Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру ... ... ...5
1.1 Түбір сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. Сөз таптарын оқытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Есімдікті оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
III. Сөздерді таптастыруды оқытудағы оқушылардың дағдыларын қалыптастыру
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру ... ... ...5
1.1 Түбір сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. Сөз таптарын оқытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Есімдікті оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
III. Сөздерді таптастыруды оқытудағы оқушылардың дағдыларын қалыптастыру
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
Кіріспе.
Мектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра алмайды.
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек. Жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушының сөз таптарының қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен өзгеруі туралы жүйелі білім алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық т.б зат есім екенін біледі. Ал адамның ойлау қабілеті арқылы топшылаумен түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстракты зат есімдерді ақыл, ой, сана, қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы тосылып қалады. Осы жағын нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сын есім мен сан есімнің алдында тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетіні сияқты тіл заңдылықтарын оқушының сөйлеу әрекетінде дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің нормаларын сақтауға да үйрету.
Жұмыстың өзектілігі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі.
Морфологиялық ұғымдардың бұл қасиеттерін біліп, мәнін түсіну арқылы ойын дәл, жүйелі, анық жеткізуге, сауатты жазуға үйренеді. Морфологиялық ұғымдарды оқытуда оқушылардың өрелі ой- санасын ғылыми негізінде дамыту үшін, меңгерген білім дағдыларды тиянақты болу үшін сабақты түрлендіріп, үлестірме кеспелерді, көрнкті құралдарды, сызба- кестелерді қолдану.
Зерттеу мақсаты:
Морфологияны оқытуда оқушылардың тақырыпты түсінгендігін жаттығу жұмыстары арқылы жүзеге асыру.
Зерттеу обьектісі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстыру.
Зерттеу міндеттері:
Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасу.
Зерттеу пәні:
Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері.
Зерттеу болжамы:
Морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыру.Оқушы білімін тиянақтауда жаттығу жұмыстарын жүргізу, жазба жұмыстарын алу кезінде оқушы жағдайын байқау.
Мектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра алмайды.
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек. Жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушының сөз таптарының қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен өзгеруі туралы жүйелі білім алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық т.б зат есім екенін біледі. Ал адамның ойлау қабілеті арқылы топшылаумен түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстракты зат есімдерді ақыл, ой, сана, қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы тосылып қалады. Осы жағын нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сын есім мен сан есімнің алдында тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетіні сияқты тіл заңдылықтарын оқушының сөйлеу әрекетінде дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің нормаларын сақтауға да үйрету.
Жұмыстың өзектілігі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі.
Морфологиялық ұғымдардың бұл қасиеттерін біліп, мәнін түсіну арқылы ойын дәл, жүйелі, анық жеткізуге, сауатты жазуға үйренеді. Морфологиялық ұғымдарды оқытуда оқушылардың өрелі ой- санасын ғылыми негізінде дамыту үшін, меңгерген білім дағдыларды тиянақты болу үшін сабақты түрлендіріп, үлестірме кеспелерді, көрнкті құралдарды, сызба- кестелерді қолдану.
Зерттеу мақсаты:
Морфологияны оқытуда оқушылардың тақырыпты түсінгендігін жаттығу жұмыстары арқылы жүзеге асыру.
Зерттеу обьектісі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстыру.
Зерттеу міндеттері:
Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасу.
Зерттеу пәні:
Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері.
Зерттеу болжамы:
Морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыру.Оқушы білімін тиянақтауда жаттығу жұмыстарын жүргізу, жазба жұмыстарын алу кезінде оқушы жағдайын байқау.
Әдебиет тізімі.
1) Б. Кәтембаева, М. Нұрғалиева «Морфологияны оқытудың методикасы» Алматы: «Мектеп» баспасы, 1975 жыл.
2) Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова «Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» Көкшктау, 2003 жыл.
3) Ш. Есмағанбетова «Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру» Алматы «Ғылым» Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл.
4) А. Әбілқаев «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1985 жыл.
5) Ә. Алдамұратов «Оқушыларға грамматикалық ұғымдарды меңгерту психологиясы» Алматы, 1997 жыл.
6) А. Арғынов «Қазақ методикасы» Алматы, 1974 жыл.
7) Р Адамбаева «Қазақ тілі оқулықтарына методикалық нұсқау» Алматы, 1988 жыл.
8) Е. Елубай «Тапқырлар тапсырмасы» Алматы, 1996 жыл.
9) М. Балақаев «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту» Алматы, 1988 жыл.
10) Б. Құлмағамбетова «Қазақ тілі сабақтарында техника құралдарын пайдалану» Алматы, 1986 жыл.
11) Ш. Сарыбаев «Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері» Алматы, 1992 жыл.
12) «Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы» Алматы, 1994 жыл.
13) «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2005 жыл.
14) «Қазақ мектебі» 2000-2005 жыл.
15) «Дауыс» журналы, 2004-2005 жыл.
16) М. Тәтенбаева «Морфологияны оқыту методикасы» Алматы, 1994 жыл.
17) «Әдіскер» журналы. 2005 жыл.
18) «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» журналы, 2001 жыл.
19) Б.Катембаева «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1991 жыл.
20) С. Әлемжанов, М.Маманов «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы, 1965 жыл.
21) Ә. Исабаев « Қазақ тілін оқыту дидактикасының негізі» Алматы, 1994 жыл.
1) Б. Кәтембаева, М. Нұрғалиева «Морфологияны оқытудың методикасы» Алматы: «Мектеп» баспасы, 1975 жыл.
2) Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова «Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» Көкшктау, 2003 жыл.
3) Ш. Есмағанбетова «Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру» Алматы «Ғылым» Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл.
4) А. Әбілқаев «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1985 жыл.
5) Ә. Алдамұратов «Оқушыларға грамматикалық ұғымдарды меңгерту психологиясы» Алматы, 1997 жыл.
6) А. Арғынов «Қазақ методикасы» Алматы, 1974 жыл.
7) Р Адамбаева «Қазақ тілі оқулықтарына методикалық нұсқау» Алматы, 1988 жыл.
8) Е. Елубай «Тапқырлар тапсырмасы» Алматы, 1996 жыл.
9) М. Балақаев «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту» Алматы, 1988 жыл.
10) Б. Құлмағамбетова «Қазақ тілі сабақтарында техника құралдарын пайдалану» Алматы, 1986 жыл.
11) Ш. Сарыбаев «Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері» Алматы, 1992 жыл.
12) «Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы» Алматы, 1994 жыл.
13) «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2005 жыл.
14) «Қазақ мектебі» 2000-2005 жыл.
15) «Дауыс» журналы, 2004-2005 жыл.
16) М. Тәтенбаева «Морфологияны оқыту методикасы» Алматы, 1994 жыл.
17) «Әдіскер» журналы. 2005 жыл.
18) «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» журналы, 2001 жыл.
19) Б.Катембаева «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» Алматы, 1991 жыл.
20) С. Әлемжанов, М.Маманов «Қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы, 1965 жыл.
21) Ә. Исабаев « Қазақ тілін оқыту дидактикасының негізі» Алматы, 1994 жыл.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен
дағдыларын қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I.Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру
... ... ...5
1.1 Түбір сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. Сөз таптарын оқытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер
... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Есімдікті оқыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
III. Сөздерді таптастыруды оқытудағы оқушылардың дағдыларын қалыптастыру
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
Әдебиет тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Кіріспе.
Мектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан
қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін,
дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл
білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін
арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты
меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра
алмайды.
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз
таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының
ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен
байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік
нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы Морфологияны оқыту арқылы
оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара
байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз
табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады.
Мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек.
Жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушының
сөз таптарының қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен өзгеруі туралы
жүйелі білім алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының
есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға
қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат
алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық
т.б зат есім екенін біледі. Ал адамның ойлау қабілеті арқылы топшылаумен
түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстракты зат есімдерді ақыл, ой, сана,
қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы тосылып қалады. Осы жағын
нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сын есім мен сан есімнің алдында
тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетіні сияқты тіл заңдылықтарын
оқушының сөйлеу әрекетінде дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің
нормаларын сақтауға да үйрету.
Жұмыстың өзектілігі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы,
сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі.
Морфологиялық ұғымдардың бұл қасиеттерін біліп, мәнін түсіну арқылы ойын
дәл, жүйелі, анық жеткізуге, сауатты жазуға үйренеді. Морфологиялық
ұғымдарды оқытуда оқушылардың өрелі ой- санасын ғылыми негізінде дамыту
үшін, меңгерген білім дағдыларды тиянақты болу үшін сабақты түрлендіріп,
үлестірме кеспелерді, көрнкті құралдарды, сызба- кестелерді қолдану.
Зерттеу мақсаты:
Морфологияны оқытуда оқушылардың тақырыпты түсінгендігін жаттығу
жұмыстары арқылы жүзеге асыру.
Зерттеу обьектісі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы,
сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының
ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен
байланыстыру.
Зерттеу міндеттері:
Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел
қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу
керек. Оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі
ұшырасу.
Зерттеу пәні:
Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын
қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері.
Зерттеу болжамы:
Морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі
бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты
жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыру.Оқушы білімін тиянақтауда
жаттығу жұмыстарын жүргізу, жазба жұмыстарын алу кезінде оқушы жағдайын
байқау.
1. Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру.
Әрбір сөздің өзіне тән тұлға- тұрпаты болады. Сол тұлға- тұрпаттың
арқасында әрбір сөз бір бүтін тұлға ретінде қызмет етеді.Ал, сөздің тұлға-
тұрпаты оның лексикалық және грамматикалық сипаттарымен байланысты. Осы
себептен сөздер морфологиялық құрылысы жағынан әр қилы болып келеді. Ал ,
сол әр қилылық , әрине, сөздердің құрамының әр түрлі болуы оның
бөлшектеріне байланысты.
Сөздің лексикалық я граматикалық мағыналарын білдіретін осындай
бөлшектері морфемалар деп аталады.
Морфеманың да өзіне тән мағынасы және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы
болады. Ендеше, морфеама деп сөздің өзіне тән мағынасы бар ең ұсақ бөлшегін
айтамыз. Сөздің морфологиялық құрамындағы морфемалардың мағыналары мен
қызметтері , әрине, бірдей емес .Морфемаларды ең алдымен түбір морфема
және қосымша морфема деп негізгі екі салаға бөлуге болады. Жоғарыдағы
мысалдардағы тіл және айт деген морфемалар түбір формалар болады. Ал,
оларға қосылған –і, сіз( тілсіз), -ыл(айтыл), -ар(айтылар) , -са(айтса),
-ды(айтылды), -атын(айтатын), -ың (айтатының), -а (айтатыныңа) морфемалары
қосымша морфемалар.
Түбір морфемалар да, қосымша морфеманы да әрі қарай бөлшкетеуге
болмайды.
Түбір морфема –сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі.
Бұл түпкі негіз сөздің құрылысына да, мағынасының да негізгі ұйытқысы болып
есептеледі. өйткені түбір морфема сөздігі негізгі лексикалық мағынасын
білдіреді. Түбір морфема қатсыпаса , қосымша морфеманың бірде біреуі яки
бірнешнуі қосылып та ешқандай мағынаны білдіре алмайды . ендеше , түбір
морфема ең негізгі морфема болып саналады. Түбір морфема өздігінен жеке
тұрып семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Мұндай жағдайда түбір морфеманың мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей
болып шыға береді.Мысалы: бас, тіл, жол, кел, жүр морфемаларын алсақ,
олардың әрқайсысы әрі түбір морфема, әрі жеке сөз бола алады.Ал, бастық,
тілші, келісім, колтықта деген сөздерді алсақ, олар – құрамында түбір
морфемалары да бар сөздер . Бұларда түбір морфемалардың мағынасы мен
сөздің мағынасы бірдей емес, өйткені олардың құрамындарында түбір
морфеманың негізгі мағынасы да, оның үстіне қосымша морфемалар арқылы
жамалған үстеме я қосымша мағыналары да бар.
Түбір морфема дар түрде де, қосымша морфеманы қосып алып та жеке сөз
ретінде қолданылытыны сияқты , қайталанып та , басқа түбір морфема мен
қосарланып та , бірігіп те , тіркесіп те те жеке сөз ретінде жұмсала
береді. Сонымен қатар, ондай қайталанған , тіркескен, біріккен ,түбір
морфемаларға қажетінше қосымша морфемалар жалғанып та қолданыла береді.
Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып , оған қосымша мағыналар үстейтін
морфемалар ды айтамыз.
Қосымша морфемалар өз ішінде жұрнақтар , жалғаулар және қосалқы сөздер
д еген үш топқа бөлінеді. Бұл қосымшалардың жұрнақтар деп аталатын түрі
жалаң сөздерді жасау үшін қолданылады да, қосалқы деп аталытын түрі сөз
тіркестері мен құранды сөздерді жасау үшін қолданылады. Ал, жалғаулар
деп аталатын түрі жұрнақтар мен қосалқы сөздер арқылы жасалған жалаң
және күрделі сөздерді бір –бірімен байланыстыру үшін қолданылады.Қосалқы
сөздер жайындағы мәліметтер әрбір сөз тобының тұсында айтылып
отырылады. Қосымша морфемалар да мағыналық дербестікте , тұлғалық
дербестік те болмайды. Өйткені қосымша морфемада жеке тұрғанда өзіне тән
арнаулы дербес мағына болмайтындықтан , ол түбірдің қатысынсыз жеке дара
қолданылмайды. Сондай –ақ қосымша морфема жеке –дара қолданылмай тек
түбірге тіркестіріліп қана жұмсалмайтындықтан , оның тұлғасы жалғанатын
түбір морфеманың әуеніне еріп , өзгеріп , түрленіп отырады . осы себептен
бір морфеманың дыбыстық бірнеше түрі болуы мүмкін.осындай ерекшеліктерден
жалпы морфемаатаулыға онан қала берді, олардың түр-түрлеріне тән сыр
сипаттар келіп шығады. Ол сыр- сипаттар мынадай :
Біріншіден түбір морфемалар мен қосымша морфемалар бір- бірінен
парықсыз емес , олардың қарым- қатынастары белгілі бір заңдарға сүйенеді
, олар өзара бір – бірімен талғап тіркеседі . қосымша морфемалар түбір
морфемалардың грамматикалық қасиеттері жағынан бірыңғай, біркелкі болып
келуін қалайды да, олардың белгілі топ-тобына ғана жалғанады.
Екіншіден ,қай қосымша қосылса да және қанша қосымша қосылса да, түбір
морфема тұлға жағынан өзгермейді , үнемі бір қалыпта сақталып отырады. Ал,
қосымша морфемалар , жоғарыда айтылғандай, тұлға жағынан тұрақсыз , демек ,
түбір морфеманың ерекшеліктеріне қарай орайласып , өзгеріп отырады.
Үшіншіден, бір түрлі қосымша қай түбірге және қанша түбірге жалғанса да
, олардың әр қайсысына әр түрлі мағына үстемейді, олардың бәріне де жалпы
бір түрлі ғана мағына үстейді.
Төртіншіден, бір түбір морфемаға қажетіне қарай бірнеше қосымша морфемаға
жалғана береді. Бірақ ондай жағдайда қосымша морфемалар бірінен соң бірі ,
қалай болса солай қосыла бермейді, тілдің ішкі заңдарына лайық, белгілі
бір жүйе бойынша рет- ретімен тіркеседі.
Сөйтіп , түбір морфема мен қосымша морфеманың мағыналарындағы ең негізгі
айырмашылық мынау: түбір морфеманың мағынасына , біріншіден, әрі нақтылық ,
әрі дербестік тән болса, екіншіден, солмағына тек сөздің құрамында ғана
тиянықты болыпм анықталады. Осыған сәйкес түбір сорфема тілдің тән мағынасы
бар тұлғасы ретінде жеке –дара тұрып қызмет етсе , қосымша морфема тілдің
мағыналы тұлға есебінде жеке- дара жұмсалады , тек сөздің құрамында ғана
қолданылады.
Тілімізде түбір морфемалар сан жағынан көп те, қосымша морфемалар
олардың әлдеқайда аз.сөздің құрамы сияқты , морфемалар да- жүйелі
құбылыстар. Оның жүйелі құбылыс екендіктерін түбір мен қосымшалардың ара
қатынастарынан көруге болады.Мысалы , есімшенің –ған (-қан, -ген, -кен),
көсемшенің –ғалы,(-қалы, - гелі, - келі) қосымшалардың тек етістік
түбірлеріне ғана жалғанады да , есім сөздерге жалғанбайды.Керісінше, -шыл(-
шіл) қосымшасы зат есімдерге жалғанып сын есім тудырса, -м(-ым, -ім)
қосымшасы етістіктен зат есім тудырады.Ал -ң (-ың,-ің) қосымшасы аталған
заттарды тыңдаушы адамға тәуелдеп тұрса, -лар(-лер,-тар, -тер, -дар,-дер)
қосымшасы аталған заттар жеке-дара емес, бірнешеу я көп екендіктерін
білдіріп тұр.
Сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма тудыратын қосымшалар
жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар жалғаулар деп
аталады.сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа
туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика- грамматикалық) категория
қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің
белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін
қолданылатын болғандықтан , фрукциондық-грамматикалық категория қатарына
жатады. Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын
категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жптқызылады. Бірақ
қазақ тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен де тікелей
байланысты. Ол байланыс жұрнақтардың мынадай екі түрлі ерекшеліктерінен
айқын көрінеді. Біріншіден , жалпы грамматикалық категорияларға тән аса
абстрактілік қасиет жұрнақтардан да табылады; екіншіден, грамматикалық
категорияларға тән тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да
бар.Мысалы: есім, я етістік тударатын жұрнақтардың әрқайсысы топ-топ
сөздерді қамтиды да, солардың бәріне деортақ мағына үстеп, олардың жалпы
көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Сөз құрамы- грамматикалық негізгі саласының бірі болып саналатын
морфология курсының бастамасы, оның обьектісін танытатын негізгі бөлім
болып саналады. Сөз құрамын оқытуда қазақ халқының әдеьи тілінде қолданылып
жүрген сөздерінің құрам ерекшеліктерінен ғылыми- теориялық негізде мағлұмат
беріледі.
Бұл тақырып морфология курсының қарастырылатын мәселелерінің не
екендігінен мәлімет беретін кіріспе сабақ болуға тиіс, мұнда қазақ тілі
лексикасындағы сөздердің құрамы әңгімеленеді. Қазақ тілі сөздерінің құрамы
бірден түсіндірілмей, мұнан бұрынғы сабақтарда өтілген сөз, олардың
буыннан, дыбыстардан құралатыны мысалдар арқылы еске түсіріліп, өтілген
материалдар жаңа сабақпен байланыстырып барып, сөздердің сырт көрінісі,
тұлғасы әңгіме етілгені жөн.
Сөз- белгілі бір ұғымның атауы. Сөздің қағаз, тақта беттеріне түсірілуі
сөздің тұлғасы, сырт көрінісі екені тақтаға мынадай сөздерді жазып,
сөздердің тұлғалық көріністерін талдау арқылы түсіндіріледі.
1) Мал, су, төбе, кет сөздерінің мағыналық ұғымын түсіндіріп, негізгі
түбір екені аңғартылады.
2) Малшы, сула, төбешік, кетір сөздеріндегі әрі тұлғалық, әрі
мағыналық өзгерістерді түсіндіріп, бұл сөздердің түбір және қосыиша
бөлшектерден құралып тұрғаны айтылып, алдыңғы мысалдармен
салыстырыла әңгімеленеді.
3) Демалыс, шекара, тасбақа сөздерінің мағыналық ұғымын түсіндіріп,
әрқайсысының екі түрлі түбір сөзден құралып тұрғаны ирек сызық
арқылы көрсетіледі.
4) Ата- ана, қып- қызыл, үлкен- үлкен сөздерінің мағыналарын аңғарып,
бұлардың екі сөзден қосарланып келуі арқылы жасалып тұрғаны
айтылады.
5) Совхоз, колхоз сөздерінің де мағыналарын аңғартып, бұлардың бірнеше
жеке сөздердің айтуға ықшамырақ болуы үшін, бас бундарынан
қысқартылып жасалып тұрғаны аңғартылады.
Осылайша, жеке сөздердің тұлғаларына талдау жүргізіп, сөздердің белгілі
бір бөлшектерден құралатынынан мәлімет беріледі. Сонымен қазақ тілі
сөздерді негізінен 5 түрлі құрамда қолданылады. Көрнекілік арқылы сөз
құрамы түбір сөзден, түбір мен жұрнақтан туынды сөз, екі сөздің
қосарлануынан қос сөз, екі түбірдің бірігуінен біріккен сөз, күрделі
сөздердің қысқартылуынан қысқарған сөздер жасалатыны тұжырымдалып,
жинақталады. Осындай әдістер арқылы сөз құраиының түрлері танытылған соң,
белгіден белгісізге көше отырып, гамматиканың морфология бөлімі сөздердің
өзгеруін және олрдың жасалатынын тексеретін ілім екені аңғарылады да,
морфология сөзінің морфо және логия сөздерінен бірігіп, сөз тұлғасын
үйрету деген ұғымды білдіретіні айтылады.
1. Түбір сөз
Түбір сөздің сөздердің тұлғалық бөлшектерге бөлінбейтін түпкі негізгі
екенін білдіру. Сонымен қатар түбір сөздің буыннан, буынның дыбыстардан
құралатынын жол- жөнекей аңғарта отырып, олардың өз ішінде бірдей емес
екендігін де байқату. Түбір сөзді мынадай жолмен түсіндірген дұрыс.
Өткен сабақта таныстырылған түбірсөздің мағынасына кең түрде түсінік
берген жөн. Атап айтсақ, сұрақ- жауап әдісі арқылы:- Түбір деп қандай
сөздерді айтамыз. Түбірді қалай түсіндіңдер. Деген сияқты сұрақ қою
арқылы бұл жайында оқушылардың түсінігінің қандай дәрежеде екендігін
байқап, сабақты өсімдіктану сабағымен байланыстырып өтуге болады.
Түбір сөзінің мағыналарынын түсіндіруге ағаштың бұтақ- бұтақтарға
тарамдалып, жапырақтану оның түбіріне, негізіне байланысты екнін айтқан
жөн. Сол сияқты әрбір заттың түбірі оның негізгі тірегі екені
аңғартылады. Осыдан кейін түбір деген сөздің тілімізге грамматикалық
атауға ие екендігі айтылады. Түбір сөз өз ішінде белгілі бір бөлшектерге
бөліне алмайтын сөздің мағыналық түп бөлшегі екені осындағы сөздер арқылы
түсіндірілген. Көрнекі құралдағы түбір сөзінің бәрін бірдей талдамай, әр
бағаннан бір- екі сөзге талдау жасап, ерекшелігі аңғарылса болады. Ол
үшін мұғалім мынадай сұрақ қойып, жауап алады.
Ат сөзі бөлекшеуге келмейтін түбір сөз. Осылайша ата, қар сөздеріне үш
дыбыстан құралғаны аңғартылады. Дәл осы тәсілмен қант, кіші сөзінің
ерекшелігін салыстыру әдісі арқылы қант сөзінің буыннан құралып тұрғаны
анықталады. Төртінші бағандағы терезе, жапырақ сөздері алты және жеті
дыбыстан, үш буыннан тұратындығы айтылады. Түбір сөздің сырт
көріністерінің өздері өз ішінде бірдей еместігін жоғарыда айтылған ретпен
баспалдақты түрде түсіндіріп, түбір сөздер негізінен, екі, үш, төрт, бес,
алты дыбыстардан құралып, көбінесе бір, екі, үш буынды болып келетіндігін
аңғарту керек. Жаңа сабақты жинақтап, қорытындылау кезінде сөздің мағына
беретін ең түпкі бөлшегі негізгі түбір екенін баса айту қажет Сонымен
қоса түбір жаңа сөз жасауға негіз екені де түсіндіріледі.
1.2 Қосымша (жұрнақ, жалғау).
Түбір сөзден кеиін келетін сөз бөлшектері қосымша екені, оның жұрнақ,
жалғауболып екіге бөлінетіні, жұрнақтың сөз тудырушы, сөз түрлендіруші
болып келетіні, олардың өнімді, өнімсіз, жалаң, күрделі болатынынан
мағлұмат беру.
Қосымша деген сөздің бір нәрсеге қсылатын үстеме, қосымша екені оқушылар
бірден түсінеді. Сондықтан түбір сөздерден кейін қойылып тұрған сөз
бөлшектерін қосымша, ал түбір мен қосымшалардан құрылып тұрған сөзді
қосымшалы сөздер дейміз ден, тақтаға жұмысшылар деген сөзді жазып, түбір
сөз- жұмыс,- шылар қосымша екені айтылып, жұмысшылар деген сөз түбір мен
қосымшадан құралған қосымшалы сөз екені аңғартылады.
Мұнан соң қосымшаның жеке тұрғанда мағынаға ие бола алмайтыны ескертіліп,
олардың түбірге жалғанғанда, белгілі бір қосымша мағына беріп, жалғанып
тұрған сөздің мағынасына әсер ететіні түсіндіріледі. Бұл үшін тақтаға
мал, жұмыс, шеге сөздерін жазып, бұл сөзднрдің түбір сөз екені оқушыларға
сұрақ қою арқылыайтқызылады. Ендігі жерде тақтаның бір шетіне –шы, -ле
мен қосмшаны түсіндіріп болған соң, мал, жұмыс, шеге сөздеріне –шы, -ле
қосымшаларын жалғаттырып, бастапқы түбір сөздің мағынасына тигізген
қосымша мағыналары аңғартылады. Демек мал, жұмыс деген сөздер жай заттық
ұғымдардың атауы еді, ал малшы, жұмысшы дегенде малды бағатын, жұмысты
істейтін адамдыдеген ұғымды білдіретін екінші бір жаңаұғым туыптұрғаны
баяндалады. Ал шеге сөздегі –ле қосымшасы шегедеген заттан шегеле
дегенқимылдық мағынаны тудырып тұрғанын өздеріне айтқызу кеоек. Ендігі
жерд, мал, жұмыс және малшы, жұмысшы сөздеріне –лар қосымшасын жалғатып,
түбірсөздерінің мағыналарына –шы, -ле қошымшалары сияқты мағыналық
өзгеріс енгізбей, тек көптік ұғым беріп тұрғанын байқату қажет.
Осылайша қосымшалардың жұрнақ және жалғау болып екіге бөлінетінібайқалды.
Жұрнақ сөз тудыратын және сөз түрлендіретін болып бөлінеді. Алдымен сөз
тудырушы жұрнақтың қызметі әңгімеленеді. Мұнда су сөзінің түбір екені,
мағына жағынан заттық ұғымды білдіретіні сұрақ- жауап әдісі арқылы
оқушыларды қатыстыра отырып анықталғаннан кейін, бұл сөзге – шы, - сын, -
лық, - ат, - ла, - ғар, - сы, - са жұрнақтарын қосқанда, су сөзінен сегіз
түрлі ұғымды білдіретін ұғымды білдіретін жаңа сөз жасалып тұрғаны өз ара
салыстыру арқылы түсіндіріледі.
Бұдан соң сөз түрлендіруші жұрнақтың қызметі түсіндіріледі. Айт сөзінің
түбірсөз екенін, мағынасы қимылдық ұғымды білдіретінін аңғартып, оған –
ар, - тыр, - қыз, - қан, - ты жұрнақтарын қосып, әрқайсысының беретін
мағыналарына оқушулардың назарын аударып, айт сөзінің қимылдық
мағынасының өзгергенін, оған тек болжалды, шақтық, екі ұштылық
мағыналардың қосылып, оның тұлғасы мен мағынасы ғана түрленіп тұрғаны
айтылады. Осы жолмен боз сөзінің сындық ұғымды білдіретіні, бұл сөзге
–аң, - ғыл, - ғылт, - дау, - ырақ жұрнақтарын қосқанда, реңктік мағына
білдіретініне оқушылардың назары аударылады. Осылайша түсіндірілген соң,
сөз түрлендіретін жұрнақтың сөз тудыратын жұрнақтан айырмашылығын
салыстыру әдісі арқылы оқушылардың өздеріне айтқызып жинақтауға болдады.
Жұрнақтың түрлерін түсіндіріп болған соң, олардың құрамының да түрліше
болатынын – ар, - тыр, - қан, - ырақ жұрнақтарын көрсете тұрып аңғарту
керек. Сонымен жұрнақтардың бір буыннан да, екі буыннан да, кейде үш
буынннан да болатынына бір- бір мысал келтіру қажет.
Туынды түбірдің жұрнақтар арқылы жасалатынынын аңғартып, туынды
түбірлерден екінші бір жұрнақ арқылы да туынды сөздер жасала беретінін
айту. Бір түбір сөзден бірнеше жұрнақ арқылы көптеген жаңа мағыналы
сөздер пайда болатынын яғни түбірлес сөздер туатынын түсіндіру.
Туынды түбір мен түбірлес сөздерді екі бөліп өтудің қажеті жоқ. Туынды
және түбірлес сөздерді жұрнақтардан кейін өтудің бір қолайлы жағы- туынды
түбір жұрнақ арқылы ғана жасалатындығын оқушылардың аңғаруына жеңіл
болады. Демек, жұрнақтың қандай қызмет атқаратынын түсінгеннен кейін,
туынды және түбірлес сөздеді түсіндіру, оны оқушылардың меңгеруі жеңілдеу
болады. Ол үшін тақтаға бұр, біл, құй, күй, бас, аз, қыс сияқты сөздерді
жазып, бұлардың түбір сөз екндігі және мағыналары түсіндіріледі. Бұдан
кейін –ғы, -ім, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен
дағдыларын қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I.Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру
... ... ...5
1.1 Түбір сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II. Сөз таптарын оқытуда қолданылатын әдістер мен тәсілдер
... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Есімдікті оқыту
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
III. Сөздерді таптастыруды оқытудағы оқушылардың дағдыларын қалыптастыру
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
Әдебиет тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
Кіріспе.
Мектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан
қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін,
дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл
білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін
арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты
меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра
алмайды.
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз
таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының
ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен
байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік
нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы Морфологияны оқыту арқылы
оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара
байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз
табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады.
Мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек.
Жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушының
сөз таптарының қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен өзгеруі туралы
жүйелі білім алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының
есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға
қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат
алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық
т.б зат есім екенін біледі. Ал адамның ойлау қабілеті арқылы топшылаумен
түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстракты зат есімдерді ақыл, ой, сана,
қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы тосылып қалады. Осы жағын
нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сын есім мен сан есімнің алдында
тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетіні сияқты тіл заңдылықтарын
оқушының сөйлеу әрекетінде дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің
нормаларын сақтауға да үйрету.
Жұмыстың өзектілігі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы,
сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі.
Морфологиялық ұғымдардың бұл қасиеттерін біліп, мәнін түсіну арқылы ойын
дәл, жүйелі, анық жеткізуге, сауатты жазуға үйренеді. Морфологиялық
ұғымдарды оқытуда оқушылардың өрелі ой- санасын ғылыми негізінде дамыту
үшін, меңгерген білім дағдыларды тиянақты болу үшін сабақты түрлендіріп,
үлестірме кеспелерді, көрнкті құралдарды, сызба- кестелерді қолдану.
Зерттеу мақсаты:
Морфологияны оқытуда оқушылардың тақырыпты түсінгендігін жаттығу
жұмыстары арқылы жүзеге асыру.
Зерттеу обьектісі:
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы,
сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының
ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен
байланыстыру.
Зерттеу міндеттері:
Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел
қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу
керек. Оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі
ұшырасу.
Зерттеу пәні:
Морфологияны оқыту кезінде оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын
қалыптастыру жағдайлары және әдістері мен тәсілдері.
Зерттеу болжамы:
Морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі
бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты
жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыру.Оқушы білімін тиянақтауда
жаттығу жұмыстарын жүргізу, жазба жұмыстарын алу кезінде оқушы жағдайын
байқау.
1. Сөз құрамын оқыту кезінде оқушылардың іскерлігін арттыру.
Әрбір сөздің өзіне тән тұлға- тұрпаты болады. Сол тұлға- тұрпаттың
арқасында әрбір сөз бір бүтін тұлға ретінде қызмет етеді.Ал, сөздің тұлға-
тұрпаты оның лексикалық және грамматикалық сипаттарымен байланысты. Осы
себептен сөздер морфологиялық құрылысы жағынан әр қилы болып келеді. Ал ,
сол әр қилылық , әрине, сөздердің құрамының әр түрлі болуы оның
бөлшектеріне байланысты.
Сөздің лексикалық я граматикалық мағыналарын білдіретін осындай
бөлшектері морфемалар деп аталады.
Морфеманың да өзіне тән мағынасы және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы
болады. Ендеше, морфеама деп сөздің өзіне тән мағынасы бар ең ұсақ бөлшегін
айтамыз. Сөздің морфологиялық құрамындағы морфемалардың мағыналары мен
қызметтері , әрине, бірдей емес .Морфемаларды ең алдымен түбір морфема
және қосымша морфема деп негізгі екі салаға бөлуге болады. Жоғарыдағы
мысалдардағы тіл және айт деген морфемалар түбір формалар болады. Ал,
оларға қосылған –і, сіз( тілсіз), -ыл(айтыл), -ар(айтылар) , -са(айтса),
-ды(айтылды), -атын(айтатын), -ың (айтатының), -а (айтатыныңа) морфемалары
қосымша морфемалар.
Түбір морфемалар да, қосымша морфеманы да әрі қарай бөлшкетеуге
болмайды.
Түбір морфема –сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі.
Бұл түпкі негіз сөздің құрылысына да, мағынасының да негізгі ұйытқысы болып
есептеледі. өйткені түбір морфема сөздігі негізгі лексикалық мағынасын
білдіреді. Түбір морфема қатсыпаса , қосымша морфеманың бірде біреуі яки
бірнешнуі қосылып та ешқандай мағынаны білдіре алмайды . ендеше , түбір
морфема ең негізгі морфема болып саналады. Түбір морфема өздігінен жеке
тұрып семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады.
Мұндай жағдайда түбір морфеманың мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей
болып шыға береді.Мысалы: бас, тіл, жол, кел, жүр морфемаларын алсақ,
олардың әрқайсысы әрі түбір морфема, әрі жеке сөз бола алады.Ал, бастық,
тілші, келісім, колтықта деген сөздерді алсақ, олар – құрамында түбір
морфемалары да бар сөздер . Бұларда түбір морфемалардың мағынасы мен
сөздің мағынасы бірдей емес, өйткені олардың құрамындарында түбір
морфеманың негізгі мағынасы да, оның үстіне қосымша морфемалар арқылы
жамалған үстеме я қосымша мағыналары да бар.
Түбір морфема дар түрде де, қосымша морфеманы қосып алып та жеке сөз
ретінде қолданылытыны сияқты , қайталанып та , басқа түбір морфема мен
қосарланып та , бірігіп те , тіркесіп те те жеке сөз ретінде жұмсала
береді. Сонымен қатар, ондай қайталанған , тіркескен, біріккен ,түбір
морфемаларға қажетінше қосымша морфемалар жалғанып та қолданыла береді.
Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып , оған қосымша мағыналар үстейтін
морфемалар ды айтамыз.
Қосымша морфемалар өз ішінде жұрнақтар , жалғаулар және қосалқы сөздер
д еген үш топқа бөлінеді. Бұл қосымшалардың жұрнақтар деп аталатын түрі
жалаң сөздерді жасау үшін қолданылады да, қосалқы деп аталытын түрі сөз
тіркестері мен құранды сөздерді жасау үшін қолданылады. Ал, жалғаулар
деп аталатын түрі жұрнақтар мен қосалқы сөздер арқылы жасалған жалаң
және күрделі сөздерді бір –бірімен байланыстыру үшін қолданылады.Қосалқы
сөздер жайындағы мәліметтер әрбір сөз тобының тұсында айтылып
отырылады. Қосымша морфемалар да мағыналық дербестікте , тұлғалық
дербестік те болмайды. Өйткені қосымша морфемада жеке тұрғанда өзіне тән
арнаулы дербес мағына болмайтындықтан , ол түбірдің қатысынсыз жеке дара
қолданылмайды. Сондай –ақ қосымша морфема жеке –дара қолданылмай тек
түбірге тіркестіріліп қана жұмсалмайтындықтан , оның тұлғасы жалғанатын
түбір морфеманың әуеніне еріп , өзгеріп , түрленіп отырады . осы себептен
бір морфеманың дыбыстық бірнеше түрі болуы мүмкін.осындай ерекшеліктерден
жалпы морфемаатаулыға онан қала берді, олардың түр-түрлеріне тән сыр
сипаттар келіп шығады. Ол сыр- сипаттар мынадай :
Біріншіден түбір морфемалар мен қосымша морфемалар бір- бірінен
парықсыз емес , олардың қарым- қатынастары белгілі бір заңдарға сүйенеді
, олар өзара бір – бірімен талғап тіркеседі . қосымша морфемалар түбір
морфемалардың грамматикалық қасиеттері жағынан бірыңғай, біркелкі болып
келуін қалайды да, олардың белгілі топ-тобына ғана жалғанады.
Екіншіден ,қай қосымша қосылса да және қанша қосымша қосылса да, түбір
морфема тұлға жағынан өзгермейді , үнемі бір қалыпта сақталып отырады. Ал,
қосымша морфемалар , жоғарыда айтылғандай, тұлға жағынан тұрақсыз , демек ,
түбір морфеманың ерекшеліктеріне қарай орайласып , өзгеріп отырады.
Үшіншіден, бір түрлі қосымша қай түбірге және қанша түбірге жалғанса да
, олардың әр қайсысына әр түрлі мағына үстемейді, олардың бәріне де жалпы
бір түрлі ғана мағына үстейді.
Төртіншіден, бір түбір морфемаға қажетіне қарай бірнеше қосымша морфемаға
жалғана береді. Бірақ ондай жағдайда қосымша морфемалар бірінен соң бірі ,
қалай болса солай қосыла бермейді, тілдің ішкі заңдарына лайық, белгілі
бір жүйе бойынша рет- ретімен тіркеседі.
Сөйтіп , түбір морфема мен қосымша морфеманың мағыналарындағы ең негізгі
айырмашылық мынау: түбір морфеманың мағынасына , біріншіден, әрі нақтылық ,
әрі дербестік тән болса, екіншіден, солмағына тек сөздің құрамында ғана
тиянықты болыпм анықталады. Осыған сәйкес түбір сорфема тілдің тән мағынасы
бар тұлғасы ретінде жеке –дара тұрып қызмет етсе , қосымша морфема тілдің
мағыналы тұлға есебінде жеке- дара жұмсалады , тек сөздің құрамында ғана
қолданылады.
Тілімізде түбір морфемалар сан жағынан көп те, қосымша морфемалар
олардың әлдеқайда аз.сөздің құрамы сияқты , морфемалар да- жүйелі
құбылыстар. Оның жүйелі құбылыс екендіктерін түбір мен қосымшалардың ара
қатынастарынан көруге болады.Мысалы , есімшенің –ған (-қан, -ген, -кен),
көсемшенің –ғалы,(-қалы, - гелі, - келі) қосымшалардың тек етістік
түбірлеріне ғана жалғанады да , есім сөздерге жалғанбайды.Керісінше, -шыл(-
шіл) қосымшасы зат есімдерге жалғанып сын есім тудырса, -м(-ым, -ім)
қосымшасы етістіктен зат есім тудырады.Ал -ң (-ың,-ің) қосымшасы аталған
заттарды тыңдаушы адамға тәуелдеп тұрса, -лар(-лер,-тар, -тер, -дар,-дер)
қосымшасы аталған заттар жеке-дара емес, бірнешеу я көп екендіктерін
білдіріп тұр.
Сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма тудыратын қосымшалар
жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар жалғаулар деп
аталады.сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа
туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика- грамматикалық) категория
қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің
белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін
қолданылатын болғандықтан , фрукциондық-грамматикалық категория қатарына
жатады. Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын
категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жптқызылады. Бірақ
қазақ тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен де тікелей
байланысты. Ол байланыс жұрнақтардың мынадай екі түрлі ерекшеліктерінен
айқын көрінеді. Біріншіден , жалпы грамматикалық категорияларға тән аса
абстрактілік қасиет жұрнақтардан да табылады; екіншіден, грамматикалық
категорияларға тән тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да
бар.Мысалы: есім, я етістік тударатын жұрнақтардың әрқайсысы топ-топ
сөздерді қамтиды да, солардың бәріне деортақ мағына үстеп, олардың жалпы
көрсеткіші ретінде қызмет етеді.
Сөз құрамы- грамматикалық негізгі саласының бірі болып саналатын
морфология курсының бастамасы, оның обьектісін танытатын негізгі бөлім
болып саналады. Сөз құрамын оқытуда қазақ халқының әдеьи тілінде қолданылып
жүрген сөздерінің құрам ерекшеліктерінен ғылыми- теориялық негізде мағлұмат
беріледі.
Бұл тақырып морфология курсының қарастырылатын мәселелерінің не
екендігінен мәлімет беретін кіріспе сабақ болуға тиіс, мұнда қазақ тілі
лексикасындағы сөздердің құрамы әңгімеленеді. Қазақ тілі сөздерінің құрамы
бірден түсіндірілмей, мұнан бұрынғы сабақтарда өтілген сөз, олардың
буыннан, дыбыстардан құралатыны мысалдар арқылы еске түсіріліп, өтілген
материалдар жаңа сабақпен байланыстырып барып, сөздердің сырт көрінісі,
тұлғасы әңгіме етілгені жөн.
Сөз- белгілі бір ұғымның атауы. Сөздің қағаз, тақта беттеріне түсірілуі
сөздің тұлғасы, сырт көрінісі екені тақтаға мынадай сөздерді жазып,
сөздердің тұлғалық көріністерін талдау арқылы түсіндіріледі.
1) Мал, су, төбе, кет сөздерінің мағыналық ұғымын түсіндіріп, негізгі
түбір екені аңғартылады.
2) Малшы, сула, төбешік, кетір сөздеріндегі әрі тұлғалық, әрі
мағыналық өзгерістерді түсіндіріп, бұл сөздердің түбір және қосыиша
бөлшектерден құралып тұрғаны айтылып, алдыңғы мысалдармен
салыстырыла әңгімеленеді.
3) Демалыс, шекара, тасбақа сөздерінің мағыналық ұғымын түсіндіріп,
әрқайсысының екі түрлі түбір сөзден құралып тұрғаны ирек сызық
арқылы көрсетіледі.
4) Ата- ана, қып- қызыл, үлкен- үлкен сөздерінің мағыналарын аңғарып,
бұлардың екі сөзден қосарланып келуі арқылы жасалып тұрғаны
айтылады.
5) Совхоз, колхоз сөздерінің де мағыналарын аңғартып, бұлардың бірнеше
жеке сөздердің айтуға ықшамырақ болуы үшін, бас бундарынан
қысқартылып жасалып тұрғаны аңғартылады.
Осылайша, жеке сөздердің тұлғаларына талдау жүргізіп, сөздердің белгілі
бір бөлшектерден құралатынынан мәлімет беріледі. Сонымен қазақ тілі
сөздерді негізінен 5 түрлі құрамда қолданылады. Көрнекілік арқылы сөз
құрамы түбір сөзден, түбір мен жұрнақтан туынды сөз, екі сөздің
қосарлануынан қос сөз, екі түбірдің бірігуінен біріккен сөз, күрделі
сөздердің қысқартылуынан қысқарған сөздер жасалатыны тұжырымдалып,
жинақталады. Осындай әдістер арқылы сөз құраиының түрлері танытылған соң,
белгіден белгісізге көше отырып, гамматиканың морфология бөлімі сөздердің
өзгеруін және олрдың жасалатынын тексеретін ілім екені аңғарылады да,
морфология сөзінің морфо және логия сөздерінен бірігіп, сөз тұлғасын
үйрету деген ұғымды білдіретіні айтылады.
1. Түбір сөз
Түбір сөздің сөздердің тұлғалық бөлшектерге бөлінбейтін түпкі негізгі
екенін білдіру. Сонымен қатар түбір сөздің буыннан, буынның дыбыстардан
құралатынын жол- жөнекей аңғарта отырып, олардың өз ішінде бірдей емес
екендігін де байқату. Түбір сөзді мынадай жолмен түсіндірген дұрыс.
Өткен сабақта таныстырылған түбірсөздің мағынасына кең түрде түсінік
берген жөн. Атап айтсақ, сұрақ- жауап әдісі арқылы:- Түбір деп қандай
сөздерді айтамыз. Түбірді қалай түсіндіңдер. Деген сияқты сұрақ қою
арқылы бұл жайында оқушылардың түсінігінің қандай дәрежеде екендігін
байқап, сабақты өсімдіктану сабағымен байланыстырып өтуге болады.
Түбір сөзінің мағыналарынын түсіндіруге ағаштың бұтақ- бұтақтарға
тарамдалып, жапырақтану оның түбіріне, негізіне байланысты екнін айтқан
жөн. Сол сияқты әрбір заттың түбірі оның негізгі тірегі екені
аңғартылады. Осыдан кейін түбір деген сөздің тілімізге грамматикалық
атауға ие екендігі айтылады. Түбір сөз өз ішінде белгілі бір бөлшектерге
бөліне алмайтын сөздің мағыналық түп бөлшегі екені осындағы сөздер арқылы
түсіндірілген. Көрнекі құралдағы түбір сөзінің бәрін бірдей талдамай, әр
бағаннан бір- екі сөзге талдау жасап, ерекшелігі аңғарылса болады. Ол
үшін мұғалім мынадай сұрақ қойып, жауап алады.
Ат сөзі бөлекшеуге келмейтін түбір сөз. Осылайша ата, қар сөздеріне үш
дыбыстан құралғаны аңғартылады. Дәл осы тәсілмен қант, кіші сөзінің
ерекшелігін салыстыру әдісі арқылы қант сөзінің буыннан құралып тұрғаны
анықталады. Төртінші бағандағы терезе, жапырақ сөздері алты және жеті
дыбыстан, үш буыннан тұратындығы айтылады. Түбір сөздің сырт
көріністерінің өздері өз ішінде бірдей еместігін жоғарыда айтылған ретпен
баспалдақты түрде түсіндіріп, түбір сөздер негізінен, екі, үш, төрт, бес,
алты дыбыстардан құралып, көбінесе бір, екі, үш буынды болып келетіндігін
аңғарту керек. Жаңа сабақты жинақтап, қорытындылау кезінде сөздің мағына
беретін ең түпкі бөлшегі негізгі түбір екенін баса айту қажет Сонымен
қоса түбір жаңа сөз жасауға негіз екені де түсіндіріледі.
1.2 Қосымша (жұрнақ, жалғау).
Түбір сөзден кеиін келетін сөз бөлшектері қосымша екені, оның жұрнақ,
жалғауболып екіге бөлінетіні, жұрнақтың сөз тудырушы, сөз түрлендіруші
болып келетіні, олардың өнімді, өнімсіз, жалаң, күрделі болатынынан
мағлұмат беру.
Қосымша деген сөздің бір нәрсеге қсылатын үстеме, қосымша екені оқушылар
бірден түсінеді. Сондықтан түбір сөздерден кейін қойылып тұрған сөз
бөлшектерін қосымша, ал түбір мен қосымшалардан құрылып тұрған сөзді
қосымшалы сөздер дейміз ден, тақтаға жұмысшылар деген сөзді жазып, түбір
сөз- жұмыс,- шылар қосымша екені айтылып, жұмысшылар деген сөз түбір мен
қосымшадан құралған қосымшалы сөз екені аңғартылады.
Мұнан соң қосымшаның жеке тұрғанда мағынаға ие бола алмайтыны ескертіліп,
олардың түбірге жалғанғанда, белгілі бір қосымша мағына беріп, жалғанып
тұрған сөздің мағынасына әсер ететіні түсіндіріледі. Бұл үшін тақтаға
мал, жұмыс, шеге сөздерін жазып, бұл сөзднрдің түбір сөз екені оқушыларға
сұрақ қою арқылыайтқызылады. Ендігі жерде тақтаның бір шетіне –шы, -ле
мен қосмшаны түсіндіріп болған соң, мал, жұмыс, шеге сөздеріне –шы, -ле
қосымшаларын жалғаттырып, бастапқы түбір сөздің мағынасына тигізген
қосымша мағыналары аңғартылады. Демек мал, жұмыс деген сөздер жай заттық
ұғымдардың атауы еді, ал малшы, жұмысшы дегенде малды бағатын, жұмысты
істейтін адамдыдеген ұғымды білдіретін екінші бір жаңаұғым туыптұрғаны
баяндалады. Ал шеге сөздегі –ле қосымшасы шегедеген заттан шегеле
дегенқимылдық мағынаны тудырып тұрғанын өздеріне айтқызу кеоек. Ендігі
жерд, мал, жұмыс және малшы, жұмысшы сөздеріне –лар қосымшасын жалғатып,
түбірсөздерінің мағыналарына –шы, -ле қошымшалары сияқты мағыналық
өзгеріс енгізбей, тек көптік ұғым беріп тұрғанын байқату қажет.
Осылайша қосымшалардың жұрнақ және жалғау болып екіге бөлінетінібайқалды.
Жұрнақ сөз тудыратын және сөз түрлендіретін болып бөлінеді. Алдымен сөз
тудырушы жұрнақтың қызметі әңгімеленеді. Мұнда су сөзінің түбір екені,
мағына жағынан заттық ұғымды білдіретіні сұрақ- жауап әдісі арқылы
оқушыларды қатыстыра отырып анықталғаннан кейін, бұл сөзге – шы, - сын, -
лық, - ат, - ла, - ғар, - сы, - са жұрнақтарын қосқанда, су сөзінен сегіз
түрлі ұғымды білдіретін ұғымды білдіретін жаңа сөз жасалып тұрғаны өз ара
салыстыру арқылы түсіндіріледі.
Бұдан соң сөз түрлендіруші жұрнақтың қызметі түсіндіріледі. Айт сөзінің
түбірсөз екенін, мағынасы қимылдық ұғымды білдіретінін аңғартып, оған –
ар, - тыр, - қыз, - қан, - ты жұрнақтарын қосып, әрқайсысының беретін
мағыналарына оқушулардың назарын аударып, айт сөзінің қимылдық
мағынасының өзгергенін, оған тек болжалды, шақтық, екі ұштылық
мағыналардың қосылып, оның тұлғасы мен мағынасы ғана түрленіп тұрғаны
айтылады. Осы жолмен боз сөзінің сындық ұғымды білдіретіні, бұл сөзге
–аң, - ғыл, - ғылт, - дау, - ырақ жұрнақтарын қосқанда, реңктік мағына
білдіретініне оқушылардың назары аударылады. Осылайша түсіндірілген соң,
сөз түрлендіретін жұрнақтың сөз тудыратын жұрнақтан айырмашылығын
салыстыру әдісі арқылы оқушылардың өздеріне айтқызып жинақтауға болдады.
Жұрнақтың түрлерін түсіндіріп болған соң, олардың құрамының да түрліше
болатынын – ар, - тыр, - қан, - ырақ жұрнақтарын көрсете тұрып аңғарту
керек. Сонымен жұрнақтардың бір буыннан да, екі буыннан да, кейде үш
буынннан да болатынына бір- бір мысал келтіру қажет.
Туынды түбірдің жұрнақтар арқылы жасалатынынын аңғартып, туынды
түбірлерден екінші бір жұрнақ арқылы да туынды сөздер жасала беретінін
айту. Бір түбір сөзден бірнеше жұрнақ арқылы көптеген жаңа мағыналы
сөздер пайда болатынын яғни түбірлес сөздер туатынын түсіндіру.
Туынды түбір мен түбірлес сөздерді екі бөліп өтудің қажеті жоқ. Туынды
және түбірлес сөздерді жұрнақтардан кейін өтудің бір қолайлы жағы- туынды
түбір жұрнақ арқылы ғана жасалатындығын оқушылардың аңғаруына жеңіл
болады. Демек, жұрнақтың қандай қызмет атқаратынын түсінгеннен кейін,
туынды және түбірлес сөздеді түсіндіру, оны оқушылардың меңгеруі жеңілдеу
болады. Ол үшін тақтаға бұр, біл, құй, күй, бас, аз, қыс сияқты сөздерді
жазып, бұлардың түбір сөз екндігі және мағыналары түсіндіріледі. Бұдан
кейін –ғы, -ім, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz