Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық негіздері
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру жағдайы
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау және бағалау
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және реттеу
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру жағдайы
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау және бағалау
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және реттеу
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Курстық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару саласындағы қайта құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.Қазақстанның ұлттық экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға, инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе. Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод, Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға, инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе. Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод, Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
1. Өтебаев Б.С, Мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы:Экономика/2006ж
2. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. – 416 бет
3. Мельников В.Д, Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Каржы-каражат, 2001г
4. Елубаева Ж.М. Основные этапы формирования бюджетной политики за период независимости РК// «Каржы-каражат» - №1/2008г – с.3
5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
6. Смадиев А. Қаржы жүйесіндегі бюджеттің атқаратын ролі, экономикалық мәні мен мазмұны// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 196б.
7. Мухтарбекова Б.С. Бюджетная система РК: состояние и перспективы// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.85
8. Дуйсенгалиева М. Этапы формирования бюджетной системы Казахстана и дальнейшие направления укрепления финансовой дисциплины//«Каржы-каражат» - №5-6/2008г – с.32
9. Сартаев С.С. Бюджеттік құқық: Оқу құралы. –Алматы:Жеті Жарғы/2006ж
10. Ли В.Д. Финансы в вопросах и ответах: учеб.пособие - Алматы:
Изд. дом "Свет", 2004.- с.141
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жж арналған орта мерзімді фискалды саясаты// Егемен Қазақстан.13 тамыз 2007жыл
12. Баймуратов У.Б. Бюджетирование, ориентированное на результат как новая парадигма бюджетного планирования// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.12
13. Ахметова С.С. Мемлекеттік бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде//«Аль-Пари» - №1/2007ж – 103б.
14. Исахова П.Б. Изменения в бюджетном законодательстве Казахстана// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.87
15. Киргизбаев Д. Бюджетаралық қатынастар – орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін фактор ретінде// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 198б.
16. Тулеубекова А. Официальные трансферты и межбюджетные отношения: проблемы оценки результативности и развития процесса финансирования.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.68
17. ҚР Қазақстан Республикасының Салық кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
18. Аманбаев А.А. Оценка экономического состояния РК в условиях глобального экономического кризиса 2007-2009 годы имероприятия по его преодолению//«Аль-Пари» - №4/2008г – с.74
19. Есымханова З.К. Бюджетные ресурсы как основной источник финансирования региона.//«Аль-Пари» - №3/2008г – с.116
20. Елубаева Ж. Оценка эффективности бюджетных программ: новые инструменты.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.60
21. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения:состояние и направления реформирования - Алматы:2002г. – с.58
2. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. –Алматы: Экономика, 2005. – 416 бет
3. Мельников В.Д, Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Каржы-каражат, 2001г
4. Елубаева Ж.М. Основные этапы формирования бюджетной политики за период независимости РК// «Каржы-каражат» - №1/2008г – с.3
5. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
6. Смадиев А. Қаржы жүйесіндегі бюджеттің атқаратын ролі, экономикалық мәні мен мазмұны// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 196б.
7. Мухтарбекова Б.С. Бюджетная система РК: состояние и перспективы// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.85
8. Дуйсенгалиева М. Этапы формирования бюджетной системы Казахстана и дальнейшие направления укрепления финансовой дисциплины//«Каржы-каражат» - №5-6/2008г – с.32
9. Сартаев С.С. Бюджеттік құқық: Оқу құралы. –Алматы:Жеті Жарғы/2006ж
10. Ли В.Д. Финансы в вопросах и ответах: учеб.пособие - Алматы:
Изд. дом "Свет", 2004.- с.141
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жж арналған орта мерзімді фискалды саясаты// Егемен Қазақстан.13 тамыз 2007жыл
12. Баймуратов У.Б. Бюджетирование, ориентированное на результат как новая парадигма бюджетного планирования// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.12
13. Ахметова С.С. Мемлекеттік бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде//«Аль-Пари» - №1/2007ж – 103б.
14. Исахова П.Б. Изменения в бюджетном законодательстве Казахстана// «Аль-Пари» - №4/2009г – с.87
15. Киргизбаев Д. Бюджетаралық қатынастар – орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін фактор ретінде// «Аль-Пари» - №1-2/2008ж – 198б.
16. Тулеубекова А. Официальные трансферты и межбюджетные отношения: проблемы оценки результативности и развития процесса финансирования.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.68
17. ҚР Қазақстан Республикасының Салық кодексі. –Алматы: Юрист, 2009ж
18. Аманбаев А.А. Оценка экономического состояния РК в условиях глобального экономического кризиса 2007-2009 годы имероприятия по его преодолению//«Аль-Пари» - №4/2008г – с.74
19. Есымханова З.К. Бюджетные ресурсы как основной источник финансирования региона.//«Аль-Пари» - №3/2008г – с.116
20. Елубаева Ж. Оценка эффективности бюджетных программ: новые инструменты.// «Каржы-каражат» - №1/2006г – с.60
21. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения:состояние и направления реформирования - Алматы:2002г. – с.58
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1. Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру
жағдайы
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау
және бағалау
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және
реттеу
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Курстық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда
жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару саласындағы қайта құрулар
қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді және
бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.Қазақстанның ұлттық
экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды
көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде
халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында
мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға,
инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық
сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде
экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік
реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің
экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан
экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге
қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен
қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде
маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен
оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу
мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе.
Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз
еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін
зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод,
Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін
қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді
пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория
шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың
мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді
экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру қағидаттары
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың ролі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляция деңгейі, валюталық курс және
басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейге жету осы қарым-
қатынастардың ахуалына тәуелді 1.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Экономикалық өмірге мемлекеттің қатысу себептері, формалары мен
тәсілдері өзекті мәселелер қатарына жатып, ғылыми зерттеудің пәні болып
табылады. Нарық экономикасында мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесінің болуы
елдің экономикалық дамуын және саяси тұрақтылықты ұстап тұрудың маңызды
шарты болып саналады. Қазіргі заманда мемлекет экономиканың өмірін енжар
бақылаушы емес, керісінше елдің шаруашылық-экономикалық өміріне белсенді
түрде қатысып, қажет болған кезде елдің экономикасын тұрақтандыру үшін
қажетті шараларды да жүргізеді.
Тиімді қаржы-экономикалық саясат – қазіргі кезеңдегі қоғам өміріне
қажетті жағдай. Мемлекет қызметін тиімді атқармаса, оның әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан тұрақты дамуы мүмкін емес. Экономикада болып жатқан
өзгерістер мемлекеттің қазіргі сатыдағы базалық мәселелеріне қайта оралып
қана қоймай, сонымен қатар ғылыми тұрғыдан да, тәжірибе тұрғысынан да оны
өзекті етеді 2.
Қазіргі кезде мемлекеттің экономикадағы орны мен ролі үздіксіз
күшеюде. Бұны тек жалпы ішкі өнім қатынасында мемлекеттік кірістер мен
шығындардың өсуі ғана емес, сонымен қатар экономикадағы дағдарысты
жағдайларды жеңуге бағытталған, үкіметтің реттеуші шараларының мәнінің де
өсуін куәландырады. Шаруашылық тәжірибе көрсеткендей, компаниялардың өз
қызметтерін жоспарлаудағы уақыт кезеңдерін кеңейтуге деген қажеттілігі
елдің шаруашылық дамуындағы мемлекеттің ролін жаңаша түсінуді қажет етті.
Экономикада мемлекеттік реттеудің тапсырмалары мен тәсілдерінің
өзгеруі әртүрлі факторлардың әсерінен болады, олардың ішінде ерекше орынды
қаржылық жаһаңдану, инновациялық дамудың ерекшелігі, сонымен қатар
әлеуметтік-саяси факторлар алады. Үнемі өзгеріп отыратын жағдайда өзінің
қызметін тиімді атқаруға қабілетті мемлекеттің сапасы жайлы мәселе
туындайды.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған аяларды бөліп көрсетуге болады.
Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабына сәйкес
бюджетке келесідей түсінік беріледі: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері
мен қызметтерін іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар,
материалдық негізі - орталықтандырылған ақша-қаражаттар қоры, экономикалық
негізі - жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендірілуі – заң
болып табылады 1.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
қызметтерін орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
несиелер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттің белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік
бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше категория,
оған келесі қызметтер атқару тән:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Мемлекеттік бюджеттік бөлу және бақылау қызметтері бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді 3.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан, оның
қызметтері де объективті. Бюджет қызметтерін бірден оның ішкі потенциалдық
қабілеттігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті түрде бюджеттік
қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында көрініс табады.
Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен бақылау
құралдары ретінде пайдалануы тек адами іс-әрекет үрдісінде мүмкін, ал ол
мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып және нақты түрде бюджеттік қатынастарды экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну үшін
тиімді ұйымдастырылған бюджет жүйесінің мәні өте зор.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үдерісі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, аумақтық
құрылысы мен бөлінісіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан Республикасы – федеративті емес, басқарудың
Президенттік нысананы және сайланатын Парламенті бар унитарлы мемлекет
4.
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы нарық жағдайына
бейімделіп, аяғына нық тұру үшін өзінің экономикалық, қаржылық, саяси және
заң жүйелеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Бұл еліміздің үлкен саяси күш-
жігерін көрсетеді. Тәуелсіз мемлекет ретінде дамудың әр сатысында Қазақстан
Республикасы өз алдына келесі ең басты мақсат қойды - сапалы мемлекеттік
қызмет көрсету мен халықтың қажеттіліктерін максималды түрде
қанағаттандыратын ашық, айқын, тиімді және тұрақты бюджет жүйесін құру.
Соңғы макроэкономикалық көрсеткіштер мен орындалған мақсаттардың нәтижесі
соңғы он жылда Қазақстан өз дамуында ілгерілей түскенін және бұл бюджет
жүйесінің тиімді ұйымдастырылуымен тікелей байланысты екенін көрсетті 7.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бері бюджеттік жүйе
көптеген өзгерістерге ұшырады, бірқатар реформалау кезеңдерінен өтті.8
Бірінші кезең (1992-1995жж.) әлеуметтік салаға бағдарланған нарықтық
экономикаға өтуге бағытталды. Осымен бірге, мемлекет көптеген объективті
жағдайлардың пайда болуы салдарынан бюджет саласындағы ағымдағы мәселелерге
көңіл бөлуге мәжбүр болды, ал бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы өзгерістерге жүйелі түрде араласуға кедергі болды. Бұл кезеңде
жаңа бюджеттік жүйе мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерінің құқықтық
негіздері қалыптаса бастады. Осымен байланысты арнайы институттар пайда
болды: Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау Комитеті және қазынашылық
Комитеттері құрылды. Жаңа комитеттердің әлсіз мүмкіндіктері мен заң
актілерінің толық болмауы бюджеттік үдерістің айқындылығын және қаржылық
тәртіптің нығаюын тежеді. Бұл әсіресе бюджеттік құралдарды пайдаланудың
нәтижелілігі мен тиімділігіне кері әсерін тигізді. 1995 жылы жаңа
Конституцияның қабылдануы бюджеттік жүйедегі реформалауды тездетті.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің қызметтері мен өкілеттіктері
айқындалды, екі деңгейлі бюджеттік жүйенің қызмет етуінің құқықтық базасы
құрылды.
Екінші кезең (1996-1999жж.) экономикалық өсумен басталды және бұл
белсенді экономикалық саясат жүргізуге бастама болды. Осы кезеңде
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты өмір салты, сондай-
ақ кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес қазақстандық қоғамның
стратегиялық дамуының негізі болып қаланды. Сонымен қатар, бюджеттік жүйе
мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерін жетілдіру мәселелері көтерілді.
Республикалық бюджеттің орындалуын қадағалайтын арнайы орган Есеп
комитеті құрылды. Есеп комитеті республикалық бюджеттің атқарылуына сыртқы
қаржылық бақылау қызметін жүзеге асырды. Бюджеттен тыс қорлар қызметтерін
тоқтатты. Түрлі бюджет деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіктердің
кеңеюі Қазақстан Республикасының Бюджеттік жүйе туралы Заңын қабылдауға
үлесін қосты. Бұл бюджеттің түрлі деңгейлері мен олардың арасында пайда
болатын қатынастардың мәртебесін бекітті.
Осы кезеңде, 1998 жылы зейнетақы реформасы басталды. Қазақстан ТМД
елдерінің арасында бірінші болып жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті.
Сонымен қатар, бұл кезеңнің ең маңызды шараларының бірі 1997 жылы
қабылданған Қазақстан 2030 Стратегиясы болып табылады. Аталған Стратегия
Қазақстан Республикасы азаматтарының ұзақ мерзімде дамуының басымдықтарын
айқындады. Реформалаудың бұл кезеңі Қазақстанның макроэкономикалық және
саяси тұрақтылығын қамтамасыз етті, сонымен қатар институционалдық және
нормативтік құқықтық база нығайды.
Үшінші кезең (2000 жылдан бастап) әлеуметтік саясаттың басымдықтарымен
ерекшеленеді. Бұл кезеңде мемлекеттің өркениетті дамуына қажетті көптеген
стратегиялар мен заңдар қабылданды: Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қызмет ету Бағдарламасы, кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес
Бағдарламасы, еңбек туралы заң, әлеуметтік әріптестік туралы заң, жұмыспен
қамту туралы заң, мемлекеттік мекен-жай бойынша әлеуметтік көмек көрсету
туралы заң, ҚР Салық кодексі, ҚР Бюджет кодексі, жыл сайынғы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдаулары.
Осыған байланысты Үкімет реформалардың әлеуметтік салаға бағытталуын
күшейтті және жұмыссыздықпен күрес, кедейлікті төмендету шараларын жүзеге
асыру қызметтерін жандандырды. Адам әлуетінің дамуы мен өмір сүру деңгейін
тұрақтандыру мақсатында еңбек әлуетін жандандыруға, халық табыстарының
деңгейін көтеруге тиісті қолайлы жағдайлар жасау арқылы және халыққа
медициналық көмек көрсету, білім берудің қолжетімділігі мен сапасын арттыру
арқылы, кедейлікпен күресудегі әлеуметтік бағдарламалардың атаулы сипаты
мен экономикалық сауықтыру шараларын жүзеге асыру арқылы қол жеткізу
көзделді.
Бюджеттік жүйені дамыту мен бюджеттің шығыстарын пайдаланудың
тиімділігін арттыру шаралары жалғасуда. Қазіргі таңда тек әлеуметтік маңызы
зор жобаларды мемлекет тарапынан қаржыландыру ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік бюджеттің қолжетімді құралдарын тиімді әрі рационалды түрде
пайдаланылуы мақсатында экономикалық және құқықтық алғышарттардың маңызы
жоғарылады. Сол себепті, бюджеттік үдеріске тікелей қатысушылар бюджет
қаражаттары мен мемлекеттік мүліктің заңды және оңтайлы қолданылуы қоғам
дамуына, еліміздің өркениетті өсіп-өркендеуіне пайдасы жоғары болатынын
түсіну қажет 9.
Бюджеттік үдерісті ұйымдастыру барысында заңнамалар арқылы реттелетін
мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарау мен бекіту,
бюджеттердің атқарылуын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік үдерістің мазмұны елдің
мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан
Республикасында бюджеттік үдеріс өз алды мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының, бюджеттік үдерістің қатысушыларының бюджеттер мен
Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік үдерісі бюджеттік заңнамаларға
сәйкес ұйымдастырылады, Бюджеттік кодекс және басқа да бюджеттік үдеріске
қатысты заңнамалы-нормативтік актілермен реттеледі. Жалпы бюджеттік
үдерісті ұйымдастыру келесі қағидаттарға негізделеді:
- тұтастық – бюджет үдерісі маңында бірыңғай құқықтық база,
бюджеттік жіктелу, бюджеттік және статистикалық ақпаратқа қажетті
бюджеттік құжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің
бірлігі;
- дербестік – бюджеттік үдеріске әрбір қатысушы өз әрекетін өз
еркімен ұйымдастырады және бұл әрекет кірістердің қайнар
көздерінің болуы мен оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын
құқықтық қамтамасыз етуіне;
- теңгерушілік – бюджет үдерісі маңында барлық бюджеттердің
кірістері мен шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс
тағайындалуына.
Жоғарыда аталған қағидалардың талаптарын сақтау бюджет тұрақтылығы
мен аймақтар және іс-әрекет салалары араларындағы ақша құралдарын бөлудің
қажетті пропорцияларын қамтамасыз етеді. Бұл арада тағы бір маңызды шартты
сақтау қажет – ол мемлекеттің барлық қаржы саясатының басты негізі болатын
бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтерін құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджеттің қалыптасу негізі болып Қазақстан
Республикасының орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары мен
Республика Президентінің Қазақстан халқына арнайы жыл сайынғы Жолдауының
есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік
кодексте көрсетілген маңызды жағдай – бюджеттік үдерістің ұйымдастырылуын
қамтамасыз ете отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік биліктің
қызметтерін реттеуді айқындау қажеттігі анықталады. Бұл қызметтер келесі
түрде анықталады: мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының
өзара әрекеттесуінде; әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика
секторларымен әрекеттесуінде; салықтық-бюджеттік құралдарды жетілдіруде;
бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін
анықтауда; бюджеттердің кірістері мен шығыстарының көлемі мен құрылымын
тағайындағанда; республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде; мемлекеттік борыштың қаржы
операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын
бағалауда.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЖАҒДАЙЫ
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын
талдау және бағалау
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару
саласындағы қайта құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап
беретін тиімді және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.
Мемлекеттік басқарудың жаңа тәсілі мемлекеттік құрылымдардың жеке
меншік компаниялар арқылы өздерінің нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін қолданатын технологиялар мен рәсімдерді пайдалануына
негізделеді 18.
Осы тұжырымның шеңберінде мемлекеттік ұйымдар тұтынушыларға қызметтер
көрсететін құрылымдар ретінде қарастырылады. Демек, олардың жұмысының
тиімділігі ұсынылатын қызметтердің сапасын көтеру, олардың аясын кеңейту
және осыған байланысты шығындарды азайту арқылы қамтамасыз етіледі. Аз
шығындармен көбірек сапалы қызметтер көрсету қабілеті де мемлекеттік
ұйымдардың жұмысын бағалаудағы нарықтық тәсілдің негізіне жатады. Бұл ретте
бақылау жүйесі қателік жібергендерді жазалауға емес, ең алдымен мәселелерді
шешу жолдарын іздестіруге бағдарланады.
Жаңа мемлекеттік басқару мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қол
жеткізу үшін орталықсыздандыруды, сондай-ақ мемлекеттік емес институттардың
әлеуетін кеңінен пайдалануды алдын ала болжайды.
Шығындарды азайту және шығыстарға бақылау жасау мақсатында
корпоративтік басқаруда өзінің тиімділігін дәлелдеген мынадай әдістер мен
құралдар қолданылады: стратегиялық жоспарлау, басым міндеттерді шешуге
қолданылатын бағдарламалық тәсіл, қаржыны басқару мен деректерді
электрондық өңдеу.
Жаңа мемлекеттік басқару тұжырымдамасына сәйкес соңғы онжылдықта
дамыған елдердің көпшілігінде жүргізілген бюджеттік реформалардың негізгі
әлементтерінің бірі орта мерзімді қаржылық жоспарлау шеңберіндегі
нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау моделін пайдалануға көшу болды.
Бұл модельдің шеңберінде бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
жоспарланатын нәтижелері негізге алына отырып қалыптастырылады. Бюджеттік
шығындардың функциялар мен мемлекеттік қызметтерге нақты байланысы болады,
оларды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалардың шеңберіндегі түпкі
нәтижелерді негіздеуге басты назар аударылады.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің дербестігі мен жауапкершілігі
кеңейеді: жекелеген функциялар мен бағдарламаларды орындауға арналған ұзақ
мерзімді ауыспалы қаржыландыру лимиттері белгіленеді, ал осы шығыстарды
пайдаланудың бағыттарын нақтылауды бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
өздері жүзеге асырады. Бұдан басқа, ресурстарды пайдалануды оңтайландыруға
арналған ынталандырулар құрылады. Шешімдер қабылдау жауапкершілігі төменгі
деңгейлерге беріледі. Қаржының және қызмет нәтижелерінің мониторингі мен
кейінгі сыртқы аудиті жүргізіледі, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
қызметін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүргізіледі.
Бюджет шығыстары нәтижелілігінің мониторингі жүйесін құрудан басқа,
бұл модель үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшуді болжайды. Мұндай тәсілдің
шеңберінде әрбір бюджеттік цикл алдыңғы бюджеттік циклда бұрын мақұлданған
тиісті жылға арналған орта мерзімді қаржылық жоспардың негізгі
параметрлерін қараудан, сыртқы факторлар мен жағдайлардың өзгерістерін
талдаудан, жоспарланатын жылдың негізгі бюджеттік көрсеткіштеріне
енгізілетін өзгерістерді негіздеуден, сондай-ақ кейінгі жылдарға арналған
бюджеттік жобаларды түзетуден немесе әзірлеуден басталады.
Бұл ретте бюджеттің түпкі нәтижелерге бағдарлануы тұрғысынан алғанда,
жыл сайын бір жылға алға жылжытылатын орта мерзімді қаржылық құжатқа
бағдарламалар әкімшілерінің арасындағы үш жылдық кезеңге арналған
ассигнованияларды бөлуді енгізудің терең мәні бар. Бұл бюджеттік
бағдарламаларды жоспарлау кезеңін ұзартады, бюджет шығыстарын оңтайландыру
үшін ынталандыру жасайды, бюджет шығыстары нәтижелілігінің индикаторлары
жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді, ведомстволар қызметін бағалаудың
объективтілігін арттырады, бюджет жобасын дайындауды жеделдетеді және оның
сапасын арттырады.
2007 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1297 қаулысымен
бағдарламалық құжаттарды әзірлеуге және оның мазмұнына жаңа тәсілдер
енгізуді, бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру рәсімін сапалы түрде қайта
қарауды көздейтін Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізу жөніндегі тұжырымдама бекітілді.
Мемлекеттік бюджеттік жоспарлаудың жаңа тұжырымдамасының негізгі
бағыттары 12:
- Қазақстан Республикасындағы қазірде бар стратегиялық,
экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың тиімді үндестігін
қамтамасыз етуге;
- мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттің стратегиялық
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге, нақты нәтижелер алуға
бағдарлауға;
- бюджеттік үдерісті бюджет қаражатын ашық бөлуге және мемлекеттік
саясаттың басымдықтарына сәйкес қаражатты барынша тиімді
басқаруға бағдарлай отырып, қысқа мерзімді бюджеттік
жоспарлаудан орта мерзімді бюджеттік жоспарлауға көшуді
қамтамасыз етуге;
- азаматтарға көрсетілетін қызметтер сапасын талдауға және
бағдарламалық құжаттарды іске асыру нәтижелеріне бағытталған
мемлекеттік органдар қызметі тиімділігінің кешенді бағасын
енгізуге бағытталады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік жоспарлауының жаңа жүйесі бірнеше
өзара байланысты деңгейлерді қамтиды. (Қосымша А)
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің әрбір деңгейі – бұл дербес
бағдарламалық құжат. Бюджеттік жүйе Қазақстан-2030 стратегиясын, ел
дамуының ұзақ мерзімді стратегиясын, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына
жыл сайынғы жолдауларын, мемлекеттік бағдарламалар мен аумақтарды
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларын қоса алғанда, стратегиялық
бағдарламалық құжаттарды біріктіреді.
Бұдан басқа, жаңа мемлекеттік жоспарлау: 5 жылға арналған әлеуметтік-
экономикалық даму болжамы және 3 жылға арналған республика мен өңірлердің
бюджеттік параметрлері, мемлекеттік органның стратегиялық және операциялық
жоспарлары, 3 жылға арналған республикалық және жергілікті бюджеттер,
Премьер-министр немесе жергілікті атқарушы органның әкімі мен мемлекеттік
орган басшысының арасындағы мақсатты трансферттер жөніндегі нәтижелер
туралы келісімдер сияқты нәтижелерге бағдарланған бюджет жасаудың
әлементтерін қамтиды.
Мемлекеттік жоспарлаудың қисынды жігін құру үшін мыналарды қарастырады
11:
- мемлекеттік органдардың дербестігі мен қызметтің нәтижелеріне
жауапкершілігін күшейтетін Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске
асырудың негізгі құралы ретінде мемлекеттік органдарда стратегиялық
жоспарлау жүйесіне көшу;
- мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары міндеттерінің бюджеттік
бағдарламалармен, мемлекеттік органдар қызметінің аралық және түпкілікті
нәтижелерін бағалаудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің жүйесін
әзірлеумен байланысуы;
- мемлекеттік орган қызметінің жоспарланған жылға арналған жоспары туралы
баяндамасын стратегиялық жоспарлардың негізінде қалыптасқан және
мемлекеттік органдардың стратегиялық мақсаттарын болжамды шығындармен
байланыстыратын бюджеттік өтінімнің құрамдас бөлігі ретінде тәжірибеге
енгізу;
- мемлекеттік органдардың жоспарларын әзірлеу және іске асыру кезінде,
мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізуді ескере отырып, олардың
дербестігі мен жауапкершілігін күшейту;
- мемлекеттік органдардың нақты стратегиялық нысаналы индикаторлар жүйесін
әзірлеуі;
- мемлекеттік стратегиялық мақсаттар мен тиісті түпкілікті нәтижелерге қол
жеткізу мониторингінің жүйесін енгізу.
Кесте 2
2005-2009 жылдардағы мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары*
млрд тг
Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж
мемлекеттік бюджет2098,5 2338 2887,8 4034,4 3505,3
кірістері
мемлекеттік бюджет1946,1 2150,6 2678,2 3394,1 3746,8
шығыстары
ЖІӨ қарқыны %-бен 109,7 110,7 108,7 103,3 101,2
* Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №1,2010
2005-2009 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 6,7%-
ды құрады. 2009 жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 101,2 млрд
АҚШ долларын құрады. Бұл соңғы бес жылда ЖІӨ өсу қарқынының 8,5%-ға
төмендегенін білдіреді.
Жаңа бюджеттік жүйе ұлттық мынадай ерекшеліктерді ескере отырып
ұйымдастырылуы қажет: ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы;
экономикалық өсу; Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты;
энергетика ресурстары; инфрақұрылымды, әсіресе көлік және байланысты
дамыту; кәсіби үкімет.
Кестедегі мәліметтерді салыстырмалы түрде келесі суреттен көруге
болады:
2-сурет. 2005-2009 жылдардағы кезеңде Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бюджетінің орындалуы, млрд тг
Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №1,2010
Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 – 2103 жылдарға
арналған негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға
арналған болжамы деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы
бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Үкіметтің орта мерзімді
фискалдық саясатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган,
ал жергілікті деңгейде – бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын ескере отырып, Бюджет және Салық кодекстерінің, Үкімет
бағдарламасының және елдің басқа да стратегиялық және бағдарламалық
құжаттарының негізінде әзірлейді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық
әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға
арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады: елдің бәсекеге
қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі салық жүйесін құру;
салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс; жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық емес
секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру; қосылған құн салығын алдыңғы
қатарлы әлемдік тәжірибеге сәйкес келтіру; импортқа және ішкі өндіріске
арналған акциздердің ставкаларын бір қалыпты түсіру; жер қойнауын
пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау; әкімшілдендіру рәсімдерін
оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және салық рәсімдерінің ашықтығын
арттыру, салық есептілігінің мөлшерін қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке
келтіру.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджет саясаты бюджеттік жоспарлаудағы жаңа
тәсілдер ескеріле отырып, жүргізілетін болады. Тұтастай алғанда экономикаға
ынталандырушы әсер ететін бюджет шығыстарын шектеуді емес, оларды өсіруді
көздейтін мемлекеттік шығыстардың қалыпты саясаты жүзеге асырылатын
болады.
3-сурет. Мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мұнайға қатысты емес
тапшылықтың серпіні, ЖІӨ-ге %
Дерек көзі: Астана: ҚР Экономикалық зерттеулер институты АҚ.
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
2009-2013 жылдарға арналған шығыстар саясаты мынадай бірқатар
шектеулер ескеріле отырып айқындалатын болады: бюджет шығыстарының
теңгерімділігін қамтамасыз ету; ішкі нарықты борыштық құралдардың
жеткілікті деңгейімен қамтамасыз ететін мөлшердегі бюджет тапшылығын өтеуге
бағытталатын қарыз алуларды жоспарлау; елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының басым бағыттарының бірінші дәрежелі рөлі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджет тапшылығын қаржыландыру
саласындағы саясаты елдің борышын басқарудың бірыңғай және тиімді жұмыс
істейтін жүйесін құруға бағытталады.
Мемлекеттік және жалпы сыртқы борышты басқару жөніндегі тұжырымдамаға
сәйкес Үкімет мемлекеттік сыртқы борышты басқару деңгейін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдайтын болады.
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
үкіметтік қарыз алу саясаты Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына
кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық
қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады.
4-сурет. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын үкіметтік қарыздардың
есебінен қаржыландыру, млрд теңге
Дерек көзі: Астана: ҚР Экономикалық зерттеулер институты АҚ.
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Үкімет ішкі қарыздарды ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар
жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.
Сыртқы үкіметтік қарыздарды өтеу халықаралық қаржы ұйымдары, шетелдік
мемлекеттердің үкіметтері, шетелдік коммерциялық банктер мен фирмалар
берген қарыздар бойынша үкіметтік борышты өтеу кестесіне сәйкес жүзеге
асырылатын болады.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген
мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен
бюджеттік кредиттер арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің
арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Қазіргі кезде Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға
арналған көлемдері туралы Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы
сипаттағы трансферттердің көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта
есептелетін болады, сондай-ақ Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013
жылдарға арналған көлемдері туралы Заң қабылданатын болады.
2009 жыл Қазақстан-2030 Даму стратегиясын іске асырудың бірінші
онжылдығын аяқтаушы жыл болды. Тұтастай алғанда, 2010 жылға дейінгі
стратегиялық даму жоспарын орындаған уақыт ішінде ауқымды жұмыс атқарылды.
Бүгінде Үкімет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
10 жылға арналған, яғни 2020 жылға дейінгі стратегиясын әзірледі. Осыған
байланысты қазіргі заманғы экономикалық және саяси шындықтарға бейімделген
мемлекеттік саясаттың жаңа тәсілдері мен бағыттары әзірленетін болады.
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру
және реттеу
Тәуелсіздік жылдары жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде осы заманғы
нарықтық экономиканың талаптарына бейiмделген мемлекеттiк басқару жүйесi
қалыптасты, орталықтың функциялар мен өкiлеттiктердi, сондай-ақ аумақтық
даму мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жауапкершiлiктi мемлекеттiк басқарудың
жергiлiктi деңгейiне беру үдерісi басталды. Мемлекеттiк функциялардың
тиiмдi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету үшiн орталық және облыстық билiк
деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктep жеткiлiктi түрде айқын бөлiндi.
Ел дамуының қазiргi кезеңiнде мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлiгiн одан
әрi арттыру қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, билiктiң барлық деңгейлерi
арасындағы функцияларды неғұрлым айқын ажырату, реформалар жүргiзу
орталығын жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың төменгi деңгейлерiне ауыстыру
мәселелерi басым мәселелерге айналуда.
Бюджетаралық қарым-қатынас – бұл мемлекеттік билік органдары мен
жергілікті мемлекеттік органдары арасында тиісті бюджетті қалыптастыру және
атқару жөніндегі үдерім барысында туындайтын қарым-қатынас 19.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қарым-
қатынас бюджет үдерісінде жоғары тұрған және төмен тұрған бюджет арасындағы
қарым-қатынас болып табылады:
- республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы қала, астана,
аудан бюджеттері (облыстық маңызы бар қалалардың) арасындағы;
- Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті мен Ұлттық қоры
арасындағы.
Бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау кезінде негізге мынадай қағидаттар
алынады:
- бюджет жүйесінің түрлі деңгейі арасындағы функциялар мен өкілеттікті
бөлу;
- әрбір бюджеттің жұмыс істеу дербестігі;
- бюджет жүйесінің деңгейі арасындағы табыс көздерінің тұрақты негізінде
бөлу;
- бюджет жүйесінің деңгейі бойынша бюджет шығысын нақты бөлу және бекіту;
- республиканың барлық өңірлері үшін түсінікті және қолайлы көзқарасқа
негізделген бюджетаралық қарым-қатынастың айқындығы, қаржылай көмекке
мұқтаж өңірлерге бөлінетін қаржылай көмекті анықтау, олардың бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейін түзету мақсатында.
Бюджеттік тәжірибеде осы қағидаттарды іске асыру жергілікті басқару
органдарының орталыққа қаржылай тәуелді болуын төмендетуді қамтамасыз етуге
бағытталған.
Бюджетаралық қарым-қатынас мемлекеттік басқару деңгейі арасындағы
функциялар мен өкілеттіктерді нақты бөлуге, республикалық, облыстық
бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы
бар қалалар) бюджеттері арасында түсімдер мен шығысты тең бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау әдісінің бірлігіне және айқындығына
негізделген 21.
Облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық билiк деңгейлерi арасындағы
функцияларды бөлу бүгiнгi таңда облыстық деңгейге берiлген және көбiнесе
басқарудың орталықтандырылған сұлбасын қабылдайды. Яғни, орталықтан
берiлген өкiлеттiктер облыстық деңгейде қалып қойды, ал бұл жүргiзiлiп
жатқан реформалардың идеологиясына толық дәрежеде сәйкес келмейдi.
Билiктiң аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерi жергiлiктi маңызы
бар мiндеттердi шешуде неғұрлым дербес және жауапты болуға тиiс, олардың
құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi заңнамалық кесiмдер деңгейiнде
айқын реттелуге тиiс.
Осыған байланысты әкiмшiлiк-бюджеттiк реформаны аяқтау мемлекеттің
одан әрi қарышты әрi тұрақты дамуын қамтамасыз етудiң аса маңызды шарты
болып табылады.
Бюджет мемлекеттiң өз функцияларының орындалуын қамтамасыз ету,
мемлекеттiк саясат шараларын iске асыру жөнiндегi негiзгi құралы болып
табылады. Сондықтан мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн оларға
жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшiн жеткiлiктi қаржы қаражатымен
қамтамасыз ететiн, өзара қатынастардың тұрақтылық пен ашықтық қағидаттарына
негiзделген, сондай-ақ тиiмдi бюджет саясатын жүргiзудi ынталандыратын
бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделiн қалыптастыруды талап етiледi.
5-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті
Дерек көзі: Астана: ҚР Экономикалық зерттеулер институты АҚ.
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Бюджетаралық қатынастар жүйесiн жетiлдiру орталық пен аймақтар
мүдделерiнiң теңдестiрiлуiне қол жеткiзуге, мемлекеттік басқарудың төмен
тұрған деңгейлерiнiң аймақтардың экономикалық дамуына мүдделiлiгiн
арттыруға және жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдердiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуге бағытталды. Бюджеттердiң деңгейлерi арасында кiрiстер мен
шығыстарды бөлудiң қазiргi кезде қолданылып жүрген жүйесiнiң бұрынғы
жүйелердiң алдында бiрқатар артықшылықтары бар. Әрбiр салық түрiн
республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында бөлшектемей, кiрiс
көздерiн нақты бөлу қамтамасыз етiлдi және оларды пайдалану бағыттары
ажыратылды. Жергiлiктi бюджеттердiң теңдестiрiлуiне жоғары тұрған
бюджеттерден субвенциялар бөлу және төмен тұрған бюджеттерден бюджеттiк
алуларды жүзеге асыру жолымен қол жеткiзiледi.20
Республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру құрылымында
болған өзгерістер 3 және 4-кестелерде толық көрсетілген:
Кесте 3
Республикалық бюджетке түсетін түсімдерді қалыптастыру құрылымы*
млрд тг
Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж
Республикалық бюджетке 1562 1667 1627 2071 1451
салықтық түсімдер
Республикалық бюджетке 57 49 170 73 114
салықтық емес түсімдер
Негізгі капиталды 9 8 8 8,6 4,5
сатудан түсімдер
Ресми трансферттер 96 122 416 1164 1209
* Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №1,2010
Республикалық бюджеттің түсімдерінің көп бөлігін салықтық түсімдер
құрайды. 2005-2007 жылдары республикалық бюджетке салықтық түсімдер көлемі
0,41% артқанын, ал салықтық емес түсімдердің жалпы көлемі екі есеге және
ресми трансферттердің де үш есе жоғарылағанын, сондай-ақ негізгі капиталды
сатудан түсімдердің 1 млрд теңгеге төмендегенін байқауға болады. Алайда,
2007-2009 жылдары әлемдік қаржы дағдарысының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1. Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру
қағидаттары
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесін ұйымдастыру
жағдайы
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын талдау
және бағалау
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру және
реттеу
2.3 Алматы қаласының бюджетін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Курстық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда
жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару саласындағы қайта құрулар
қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді және
бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.Қазақстанның ұлттық
экономикасын дамытудың стратегиялық мақсаттарын орындау әлеуметтік-
экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түбегейлі жақсартуды
көздейді. Тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етіп, соның негізінде
халықтың тұрмыс жағдайын көтеру үшін ең алдымен мемлекеттік қаржы саласында
мемлекеттік басқарудың нысандары мен әдістерін жетілдіру қажет.
Мемлекет бюджет жүйесін өзінің экономикалық өсуін ынталандыруға,
инвестициялық белсенділікті реттеуге, ұлттық экономиканың басымдық
сегменттерін қаржымен қолдау жөніндегі іс-шараларын жүзеге асыру кезінде
экономикалық механизм ретінде пайдаланады. Сонымен қатар, мемлекеттік
реттеу әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелілігін арттырып, мемлекеттің
экономикада өз қызметтерін тиімді атқаруына негіз болады және Қазақстан
экономикасының дамуына кедергі келтіретін теріс тенденцияларды жеңуге
қажетті жағдай жасайды.
Тақырыптың өзектілігі әлемде болып жатқан инновациялық даму мен
қаржылық жаһандану кезеңінде экономиканың тұрақты өсуін қамтамасыз етуде
маңызды орын алатын бюджет жүйесінің қазіргі тетіктерін реттеу көмегімен
оны жетілдіру жолдарын анықтау болып есептеледі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Экономикадағы бюджеттік тетіктерді реттеу
мәселесі Қазақстанның және шетелдің қаржы ғылымында ортақ мәселе.
Классикалық мектеп өкілдері А.Смит, У.Петти, Ж.Б.Сей, Дж.С.Милль өз
еңбектерін мемлекеттің экономика салаларын қаржылық реттеу мәселесін
зерттеуге арнады.
Сонымен қатар, бюджет мәселесін зерттеуге Дж.М.Кейнс, Р.Харрод,
Э.Хансен, Дж. Хикс, Ф.Перру, Н.Калдор және тағы басқа ғалымдар өз үлестерін
қосты, олардың идеясы бойынша экономиканы реттеу үшін бюджетті белсенді
пайдалану керек. Әлеуметтік сала мәселелері неоклассикалық теория
шеңберінде де толығымен бөлшекті түрде зерттелген. Олар салықтардың
мөлшерлерін төмендетуді, бюджеттік тапшылықты жою мен жекешелендіруді
экономикалық өсуді ынталандырудың құйралы ретінде пайдалануды қарастырған.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні мен ұйымдастыру қағидаттары
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың ролі, орны мен мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляция деңгейі, валюталық курс және
басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейге жету осы қарым-
қатынастардың ахуалына тәуелді 1.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Экономикалық өмірге мемлекеттің қатысу себептері, формалары мен
тәсілдері өзекті мәселелер қатарына жатып, ғылыми зерттеудің пәні болып
табылады. Нарық экономикасында мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесінің болуы
елдің экономикалық дамуын және саяси тұрақтылықты ұстап тұрудың маңызды
шарты болып саналады. Қазіргі заманда мемлекет экономиканың өмірін енжар
бақылаушы емес, керісінше елдің шаруашылық-экономикалық өміріне белсенді
түрде қатысып, қажет болған кезде елдің экономикасын тұрақтандыру үшін
қажетті шараларды да жүргізеді.
Тиімді қаржы-экономикалық саясат – қазіргі кезеңдегі қоғам өміріне
қажетті жағдай. Мемлекет қызметін тиімді атқармаса, оның әлеуметтік-
экономикалық тұрғыдан тұрақты дамуы мүмкін емес. Экономикада болып жатқан
өзгерістер мемлекеттің қазіргі сатыдағы базалық мәселелеріне қайта оралып
қана қоймай, сонымен қатар ғылыми тұрғыдан да, тәжірибе тұрғысынан да оны
өзекті етеді 2.
Қазіргі кезде мемлекеттің экономикадағы орны мен ролі үздіксіз
күшеюде. Бұны тек жалпы ішкі өнім қатынасында мемлекеттік кірістер мен
шығындардың өсуі ғана емес, сонымен қатар экономикадағы дағдарысты
жағдайларды жеңуге бағытталған, үкіметтің реттеуші шараларының мәнінің де
өсуін куәландырады. Шаруашылық тәжірибе көрсеткендей, компаниялардың өз
қызметтерін жоспарлаудағы уақыт кезеңдерін кеңейтуге деген қажеттілігі
елдің шаруашылық дамуындағы мемлекеттің ролін жаңаша түсінуді қажет етті.
Экономикада мемлекеттік реттеудің тапсырмалары мен тәсілдерінің
өзгеруі әртүрлі факторлардың әсерінен болады, олардың ішінде ерекше орынды
қаржылық жаһаңдану, инновациялық дамудың ерекшелігі, сонымен қатар
әлеуметтік-саяси факторлар алады. Үнемі өзгеріп отыратын жағдайда өзінің
қызметін тиімді атқаруға қабілетті мемлекеттің сапасы жайлы мәселе
туындайды.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
ерекшеліктерімен көзге түсетін оқшауланған аяларды бөліп көрсетуге болады.
Мәселен, мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабына сәйкес
бюджетке келесідей түсінік беріледі: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері
мен қызметтерін іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар,
материалдық негізі - орталықтандырылған ақша-қаражаттар қоры, экономикалық
негізі - жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық белсендірілуі – заң
болып табылады 1.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
қызметтерін орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
несиелер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекеттің белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және
шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттерімен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әлпеттейтін әдіс жалпы қаржы мен
оның тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік
бюджет барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше категория,
оған келесі қызметтер атқару тән:
- ұлттық табысты қайта бөлу;
- әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Мемлекеттік бюджеттік бөлу және бақылау қызметтері бір бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді 3.
Мемлекеттік бюджет категориясы объективті болғандықтан, оның
қызметтері де объективті. Бюджет қызметтерін бірден оның ішкі потенциалдық
қабілеттігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті түрде бюджеттік
қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында көрініс табады.
Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен бақылау
құралдары ретінде пайдалануы тек адами іс-әрекет үрдісінде мүмкін, ал ол
мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы
болып және нақты түрде бюджеттік қатынастарды экономикалық және әлеуметтік
сауалдарды шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің объективтік
және субъективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсіну үшін
тиімді ұйымдастырылған бюджет жүйесінің мәні өте зор.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет үдерісі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, аумақтық
құрылысы мен бөлінісіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан Республикасы – федеративті емес, басқарудың
Президенттік нысананы және сайланатын Парламенті бар унитарлы мемлекет
4.
1.2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы нарық жағдайына
бейімделіп, аяғына нық тұру үшін өзінің экономикалық, қаржылық, саяси және
заң жүйелеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Бұл еліміздің үлкен саяси күш-
жігерін көрсетеді. Тәуелсіз мемлекет ретінде дамудың әр сатысында Қазақстан
Республикасы өз алдына келесі ең басты мақсат қойды - сапалы мемлекеттік
қызмет көрсету мен халықтың қажеттіліктерін максималды түрде
қанағаттандыратын ашық, айқын, тиімді және тұрақты бюджет жүйесін құру.
Соңғы макроэкономикалық көрсеткіштер мен орындалған мақсаттардың нәтижесі
соңғы он жылда Қазақстан өз дамуында ілгерілей түскенін және бұл бюджет
жүйесінің тиімді ұйымдастырылуымен тікелей байланысты екенін көрсетті 7.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бері бюджеттік жүйе
көптеген өзгерістерге ұшырады, бірқатар реформалау кезеңдерінен өтті.8
Бірінші кезең (1992-1995жж.) әлеуметтік салаға бағдарланған нарықтық
экономикаға өтуге бағытталды. Осымен бірге, мемлекет көптеген объективті
жағдайлардың пайда болуы салдарынан бюджет саласындағы ағымдағы мәселелерге
көңіл бөлуге мәжбүр болды, ал бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайындағы өзгерістерге жүйелі түрде араласуға кедергі болды. Бұл кезеңде
жаңа бюджеттік жүйе мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерінің құқықтық
негіздері қалыптаса бастады. Осымен байланысты арнайы институттар пайда
болды: Қазақстан Республикасының қаржылық бақылау Комитеті және қазынашылық
Комитеттері құрылды. Жаңа комитеттердің әлсіз мүмкіндіктері мен заң
актілерінің толық болмауы бюджеттік үдерістің айқындылығын және қаржылық
тәртіптің нығаюын тежеді. Бұл әсіресе бюджеттік құралдарды пайдаланудың
нәтижелілігі мен тиімділігіне кері әсерін тигізді. 1995 жылы жаңа
Конституцияның қабылдануы бюджеттік жүйедегі реформалауды тездетті.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің қызметтері мен өкілеттіктері
айқындалды, екі деңгейлі бюджеттік жүйенің қызмет етуінің құқықтық базасы
құрылды.
Екінші кезең (1996-1999жж.) экономикалық өсумен басталды және бұл
белсенді экономикалық саясат жүргізуге бастама болды. Осы кезеңде
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен салауатты өмір салты, сондай-
ақ кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес қазақстандық қоғамның
стратегиялық дамуының негізі болып қаланды. Сонымен қатар, бюджеттік жүйе
мен мемлекеттік қаржылық бақылау жүйелерін жетілдіру мәселелері көтерілді.
Республикалық бюджеттің орындалуын қадағалайтын арнайы орган Есеп
комитеті құрылды. Есеп комитеті республикалық бюджеттің атқарылуына сыртқы
қаржылық бақылау қызметін жүзеге асырды. Бюджеттен тыс қорлар қызметтерін
тоқтатты. Түрлі бюджет деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіктердің
кеңеюі Қазақстан Республикасының Бюджеттік жүйе туралы Заңын қабылдауға
үлесін қосты. Бұл бюджеттің түрлі деңгейлері мен олардың арасында пайда
болатын қатынастардың мәртебесін бекітті.
Осы кезеңде, 1998 жылы зейнетақы реформасы басталды. Қазақстан ТМД
елдерінің арасында бірінші болып жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті.
Сонымен қатар, бұл кезеңнің ең маңызды шараларының бірі 1997 жылы
қабылданған Қазақстан 2030 Стратегиясы болып табылады. Аталған Стратегия
Қазақстан Республикасы азаматтарының ұзақ мерзімде дамуының басымдықтарын
айқындады. Реформалаудың бұл кезеңі Қазақстанның макроэкономикалық және
саяси тұрақтылығын қамтамасыз етті, сонымен қатар институционалдық және
нормативтік құқықтық база нығайды.
Үшінші кезең (2000 жылдан бастап) әлеуметтік саясаттың басымдықтарымен
ерекшеленеді. Бұл кезеңде мемлекеттің өркениетті дамуына қажетті көптеген
стратегиялар мен заңдар қабылданды: Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қызмет ету Бағдарламасы, кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес
Бағдарламасы, еңбек туралы заң, әлеуметтік әріптестік туралы заң, жұмыспен
қамту туралы заң, мемлекеттік мекен-жай бойынша әлеуметтік көмек көрсету
туралы заң, ҚР Салық кодексі, ҚР Бюджет кодексі, жыл сайынғы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдаулары.
Осыған байланысты Үкімет реформалардың әлеуметтік салаға бағытталуын
күшейтті және жұмыссыздықпен күрес, кедейлікті төмендету шараларын жүзеге
асыру қызметтерін жандандырды. Адам әлуетінің дамуы мен өмір сүру деңгейін
тұрақтандыру мақсатында еңбек әлуетін жандандыруға, халық табыстарының
деңгейін көтеруге тиісті қолайлы жағдайлар жасау арқылы және халыққа
медициналық көмек көрсету, білім берудің қолжетімділігі мен сапасын арттыру
арқылы, кедейлікпен күресудегі әлеуметтік бағдарламалардың атаулы сипаты
мен экономикалық сауықтыру шараларын жүзеге асыру арқылы қол жеткізу
көзделді.
Бюджеттік жүйені дамыту мен бюджеттің шығыстарын пайдаланудың
тиімділігін арттыру шаралары жалғасуда. Қазіргі таңда тек әлеуметтік маңызы
зор жобаларды мемлекет тарапынан қаржыландыру ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік бюджеттің қолжетімді құралдарын тиімді әрі рационалды түрде
пайдаланылуы мақсатында экономикалық және құқықтық алғышарттардың маңызы
жоғарылады. Сол себепті, бюджеттік үдеріске тікелей қатысушылар бюджет
қаражаттары мен мемлекеттік мүліктің заңды және оңтайлы қолданылуы қоғам
дамуына, еліміздің өркениетті өсіп-өркендеуіне пайдасы жоғары болатынын
түсіну қажет 9.
Бюджеттік үдерісті ұйымдастыру барысында заңнамалар арқылы реттелетін
мемлекеттік органдардың бюджеттер болжамын құрастыру, қарау мен бекіту,
бюджеттердің атқарылуын ұйымдастыру мен оның бақылауын қамтамасыз ету
жөніндегі іс-әрекеттері қарастырылады. Бюджеттік үдерістің мазмұны елдің
мемлекеттік және бюджеттік құрылымдары арқылы анықталады. Қазақстан
Республикасында бюджеттік үдеріс өз алды мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының, бюджеттік үдерістің қатысушыларының бюджеттер мен
Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Қазақстан Республикасының бюджеттік үдерісі бюджеттік заңнамаларға
сәйкес ұйымдастырылады, Бюджеттік кодекс және басқа да бюджеттік үдеріске
қатысты заңнамалы-нормативтік актілермен реттеледі. Жалпы бюджеттік
үдерісті ұйымдастыру келесі қағидаттарға негізделеді:
- тұтастық – бюджет үдерісі маңында бірыңғай құқықтық база,
бюджеттік жіктелу, бюджеттік және статистикалық ақпаратқа қажетті
бюджеттік құжаттар формаларының бірлігі және ақша жүйесінің
бірлігі;
- дербестік – бюджеттік үдеріске әрбір қатысушы өз әрекетін өз
еркімен ұйымдастырады және бұл әрекет кірістердің қайнар
көздерінің болуы мен оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын
құқықтық қамтамасыз етуіне;
- теңгерушілік – бюджет үдерісі маңында барлық бюджеттердің
кірістері мен шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс
тағайындалуына.
Жоғарыда аталған қағидалардың талаптарын сақтау бюджет тұрақтылығы
мен аймақтар және іс-әрекет салалары араларындағы ақша құралдарын бөлудің
қажетті пропорцияларын қамтамасыз етеді. Бұл арада тағы бір маңызды шартты
сақтау қажет – ол мемлекеттің барлық қаржы саясатының басты негізі болатын
бюджет шығыстарының оның кірістеріне сәйкестігі мен қаржы резервтерін құру.
Бюджеттік кодекс бойынша бюджеттің қалыптасу негізі болып Қазақстан
Республикасының орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспары мен
Республика Президентінің Қазақстан халқына арнайы жыл сайынғы Жолдауының
есебімен құрастырылған аумақтардың даму бағдарламалары табылады. Бюджеттік
кодексте көрсетілген маңызды жағдай – бюджеттік үдерістің ұйымдастырылуын
қамтамасыз ете отырып, қаржы ресурстарын басқарудағы мемлекеттік биліктің
қызметтерін реттеуді айқындау қажеттігі анықталады. Бұл қызметтер келесі
түрде анықталады: мемлекеттің экономикалық және қаржылық мақсаттарының
өзара әрекеттесуінде; әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара және экономика
секторларымен әрекеттесуінде; салықтық-бюджеттік құралдарды жетілдіруде;
бюджеттен тыс арнайы қорларға бөлектеулердің көлемі мен қайнар көздерін
анықтауда; бюджеттердің кірістері мен шығыстарының көлемі мен құрылымын
тағайындағанда; республикалық бюджет тапшылығының көлемін анықтағанда;
жергілікті бюджеттердің теңгерушілігінде; мемлекеттік борыштың қаржы
операцияларға әсері мен өтеуінің есебімен оның динамикасы мен ахуалын
бағалауда.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
ЖАҒДАЙЫ
2.1 Дағдарыс кезіндегі Қазақстан Республикасының бюджет саясатын
талдау және бағалау
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік басқару
саласындағы қайта құрулар қоғамның қазіргі заманғы қажеттіліктеріне жауап
беретін тиімді және бәсекеге қабілетті мемлекет құруға бағытталады.
Мемлекеттік басқарудың жаңа тәсілі мемлекеттік құрылымдардың жеке
меншік компаниялар арқылы өздерінің нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін қолданатын технологиялар мен рәсімдерді пайдалануына
негізделеді 18.
Осы тұжырымның шеңберінде мемлекеттік ұйымдар тұтынушыларға қызметтер
көрсететін құрылымдар ретінде қарастырылады. Демек, олардың жұмысының
тиімділігі ұсынылатын қызметтердің сапасын көтеру, олардың аясын кеңейту
және осыған байланысты шығындарды азайту арқылы қамтамасыз етіледі. Аз
шығындармен көбірек сапалы қызметтер көрсету қабілеті де мемлекеттік
ұйымдардың жұмысын бағалаудағы нарықтық тәсілдің негізіне жатады. Бұл ретте
бақылау жүйесі қателік жібергендерді жазалауға емес, ең алдымен мәселелерді
шешу жолдарын іздестіруге бағдарланады.
Жаңа мемлекеттік басқару мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қол
жеткізу үшін орталықсыздандыруды, сондай-ақ мемлекеттік емес институттардың
әлеуетін кеңінен пайдалануды алдын ала болжайды.
Шығындарды азайту және шығыстарға бақылау жасау мақсатында
корпоративтік басқаруда өзінің тиімділігін дәлелдеген мынадай әдістер мен
құралдар қолданылады: стратегиялық жоспарлау, басым міндеттерді шешуге
қолданылатын бағдарламалық тәсіл, қаржыны басқару мен деректерді
электрондық өңдеу.
Жаңа мемлекеттік басқару тұжырымдамасына сәйкес соңғы онжылдықта
дамыған елдердің көпшілігінде жүргізілген бюджеттік реформалардың негізгі
әлементтерінің бірі орта мерзімді қаржылық жоспарлау шеңберіндегі
нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау моделін пайдалануға көшу болды.
Бұл модельдің шеңберінде бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
жоспарланатын нәтижелері негізге алына отырып қалыптастырылады. Бюджеттік
шығындардың функциялар мен мемлекеттік қызметтерге нақты байланысы болады,
оларды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалардың шеңберіндегі түпкі
нәтижелерді негіздеуге басты назар аударылады.
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің дербестігі мен жауапкершілігі
кеңейеді: жекелеген функциялар мен бағдарламаларды орындауға арналған ұзақ
мерзімді ауыспалы қаржыландыру лимиттері белгіленеді, ал осы шығыстарды
пайдаланудың бағыттарын нақтылауды бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
өздері жүзеге асырады. Бұдан басқа, ресурстарды пайдалануды оңтайландыруға
арналған ынталандырулар құрылады. Шешімдер қабылдау жауапкершілігі төменгі
деңгейлерге беріледі. Қаржының және қызмет нәтижелерінің мониторингі мен
кейінгі сыртқы аудиті жүргізіледі, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің
қызметін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүргізіледі.
Бюджет шығыстары нәтижелілігінің мониторингі жүйесін құрудан басқа,
бұл модель үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшуді болжайды. Мұндай тәсілдің
шеңберінде әрбір бюджеттік цикл алдыңғы бюджеттік циклда бұрын мақұлданған
тиісті жылға арналған орта мерзімді қаржылық жоспардың негізгі
параметрлерін қараудан, сыртқы факторлар мен жағдайлардың өзгерістерін
талдаудан, жоспарланатын жылдың негізгі бюджеттік көрсеткіштеріне
енгізілетін өзгерістерді негіздеуден, сондай-ақ кейінгі жылдарға арналған
бюджеттік жобаларды түзетуден немесе әзірлеуден басталады.
Бұл ретте бюджеттің түпкі нәтижелерге бағдарлануы тұрғысынан алғанда,
жыл сайын бір жылға алға жылжытылатын орта мерзімді қаржылық құжатқа
бағдарламалар әкімшілерінің арасындағы үш жылдық кезеңге арналған
ассигнованияларды бөлуді енгізудің терең мәні бар. Бұл бюджеттік
бағдарламаларды жоспарлау кезеңін ұзартады, бюджет шығыстарын оңтайландыру
үшін ынталандыру жасайды, бюджет шығыстары нәтижелілігінің индикаторлары
жүйесін қалыптастыруға ықпал етеді, ведомстволар қызметін бағалаудың
объективтілігін арттырады, бюджет жобасын дайындауды жеделдетеді және оның
сапасын арттырады.
2007 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1297 қаулысымен
бағдарламалық құжаттарды әзірлеуге және оның мазмұнына жаңа тәсілдер
енгізуді, бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру рәсімін сапалы түрде қайта
қарауды көздейтін Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізу жөніндегі тұжырымдама бекітілді.
Мемлекеттік бюджеттік жоспарлаудың жаңа тұжырымдамасының негізгі
бағыттары 12:
- Қазақстан Республикасындағы қазірде бар стратегиялық,
экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың тиімді үндестігін
қамтамасыз етуге;
- мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттің стратегиялық
мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге, нақты нәтижелер алуға
бағдарлауға;
- бюджеттік үдерісті бюджет қаражатын ашық бөлуге және мемлекеттік
саясаттың басымдықтарына сәйкес қаражатты барынша тиімді
басқаруға бағдарлай отырып, қысқа мерзімді бюджеттік
жоспарлаудан орта мерзімді бюджеттік жоспарлауға көшуді
қамтамасыз етуге;
- азаматтарға көрсетілетін қызметтер сапасын талдауға және
бағдарламалық құжаттарды іске асыру нәтижелеріне бағытталған
мемлекеттік органдар қызметі тиімділігінің кешенді бағасын
енгізуге бағытталады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік жоспарлауының жаңа жүйесі бірнеше
өзара байланысты деңгейлерді қамтиды. (Қосымша А)
Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесінің әрбір деңгейі – бұл дербес
бағдарламалық құжат. Бюджеттік жүйе Қазақстан-2030 стратегиясын, ел
дамуының ұзақ мерзімді стратегиясын, Мемлекет басшысының Қазақстан халқына
жыл сайынғы жолдауларын, мемлекеттік бағдарламалар мен аумақтарды
әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларын қоса алғанда, стратегиялық
бағдарламалық құжаттарды біріктіреді.
Бұдан басқа, жаңа мемлекеттік жоспарлау: 5 жылға арналған әлеуметтік-
экономикалық даму болжамы және 3 жылға арналған республика мен өңірлердің
бюджеттік параметрлері, мемлекеттік органның стратегиялық және операциялық
жоспарлары, 3 жылға арналған республикалық және жергілікті бюджеттер,
Премьер-министр немесе жергілікті атқарушы органның әкімі мен мемлекеттік
орган басшысының арасындағы мақсатты трансферттер жөніндегі нәтижелер
туралы келісімдер сияқты нәтижелерге бағдарланған бюджет жасаудың
әлементтерін қамтиды.
Мемлекеттік жоспарлаудың қисынды жігін құру үшін мыналарды қарастырады
11:
- мемлекеттік органдардың дербестігі мен қызметтің нәтижелеріне
жауапкершілігін күшейтетін Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясатын іске
асырудың негізгі құралы ретінде мемлекеттік органдарда стратегиялық
жоспарлау жүйесіне көшу;
- мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары міндеттерінің бюджеттік
бағдарламалармен, мемлекеттік органдар қызметінің аралық және түпкілікті
нәтижелерін бағалаудың сандық және сапалық көрсеткіштерінің жүйесін
әзірлеумен байланысуы;
- мемлекеттік орган қызметінің жоспарланған жылға арналған жоспары туралы
баяндамасын стратегиялық жоспарлардың негізінде қалыптасқан және
мемлекеттік органдардың стратегиялық мақсаттарын болжамды шығындармен
байланыстыратын бюджеттік өтінімнің құрамдас бөлігі ретінде тәжірибеге
енгізу;
- мемлекеттік органдардың жоспарларын әзірлеу және іске асыру кезінде,
мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізуді ескере отырып, олардың
дербестігі мен жауапкершілігін күшейту;
- мемлекеттік органдардың нақты стратегиялық нысаналы индикаторлар жүйесін
әзірлеуі;
- мемлекеттік стратегиялық мақсаттар мен тиісті түпкілікті нәтижелерге қол
жеткізу мониторингінің жүйесін енгізу.
Кесте 2
2005-2009 жылдардағы мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары*
млрд тг
Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж
мемлекеттік бюджет2098,5 2338 2887,8 4034,4 3505,3
кірістері
мемлекеттік бюджет1946,1 2150,6 2678,2 3394,1 3746,8
шығыстары
ЖІӨ қарқыны %-бен 109,7 110,7 108,7 103,3 101,2
* Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №1,2010
2005-2009 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 6,7%-
ды құрады. 2009 жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 101,2 млрд
АҚШ долларын құрады. Бұл соңғы бес жылда ЖІӨ өсу қарқынының 8,5%-ға
төмендегенін білдіреді.
Жаңа бюджеттік жүйе ұлттық мынадай ерекшеліктерді ескере отырып
ұйымдастырылуы қажет: ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы;
экономикалық өсу; Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты;
энергетика ресурстары; инфрақұрылымды, әсіресе көлік және байланысты
дамыту; кәсіби үкімет.
Кестедегі мәліметтерді салыстырмалы түрде келесі суреттен көруге
болады:
2-сурет. 2005-2009 жылдардағы кезеңде Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бюджетінің орындалуы, млрд тг
Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №1,2010
Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 – 2103 жылдарға
арналған негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға
арналған болжамы деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы
бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Үкіметтің орта мерзімді
фискалдық саясатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган,
ал жергілікті деңгейде – бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы
жолдауларын ескере отырып, Бюджет және Салық кодекстерінің, Үкімет
бағдарламасының және елдің басқа да стратегиялық және бағдарламалық
құжаттарының негізінде әзірлейді.
Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге
қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық
әкімшілендіруді одан әрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға
арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады: елдің бәсекеге
қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі салық жүйесін құру;
салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс; жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық емес
секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру; қосылған құн салығын алдыңғы
қатарлы әлемдік тәжірибеге сәйкес келтіру; импортқа және ішкі өндіріске
арналған акциздердің ставкаларын бір қалыпты түсіру; жер қойнауын
пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау; әкімшілдендіру рәсімдерін
оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және салық рәсімдерінің ашықтығын
арттыру, салық есептілігінің мөлшерін қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке
келтіру.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджет саясаты бюджеттік жоспарлаудағы жаңа
тәсілдер ескеріле отырып, жүргізілетін болады. Тұтастай алғанда экономикаға
ынталандырушы әсер ететін бюджет шығыстарын шектеуді емес, оларды өсіруді
көздейтін мемлекеттік шығыстардың қалыпты саясаты жүзеге асырылатын
болады.
3-сурет. Мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мұнайға қатысты емес
тапшылықтың серпіні, ЖІӨ-ге %
Дерек көзі: Астана: ҚР Экономикалық зерттеулер институты АҚ.
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
2009-2013 жылдарға арналған шығыстар саясаты мынадай бірқатар
шектеулер ескеріле отырып айқындалатын болады: бюджет шығыстарының
теңгерімділігін қамтамасыз ету; ішкі нарықты борыштық құралдардың
жеткілікті деңгейімен қамтамасыз ететін мөлшердегі бюджет тапшылығын өтеуге
бағытталатын қарыз алуларды жоспарлау; елдің әлеуметтік-экономикалық
дамуының басым бағыттарының бірінші дәрежелі рөлі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджет тапшылығын қаржыландыру
саласындағы саясаты елдің борышын басқарудың бірыңғай және тиімді жұмыс
істейтін жүйесін құруға бағытталады.
Мемлекеттік және жалпы сыртқы борышты басқару жөніндегі тұжырымдамаға
сәйкес Үкімет мемлекеттік сыртқы борышты басқару деңгейін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдайтын болады.
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру мен
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
үкіметтік қарыз алу саясаты Ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына
кепілдендірілген борышты ескере отырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық
қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады.
4-сурет. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын үкіметтік қарыздардың
есебінен қаржыландыру, млрд теңге
Дерек көзі: Астана: ҚР Экономикалық зерттеулер институты АҚ.
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Үкімет ішкі қарыздарды ірі инфрақұрылымдық және әлеуметтік маңызы бар
жобаларды іске асыру үшін тарту ниетінде.
Сыртқы үкіметтік қарыздарды өтеу халықаралық қаржы ұйымдары, шетелдік
мемлекеттердің үкіметтері, шетелдік коммерциялық банктер мен фирмалар
берген қарыздар бойынша үкіметтік борышты өтеу кестесіне сәйкес жүзеге
асырылатын болады.
Орта мерзімді кезеңдегі бюджетаралық қатынастар саясатының негізгі
мақсаты мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін оларға бекітілген
мемлекеттік қызметтерді толыққанды ұсыну және оларға жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы қаражатымен қамтамасыз ету болып
табылады.
Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар трансферттер мен
бюджеттік кредиттер арқылы, сондай-ақ облыстық және аудандық бюджеттердің
арасында кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.
Қазіргі кезде Жалпы сипаттағы трансферттердің 2008 – 2010 жылдарға
арналған көлемдері туралы Заң әрекет етеді. 2011 жылдан бастап жалпы
сипаттағы трансферттердің көлемі есептеу әдістемесін жетілдірумен қайта
есептелетін болады, сондай-ақ Жалпы сипаттағы трансферттердің 2011 – 2013
жылдарға арналған көлемдері туралы Заң қабылданатын болады.
2009 жыл Қазақстан-2030 Даму стратегиясын іске асырудың бірінші
онжылдығын аяқтаушы жыл болды. Тұтастай алғанда, 2010 жылға дейінгі
стратегиялық даму жоспарын орындаған уақыт ішінде ауқымды жұмыс атқарылды.
Бүгінде Үкімет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
10 жылға арналған, яғни 2020 жылға дейінгі стратегиясын әзірледі. Осыған
байланысты қазіргі заманғы экономикалық және саяси шындықтарға бейімделген
мемлекеттік саясаттың жаңа тәсілдері мен бағыттары әзірленетін болады.
2.2 Бюджет жүйесінің түрлі деңгейлерінде бюджетті атқаруды ұйымдастыру
және реттеу
Тәуелсіздік жылдары жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде осы заманғы
нарықтық экономиканың талаптарына бейiмделген мемлекеттiк басқару жүйесi
қалыптасты, орталықтың функциялар мен өкiлеттiктердi, сондай-ақ аумақтық
даму мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жауапкершiлiктi мемлекеттiк басқарудың
жергiлiктi деңгейiне беру үдерісi басталды. Мемлекеттiк функциялардың
тиiмдi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету үшiн орталық және облыстық билiк
деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктep жеткiлiктi түрде айқын бөлiндi.
Ел дамуының қазiргi кезеңiнде мемлекеттiк басқарудың тиiмдiлiгiн одан
әрi арттыру қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, билiктiң барлық деңгейлерi
арасындағы функцияларды неғұрлым айқын ажырату, реформалар жүргiзу
орталығын жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың төменгi деңгейлерiне ауыстыру
мәселелерi басым мәселелерге айналуда.
Бюджетаралық қарым-қатынас – бұл мемлекеттік билік органдары мен
жергілікті мемлекеттік органдары арасында тиісті бюджетті қалыптастыру және
атқару жөніндегі үдерім барысында туындайтын қарым-қатынас 19.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қарым-
қатынас бюджет үдерісінде жоғары тұрған және төмен тұрған бюджет арасындағы
қарым-қатынас болып табылады:
- республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы қала, астана,
аудан бюджеттері (облыстық маңызы бар қалалардың) арасындағы;
- Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті мен Ұлттық қоры
арасындағы.
Бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау кезінде негізге мынадай қағидаттар
алынады:
- бюджет жүйесінің түрлі деңгейі арасындағы функциялар мен өкілеттікті
бөлу;
- әрбір бюджеттің жұмыс істеу дербестігі;
- бюджет жүйесінің деңгейі арасындағы табыс көздерінің тұрақты негізінде
бөлу;
- бюджет жүйесінің деңгейі бойынша бюджет шығысын нақты бөлу және бекіту;
- республиканың барлық өңірлері үшін түсінікті және қолайлы көзқарасқа
негізделген бюджетаралық қарым-қатынастың айқындығы, қаржылай көмекке
мұқтаж өңірлерге бөлінетін қаржылай көмекті анықтау, олардың бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейін түзету мақсатында.
Бюджеттік тәжірибеде осы қағидаттарды іске асыру жергілікті басқару
органдарының орталыққа қаржылай тәуелді болуын төмендетуді қамтамасыз етуге
бағытталған.
Бюджетаралық қарым-қатынас мемлекеттік басқару деңгейі арасындағы
функциялар мен өкілеттіктерді нақты бөлуге, республикалық, облыстық
бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы
бар қалалар) бюджеттері арасында түсімдер мен шығысты тең бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау әдісінің бірлігіне және айқындығына
негізделген 21.
Облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық билiк деңгейлерi арасындағы
функцияларды бөлу бүгiнгi таңда облыстық деңгейге берiлген және көбiнесе
басқарудың орталықтандырылған сұлбасын қабылдайды. Яғни, орталықтан
берiлген өкiлеттiктер облыстық деңгейде қалып қойды, ал бұл жүргiзiлiп
жатқан реформалардың идеологиясына толық дәрежеде сәйкес келмейдi.
Билiктiң аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерi жергiлiктi маңызы
бар мiндеттердi шешуде неғұрлым дербес және жауапты болуға тиiс, олардың
құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi заңнамалық кесiмдер деңгейiнде
айқын реттелуге тиiс.
Осыған байланысты әкiмшiлiк-бюджеттiк реформаны аяқтау мемлекеттің
одан әрi қарышты әрi тұрақты дамуын қамтамасыз етудiң аса маңызды шарты
болып табылады.
Бюджет мемлекеттiң өз функцияларының орындалуын қамтамасыз ету,
мемлекеттiк саясат шараларын iске асыру жөнiндегi негiзгi құралы болып
табылады. Сондықтан мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн оларға
жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшiн жеткiлiктi қаржы қаражатымен
қамтамасыз ететiн, өзара қатынастардың тұрақтылық пен ашықтық қағидаттарына
негiзделген, сондай-ақ тиiмдi бюджет саясатын жүргiзудi ынталандыратын
бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделiн қалыптастыруды талап етiледi.
5-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті
Дерек көзі: Астана: ҚР Экономикалық зерттеулер институты АҚ.
Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты
Бюджетаралық қатынастар жүйесiн жетiлдiру орталық пен аймақтар
мүдделерiнiң теңдестiрiлуiне қол жеткiзуге, мемлекеттік басқарудың төмен
тұрған деңгейлерiнiң аймақтардың экономикалық дамуына мүдделiлiгiн
арттыруға және жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдердiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуге бағытталды. Бюджеттердiң деңгейлерi арасында кiрiстер мен
шығыстарды бөлудiң қазiргi кезде қолданылып жүрген жүйесiнiң бұрынғы
жүйелердiң алдында бiрқатар артықшылықтары бар. Әрбiр салық түрiн
республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында бөлшектемей, кiрiс
көздерiн нақты бөлу қамтамасыз етiлдi және оларды пайдалану бағыттары
ажыратылды. Жергiлiктi бюджеттердiң теңдестiрiлуiне жоғары тұрған
бюджеттерден субвенциялар бөлу және төмен тұрған бюджеттерден бюджеттiк
алуларды жүзеге асыру жолымен қол жеткiзiледi.20
Республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру құрылымында
болған өзгерістер 3 және 4-кестелерде толық көрсетілген:
Кесте 3
Республикалық бюджетке түсетін түсімдерді қалыптастыру құрылымы*
млрд тг
Көрсеткіштер 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж
Республикалық бюджетке 1562 1667 1627 2071 1451
салықтық түсімдер
Республикалық бюджетке 57 49 170 73 114
салықтық емес түсімдер
Негізгі капиталды 9 8 8 8,6 4,5
сатудан түсімдер
Ресми трансферттер 96 122 416 1164 1209
* Дерек көзі: ҚР Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №1,2010
Республикалық бюджеттің түсімдерінің көп бөлігін салықтық түсімдер
құрайды. 2005-2007 жылдары республикалық бюджетке салықтық түсімдер көлемі
0,41% артқанын, ал салықтық емес түсімдердің жалпы көлемі екі есеге және
ресми трансферттердің де үш есе жоғарылағанын, сондай-ақ негізгі капиталды
сатудан түсімдердің 1 млрд теңгеге төмендегенін байқауға болады. Алайда,
2007-2009 жылдары әлемдік қаржы дағдарысының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz