалдары жатады: 1) корей тіліне аударылған және 2) жалпы мағынасы
дәлелденбеген, аударылмаған бүтін, біртұтас мақалдар. Мысал ретінде
жоғарыда аталып кеткен Соджунъюгомды келтіруге болады, оны корей тіліне
аударылған күйінде де пайдаланады: 웃움 속에 칼이 있다- Күлкіде де
пышақ бар (15,11-13).
Корей мақалдары арасында жалпы мағынасы дәлелденбеген және оны
түсіну үшін арнайы білімді қажет ететін нақыл сөздер де бар, өйткені бұл
мақалдар түрі мәтінге тікелей қатысы жоқ. Бұған 두 절의 개 - Екі
ғибратханаға бір ит және т.б бір қатар мақалдар жатады, олар корей
мысалдарынан, ертегілерінен, әзіл-сықақтарынан бастау алады. Мысал
келтірейік:
1. 강원도 포수 – Канвон провинциясынан келген аңшы;
1. 금 잘 치는 서 순도 – танымал нарықшы Со Сундо;
1. 나는 홍범도 뛰는 차도선 - Хон Бомдо сияқты ұшатын, Чха
Досон сияқты секіретін;
1. 송도 외 장사 – Сондо жерінен келген қияр сатушысы;
1. 요동 돝이라– Едонъ ауылынан келген шошқа;
1. 말 잘 하는 소진 장의 로군 – Су Цинь мен Чжан И сияқты
шешен;
1. 평양 황 고집 – Пхеньяннан келген сыпайы Хван;
1. 대학을 가르치랴? – Ұлы оқуды оқып үйретейін бе?
1. 강 태공이 곧은 낚시질 – Цзян-тайгун секілді балықты ине
ұшымен ұстау;
1. 다방골 잠이냐? – бұл табангол түсі ме?
1.3. Корей мақал-мәтелдерінің
жинақталу тарихы
Корей халқының мақал сөздері ауыз әдебиетінің көне жанрларының
бірі ретінде корей тарихының ерте кезеңінде-ақ таралғандығы әбден мүмкін.
Ким Бусиктің Самгуксаги-삼국사기 (Үш мемлекеттің тарихи жазбалары) және
Иреннің Самгукюса-삼국유사(Үш мемлекеттің тарихи оқиғалары) сияқты
әйгілі ескерткіштерден бірқатар корей мақал-мәтелдерін таба аламыз.
Мысалыға, Самгук юса кітабының 5 томынан 내일 바빠 한 댁
방아 - табысқа қол жеткізем десең, қожайынның әйеліне күріш тарттыруға
болыс; Самгук саги еңбегіндегі Ондаль жайлы аңызында мынанадай нақыл
сөз бар: 한 말의 곡식도 지어서 함께 먹을 수 있고 한 자의 베도 기워서 같이
입을 수 있다 - бір маль астықты диірменнен тартып, бөлісуге болады; бір
ча (1ча=30,3см) матадан көйлек тігіп, бірге киюге болады.
Корей мақалдарын жинақтау және зерттеу тарихы дерліктей ұзақ
емес. Ғасырлар бойы корей мақалдарын ешкім теріп жазып, жинақтамаған. Корей
мақалдары ХVІІ ғ. аяғында жинақтала бастады.
ХVІ- ХVІІғ.ғ. жапон мен маньчжур әскерінің шабуылдарына қарсы
күресте тапқан жеңісі корей халқының ұлттық ой-санасының ұлғаюын тудырды,
корей мәдениетінің дамуына түрткі болды. Дәл сол кезде жазушылар мен
ғалымдар арасында халық ауыз әдебиетіне, әсіресе фольклордың ең маңызды
жанрларының бірі – мақалдарға деген қызығушылығы артты.
Ко Джоноктың дәлеліне сүйенсек, ХVІІ ғасырдың ғалымы Хон
Манджон корей ауыз әдебиетін жинақтап, зерттей бастаған адамдардың бірі.
Суноджи (15 жылғы оқиғаларға жалпы шолу) атты шығармасының соңғы
кітабында ол көптеген мақал мен мәтелдерді жазып алып, оларға түсініктеме
берді. Хон Манджон кітабынан кейін ХVІІІғ. басында Ли Иктің Пэгонхэ
(Жүз мақалға түсініктеме), Ли Донмудың Анъйопки ( Салтанатты жапырақ
түсу), 1820ж. Чон Ягеннің Идам сокчхан ( Тыңдалған әңгімелер жалғасы)
атты еңбектері жарық көрді.
Сол еңбектердегі мақалдарға ханмунда көп орын бөлінді.
Шын мәнінде, халық ауыз әдебиетіне деген қызығушылық ХХ ғ.
басында, яғни елде мәдени-ағартушылық қозғалысы өрши түскенде ғана артты.
Осы заманнан бері мақалдарды корей әліпбиімен жазып, оларға корей тілінде
түсініктеме бере бастады.
1913ж. мыңға жуық мақалдардан тұратын Чхве Вонсиктің Чосон
ион (Корей мәтелдері) атты еңбегі шықты (15,42)
Алайда, шынын айтқанда, халық ауыз әдебиет шығармашылығы
1945ж. Корей мемлекеті жапон отаршылдығынан құтылғанда кең өрісте зерттеле
бастады. КХДР-дың фольклоршылары мақал сөздерді жинақтау, бір жүйеге
келтіру, түсініктеме беру, зерттеу және жариялауды ғылыми негізге қойды.
Осы бағыттағы алғашқы ғылыми негізі жоғарыда аталған Ко Джоноктың Корей
мақалдар мен мәтелдер жинағы атты еңбегі болып табылады. Автор мақал
сөздердің ұлттық, халықтық сипатын ашуға ерекше мән берді. Корей
фольклористика саласында корей мақалдарын ғылыми тұрғыда жинақтау және
зерттеу мәселесін ең алғашында көтерген дәл Ко Джонок десек те
қателеспейміз. Оның зерттеу жұмысы осы бағытта зор үлесін қосты.
Корей мақалдарын жинақтау және жариялау жұмыстары соңғы
онжылдықта, фольклор шығармаларын жинақтау ісі бойынша Комиссия құрылғаннан
кейін белсенді түрде жүргізіле бастады. 1960ж. КХДР-дың көркем әдебиет
мемлекеттік баспасөзі Соктам джип (Мақал және мәтелдер жинағы) кітабын
жарыққа шығарды.
Оңтүстік Кореяда корей нақыл сөздерінің бірнеше жинақтары
жарияланды. Олар мыналар: Пан Джонхен мен Ким Сахваның 속담 대 사전
(Корей нақылдарының үлкен жинағы),Ли Гимунның 속담 사전 (Корей халық
нақылдарының сөздігі), Чхве Гынхактың 한국 속담 사전 (Корей нақыл
сөздерінің сөздігі), 속담 풀이 (Мақал сөздердің түсіндірмесі)т.б.
Корей мақал сөздеріне басқа елдер зерттеушілері де назар
аударды. Корей халық ауыз әдебиет тарихын зерттеуде Korea Repository
журналы аса қызығушылық тудырды, ол ағылшын тілінде Сеулде ХІХғ. соңғы
онжылдығында жариялана бастады. Осы журналдың жеке басылымдарында Х.Б.
Хальберт пен Е.Б.Лэндис мақала авторлары екі жүзге жуық мақалдар мен
мәтелдерді орналастырды, олар белгілі ғылыми құныдылықты сақтап отыр.
1914ж. Жапонияда Тахакаси Тору құрастырған Әңгімелері бар корей мақалдары
мен мәтелдері атты жинағы жарық көрді.
Орыс тіліне аударылған 50-ге жуық мақалдар алғашында 1900ж.
Описание Кореи (Корея сипаттамасы) атты кітапта жарияланады. Орыс
тіліндегі шамамен 1700 мақал сөздері бар жинақ алғашында 1958ж. жарыққа
шықты. Бұған қоса, Ю.Н.Мазур аударған 500 корей мақалдары 1961ж. басып
шығарылған Шығыс елдер мақалдары мен мәтелдері жинағына кірді (15,43-45)
Қорытындылай келгенде, корей, сондай-ақ шетел фольклоршылары
да корей мақал сөздерін жинақтау және зерттеу жұмыстарына аса
қызығушылықтарын артқанын атап көрсетуге болады. Олардың кейбіреулері корей
халқының фольклорын зерттеу саласында үлесі зор,әрі бағалы паремиологиялық
еңбектерін жариялап шығаруға қол жеткізді. Алайда, бұл тұста ашындырар бір
нәрсе бар. Бұл – осы салада корей мақал сөздерін қазақ тіліне аударуда
қазақ паремиологтарының жазылған еңбектерінің жоқтығы. Әлі де
жинақталмаған, зерттелмеген корей мақал сөздері қаншама. Осы мәселені қолға
алып, қазақ паремиологтары корей мақалдарын алғаш рет қазақ тілінде басып
шығарса, тек ҚазҰУ университеті, шығыстану факультеті, корейтану
кафедрасында оқитын жас студенттер мен ұстаздарына ғана емес, жалпы корей
тілін үйренушілерге, корей паремиология саласына қызығушылық білдірген жас
мамандарға, корей және қазақ мақал-мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу
жұмыстарын бастаған жас паремиологтардың сәтті қадамдарына талай көмек,
арқау болар еді. Осы диссертация жұмысы қазақ мамандары үшін бұл бағытта
алғашқы қадамдарына корей паремиология саласын, корей мақал-мәтелдерін
зерттеуде бірер септігін тигізіп, түрткі болар деген үміттеміз.
2. Корей мақал-мәтелдерінің
грамматикалық құрылымы.
Әр ұлттық паремиологияда тілдің грамматикалық құрылымына
шарттасқан ерекшеліктер баршылық. Корей паремиясы үшін мақал сөздердің
басқа да түрлерін ажыратуға көмектесетін толықтауыш белгілер грамматикалық
белгілер болып есептелінеді.
2.1. Корей мақал-мәтелдерінің синтаксистік сипаты.
Олар синтаксистік белгілеріне қарай жай және күрделі сөйлемдер
болып бөлінеді. Мақал сөздерінің әр синтаксистік типіне қарым-қатынас
(коммуникативті) типі сәйкес келеді: болымды және болымсыз сөздер.
Кейде мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді айыру қиынға соғады.
Бейнелі дәлелі бар сөздерді тура мағынада түсінуге болады. Біржолы тура
дәлелі бар сөздер ауыспалы мағынада да қолданыла алады. Мәселен: 벙어리
웃는 뜻은 양반을 욕하자는 뜻이라 . - мақау янбанға жекіргісі келді де,
күлді (сөзбе-сөз аударсақ, мақаудың мырс етіп күлгені- янбанды ұрысқысы
келгені). Бұл мақал тура мағынасында да қолданылады деп те айта аламыз,
алайда оның шынайы мәнісі- бейненің ауыспалы мағынасында. Бұл жерде мақау
мен янбан турасында емес, қарапайым адамның билік басында тұрғандарға өз
ойын білдіре алмаушылығы жөнінде айтылады; яғни мұндағы мырс етіп күлді
-наразылық пен жеккөрушілікті білдіреді. Сол сияқты 소문난 잔치에 먹을 것
없다 - мақтаған тойда жегенге түк жоқ мақалы ауыспалы мағынада – жоқ
нәрседен шу шығару деген сөз, ал тура мағынасында қандай да бір той туралы
айтылады.
Мәтелдерді айыру барысында да бұл жағдай ерекше орын алады.
Мәселен, 병 때려 갔다가 병을 옮아 가지고 왔다 - бір ауруды жазам
деп, екіншісіне тап болды; 잠을 자야 꿈을 꾸지 - ұйықтасаң, түс
көрерсің т.б контекстке байланысты тура дәлелі бар немесе бейнелі дәлелі
бар мағынада болуы мүмкін.
Мақал сөздерді синтаксистік тұрғыда жіктеу барысында оларды
сөйлемнің жай және құрмалас түріне жатқызу күрделі мәселе болып табылады.
Мақал сөздерге қатысты біз корей сөйлемдерін ондағы көсемше мен есімшенің
жасалу жолдарына және сөйлемнің түрлеріне қарай жай және құрмалас
сөйлемдерге бөлетін боламыз.
1. Көсемше мен есімшесі жоқ сөйлемдерді жай деп есептейміз.
Мысалы, 가시 나무에 가시가 난다 - бозтікенде тікенек өседі; 만리의
길도 한 걸음으로 시작한다 - он мың ли шақырымдық жер де бір қадамнан
басталады.
2. Егер сөйлем шартты бағыныңқы байланысты көрсетсе, оны
құрмалас деп санаймыз. Мысалы: 솔개도 오래되면 꿩을 잡는다 - қарақұс
та ұзақ аң ауласа, қырғауыл ұстайды; 새도 오래 앉았으면 살을 맞는다 -
құс та бір орында отырып қалса, жебенің оғы тиер; 나무도 나이 들면
속이 빈다 - қартайса, ағашта да кеуек пайда болады; бір мезгілде шұғыл
өткен істі білдіретін салалас құрмалас сөйлем: 까마귀 날자 배 떨어진다
- қарға ұшты- алмұрт жерге түсті; іс-әрекеттің амалын (сынын)
білдіретін көсемше: 개구리도 움쳐야 뛰간다 - бақа да, бұғынып
секіріп түседі; болжалды келер шақ есімшесі: 섬의 삼도 삼아야 보배다
- үш қап кенепшөп, айылбас тоқысаң,қазына болар; мақсатты келер шақ
есімшесі: 새벽 달 보려고 오스름 달 안 보랴? - таңғы айды көру
үшін, кешкі айға кім қарамақ? (15,23).
3. Егер сөйлем салалас мәнді байланысты көрсетсе, ондағы
бастауыштар әртүрлі болса, онда оны құрмалас деп есептейміз. Мысалы: 여우
굴이 있고 까마귀도 기드릴 곳이 있다 - түлкінің апаны бар, қарғаның
панасы бар; қарсылықты салалас құрмалас : 까마귀도 검어도 살이 희다 -
қарға қара да- еті ақ.
4. Егер сөйлем бір бастауышы бар салалас мәнді байланысты
көрсетсе, оны жай деп есептейміз. Мысалы: 꼴 봐 이름 짓고 재수 봐 옷
마른다 - түріне қарап шақырар, бойына қарап көйлек пішер; қарсылықты
салалас құрмалас: 메기 눈은 작아도 제 먹을 것을 알아 본다 - жайынның
көзі кішкентай болса да, өз қорегін көреді; уақытша тоқталған іс-әрекетті
білдіретін салалас құрмалас: 매돝 잡으러 갔다가 집돝을 잃었다 -
қабанды аулауға шығып еді, шошқасын жоғалтып алды; бір мезгілділікті
білдіретін көсемше: 먹으라 하면서 숫가락을 거둔다 - тамаққа шақырып
алып, қасық жинап жүр.
5. Егер есімшеден кейін зат есім, ал есімше оралымында басты
сөйлемдегі бастауыштан оқшауланатын бастауыш тұрса, онда біз оны құрмалас
сөйлем деп аламыз. Мысалы: 본 차 굴리여하기는 소리가 요란한다 - бос
кеткен арбаның даңғыры көп(сөзбе-сөз аударсақ, арбаның бос болып бара
жатқанынан даңғыр көп).
6. Егер есімшеден кейін зат есім тұрса, ал есімше оралымында
бастауыштан оқшауланатын бастауышы жоқ сөйлемді жай деп аламыз. Мысалы:
집에서 새는 바가지 들에서도 샌다 - үйде ағып жатқан шөміш өрісте де
ағады; 굴러온 돌이 박힌 돌을 뺀다 - домалап түскен тас қимылсыз
тұрғанын жарып шығады.
Ескертпе: Ал, қазақ мақал-мәтелдерінің синтаксистік сипаты
тұрғысынан мақал-мәтелдің баяндауышы не етістік, не есімдік болуына қарай
анықтау – негізгі мәселенің бірі. Осы тұрғыда қазақ ММ-дерінің барлығы
үлкен екі топқа – есімдік тұлғалы ММ-дер және етістік тұлғалы ММ-дерге
бөлінеді. 1)баяндауыш қызметін атқарушы зат есім: Тілі- тәтті, ділі –
қатты; 2) -адыеді тұлғасындағы етістік баяндауышты ММ-дер: Тәуекел тау
жығады; -майдымейді тұлғалы етістік баяндауышты ММ-дер: Үміттің оты
сөнбейді т.б.
Осы іспеттес қиындықтар сөйлемдердің болымды және болымсыз
түрлеріне бөлінуіне әкеліп соғады. Оның негізіне қатаң формальдік белгілер
жатқызылуы тиіс. Алайда, корей тілінде, басқа тілдердегідей, лексикалық
жағынан болымсыз мағыналары анықталатын бірқатар сөздер бар екендігін
ұмытпаған жөн. Мәселен, корей тілінде жоқ деген мағынаны білдіретін
арнайы – опта없다 етістігі бар; білмеу деген мағынаны білдіретін
арнайы – морыда모르다 етістігі бар, ол білу - альда알다
етістігінің антонимі. Егер болымды және болымсыз сөйлемдерді формальдік
грамматикалық тұрғыдан жіктесек, жоғарыда аталған болымсыз сөздері бар
мақалдарды болымды сөздер қатарына жатқызуға болар еді.
Сөйлемдегі болымсыз сөздер тұтастай бір сөйлемге немесе оның
белгілі бір мүшесіне қатысты болуы мүмкін. Мысалы: 늙은 개는 괜히 짖지
않는다 - кәрі ит бекер үрмейді; 발 없는 말이 천리 간다 - аяғы жоқ
сөз мың ли шақырымдық жерді өтеді. Келтірілген бірінші мысалда болымсыз
сөз тұтастай бір пайымдауға қатысты, ал екіншісінде – пайымдау болымды
болғанымен, оның бір бөлшегі болымсыз болып тұр. Сөйтіп, егер сөйлем
соңындағы баяндауыш болымсыз болса, онда оны болымсыз жай сөйлем деп аламыз
(15,23-24)
Егер алдыңғы сөйлем болымсыз болса, онда сабақтас құрмалас
сөйлемді болымсыз деп аламыз. Мысалы: 가정이 화목 하면 금은 보배도
부럽지 않다 - жанұя тату-тәтті өмір сүрсе, онда әлемдегі бар алтын мен
күміс қызғаныш тудырмайды.
Егер салалас құрмалас сөйлемді құрайтын сөздер болымсыз болған
жағдайда, оны болымсыз деп аламыз. Мысалы: 제비와 기러기는 못 만나도
사람과 사람은 만난다 - қаз қарлығашпен кезікпес, адаммен адам кезігер;
오라는 딸은 안 오고 오지 말란 왜눈똥 며느리가 온다 - шақырған қызы
келмей, шақырылмаған бір көзді келін келді.
Егер де сөйлем соңындағы баяндауыш 없다 - болмау, жоқ ;
모르다 - білмеу, жасай білмеу деген болымсыз сөздермен аяқталса, онда
оны болымсыз деп қарастырамыз. Мысалы: 손톱 검은 줄 알아도 염통 검은 줄
모른다 - тырнақтың шірігенін білсе де, жүректің шірігенін білмейді;
털어서 먼지 안 나는 사람 없다 - қақса, шаңы шықпас адам жоқ.
Мақал-мәтелдер түріндегі сөйлемдер жалпы тілдегі сөйлемдер
түрлерінің бәрін – хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, бұйрықты сөйлем түрлерін
қамтиды (15,25-26). Осыған мысал келтірейік.
Хабарлы сөйлем түріндегі ММ-дер:
1. 꿈 꾸면 해몽한다 – түс көрген бетте оны түсіндіруге
тырысады (ұққыш адам турасында);
1. 네 집에 죽이 끓는지 밥이 끓는지 – ботқа, күріш пісірілсе
де бәрібір (немқұрайлы қарым-қатынас жайлы);
1. 쥐고 펼 줄 모른다 – жұдырығын жұмуды біледі, ал ашуды
білмейді (ақша жинауды біледі, жұмсауды білмейді).
Сұраулы сөйлем түріндегі ММ-дер:
1. 네 담이 아니면 내 소 뿔이 부려지랴? – сенің тас
дарбазаң болмаса, бұғамның мүйізі сынар ма еді? ;
1. 네 아비 때려 죽인 원수 있나? – мен саған не әкеңді
өлтірген жауыңмын ба?;
1. 노루 꼬리 길면 얼마나 길까? – еліктің құйрығы ұзын болса,
қаншалықты ұзын? ( шалағай білімімен мақтанатын адамды
мазақ еткенде айтылады).
Бұйрықты сөйлем түріндегі ММ-дер:
1. 나무는 네 흔들어라 배는 내 먹으마– сен ағашты сілкі,ал
алмұртты мен өзім жеп қоям;
1. 오라는 네 가져라 도적질은 내 하마 – мен тонайын, ал сен
дарға асыл;
1. 진국은 나 먹고 후국은 너 먹으라 – бүгін пісірілген сорпаны
мен ішейін де, кешегісін сен іш (18,45-47).
Мақал-мәтел тұлғасындағы сөйлемдердің табиғатын анықтаудың
тағы бір қырын белгілеу олардың мазмұны мен мақсатын зерделеуге байланысты.
2.2. Корей мақал-мәтелдерінің лексикалық құрылымы
Тілдің түрлі стильдерінде қолданысқа ие жалпыхалықтық лексика
корей мақал сөздердің негізгі сөздік қорына кіреді. Мақал сөздердің бір
сөздігіне сүйене отырып, корей тарихының түрлі кезеңдерінде көрініс тапқан
корей халқының өмірі, тұрмыстық заттар, құбылыстар мен идеялар турасында
жалпы түсінік алуға болатыны сөзсіз.
Корей мақал сөздерінде бүгінгі таңда өзектілігін жоғалтқан
ұғымдарды, яғни көне сөздерді кездестіреміз. Әсіресе, 양반 - дворяндық,
상놈 - малай, 총 - құл және т.б. Халықтың наным-сенімімен байланысты
сөздер мақалдарда маңызды орын алады: 무당 - шаман әйел, 굿 -
шаман рәсімі.
Бірқатар мақалдар өзі пайда болған жергілікті сипатқа ие.
Мысалы, кейбір мақалдарға жеке бір провинцияларға тән сөздер нұсқалары
енді: 시땡이 (көне Пхенан провинция диалекті), әдеби тілде 수수때 –
гаолян сабағы; 가신애 (көне Кенсан провинция диалекті), әдеби тілде
계집애 - қыз т.б (33,24)
Мақал сөздерде грамматикалық тұрғыдан көне сөздердің де сақталуы
сирек емес. Мысалы, олардың арасынан -мэ매- себепті білдіретін көсемше
түрін атап кетуге болады. Алайда, мақал сөздердің тілдік өзгешелігі –
оларды халық ауыз әдебиетінің басқа да жанрларынан ажырататын
грамматикалық формалар мен көне сөздердің көлемін, санын сақтауда ғана
емес, морфологиялық және синтаксистік құрылымында да байқалады. Осыған
орай, корей мақалдарында тыль –들 көпше түрдегі жұрнағы іс жүзінде
кездеспейді. Мақалдарда көптеген септік жалғаулар түсіріледі. Мысалы:
도끼 제 자루 못 찍는다 - балта өз сабын шаба алмайды мақалында атау
және табыс септіктерінің көрсеткіштері түсірілген. Осының барлығы мақал
сөздердің ықшамдылық тенденциясының және ондағы тілдік құралдарды
үнемдеудің айғақ дәлелі бола алады.
Корей етістігінің морфологиялық өзгеше белгісі – бұл
сөйлеушілердің әлеуметтік жағдайлары мен қарым-қатынастарына қарай
пайдаланылатын етістіктің ерекше категориялар түрлері. Мақалдарда айтылған
категориялар түрлерінің арасынан етістіктің бейтарап сыпайы түрі ғана
қолданылады. Баяндауыштағы осы шақтың түрі кең таралған.
Мақалдардың синтаксистік құрылымының ерекшелігі олардың тіл
стилімен тығыз байланысты. Мақал сөздердің стилінде дұрыс тәрбие беру, үлгі-
өнеге көрсету, үйретуге деген ұмтылыс аңғарылады. Мақалдардың синтаксистік
формасы негізінен осы мақсатқа бағытталған.
Мақалдар мен нақыл сөздерде тәлім-тәрбие және өсиет беруді
көздеген жалпылауыш сөздер кеңінен қолданылады. Мұндай сөйлемдерде сөз
соңындағы баяндауыш етістіктің бұйрық райында тұрады; мұнда мақалдар мен
нақыл сөздердегі сентенция бағыт-бағдары бейнеленеді. Көптеген мақалдар мен
нақыл сөздерге оларды риторикалық (көптірме) сұрақ ретінде құрастыру әдісі
тән.
Мақал мен мәтелдерде -려고 하다 және -다고 하다, яғни
деп айтты, деп өтінді (талап етті) сияқты төлеу сөз формалары кең
қолданысқа ие. Мәселен: 나루 철이 많이 알면서 안다고 한다 - елік
құйрығына да татымастай біліп тұрып, бәрін білемін дейді т.б.
Осылайша мақалдар корей тіліндегі сөйлемдердің барлық типтері
мен түрлеріне үлгі бола алады.
Мақал сөздер стилистикалық-синтаксистік құрылымына тән
белгілеріне – тілдік құралдарды үнемдеу және ықшамдылық тенденциясын
жатқызуға болады. Тілдік құралдарды үнемдеуден басқа, мақалдарда атау
сөздер морфологиясында толық емес сөйлемдердің алуан түрлері мен дерексіз
баяндауышы бар етістіктер қолданысын атап өткен жөн. Мысалы:
남의 꽃은 붉은 법 ( 법이다 дегеннің орнына) – бөтен гүлдер
әрқашан әдемірек; 메뚜기 유월 한 철 (철이다 дегеннің орнына) -
шегіртке маусымда шығар ( яғни әр нәрсе өз уақытысында).
Әлбетте, мақал сөздерді грамматикалық және стилистикалық
тұрғыдан безендіру жағдайлары оның тілдік өзгешелігін жоққа шығармайды.
Бірақ, жоғарыда айтылған жағдайлар корей мақалдарындағы грамматикалық
формалар көбінесе олардың мазмұны мен мақсатты бағытына бағынышты (15,27-
29)
3. Корей ММ-дерінің көркемдік сипаттамасы
3.1. Мақал-мәтелдердің көркемдік,
поэтикалық табиғаты.
Тұрақты тіркестердің (фразеологизм, тұрақты теңеу, мақал-
мәтел т.б.) табиғатына тән басты элементтердің біріне поэтиканы жатқызуға
болады. Поэтика деп отырғанымыз көркемсөз өнеріндегі поэзияға тән сан
алуан талаптардың, атап айтқанда: сөз жүйесіндегі әуезділік, әуенділік сөз
арасындағы ұйқас, аллитерация, ассонанс, қайталау т.б. осы сияқты
сақталуға тиісті заңдылықтар (1,100-101).
Біз салыстыру мақсатында қазақ мақал-мәтелдерінде жиі
кездестіруге болатын поэтикалық тәсілдерді қарастыра отырып, корей ММ-
дерінен осыған ұқсас мысалдарды келтіруге тырыстық. Солардың кейбіреулерін
атап өтейік.
Эпифоралық эвфония. Әсіресе, қос тағанды фразеологизм мен
ММ-дердің соңында жиі кездесетін бір сөздің, не сөз тіркесінің екі,
не одан да көп рет қайталанып қолданылуын поэтикада эпифоралық эвфония
деп атайды. Мысалы:
1. 윗물이 맑아야, (үстіңгі ағыс таза болса,)
아랫물이 맑다. (астыңғы ағыс та таза болар) (11,98).
2. Байлауы жоқ шешеннен үндемеген есті артық,
2. Бәйге алмаған жүйріктен белі жуан бесті артық.
Бұл мақалдардың соңында қайталанып тұрған артық артық (1-
мақалдағы), 맑아야맑다 (2-мақалдағы) сөздер тек ұйқас үшін ғана емес,
сонымен қатар олардың эстетикалық, поэтикалық тұрғыдан да әсерлі болуы
үшін, жаттап алып жадымызда сақтау үшін де қажетті болғандығы.
Жалпы алғанда тұлғалық сәйкестік, мағыналық, үйлесімдік,
дыбыстық үндестік деп аталатын өзара тығыз байланысты үш түрлі
поэтикалық қағиданың тұлғалық даму үрдісіне дыбыстан буынға, буыннан
сөзге, сөзден қос сөзге, қос тағанды фразеологизмдерге, одан қос
тағанды ММ-дерге ұласып, сатыланып отыратын тұлғалық өзгерістерді
түгелдей түйреп тұрған бұл құбылыстың поэтикаға тікелей қатысы бар.
Аллитерациялық эвфония. Белгілі бір дауысты дыбыстың, не
дауысты және дауыссыз дыбыс комбинацияның (шоғырының) тіркес
құрамындағы сөздердің әр түрлі (бас, орта) позицияларында тұрақты
қайталанып отыруын поэтикада аллитерациялық эвфония (әуезділік) деп
атайды.
Поэтикалық құбылыстың бұл түріне, әсіресе, қос тағанды өлең
түріндегі ММ-ден мысалдар келтіруге болады. Мысалы:
4. 붓는 불에 기름 붓기 (отқа май құю)
4. Көңіл кірі айтса кетер, көйлек кірі жуса кетер
Қазақ мақалында (К) дауыссыз дыбысы 6 рет және корей
мақалында (П-ㅂ)дауыссыз дыбысы әр түрлі сөз құрамында 3рет қайталанып,
тіркеске ерекше әуезділік реңкін беріп тұр.
Сөз ұйқасы мен ырғағына, дыбыс ұйқастығына тікелей қатысты бұл
құбылысты біз көптеген ММ-дердің тұлғасынан көреміз. Аллитерациялық
дауыссыз дыбыстар бір мақал мен бір мәтелдің құрамында бір, не бірнеше рет
қайталауы да мүмкін. Мысалы:
1. Саналы адам сағынды сындырмас,
Санасыз адам жағыңды тындырмас
2. 지개 지고 제사 (Чигені арқаға асып,)
지내도 다 제 못 (құрбандық шалсаң да өз шаруаң)
деген қазақ мақалының құрамында (С) және корей мақалында (Дж-ㅈ)
дауыссыз дыбысынан басталатын төрт сөз де аллитерациялық эвфония тудырып
тұр.
Ал кейбір ММ-дер құрамында келетін лексикалық компоненттері
тіпті түгелдей аллитерацияланып, эвфонияның абсолюттік түрін қалыптастыру
мүмкін. Мысалы:
3 Құлан құдыққа құласа, құрбақа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz