Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі бюджеттік көрсеткіштері мен даму бағдарламаларын зерттеу арқылы бюджет жүйесін басқаруды жетілдіру мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бюджет жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы бюджет саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды талдау ... ... ... ... ... ..29
2.1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің 2007.2009 жылдардағы кірістері мен шығыстарының атқарылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттерінің атқарылуын талдау ... ... ..41
2.3. Жамбыл облысы Сарысу ауданының жергілікті бюджетінің 2007.2009жж атқарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3. Қазақстанда бюджет жүйесін басқаруды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Бюджет жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы бюджет саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды талдау ... ... ... ... ... ..29
2.1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің 2007.2009 жылдардағы кірістері мен шығыстарының атқарылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Республикалық және жергілікті бюджеттерінің атқарылуын талдау ... ... ..41
2.3. Жамбыл облысы Сарысу ауданының жергілікті бюджетінің 2007.2009жж атқарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3. Қазақстанда бюджет жүйесін басқаруды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Тақырып өзектілігі. Елдің қаржы заңнамасының негізінде қаржы ресурстарын жұмылдыру, бөлу және пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-шаралары қаржы саясаты деп аталады. Ол мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады. Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына негізделеді.
Бюджет саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы қызметі, бюджетті басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі болып табылады.
Бюджет саясатының бағыттары елдің экономикалық жай-күйіне, шешілетін әлеуметтік-экономикалық және өзге міндеттерге байланысты болады. Экономиканың дағдарысты жағдайы, бір жағынан, өндірістің құлдырауының тоқтатылуына және өндірісті ынталандыруға, қаржы ресурстарын экономиканың белгілі бір салаларына тиімді жұмсау мақсатында оларды жұмылдыруға, ал, басқа жағынан, әлеуметтік бағдарламаларды тежеуге, қорғанысқа жұмсалатын шығыстарды қысқартурға бағытталған бюджет саясатын алдын ала анықтайды. Тиісінші, экономика басқа жай-күйге ауысқанда бюджет саясатының бағыттары да өзгеріп отырады.
Тандап алынған бюджет саясатының дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның «алтын ережесін» сақтауға – болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі бюджет жүйесі арқылы, атап айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттің басым шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып табылады.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес бюджетті басқару болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде бюджет жүйесінің өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі бюджеттік көрсеткіштері мен даму бағдарламаларын зерттеу арқылы бюджет жүйесін басқаруды жетілдіру мәселесін қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай зерттеуді орындау барысында келесідей мәселелер туындайды:
• Бюджет жүйесінің теориялық негіздерін қарастыру;
• бюджет механизмі бюджет саясатын ұйымдастыру арқылы қаржылық реттеу әдістерінің жиынтығы ретінде қарастыру;
Бюджет саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы қызметі, бюджетті басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі болып табылады.
Бюджет саясатының бағыттары елдің экономикалық жай-күйіне, шешілетін әлеуметтік-экономикалық және өзге міндеттерге байланысты болады. Экономиканың дағдарысты жағдайы, бір жағынан, өндірістің құлдырауының тоқтатылуына және өндірісті ынталандыруға, қаржы ресурстарын экономиканың белгілі бір салаларына тиімді жұмсау мақсатында оларды жұмылдыруға, ал, басқа жағынан, әлеуметтік бағдарламаларды тежеуге, қорғанысқа жұмсалатын шығыстарды қысқартурға бағытталған бюджет саясатын алдын ала анықтайды. Тиісінші, экономика басқа жай-күйге ауысқанда бюджет саясатының бағыттары да өзгеріп отырады.
Тандап алынған бюджет саясатының дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның «алтын ережесін» сақтауға – болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі бюджет жүйесі арқылы, атап айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттің басым шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып табылады.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес бюджетті басқару болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде бюджет жүйесінің өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі бюджеттік көрсеткіштері мен даму бағдарламаларын зерттеу арқылы бюджет жүйесін басқаруды жетілдіру мәселесін қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай зерттеуді орындау барысында келесідей мәселелер туындайды:
• Бюджет жүйесінің теориялық негіздерін қарастыру;
• бюджет механизмі бюджет саясатын ұйымдастыру арқылы қаржылық реттеу әдістерінің жиынтығы ретінде қарастыру;
1. Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2009 ж.
2. Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2007. – 668 бет
3. Өтебаев С. Мемлекеттік бюджет. Алматы: Экономика 2005г. С 250.
4. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы. Издательство LЕМ, 2005 год.
5. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: ЮРИСТ, 2008. – 132 бет.
6. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 қарашадағы № 5 Заңы
7. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
8. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
9. Өмірбаев С.М. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488с.
10. В.В. Вагин, О.К. Ястребова, Ю.В. Автономов, А.В. Ресей бюджеті бойынша нұсқаулық- 2006. Москва. ЗАО "Агентство прикладных коммуникаций", АНО "Центр социального проектирования "Возрождение", 2006. - 104с.Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ, компания «Профи Полиграф» баспасы, 2008. – 211 б.
11. Қазақстан Республикасының 2010 жылғы қаңтардағы әлеуметтік-экономикалық дамуының ағымдағы жағдайы ////www.minplan.kz
12. Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі // 2007 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №599 қаулысы
13. Қазақстан Республикасының 2010–2014 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы//Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 27 тамыздағы № 32 хаттамасы
14. «Қазақстан Републикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы». Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 18 қарашадағы № 1066 қаулысы
15. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясын іске асыру жөніндегі 2009 – 2012 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары // Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 29 қаңтар № 80 қаулысы
16. Мемлекеттік бюджеттің 01.01.2010 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат //www.minfin.kz
17. Республикалық бюджеттің 01.01.2010 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат //www.minfin.kz
18. «Жалпы экономикалық теория». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. / Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов – Ақтөбе, «А – Полиграфия», 2004 – 455 бет.
19. Русско-казахский толковый словарь по современной экономике (2100 популярных слов) / Сост. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов. – Алматы: «LEM», 2005. – 344
2. Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2007. – 668 бет
3. Өтебаев С. Мемлекеттік бюджет. Алматы: Экономика 2005г. С 250.
4. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы. Издательство LЕМ, 2005 год.
5. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы: ЮРИСТ, 2008. – 132 бет.
6. «Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 қарашадағы № 5 Заңы
7. «2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсанындағы № 96-IV Заңы
8. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
9. Өмірбаев С.М. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. – Астана: «Сарыарқа» ЖҚ, 2007.-488с.
10. В.В. Вагин, О.К. Ястребова, Ю.В. Автономов, А.В. Ресей бюджеті бойынша нұсқаулық- 2006. Москва. ЗАО "Агентство прикладных коммуникаций", АНО "Центр социального проектирования "Возрождение", 2006. - 104с.Қазақстанның жаңа бюджеттік саясаты. - Астана: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ, компания «Профи Полиграф» баспасы, 2008. – 211 б.
11. Қазақстан Республикасының 2010 жылғы қаңтардағы әлеуметтік-экономикалық дамуының ағымдағы жағдайы ////www.minplan.kz
12. Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі // 2007 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №599 қаулысы
13. Қазақстан Республикасының 2010–2014 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы//Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 27 тамыздағы № 32 хаттамасы
14. «Қазақстан Републикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы». Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 18 қарашадағы № 1066 қаулысы
15. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясын іске асыру жөніндегі 2009 – 2012 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары // Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 29 қаңтар № 80 қаулысы
16. Мемлекеттік бюджеттің 01.01.2010 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат //www.minfin.kz
17. Республикалық бюджеттің 01.01.2010 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат //www.minfin.kz
18. «Жалпы экономикалық теория». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. / Жалпы редакциясын басқарған Ө.Қ. Шеденов – Ақтөбе, «А – Полиграфия», 2004 – 455 бет.
19. Русско-казахский толковый словарь по современной экономике (2100 популярных слов) / Сост. К.Ж. Оразалин, М.М. Жантасов. – Алматы: «LEM», 2005. – 344
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқарудың экономикалық мәні
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. Бюджет жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... .8
2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы бюджет
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
3
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқаруды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды
талдау ... ... ... ... ... ..29
2.1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің 2007-2009 жылдардағы
кірістері мен шығыстарының атқарылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 29
2. Республикалық және жергілікті бюджеттерінің атқарылуын
талдау ... ... ..41
3. Жамбыл облысы Сарысу ауданының жергілікті бюджетінің 2007-
2009жж
атқарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3. Қазақстанда бюджет жүйесін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..68
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Елдің қаржы заңнамасының негізінде қаржы
ресурстарын жұмылдыру, бөлу және пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-
шаралары қаржы саясаты деп аталады. Ол мемлекеттің экономикалық саясатының
құрамды бөлігі болып табылады. Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің
қаржы саясатына негізделеді.
Бюджет саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, бюджетті басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі
болып табылады.
Бюджет саясатының бағыттары елдің экономикалық жай-күйіне, шешілетін
әлеуметтік-экономикалық және өзге міндеттерге байланысты болады.
Экономиканың дағдарысты жағдайы, бір жағынан, өндірістің құлдырауының
тоқтатылуына және өндірісті ынталандыруға, қаржы ресурстарын экономиканың
белгілі бір салаларына тиімді жұмсау мақсатында оларды жұмылдыруға, ал,
басқа жағынан, әлеуметтік бағдарламаларды тежеуге, қорғанысқа жұмсалатын
шығыстарды қысқартурға бағытталған бюджет саясатын алдын ала анықтайды.
Тиісінші, экономика басқа жай-күйге ауысқанда бюджет саясатының бағыттары
да өзгеріп отырады.
Тандап алынған бюджет саясатының дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып
отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның
алтын ережесін сақтауға – болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде
экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне
бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі бюджет жүйесі арқылы, атап
айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың
орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттің басым
шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып
табылады.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес бюджетті
басқару болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде бюджет жүйесінің
өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның
материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа
факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі
бюджеттік көрсеткіштері мен даму бағдарламаларын зерттеу арқылы бюджет
жүйесін басқаруды жетілдіру мәселесін қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай зерттеуді орындау барысында келесідей мәселелер
туындайды:
• Бюджет жүйесінің теориялық негіздерін қарастыру;
• бюджет механизмі бюджет саясатын ұйымдастыру арқылы қаржылық реттеу
әдістерінің жиынтығы ретінде қарастыру;
• бюджет жүйесінің негізгі көрсеткіштерін деректі мәліметтеріне
сүйене отырып талдау;
• Қазақстанның экономикасын бюджет саясатын жүргізуге арналған
шараларды қарастыру.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда, Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін
басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны, атап айтқанда, бюджет жүйесінің
теориялық негіздері, Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы
бюджет саясаты мен бюджет жүйесін басқаруды ұйымдастыру негіздері
қарастырылған.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды талдау
барысында бюджет жүйесінің 2007-2009 жылдардағы кірістері мен шығыстарының
атқарылуын талдау мен қатар өндірістік тәжірибе өткен Жамбыл облысы Сарысу
ауданының жергілікті бюджетінің атқарылуы қарастырылды.
Үшінші тарауда, Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды
жетілдіру жолдары қарастырылған
Осы жұмысты жазудың іргетасы іспеттес болып, Қазақстан Республикасының
нормативтік заңнамалық актілері мен қазақстандық ғалымдардың еңбектері,
ресейлік оқу құралдары, әлемдік интернет торабынан алынған мәліметтер мен
өзге де мақалалар зерттеудің арқауы болды. Осы дипломдық жұмыста ғылыми-
теориялық материалдардың, белгілі экономист ғалымдардың пікірлерінің,
сондай-ақ әрекет етуші нормативтік құжаттардың негізінде Сарысу ауданының
бюджетінің кірістері мен шығыстарының атқарылуын талдауға әрекеттер
жасалған.
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқарудың экономикалық мәні мен
мазмұны
1. Бюджет жүйесінің теориялық негіздері
Бюджет – мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржылық қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.[1,14б]
Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды
қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды.
Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру
үшін қажет.[2, 339б]
Бюджет жүйесi – бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк процестер мен қатынастардың жиынтығы.[1,14б]
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде өңірлердің шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппараттың ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз етеін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекеленген түрлерінің кірістері мен шығындарын
қалыптастыру, оларды теңестіру үдерісінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы
бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастарымен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы
– бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысының дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы
мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму
деңгейіне және нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты
өзгешеліктерімен ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізді түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджеттік үдеріспен қатынастардың жиынтығын
білдіреді.Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымен анықталады.
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералық бюджет, немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
Федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та штаттардың, Канадада –
провинциялардың, Ресейде – федерация субъектілерінің бюджеттері);
Жергілікті бюджеттер.
Унитарлық бюджеттер. Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерді екі буынды
бюджет жүйесі қолданылады: орталық (Республикалық) бюджет және толып жатқан
жергілікті бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшалануы мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегі дей әлеуметтік – экономикалық
үдерістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы жөнінен белгілі бір реттеуші роль орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі құрылымының унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың Президенттік
нысаны және сайланатын парламенті бар унитарлық мемлекет. Қазақстан
Республикасында жиынтығында мелекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін,
атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі бюджеттер жұмыс
істейді: Республикалық бюджет; Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті; ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті
(Сурет –1).
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2007. – 345 бет [2, 345б]
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет – бұл араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, Республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек
талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылады.
Мемлекеттік және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез келген басқа
мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны
болып табылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
Республикалық бюджетте шоғырланған. Республикалық бюджет бұл салықтық және
орталық мемлекеттің органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебіне
қалыптастырылатын және облыстық деңгей мен ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, ауданның оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамассыз етуге және
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджет, республикалық маңызы
бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Мемлекеттік бюджет пен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық
бойынша облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс
бюджеті – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда
бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін
біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге
жатпайтын жиынтық бюджет.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімімен
бекітіледі.р
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасы заңнамасында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы уақытында тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаты шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла
тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге
асырылады.
Шоғырландырылған бюджет республикалық бюджеттен, облыс бюджеттерінен,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін және Үкіметтің ұлттық банкіндегі
шоттарына аударылатын, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден құралған бюджет болып табылады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджет процесі – Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасымен
регламенттелген мемлекеттік органдардың бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту,
атқару, нақтылау және түзету, бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есептілікті, бюджеттік есепке алу мен бюджеттік есептілікті жүргізу,
мемлекеттік қаржылық бақылау, бюджеттік мониторинг жасау және нәтижелерді
бағалау жөніндегі қызметі. бюджеттік қатынастар – бюджет процесінде
туындайтын қатынастар.[1,15б]
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi мынадай принциптерге
негiзделедi: [1,22б]
1) бiрыңғайлық принципi – бюджет жүйесін ұйымдастырудың және оның
жұмыс істеуінің бірыңғай принциптерін қолдану, Қазақстан Республикасында
бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет процесінің бiрыңғай рәсiмдерiн
пайдалану;
2) толымдылық принципi – бюджетте және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық
түсiмдер мен шығыстардың көрсетілуі, бюджет қаражаты бойынша талап
құқықтарының басқаға берілуі сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып,
өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу;
3) реалистiк принципi – бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттік
параметрлердің, мемлектетік органдардың стратегиялық жоспарлары
болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлеріне, бағыттарына сәйкес
келуi;
4) транспаренттiлiк принципi – мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен бұқаралық
ақпарат құралдары үшін бюджет процесiнiң міндетті ашықтығын қоспағанда,
Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы нормативтiк құқықтық
актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттi және олардың
атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске
асырылуы туралы есептерді, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi түрде
жариялау;
5) дәйектiлiк принципi – мемлекеттiк органдардың бюджеттiк қатынастар
саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы;
6) нәтижелілік принципi – мемлекеттік органдардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге
бағдарланған бюджеттерді әзірлеу және атқару;
7) бюджеттердiң дербестiк принципi – түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуін белгілеу және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет процесiн дербес жүзеге асыру құқығы,
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және
жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып
қоюға жол берiлмеуі, төменгі бюджеттерге оларды тиiстi өтеусіз, қосымша
шығыстар жүктеуге жол берiлмеуі;
8) сабақтастық принципi – өткен кезеңде бекітілген әлеуметтiк-
экономикалық даму және бюджеттік параметрлер, базалық шығыстар
болжамдарына, бюджеттік мониторинг қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға
негізделген республикалық және жергілікті бюджеттерді жоспарлау;
9) негiздiлiк принципi – бюджет жобасына қандай да болсын түсiмдердi
немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң негiздiлiгін
айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да құжаттар негiзiнде
бюджеттi жоспарлау;
10) уақтылылық принципi – республикалық және жергілікті бюджеттерге,
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның бақылау шотына
түсімдерді есептеу және оларды Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі
Үкімет шотына аудару, міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жеке
жоспарларына сәйкес мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы,
төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес төлемдер жасау
және тиісті нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртіпті сақтай
отырып, мерзімінде бюджет қаражатын алушылар шоттарына аудару;
11) кассаның бiрыңғайлық принципi – бюджетке барлық түсiмдердi
бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру;
12) тиімділік принципі – бюджет қаражатының бекітілген көлемін
пайдаланып, ең үздік тікелей нәтижеге қол жеткізу қажеттілігін негізге ала
отырып, бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемін пайдаланып, тікелей нәтижеге қол жеткізу;
13) жауапкершілік принципі – тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол
жеткізуге және бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер
басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес келмейтін
шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершілігін қамтамасыз етуге бағытталған
қажетті әкімшілік және басқару шешімдерінің қабылдануы;
14) бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты принципі –
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің Қазақстан Республикасының заңнамасын
сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттік органдардың стратегиялық
жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағыттауы
және пайдалануы.
Сонымен, Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша
Қазақстан Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің
бүкіл аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге
асырудың бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе
әрекет етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық
акт ҚР Бюджет кодексі болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы бюджет саясаты
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы нарықтық қатынастардың
құрамында бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы.
Кез-келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған
мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарады. Оны жасап,
жүзеге асыру үдерісінде қоғам алдында тұрған міндеттерді орындаудың
шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мұдделерге ықпал жасаудың
белгілі бір құралы болып табылады.[2, 59б]
Қаржы көптен-көп жалпы экономикалық категория ретінде абстракцияның аз
дәрежесі болатын жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан,
дербестіктің белгілі дәрежесі мен салық саясатын, бюджет саясатын,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің саясатын, мемлекеттік қарыз алу
саясатын және оларға сай келетін салық, бюджет, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, мемлекеттік кредит,қаржылық жоспарлау, қаржыны басқару,
қаржы-құқықтық, сақтық механизмдерін бөлуге болады.[3,55б]
Елдің қаржы заңнамасының негізінде қаржы ресурстарын жұмылдыру, бөлу
және пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-шаралары қаржы саясаты деп аталады.
Ол мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына негізделеді.
Қаржы саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі болып
табылады.
Бюджет саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін бюджет қаражаттарын пайдалану жөніндегі мемлекеттің
нысаналы қызметі, бюджетті басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы
нәтижесі болып табылады.
Бюджет саясатының бағыттары елдің экономикалық жай-күйіне, шешілетін
әлеуметтік-экономикалық және өзге міндеттерге байланысты болады.
Экономиканың дағдарысты жағдайы, бір жағынан, өндірістің құлдырауының
тоқтатылуына және өндірісті ынталандыруға, қаржы ресурстарын экономиканың
белгілі бір салаларына тиімді жұмсау мақсатында оларды жұмылдыруға, ал,
басқа жағынан, әлеуметтік бағдарламаларды тежеуге, қорғанысқа жұмсалатын
шығыстарды қысқартурға бағытталған қаржы саясатын алдын ала анықтайды.
Тиісінші, экономика басқа жай-күйге ауысқанда қаржы саясатының бағыттары
да өзгеріп отырады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі мен Республикалық бюджет
туралы заңнамасының негізінде қаржы ресурстарын жұмылдыру, бөлу және
пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-шаралары бюджет саясаты деп аталады. Ол
мемлекеттің қаржы саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Тандап алынған қаржы саясатының дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып
отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның
алтын ережесін сақтауға – болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде
экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне
бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі қаржы жүйесі арқылы, атап
айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың
орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттің басым
шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып
табылады.
Қаржы саясатын жасау үдерісінде елдің алдына қойылған міндеттердің
орындалуы үшін материалдық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Тап сондықтан
қаржы саясаты экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсенді
тетігі болып табылады. Демек, қаржы саясаты қаржы ресурстарын
іздестірудің, шоғырландырудың және жинақтаудың және экономикалық саясатпен
жасалынатын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Қаржы көптен-көп жалпы экономикалық категория ретінде абстракцияның аз
дәрежесі болатын жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан,
дербестіктің белгілі дәрежесі мен салық саясатын, бюджет саясатын,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің саясатын, мемлекеттік қарыз алу
саясатын және оларға сай келетін салық, бюджет, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, мемлекеттік кредит,қаржылық жоспарлау, қаржыны басқару,
қаржы-құқықтық, сақтық механизмдерін бөлуге болады.
Материалистік диалектика жүйесінде де түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты қондырмаға жатады. Ал қаржы саясатында білінетін және өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржылық қатынастар базистік болып табылады.
Мемлекеттік қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасын
кіріктіреді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының ұзақ мерзімді курсы. Ол макроэкономикалық үдерістер
дамуының ұзақ кезеңіне бағытталған, ал оның шеңберіндегі күнделікті
міндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің кезеңдері ретінде жүзеге
асырылып отырады. Сөйтіп, қаржы саясатының мазмұны экономикалық жүйеде
қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі анықталып
отырады.[2, 60б]
Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне
үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау үдерісінде қаржыны дамытудың негізгі
үрдістері болжанады, оны пайдаланудың тұжырымдары қалыптасады, қаржы
қатынастарын ұйымдастырудың қағидаттары белгіленеді. Ұзақ мерзімді
мақсаттарды таңдап алу және қаржы саясатында мақсатты бағдарламаларды жасау
қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарында
шоғырландыруды қажет етеді.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде
өзгертіп отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың
нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған. Ол назарды кезек
күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған үйлесімсіздіктерді
қаржылардағы және елдің, өңірдің, саланың экономикасындағы ауытқушылықтарды
жоюға шоғарландыра отырып, стратегиялық нұсқама нақтылайды. Қаржы
стратегиясының біршама тұрақтылығы кезінде қаржы тактикасы орамдылығымен
ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық жағдалардың, әлеуметтік факторлардың
және басқалардың ширақтылығымен алдын ала анықталады.
Қаржы саясатының стратегиясы мен тактикасы өзара байланысты.
Стратегия тактикалық есептерді шешу үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Экономиканы мен әлеуметтік сала дамуының шешуші учаскелері мен басты
мәселелерін анықтай отырып, тактика әдістерді өзгерту, қаржы байланыстарын
ұйымдастырудың нысандары арқылы неғұрлым қысқа мерзім ішінде ысырап пен
шығындарды ең аз жұмсап, қаржы стратегиясы белгіленген міндеттерді
мүмкіндік береді.
Бюджет саясаты экономикалық қатынастардан туындайды, өйткені қоғам
бюджет саясатын жасауда ерікті емес, ол өзінің мүмкіндіктеріне, объективті
шындықтың шарттарына сүйенеді. Бюджеттік қатынастар дамуының өзінің
айрықшалықты заңдары болады. Қаржының логикасы дамуға өзара кері ықпал
жасай алады: экономиканы тездетеді немесе оған кедергі жасайды.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес бюджетті
жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде
бюджет саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін,
қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін
және басқа факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол
шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды,
олар:
• қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізінде ұзақ және
таяу перспективаларға арналған бюджеттің ғылыми негізделген
тұжырымдамасын жасау;
• экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін
негіздей отырып, бюджет саясатының стратегиялық және тактикалық
шараларын тұжырымдау;
• қойылған мақсаттарға жету үшін белгіленген практикалық іс-
әрекеттерді қаржы механизмі арқылы жүзеге асыру.[3, 54б]
Осы негізгі үш буынның бірлігі мемлекеттің бюджет саясатының мазмұнын
анықтайды. Егер бұл буындардың ең болмағанда бірі жоқ болса, онда бюджет
саясаты қазіргі жағдайларды қанағаттандыра алмайды.
Қазақстандағы бюджет саясатының мақсаты іс-шаралар әзірлеу және
оларды индустриялық-инновациялық дамудың, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
қайта құрудың, елдің экономикасын дүниежүзілік шаруашылыққа біріктіру
жолымен сыртқы экономикалық қызметі жаңдандырудың негізінде экономикалық
өсуді қамтамасыз ету, әлеуметтік бағдарламаларды үздіксіз және ұлғаймалы
қаржыландыру жөніндегі бюджет механизмі арқылы іске асыру болып табылады.
Сонымен қатар бюджет саясаты мен механизмі нарық үдерістерінде
инфляциядан, жұмыссыздықтан, табыстарынан айырылудан халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Республикада тиісті бюджет саясатын және оны жүзеге асыру механизмін
жасау мен айтылған бағыттарды кіріктіретін нарықтық реформаларды
тереңдету жөніндегі бағдарламаларды жүзере асыру жалғастырылуда.
Қазіргі кезеңде бюджет саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
• елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде
бюджет ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың
жағдайларын қамтамасыз ету;
• бюджет ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында,
ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және
пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
• экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Бюджет саясатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор
маңызы бар:
• қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді
жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың
мүдделерін сақтау;
• бюджет қатынастарын жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
• бюджет жүйесінің буындарында кірістер мен шығыстардың
теңгерімділігі;
• қаржы резервтерін жасау;
• мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында
қаржы ресурстарын оңтайлы бөлу;
• объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
• нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
• өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені
есепке алу.[4, 60б]
Ғылыми тәсілдеме мыналарды талап етеді:
бюджет саясатының өңдірістің объективті заңдылық дамуына сәйкестігі,
сондықтан сенімді ақпараттың болуының маңызы зор. Ақпарат тиімді бюджет
саясатын жасаудың базасын құрайды. Кері байланыс қағидаттарын сақтаудың
қажеттігі-қржы саясатының дұрыстығының негізі;
шешімдер есеп-қисаптардың және жүргізілетін іс-шаралардың салдарларын
анық көрі білудің негізінде қабылдануы тиіс;
маңызды талап қаржы саясатын жасап, жүргізуге кешенді тәсілдемені
сақтау болып табылады. Үйлестіру негізгі міндеттерді шешуге бағытталуы
тиіс. Баға, несие саясатын және жалақыдағы саясатты ескерудің маңызы зор.
Егер келісімдік болмаса, онда оң нәтижелерге де жету мүмкін емес. Қаржы
саясатының айрықшылықты оған арналған амалдары мен қойылған міндеттерді
шешудің әдістері бар. Нәтижелерге жетудің түрлі жолдары - іс-шаралардың
нәтижелерін болжау және зерделеу пайдаланылуы мүмкін.
Экономиканы дамыту және Қазақстанның нарықтық реформаларын тереңдету
бағдарламаларында экономиканың қаржы жағдайын сауықтыру және ақша-несие
саясатын жандандыру, отандық өндірушілердің үлесін кеңейте отырып тұтыну
нарығын дамыту, өндіріс тұрақтылығын қамтамасыз ету, шаруашылық
байланыстарды нығайту жөніндегі шаралардың кешені қарастырылған. Нарықтық
қатынастарды дамытудың негізгі бағыттары мыналар болып табылады: инфляцияны
ең аз деңгейде ұстау, экономиканы монополиясыздандыру, кәсіпкерлік пен
бәсекені, нарықтық инфрақұрылымды дамыту.[3, 59б]
Осы бағдарламаларға сәйкес нарыққа көшу кезеңіндегі бюджет саясаты
мен бюджет жүйесінің қызметі қажетті қаржы ресурстарын алуға, оларды
бюджетке, басқа мақсатты қорларға толық және уақтылы жұмылдыруға,
әлеуметтік және экономикалық дамудың бағдарламалы мен жоспарларында
қарастырылған шараларды қаржыландыруға және материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын мақсатты және ұтымды пайдалануды бақылауға бағытталған. Бұл
мақсаттар тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету негізінде республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен
туындайды.
Таяудағы мақсат – экономиканы тұрақтандыру негізінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.
Бюджет саясаты қазіргі кезеңде қарама-қайшылықты міндеттерді шешеді,
демек, бюджет саясаты баланстандырылған болуы тиіс.
Қазіргі жағдайда бюджет саясатының негізгі бағыттары мыналар болып
табылады:
• дағдарысты жай-күйді жою және бюджет жүйесін сауықтыру;
• халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқаруды ұйымдастыру
асқару адам қызметінің барлық аясына, сонің ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге
нысаналы ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық
заңдардың объективті заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғам қаржыны, несиені және тағы басқаларын қоса,
өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Қаржыны басқару-бұл қаржыға және шектес экономикалық-әлеуметтік
жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау үдерісі және
қаржылық қатынастардың бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне және мұның
негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет
шараларының жиынтығы. Сөйтіп, қаржыны басқару-бұл тиісті қаржы саясатына
жетудің мақсаты; қаржы механизмі-бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты-
қаржыны басқарудың тиісті үдерісінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржы
жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің,
соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен
жүзеге асырады.[2,79б]
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның
беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің
экономикалық мүдделерінің үйлесуінде көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Бюджетті басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
- басқарудағы демократизм;
- қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме
- басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі;
- басқарудың ғылымилығы;
- орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
- басқарудағы жауапкершілік;
- шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Бюджетті басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн:
біріншіден, мемлекет бюджетті, оның нысандарын экономика мен
әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және
сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл үдерісіне ықпал жасайды;
екіншіден, бюджет өзі басқарудың объектісі болып табылады; бюджет
қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы
мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Бюджетті басқаруға ғылыми тәсілдеме қажет: бұл қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық заңдардың талаптарынан
басқа, экономикалық талдау нәтижелерінің ескерілетінің, басқарудың
экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуінің қолданылатының
білдіреді. Бюджетті ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен
тұтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз
құбылыстарды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және
уақтылы экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары
сапалы перспективалық және ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржылық қатынастардың әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен, бюджетті басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру,
реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпартаттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл бюджет үдерісін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау үдерісінде басқару шешімдері бюджет ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақтылығы негізделген шешімдер
қабылдауды қамтамасыз етеді. Бюджеттік ақпарат бухгалтерлік, статистикалық
және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау немесе болжау бюджетті басқарудың жүйесінде маңызды орын
алады. Бұл-жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның мөлшерін және
оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімен белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау.
Ұйымдастыру-басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын,
айқындығын, бюджет ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
жұмыскерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Бюджетті басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе бюджетті
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің-қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының
ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық
жұмыскерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Бюджетті басқару стратегиялық, яғни бюджетті жалпы басқару және
оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару бюджет
ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды
және басқаны іске асыруға арналған бюджет ресурстарының ауқымын белгілеуде
көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы
органдары – Қазақстан Республикасының Парламенті, Президент аппараты,
Үкіметі, Қаржы министрілігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрілігі жүзеге асырады. Бюджет мәселелері жөніндегі шешімдер қоғамды
дамытудың бағдарламаларын әзірлеумен және жүзеге асырумен байланысты басқа
шаруашылық және саяси мәселелермен тығыз мақсатындықтан бұл органдар басқа
функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады. Ұзақ мерзімді, орта
мерзімді және қысқа мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды жүзеге аыру
міндетті қаржылық қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржы ресурстарын
іздестіруді қажет етеді. Сондықтан әлеуметтік-экономикалық мәселелер
бойынша шешімдерді жасау үдерісінде салықтық, салықтық емес түсімдер,
трансферттер, қарыз қаражаттары, ақша қаражаттарының басқа көздері түрінде
қаржы базасы айқындалады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Президент аппараты
арқылы бюджетті басқаруға үлкен өкілеттік берілген:
1. республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп
беру тәртібін айқындайды;
2. Республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы қағиданы
бекітеді, оның құрамын айқындайды;
3. ҚР-ның аумағында төтенше мемлекеттік бюджет енгізу туралы шешім
қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
4. Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауында алдағы
жылға арналған ҚР-ның қаржы-несие және салық-бюджет саясатының
негізгі бағыттары айқындалады;
5. ҚР-ның Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес құрады және ол
туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны
пайдаланудың көлемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды.
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді
бекітеді;
6. ҚР-ғы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын бекітеді
және ҚР-ның заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін
жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы-Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті,
сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен респуьликаның экономикалық және өзге көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Парламенттің құзырында қаржы мәселелерін шешу заңнамалық актілерді-
Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын талқылауға және
кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге
асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар
шағырады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгеілейді. Парламенттің жұмыс
органдары тұрақты негізде жұмыс істейтін қаржы және бюджет комитеттері
болып табылады. Комитеттерде заңнамалық актілер оларды Парламенттің
палаталарында дауысқа салуға енгігенге дейін анықталады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі – Министрлер Кабинеті Республика
Президенті белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және
оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне табыс
етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу, Ұлттық
қорды пайдалану тәртібін анықтайды, төменгі бюджеттерден жоғарғы бюджетке
бюджеттік алымының және жоғарғы бюджеттен төменгі бюджеттерге бюджеттік
субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңділігін айқындайды, елдің қаржы
жүйесін нығайту жөніндегі іс-шаралар жасап, жүзеге асырады, мемлекеттік
қаржы, валюта және материалдық ресурстарды жасау және пайдалану кезінде
заңдылықтың сақталуын бақылауды қамтамасыз етеді, Қазақстан Республикасының
заңдарына және Президенттің актілеріне сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Бұл органдар басқа функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады,
өйткені қаржы мәселелері жөніндегі шешімдер қоғам дамуының бағдарламаларын
әзірлеумен және іске асырумен байланысты басқа шаруашылық және саяси
мәселелерімен тығыз тоқайласады. Ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа
мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды жүзеге асыру міндетті қаржылық
қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржы ресурстарын іздестіруді қажет етеді.
Сондықтан әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша шешімдерді жасау
үдерісінде салықтық, салықтық емес түсімдер, трансферттер, қарыз
қаражаттары, басқа ақша көздері түрінде қаржы базасы анықталады.
Жалпымемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар – Қаржы
министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарады.
ҚР-ның Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік
басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте мемлекеттік бюджеттің
атқарылуы және атқарылуын бақылау, мемлекеттік меншікті басқару, есепке алу
және пайдалануын бақылау, банкроттық рәсімдерінің және дәрменсіз
борышкерді таратудың соттан тыс рәсімінің жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік
есеп жүйесін және қаржылық есептеме аудитін реттеу саласындағы салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын ҚР-ның орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
• республикалық бюджеттің атқарылуын және жергілікті бюджеттердің
атқарылуына кассалық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, олардың
қаражаттарының тиімді әрі мақсатты пайдаланылуын бақылау, сондай-
ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы,
бухгалтерлік есеп, есептеме және аудит жөніндегі әдіснамалық
басшылық ету;
• салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдердің түсуін және бюджетке түсетін өзге түсімдерді,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын,
шикізат секторы ұйымдарының бюджетке түсетін түсімдер бөлігінің
ҚР-ның Ұлттық қорына аударылуына қамтамасыз ету;
• өз құзыры шегінде ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
• мемлекеттің салық саясатын әзірлеуге және іске асыруға қатысу;
• банкроттық рәсімін жүргізуге, сондай-ақ соттан тыс рәсімде
дәрменсіз борышкерді таратуға мемлекеттік бақылау және оған
заңнамамен жүктелген өзге міндеттер.
Министрлік заңнамада белгіленген тәртіппен мынадай негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
-тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын,
мемлекеттік және өзге бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының
стратегиялық жоспарларын және Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын, негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерді әзірлеуге қатысу;
- бюджетке түсетін түсімдерді болжауға және мемлекеттік бюджетке
кірістердің түсуі сферасында мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
басымдықтарын айқындауға қатысу;
- өз құзыры шегінде мемлекеттің кепілдендірген қарыз алуды, сондай-ақ
мемлекеттік борышты басқаруды қамтамасыз ету;
- ұтымды үкіметтік және мемлекет кепілдендірген қарыз алуды, сондай-ақ
мемлекеттік борышты басқаруды қамтамасыз ету;
- өз құзыры шегінде бюджеттің атқарылуы жөніндегі нормативтік құқықтық
актілердің, бухгалтерлік есеп пен аудиттің, қаржылық бақылаудың және
мемлекеттік меншікті басқарудың жобаларын әзірлеу және дайындау ;
- республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекіту және
оларға өзгерістер енгізу;
- республикалық бюджеттің шығыстарын қаржыландыру және несиелендіру,
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау және талдау;
- мемлекет меемелердің валюталық операцияларын жүргізу және есепке алу;
- республикалық бюджетте көзделген және Үкімет шешімдеріне сәйкес
инвестициялық жобаларға, мемлекеттік бағдарламаларға және өзге іс-шараларға
несие беру;
- салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша ҚР-ның
халықаралық міндеттемелерін орындау және т.б.
Қаржыны басқару жөніндегі сан алуыан функцияларға байланысты Қаржы
министрлігіне үлкен құқықтар берулген.
Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функцияларын жүзеге
асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:
- мемлекеттік органдардан, өзге ұйымдардан және жеке
тұлғалардан Министрлікке жүктелген функцияларды жүзеге
асыру үшін қажетті ақпараттарды сұратуға және алуға;
- Министрліктің қарауындағы комитеттер мен мемлекеттік
ұйымдардың бұйрықтарын, өзге актілерін тоқтатуға немесе
тоқтата тұруға;
- бірыңғай қазынашылық шоттағы және Қазынашылық комитетінің
корреспонденттік шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды Үкімет
белгілеген тәртіппен тиімді орналастыру жолымен басқаруды
жүзеге асыруға;
- ұлттық және шетелдік валютада банктік операциялардың
жекелеген түрлерін және өзіне заңдармен жүктелген өзге
құқықтарды жүзеге асыруға құқықтары бар.
Қаржы министрлігінің орталық аппаратында белгілі міндеттер мен
функцияларды атқаратын бірқатар арнаулы бөлімшелер бар, басқарудың
мақсаттары мен міндеттерін өзгеруі, аппараттар функцияларының дамуы,
жұмысты жетілдірудің қажеттігі ескеріле отырып бұл бөлімшелердің құрамы мен
құрылымы үнемі өзгеріп отырады.
Қаржы министрлігінің құрылымы келесі түрде көрсетуге болады: мемлекеттік
бюджеттің атқарылуын талдау және оның әдіснамасы департаменті; есептеме
және статистика департаменті; мемлекеттік активтерді басқару заңнамасы
департаменті; мемлекеттік органдарды қаржыландыру департаменті; қаржылық
моделдердің жиынтығы және оларды зерттеу департаменті; кадрлық қамтамасыз
ету және құжат айналымы департаменті; қаржының ішкі әкімшілігі
департаменті; жиынтықтау-талдама департаменті; заң службасы департаменті;
бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы департаменті және тағы басқа
қызметті орындайтын департаменттер бар.
Министрліктің мынадай ведомстволар бар: комитеттер – Қазынашылық,
Кедендік бақылау, Қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып алу, Салық,
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс
жөніндегі.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі
құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар
бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады.
Қазынашылық органдарының кейбір орындайтын міндеттер мен функцияларың
атап кетуге жөң болады, олар:
- республикалық бюджетті ұйымдастыру, оның кассалық
атқарылуын жүзеге асыру, жергілікті бюджеттерге есеп-
қисыптық-кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің
орындалуын бақылау;
- республикалық және өз құзырының шегінде жергілікті
бюджеттердің қаражаттарын ұтымды әрі мақсатты пайдалануға
бақылауды қамтамасыз ету;
- мемлекеттік бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету;
- республикалық және жергілікті бюджеттер арасында салықтарды
және басқа міндетті төлемдерді бөлуді қамтамасыз ету және
оларды түрлі деңгейлердің бюджеттеріне есептеу;
- республикалық бюджеттің атқарылуы жөнінде есептемені
дайындау;
- республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс және
шығыс шоттарынан жай-күй туралы күнсайынғы ақпаратты
жасау;
- Қазақстан Республикасының заңнамасымен оған артылған басқа
функцияларды жүзеге асыру.
Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы ұйымдық-әдіснамалық
және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары мемлекеттік
кәсіпорындарға ұлттық шаруашылықтың барлық салаларының және көрсетілетін
қызметтер сферасының ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың
мемлекеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс
кәсіпорындарына мен ұйымдарына және құқық тәртібін қорғауға тексеріс
жүргізеді. Олар сонымен қатар несие, және валюта ресурстарын пайдалануды,
бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру жөніндегі аса маңызды функцияларды
Салық службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті
мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына
облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық комитеттері,
ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар
бойынша салық комитеттері жатады. Арнаулы экономикалық аймақ құрған
жағдайда бұл аймақтардың аумағында салық комитеттері құрылуы мүмкін. Салық
органдары тиісті жоғары тұрған салық комитеті органына төменнен жоғары
қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге
асырады.
Салық комитетінің негізгі функцияларына мыналарды жатқызуға болады:
• салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдердің толық түсуін қарастыратын заңнаманың
сақталуын бақылау, өзінің құзыры шектерінде нормативтік
құқықтық актілермен белгіленген салықтық емес
төлемдердің түсуін бақылау;
• салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер
әкімшілігін жүргізудің әдіснамасын әзірлеу және
мемлекеттік есептемені жинаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру;
• бюджеттің кіріс бөлігін ағымдағы болжауға қатысу;
• трансферттік бағалауды қолдану кезінде мемлекеттік
бақылауды жүзеге асыру;
• салықтық міндеттемелердің туындауы, атқарылуы мен
тоқтатылуы мәселелерін жеке және заңи тұлғаларға
түсіндіру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру және жүзеге
асыру;
• заңмен қарастырылған өзге функциялар.
Комитетке оған жүктелінген негізгі міндеттер мен функцияларды жүзеге
асыру кезінде көп құқықтар берілген, атап айтқанда:
салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
салық төлеушінің ақша құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына,
есептеріне, қаржыландырудың жеке жоспарларына, ақшасының бар-жоғына, бағалы
қағаздарына, есеп айырысуларына, мағлумдамасына және салықтық
міндеттемелерді орындауға байланысты өзге құжаттарына Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілермен белгіленген талаптарды сақтай отырып,
тексеру жүргізуге;
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен
салықтық тексеруді жүзеге асыру барысында салықтық құқық бұзушылықтар
жасалғаның айғақтайтын құжаттарды салық төлеушіден алып қоюға;
Орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқарудың экономикалық мәні
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1. Бюджет жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... .8
2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы бюджет
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
3
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқаруды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды
талдау ... ... ... ... ... ..29
2.1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің 2007-2009 жылдардағы
кірістері мен шығыстарының атқарылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 29
2. Республикалық және жергілікті бюджеттерінің атқарылуын
талдау ... ... ..41
3. Жамбыл облысы Сарысу ауданының жергілікті бюджетінің 2007-
2009жж
атқарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3. Қазақстанда бюджет жүйесін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..68
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Елдің қаржы заңнамасының негізінде қаржы
ресурстарын жұмылдыру, бөлу және пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-
шаралары қаржы саясаты деп аталады. Ол мемлекеттің экономикалық саясатының
құрамды бөлігі болып табылады. Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің
қаржы саясатына негізделеді.
Бюджет саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, бюджетті басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі
болып табылады.
Бюджет саясатының бағыттары елдің экономикалық жай-күйіне, шешілетін
әлеуметтік-экономикалық және өзге міндеттерге байланысты болады.
Экономиканың дағдарысты жағдайы, бір жағынан, өндірістің құлдырауының
тоқтатылуына және өндірісті ынталандыруға, қаржы ресурстарын экономиканың
белгілі бір салаларына тиімді жұмсау мақсатында оларды жұмылдыруға, ал,
басқа жағынан, әлеуметтік бағдарламаларды тежеуге, қорғанысқа жұмсалатын
шығыстарды қысқартурға бағытталған бюджет саясатын алдын ала анықтайды.
Тиісінші, экономика басқа жай-күйге ауысқанда бюджет саясатының бағыттары
да өзгеріп отырады.
Тандап алынған бюджет саясатының дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып
отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның
алтын ережесін сақтауға – болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде
экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне
бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі бюджет жүйесі арқылы, атап
айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың
орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттің басым
шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып
табылады.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес бюджетті
басқару болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде бюджет жүйесінің
өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның
материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа
факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі
бюджеттік көрсеткіштері мен даму бағдарламаларын зерттеу арқылы бюджет
жүйесін басқаруды жетілдіру мәселесін қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай зерттеуді орындау барысында келесідей мәселелер
туындайды:
• Бюджет жүйесінің теориялық негіздерін қарастыру;
• бюджет механизмі бюджет саясатын ұйымдастыру арқылы қаржылық реттеу
әдістерінің жиынтығы ретінде қарастыру;
• бюджет жүйесінің негізгі көрсеткіштерін деректі мәліметтеріне
сүйене отырып талдау;
• Қазақстанның экономикасын бюджет саясатын жүргізуге арналған
шараларды қарастыру.
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау, қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарауда, Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін
басқарудың экономикалық мәні мен мазмұны, атап айтқанда, бюджет жүйесінің
теориялық негіздері, Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы
бюджет саясаты мен бюджет жүйесін басқаруды ұйымдастыру негіздері
қарастырылған.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды талдау
барысында бюджет жүйесінің 2007-2009 жылдардағы кірістері мен шығыстарының
атқарылуын талдау мен қатар өндірістік тәжірибе өткен Жамбыл облысы Сарысу
ауданының жергілікті бюджетінің атқарылуы қарастырылды.
Үшінші тарауда, Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқаруды
жетілдіру жолдары қарастырылған
Осы жұмысты жазудың іргетасы іспеттес болып, Қазақстан Республикасының
нормативтік заңнамалық актілері мен қазақстандық ғалымдардың еңбектері,
ресейлік оқу құралдары, әлемдік интернет торабынан алынған мәліметтер мен
өзге де мақалалар зерттеудің арқауы болды. Осы дипломдық жұмыста ғылыми-
теориялық материалдардың, белгілі экономист ғалымдардың пікірлерінің,
сондай-ақ әрекет етуші нормативтік құжаттардың негізінде Сарысу ауданының
бюджетінің кірістері мен шығыстарының атқарылуын талдауға әрекеттер
жасалған.
1. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесін басқарудың экономикалық мәні мен
мазмұны
1. Бюджет жүйесінің теориялық негіздері
Бюджет – мемлекеттiң өз мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржылық қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.[1,14б]
Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақша
қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды
қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды.
Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру
үшін қажет.[2, 339б]
Бюджет жүйесi – бюджеттердiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының, сондай-ақ бюджеттiк процестер мен қатынастардың жиынтығы.[1,14б]
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде өңірлердің шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппараттың ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз етеін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекеленген түрлерінің кірістері мен шығындарын
қалыптастыру, оларды теңестіру үдерісінде заңмен реттеліп отыратын белгілі
бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің барлығы
бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара
қатынастарымен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы
– бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысының дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы
мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму
деңгейіне және нақтылы мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне байланысты
өзгешеліктерімен ерекшеленеді.
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізді түрлі деңгейлер
бюджеттерінің, сонымен бірге бюджеттік үдеріспен қатынастардың жиынтығын
білдіреді.Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің
жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың
аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымен анықталады.
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералық бюджет, немесе орталық мемлекеттің
бюджеті;
Федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та штаттардың, Канадада –
провинциялардың, Ресейде – федерация субъектілерінің бюджеттері);
Жергілікті бюджеттер.
Унитарлық бюджеттер. Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерді екі буынды
бюджет жүйесі қолданылады: орталық (Республикалық) бюджет және толып жатқан
жергілікті бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшалануы мен дербестігінің түрлі
дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегі дей әлеуметтік – экономикалық
үдерістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы жөнінен белгілі бір реттеуші роль орталық бюджетте
сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі құрылымының унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың Президенттік
нысаны және сайланатын парламенті бар унитарлық мемлекет. Қазақстан
Республикасында жиынтығында мелекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін,
атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай деңгейдегі бюджеттер жұмыс
істейді: Республикалық бюджет; Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті; ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті
(Сурет –1).
Сурет 1 – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2007. – 345 бет [2, 345б]
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік
бюджеттің әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы мүмкін.
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет – бұл араларындағы өзара
өтелетін операцияларды есепке алмағанда, Республикалық және жергілікті
бюджеттерді біріктіретін, бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек
талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылады.
Мемлекеттік және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез келген басқа
мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны
болып табылады.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
Республикалық бюджетте шоғырланған. Республикалық бюджет бұл салықтық және
орталық мемлекеттің органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті,
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебіне
қалыптастырылатын және облыстық деңгей мен ауданның (облыстық маңызы бар
қаланың) жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, ауданның оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамассыз етуге және
тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджет, республикалық маңызы
бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Мемлекеттік бюджет пен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық
бойынша облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс
бюджеті – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда
бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін
біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге
жатпайтын жиынтық бюджет.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер маслихаттардың шешімімен
бекітіледі.р
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасы заңнамасында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарлығы төтенше
мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға негіз болып
табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы уақытында тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаты шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла
тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және барлық деңгейлердің
жергілікті бюджеттері туралы маслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге
асырылады.
Шоғырландырылған бюджет республикалық бюджеттен, облыс бюджеттерінен,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін және Үкіметтің ұлттық банкіндегі
шоттарына аударылатын, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден құралған бюджет болып табылады.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің
өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау,
бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті
бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджет процесі – Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасымен
регламенттелген мемлекеттік органдардың бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту,
атқару, нақтылау және түзету, бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есептілікті, бюджеттік есепке алу мен бюджеттік есептілікті жүргізу,
мемлекеттік қаржылық бақылау, бюджеттік мониторинг жасау және нәтижелерді
бағалау жөніндегі қызметі. бюджеттік қатынастар – бюджет процесінде
туындайтын қатынастар.[1,15б]
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi мынадай принциптерге
негiзделедi: [1,22б]
1) бiрыңғайлық принципi – бюджет жүйесін ұйымдастырудың және оның
жұмыс істеуінің бірыңғай принциптерін қолдану, Қазақстан Республикасында
бiрыңғай бюджет сыныптамасын және бюджет процесінің бiрыңғай рәсiмдерiн
пайдалану;
2) толымдылық принципi – бюджетте және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық
түсiмдер мен шығыстардың көрсетілуі, бюджет қаражаты бойынша талап
құқықтарының басқаға берілуі сияқты, бюджет қаражатын пайдалана отырып,
өзара талаптарды есепке жатқызуға жол бермеу;
3) реалистiк принципi – бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет
көрсеткiштерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджеттік
параметрлердің, мемлектетік органдардың стратегиялық жоспарлары
болжамдарының бекiтiлген (түзетiлген) параметрлеріне, бағыттарына сәйкес
келуi;
4) транспаренттiлiк принципi – мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын
өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердi, сондай-ақ қоғам мен бұқаралық
ақпарат құралдары үшін бюджет процесiнiң міндетті ашықтығын қоспағанда,
Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы нормативтiк құқықтық
актiлердi, бекiтiлген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттi және олардың
атқарылуы туралы есептердi, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске
асырылуы туралы есептерді, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
қалыптастыру туралы және пайдалану туралы ақпаратты мiндеттi түрде
жариялау;
5) дәйектiлiк принципi – мемлекеттiк органдардың бюджеттiк қатынастар
саласында бұрын қабылданған шешiмдердi сақтауы;
6) нәтижелілік принципi – мемлекеттік органдардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге
бағдарланған бюджеттерді әзірлеу және атқару;
7) бюджеттердiң дербестiк принципi – түрлi деңгейдегi бюджеттер
арасында түсiмдердiң тұрақты бөлiнуін белгілеу және осы Кодекске сәйкес
олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, осы Кодекске сәйкес мемлекеттiк
басқарудың барлық деңгейлерiнiң бюджет процесiн дербес жүзеге асыру құқығы,
жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында қосымша алынған кiрiстердi және
жергiлiктi бюджеттер қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып
қоюға жол берiлмеуі, төменгі бюджеттерге оларды тиiстi өтеусіз, қосымша
шығыстар жүктеуге жол берiлмеуі;
8) сабақтастық принципi – өткен кезеңде бекітілген әлеуметтiк-
экономикалық даму және бюджеттік параметрлер, базалық шығыстар
болжамдарына, бюджеттік мониторинг қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға
негізделген республикалық және жергілікті бюджеттерді жоспарлау;
9) негiздiлiк принципi – бюджет жобасына қандай да болсын түсiмдердi
немесе шығыстарды енгiзу қажеттiгiн және олардың көлемдерiнiң негiздiлiгін
айқындайтын нормативтiк құқықтық актiлер және басқа да құжаттар негiзiнде
бюджеттi жоспарлау;
10) уақтылылық принципi – республикалық және жергілікті бюджеттерге,
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаның бақылау шотына
түсімдерді есептеу және оларды Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі
Үкімет шотына аудару, міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жеке
жоспарларына сәйкес мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер қабылдауы,
төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес төлемдер жасау
және тиісті нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртіпті сақтай
отырып, мерзімінде бюджет қаражатын алушылар шоттарына аудару;
11) кассаның бiрыңғайлық принципi – бюджетке барлық түсiмдердi
бiрыңғай қазынашылық шотқа есептеу және бiрыңғай қазынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютамен жүзеге асыру;
12) тиімділік принципі – бюджет қаражатының бекітілген көлемін
пайдаланып, ең үздік тікелей нәтижеге қол жеткізу қажеттілігін негізге ала
отырып, бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджет қаражатының аз
көлемін пайдаланып, тікелей нәтижеге қол жеткізу;
13) жауапкершілік принципі – тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол
жеткізуге және бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер
басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес келмейтін
шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершілігін қамтамасыз етуге бағытталған
қажетті әкімшілік және басқару шешімдерінің қабылдануы;
14) бюджет қаражатының атаулылық және нысаналы сипаты принципі –
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің Қазақстан Республикасының заңнамасын
сақтай отырып, бюджет қаражатын мемлекеттік органдардың стратегиялық
жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағыттауы
және пайдалануы.
Сонымен, Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша
Қазақстан Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің
бүкіл аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге
асырудың бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе
әрекет етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық
акт ҚР Бюджет кодексі болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқарудағы бюджет саясаты
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы нарықтық қатынастардың
құрамында бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы.
Кез-келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған
мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарады. Оны жасап,
жүзеге асыру үдерісінде қоғам алдында тұрған міндеттерді орындаудың
шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мұдделерге ықпал жасаудың
белгілі бір құралы болып табылады.[2, 59б]
Қаржы көптен-көп жалпы экономикалық категория ретінде абстракцияның аз
дәрежесі болатын жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан,
дербестіктің белгілі дәрежесі мен салық саясатын, бюджет саясатын,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің саясатын, мемлекеттік қарыз алу
саясатын және оларға сай келетін салық, бюджет, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, мемлекеттік кредит,қаржылық жоспарлау, қаржыны басқару,
қаржы-құқықтық, сақтық механизмдерін бөлуге болады.[3,55б]
Елдің қаржы заңнамасының негізінде қаржы ресурстарын жұмылдыру, бөлу
және пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-шаралары қаржы саясаты деп аталады.
Ол мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына негізделеді.
Қаржы саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы
қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі болып
табылады.
Бюджет саясаты қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
міндеттерді шешу үшін бюджет қаражаттарын пайдалану жөніндегі мемлекеттің
нысаналы қызметі, бюджетті басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы
нәтижесі болып табылады.
Бюджет саясатының бағыттары елдің экономикалық жай-күйіне, шешілетін
әлеуметтік-экономикалық және өзге міндеттерге байланысты болады.
Экономиканың дағдарысты жағдайы, бір жағынан, өндірістің құлдырауының
тоқтатылуына және өндірісті ынталандыруға, қаржы ресурстарын экономиканың
белгілі бір салаларына тиімді жұмсау мақсатында оларды жұмылдыруға, ал,
басқа жағынан, әлеуметтік бағдарламаларды тежеуге, қорғанысқа жұмсалатын
шығыстарды қысқартурға бағытталған қаржы саясатын алдын ала анықтайды.
Тиісінші, экономика басқа жай-күйге ауысқанда қаржы саясатының бағыттары
да өзгеріп отырады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі мен Республикалық бюджет
туралы заңнамасының негізінде қаржы ресурстарын жұмылдыру, бөлу және
пайдалану жөніндегі мемлекеттің іс-шаралары бюджет саясаты деп аталады. Ол
мемлекеттің қаржы саясатының құрамды бөлігі болып табылады.
Тандап алынған қаржы саясатының дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып
отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның
алтын ережесін сақтауға – болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде
экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне
бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі қаржы жүйесі арқылы, атап
айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың
орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттің басым
шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып
табылады.
Қаржы саясатын жасау үдерісінде елдің алдына қойылған міндеттердің
орындалуы үшін материалдық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Тап сондықтан
қаржы саясаты экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсенді
тетігі болып табылады. Демек, қаржы саясаты қаржы ресурстарын
іздестірудің, шоғырландырудың және жинақтаудың және экономикалық саясатпен
жасалынатын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.
Қаржы көптен-көп жалпы экономикалық категория ретінде абстракцияның аз
дәрежесі болатын жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан,
дербестіктің белгілі дәрежесі мен салық саясатын, бюджет саясатын,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің саясатын, мемлекеттік қарыз алу
саясатын және оларға сай келетін салық, бюджет, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, мемлекеттік кредит,қаржылық жоспарлау, қаржыны басқару,
қаржы-құқықтық, сақтық механизмдерін бөлуге болады.
Материалистік диалектика жүйесінде де түрлі басқа саясат сияқты қаржы
саясаты қондырмаға жатады. Ал қаржы саясатында білінетін және өндірістік
қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде
көрінетін қаржылық қатынастар базистік болып табылады.
Мемлекеттік қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасын
кіріктіреді.
Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржы саясатының ұзақ мерзімді курсы. Ол макроэкономикалық үдерістер
дамуының ұзақ кезеңіне бағытталған, ал оның шеңберіндегі күнделікті
міндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің кезеңдері ретінде жүзеге
асырылып отырады. Сөйтіп, қаржы саясатының мазмұны экономикалық жүйеде
қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі анықталып
отырады.[2, 60б]
Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне
үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау үдерісінде қаржыны дамытудың негізгі
үрдістері болжанады, оны пайдаланудың тұжырымдары қалыптасады, қаржы
қатынастарын ұйымдастырудың қағидаттары белгіленеді. Ұзақ мерзімді
мақсаттарды таңдап алу және қаржы саясатында мақсатты бағдарламаларды жасау
қаржы ресурстарын экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарында
шоғырландыруды қажет етеді.
Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде
өзгертіп отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың
нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған. Ол назарды кезек
күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған үйлесімсіздіктерді
қаржылардағы және елдің, өңірдің, саланың экономикасындағы ауытқушылықтарды
жоюға шоғарландыра отырып, стратегиялық нұсқама нақтылайды. Қаржы
стратегиясының біршама тұрақтылығы кезінде қаржы тактикасы орамдылығымен
ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық жағдалардың, әлеуметтік факторлардың
және басқалардың ширақтылығымен алдын ала анықталады.
Қаржы саясатының стратегиясы мен тактикасы өзара байланысты.
Стратегия тактикалық есептерді шешу үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Экономиканы мен әлеуметтік сала дамуының шешуші учаскелері мен басты
мәселелерін анықтай отырып, тактика әдістерді өзгерту, қаржы байланыстарын
ұйымдастырудың нысандары арқылы неғұрлым қысқа мерзім ішінде ысырап пен
шығындарды ең аз жұмсап, қаржы стратегиясы белгіленген міндеттерді
мүмкіндік береді.
Бюджет саясаты экономикалық қатынастардан туындайды, өйткені қоғам
бюджет саясатын жасауда ерікті емес, ол өзінің мүмкіндіктеріне, объективті
шындықтың шарттарына сүйенеді. Бюджеттік қатынастар дамуының өзінің
айрықшалықты заңдары болады. Қаржының логикасы дамуға өзара кері ықпал
жасай алады: экономиканы тездетеді немесе оған кедергі жасайды.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-
әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес бюджетті
жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде
бюджет саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін,
қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін
және басқа факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің бюджет саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол
шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды,
олар:
• қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізінде ұзақ және
таяу перспективаларға арналған бюджеттің ғылыми негізделген
тұжырымдамасын жасау;
• экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін
негіздей отырып, бюджет саясатының стратегиялық және тактикалық
шараларын тұжырымдау;
• қойылған мақсаттарға жету үшін белгіленген практикалық іс-
әрекеттерді қаржы механизмі арқылы жүзеге асыру.[3, 54б]
Осы негізгі үш буынның бірлігі мемлекеттің бюджет саясатының мазмұнын
анықтайды. Егер бұл буындардың ең болмағанда бірі жоқ болса, онда бюджет
саясаты қазіргі жағдайларды қанағаттандыра алмайды.
Қазақстандағы бюджет саясатының мақсаты іс-шаралар әзірлеу және
оларды индустриялық-инновациялық дамудың, ұлттық шаруашылықтың құрылымын
қайта құрудың, елдің экономикасын дүниежүзілік шаруашылыққа біріктіру
жолымен сыртқы экономикалық қызметі жаңдандырудың негізінде экономикалық
өсуді қамтамасыз ету, әлеуметтік бағдарламаларды үздіксіз және ұлғаймалы
қаржыландыру жөніндегі бюджет механизмі арқылы іске асыру болып табылады.
Сонымен қатар бюджет саясаты мен механизмі нарық үдерістерінде
инфляциядан, жұмыссыздықтан, табыстарынан айырылудан халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Республикада тиісті бюджет саясатын және оны жүзеге асыру механизмін
жасау мен айтылған бағыттарды кіріктіретін нарықтық реформаларды
тереңдету жөніндегі бағдарламаларды жүзере асыру жалғастырылуда.
Қазіргі кезеңде бюджет саясатының көмегімен шешілетін басты
міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
• елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде
бюджет ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың
жағдайларын қамтамасыз ету;
• бюджет ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында,
ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және
пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
• экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Бюджет саясатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор
маңызы бар:
• қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді
жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың
мүдделерін сақтау;
• бюджет қатынастарын жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
• бюджет жүйесінің буындарында кірістер мен шығыстардың
теңгерімділігі;
• қаржы резервтерін жасау;
• мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында
қаржы ресурстарын оңтайлы бөлу;
• объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
• нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
• өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені
есепке алу.[4, 60б]
Ғылыми тәсілдеме мыналарды талап етеді:
бюджет саясатының өңдірістің объективті заңдылық дамуына сәйкестігі,
сондықтан сенімді ақпараттың болуының маңызы зор. Ақпарат тиімді бюджет
саясатын жасаудың базасын құрайды. Кері байланыс қағидаттарын сақтаудың
қажеттігі-қржы саясатының дұрыстығының негізі;
шешімдер есеп-қисаптардың және жүргізілетін іс-шаралардың салдарларын
анық көрі білудің негізінде қабылдануы тиіс;
маңызды талап қаржы саясатын жасап, жүргізуге кешенді тәсілдемені
сақтау болып табылады. Үйлестіру негізгі міндеттерді шешуге бағытталуы
тиіс. Баға, несие саясатын және жалақыдағы саясатты ескерудің маңызы зор.
Егер келісімдік болмаса, онда оң нәтижелерге де жету мүмкін емес. Қаржы
саясатының айрықшылықты оған арналған амалдары мен қойылған міндеттерді
шешудің әдістері бар. Нәтижелерге жетудің түрлі жолдары - іс-шаралардың
нәтижелерін болжау және зерделеу пайдаланылуы мүмкін.
Экономиканы дамыту және Қазақстанның нарықтық реформаларын тереңдету
бағдарламаларында экономиканың қаржы жағдайын сауықтыру және ақша-несие
саясатын жандандыру, отандық өндірушілердің үлесін кеңейте отырып тұтыну
нарығын дамыту, өндіріс тұрақтылығын қамтамасыз ету, шаруашылық
байланыстарды нығайту жөніндегі шаралардың кешені қарастырылған. Нарықтық
қатынастарды дамытудың негізгі бағыттары мыналар болып табылады: инфляцияны
ең аз деңгейде ұстау, экономиканы монополиясыздандыру, кәсіпкерлік пен
бәсекені, нарықтық инфрақұрылымды дамыту.[3, 59б]
Осы бағдарламаларға сәйкес нарыққа көшу кезеңіндегі бюджет саясаты
мен бюджет жүйесінің қызметі қажетті қаржы ресурстарын алуға, оларды
бюджетке, басқа мақсатты қорларға толық және уақтылы жұмылдыруға,
әлеуметтік және экономикалық дамудың бағдарламалы мен жоспарларында
қарастырылған шараларды қаржыландыруға және материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын мақсатты және ұтымды пайдалануды бақылауға бағытталған. Бұл
мақсаттар тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету негізінде республиканың
әлеуметтік-экономикалық дамуын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен
туындайды.
Таяудағы мақсат – экономиканы тұрақтандыру негізінде ұлттық
шаруашылықтың қаржы жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.
Бюджет саясаты қазіргі кезеңде қарама-қайшылықты міндеттерді шешеді,
демек, бюджет саясаты баланстандырылған болуы тиіс.
Қазіргі жағдайда бюджет саясатының негізгі бағыттары мыналар болып
табылады:
• дағдарысты жай-күйді жою және бюджет жүйесін сауықтыру;
• халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін басқаруды ұйымдастыру
асқару адам қызметінің барлық аясына, сонің ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге
нысаналы ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы.
Адамдардың саналы, мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық
заңдардың объективті заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы
заңдардың талаптарын танып білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың
нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық
органдар арқылы қоғам қаржыны, несиені және тағы басқаларын қоса,
өндірістік қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Қаржыны басқару-бұл қаржыға және шектес экономикалық-әлеуметтік
жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау үдерісі және
қаржылық қатынастардың бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне және мұның
негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет
шараларының жиынтығы. Сөйтіп, қаржыны басқару-бұл тиісті қаржы саясатына
жетудің мақсаты; қаржы механизмі-бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты-
қаржыны басқарудың тиісті үдерісінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржы
жүйесінде оны басқаруды арнаулы аппарат ерекше тәсілдер мен әдістердің,
соның ішінде әр түрлі ынталандырмалардың және санкциялардың көмегімен
жүзеге асырады.[2,79б]
Қаржыны басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет
профицитінде, мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның
беріктігінде, ақырында, мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің
экономикалық мүдделерінің үйлесуінде көрінетін қаржының тұрақтылығы мен
қаржының тәуелсіздігі болып табылады.
Бюджетті басқарудың негізіне мына қағидаттар қойылған:
- басқарудағы демократизм;
- қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме
- басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі;
- басқарудың ғылымилығы;
- орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
- басқарудағы жауапкершілік;
- шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Бюджетті басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн:
біріншіден, мемлекет бюджетті, оның нысандарын экономика мен
әлеуметтік сфераны басқарудың тетігі, тұтқасы ретінде пайдаланады және
сөйтіп, қоғамдық өндірістің бүкіл үдерісіне ықпал жасайды;
екіншіден, бюджет өзі басқарудың объектісі болып табылады; бюджет
қатынастарының нысандары, ақша қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы
мекемелерінің жүйесі басқарылады.
Бюджетті басқаруға ғылыми тәсілдеме қажет: бұл қаржылық сипаттағы
басқару шешімдерін әзірлеген кезде экономикалық заңдардың талаптарынан
басқа, экономикалық талдау нәтижелерінің ескерілетінің, басқарудың
экономикалық және әкімшілік әдістерінің ұтымды үйлесуінің қолданылатының
білдіреді. Бюджетті ғылыми басқару іс-қимылға жаңа қаржы әдістері мен
тұтқаларын енгізу немесе ескілерінің күшін жою жолымен келеңсіз
құбылыстарды уақтылы жеңіп отыруды қажет етеді. Сонымен бірге айқын және
уақтылы экономикалық ақпарат, ғылыми негізделген көрсеткіштер, жоғары
сапалы перспективалық және ағымдағы қаржылық жоспарлау талап етіледі.
Қаржылық қатынастардың әрбір сферасы мен әрбір буынында басқару
субъектілері қаржыға мақсатты ықпал етудің өзіндік әдістері мен нысандарын
пайдаланады. Мәселен, бюджетті басқаруда мынадай бірнеше өзара байланысты
нақтылы функциялық элементтерді бөледі: ақпарат, жоспарлау, ұйымдастыру,
реттеу, бақылау.
Қаржылық ақпартаттың ғылыми негізделген жоспарлау мақсаты үшін де,
сондай-ақ бүкіл бюджет үдерісін оперативті басқару үшін де зор маңызы бар.
Жоспарлау үдерісінде басқару шешімдері бюджет ақпаратына талдау жасау
негізінде қабылданады, ол осыған байланысты жеткілікті толық әрі ақиқат
болуы тиіс. Ақпаратты алудың ақиқаттығы мен уақтылығы негізделген шешімдер
қабылдауды қамтамасыз етеді. Бюджеттік ақпарат бухгалтерлік, статистикалық
және оперативтік есеп беруге негізделеді.
Жоспарлау немесе болжау бюджетті басқарудың жүйесінде маңызды орын
алады. Бұл-жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті ақшаның мөлшерін және
оның көздерін анықтау; орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша
қорлары арасында, ұлттық шаруашылықтың салалары мен әкімшілік-аумақтық
бірліктері арасында қаражаттарды бөлудің оңтайлы үйлесімен белгілеу;
ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау.
Ұйымдастыру-басқарудың барлық буындарының жөнге салынғандығын,
айқындығын, бюджет ақпаратының жоғары нәтижелілігін, басқару
жұмыскерлерінің жауапкершілігі мен тәртіптілігін білдіреді.
Бюджетті басқаруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Көбінесе бюджетті
оперативті басқарудың нәтижесі қаржы субъектілерінің-қаржы органдарының,
салық комитеттері мен қаржы полициясының және ұлттық шаруашылық
салаларындағы қаржы бөлімдерінің толып жатқан аппаратының жұмысының қалай
ұйымдастырылып отырғанына байланысты болады. Қаржы аппаратының
ұйымдастырылу дәрежесі жоғары болуы тиіс. Бұл қаржы құрылымдарының барлық
жұмыскерлерінің біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоғары талаптар қояды.
Бюджетті басқару стратегиялық, яғни бюджетті жалпы басқару және
оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару бюджет
ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды
және басқаны іске асыруға арналған бюджет ресурстарының ауқымын белгілеуде
көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы
органдары – Қазақстан Республикасының Парламенті, Президент аппараты,
Үкіметі, Қаржы министрілігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрілігі жүзеге асырады. Бюджет мәселелері жөніндегі шешімдер қоғамды
дамытудың бағдарламаларын әзірлеумен және жүзеге асырумен байланысты басқа
шаруашылық және саяси мәселелермен тығыз мақсатындықтан бұл органдар басқа
функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады. Ұзақ мерзімді, орта
мерзімді және қысқа мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды жүзеге аыру
міндетті қаржылық қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржы ресурстарын
іздестіруді қажет етеді. Сондықтан әлеуметтік-экономикалық мәселелер
бойынша шешімдерді жасау үдерісінде салықтық, салықтық емес түсімдер,
трансферттер, қарыз қаражаттары, ақша қаражаттарының басқа көздері түрінде
қаржы базасы айқындалады.
Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Президент аппараты
арқылы бюджетті басқаруға үлкен өкілеттік берілген:
1. республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп
беру тәртібін айқындайды;
2. Республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы қағиданы
бекітеді, оның құрамын айқындайды;
3. ҚР-ның аумағында төтенше мемлекеттік бюджет енгізу туралы шешім
қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;
4. Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауында алдағы
жылға арналған ҚР-ның қаржы-несие және салық-бюджет саясатының
негізгі бағыттары айқындалады;
5. ҚР-ның Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес құрады және ол
туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және
пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны
пайдаланудың көлемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды.
Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді
бекітеді;
6. ҚР-ғы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын бекітеді
және ҚР-ның заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін
жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы-Парламентке жүктелген.
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық
бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті,
сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді,
бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды,
мемлекеттік қарыздар мен респуьликаның экономикалық және өзге көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.
Парламенттің құзырында қаржы мәселелерін шешу заңнамалық актілерді-
Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын талқылауға және
кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге
асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар
шағырады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгеілейді. Парламенттің жұмыс
органдары тұрақты негізде жұмыс істейтін қаржы және бюджет комитеттері
болып табылады. Комитеттерде заңнамалық актілер оларды Парламенттің
палаталарында дауысқа салуға енгігенге дейін анықталады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі – Министрлер Кабинеті Республика
Президенті белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және
оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне табыс
етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу, Ұлттық
қорды пайдалану тәртібін анықтайды, төменгі бюджеттерден жоғарғы бюджетке
бюджеттік алымының және жоғарғы бюджеттен төменгі бюджеттерге бюджеттік
субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңділігін айқындайды, елдің қаржы
жүйесін нығайту жөніндегі іс-шаралар жасап, жүзеге асырады, мемлекеттік
қаржы, валюта және материалдық ресурстарды жасау және пайдалану кезінде
заңдылықтың сақталуын бақылауды қамтамасыз етеді, Қазақстан Республикасының
заңдарына және Президенттің актілеріне сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Бұл органдар басқа функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады,
өйткені қаржы мәселелері жөніндегі шешімдер қоғам дамуының бағдарламаларын
әзірлеумен және іске асырумен байланысты басқа шаруашылық және саяси
мәселелерімен тығыз тоқайласады. Ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа
мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды жүзеге асыру міндетті қаржылық
қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржы ресурстарын іздестіруді қажет етеді.
Сондықтан әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша шешімдерді жасау
үдерісінде салықтық, салықтық емес түсімдер, трансферттер, қарыз
қаражаттары, басқа ақша көздері түрінде қаржы базасы анықталады.
Жалпымемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар – Қаржы
министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарады.
ҚР-ның Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік
басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте мемлекеттік бюджеттің
атқарылуы және атқарылуын бақылау, мемлекеттік меншікті басқару, есепке алу
және пайдалануын бақылау, банкроттық рәсімдерінің және дәрменсіз
борышкерді таратудың соттан тыс рәсімінің жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік
есеп жүйесін және қаржылық есептеме аудитін реттеу саласындағы салааралық
үйлестіруді жүзеге асыратын ҚР-ның орталық атқарушы органы болып табылады.
Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
• республикалық бюджеттің атқарылуын және жергілікті бюджеттердің
атқарылуына кассалық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, олардың
қаражаттарының тиімді әрі мақсатты пайдаланылуын бақылау, сондай-
ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы,
бухгалтерлік есеп, есептеме және аудит жөніндегі әдіснамалық
басшылық ету;
• салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдердің түсуін және бюджетке түсетін өзге түсімдерді,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын,
шикізат секторы ұйымдарының бюджетке түсетін түсімдер бөлігінің
ҚР-ның Ұлттық қорына аударылуына қамтамасыз ету;
• өз құзыры шегінде ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
• мемлекеттің салық саясатын әзірлеуге және іске асыруға қатысу;
• банкроттық рәсімін жүргізуге, сондай-ақ соттан тыс рәсімде
дәрменсіз борышкерді таратуға мемлекеттік бақылау және оған
заңнамамен жүктелген өзге міндеттер.
Министрлік заңнамада белгіленген тәртіппен мынадай негізгі функцияларды
жүзеге асырады:
-тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын,
мемлекеттік және өзге бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының
стратегиялық жоспарларын және Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын, негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерді әзірлеуге қатысу;
- бюджетке түсетін түсімдерді болжауға және мемлекеттік бюджетке
кірістердің түсуі сферасында мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен
басымдықтарын айқындауға қатысу;
- өз құзыры шегінде мемлекеттің кепілдендірген қарыз алуды, сондай-ақ
мемлекеттік борышты басқаруды қамтамасыз ету;
- ұтымды үкіметтік және мемлекет кепілдендірген қарыз алуды, сондай-ақ
мемлекеттік борышты басқаруды қамтамасыз ету;
- өз құзыры шегінде бюджеттің атқарылуы жөніндегі нормативтік құқықтық
актілердің, бухгалтерлік есеп пен аудиттің, қаржылық бақылаудың және
мемлекеттік меншікті басқарудың жобаларын әзірлеу және дайындау ;
- республикалық бюджетті қаржыландырудың жиынтық жоспарын бекіту және
оларға өзгерістер енгізу;
- республикалық бюджеттің шығыстарын қаржыландыру және несиелендіру,
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау және талдау;
- мемлекет меемелердің валюталық операцияларын жүргізу және есепке алу;
- республикалық бюджетте көзделген және Үкімет шешімдеріне сәйкес
инвестициялық жобаларға, мемлекеттік бағдарламаларға және өзге іс-шараларға
несие беру;
- салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша ҚР-ның
халықаралық міндеттемелерін орындау және т.б.
Қаржыны басқару жөніндегі сан алуыан функцияларға байланысты Қаржы
министрлігіне үлкен құқықтар берулген.
Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функцияларын жүзеге
асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:
- мемлекеттік органдардан, өзге ұйымдардан және жеке
тұлғалардан Министрлікке жүктелген функцияларды жүзеге
асыру үшін қажетті ақпараттарды сұратуға және алуға;
- Министрліктің қарауындағы комитеттер мен мемлекеттік
ұйымдардың бұйрықтарын, өзге актілерін тоқтатуға немесе
тоқтата тұруға;
- бірыңғай қазынашылық шоттағы және Қазынашылық комитетінің
корреспонденттік шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды Үкімет
белгілеген тәртіппен тиімді орналастыру жолымен басқаруды
жүзеге асыруға;
- ұлттық және шетелдік валютада банктік операциялардың
жекелеген түрлерін және өзіне заңдармен жүктелген өзге
құқықтарды жүзеге асыруға құқықтары бар.
Қаржы министрлігінің орталық аппаратында белгілі міндеттер мен
функцияларды атқаратын бірқатар арнаулы бөлімшелер бар, басқарудың
мақсаттары мен міндеттерін өзгеруі, аппараттар функцияларының дамуы,
жұмысты жетілдірудің қажеттігі ескеріле отырып бұл бөлімшелердің құрамы мен
құрылымы үнемі өзгеріп отырады.
Қаржы министрлігінің құрылымы келесі түрде көрсетуге болады: мемлекеттік
бюджеттің атқарылуын талдау және оның әдіснамасы департаменті; есептеме
және статистика департаменті; мемлекеттік активтерді басқару заңнамасы
департаменті; мемлекеттік органдарды қаржыландыру департаменті; қаржылық
моделдердің жиынтығы және оларды зерттеу департаменті; кадрлық қамтамасыз
ету және құжат айналымы департаменті; қаржының ішкі әкімшілігі
департаменті; жиынтықтау-талдама департаменті; заң службасы департаменті;
бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы департаменті және тағы басқа
қызметті орындайтын департаменттер бар.
Министрліктің мынадай ведомстволар бар: комитеттер – Қазынашылық,
Кедендік бақылау, Қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып алу, Салық,
Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс
жөніндегі.
Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі
құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар
бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады.
Қазынашылық органдарының кейбір орындайтын міндеттер мен функцияларың
атап кетуге жөң болады, олар:
- республикалық бюджетті ұйымдастыру, оның кассалық
атқарылуын жүзеге асыру, жергілікті бюджеттерге есеп-
қисыптық-кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің
орындалуын бақылау;
- республикалық және өз құзырының шегінде жергілікті
бюджеттердің қаражаттарын ұтымды әрі мақсатты пайдалануға
бақылауды қамтамасыз ету;
- мемлекеттік бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету;
- республикалық және жергілікті бюджеттер арасында салықтарды
және басқа міндетті төлемдерді бөлуді қамтамасыз ету және
оларды түрлі деңгейлердің бюджеттеріне есептеу;
- республикалық бюджеттің атқарылуы жөнінде есептемені
дайындау;
- республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс және
шығыс шоттарынан жай-күй туралы күнсайынғы ақпаратты
жасау;
- Қазақстан Республикасының заңнамасымен оған артылған басқа
функцияларды жүзеге асыру.
Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы ұйымдық-әдіснамалық
және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары мемлекеттік
кәсіпорындарға ұлттық шаруашылықтың барлық салаларының және көрсетілетін
қызметтер сферасының ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың
мемлекеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс
кәсіпорындарына мен ұйымдарына және құқық тәртібін қорғауға тексеріс
жүргізеді. Олар сонымен қатар несие, және валюта ресурстарын пайдалануды,
бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын бақылайды.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру жөніндегі аса маңызды функцияларды
Салық службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті
мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына
облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық комитеттері,
ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар
бойынша салық комитеттері жатады. Арнаулы экономикалық аймақ құрған
жағдайда бұл аймақтардың аумағында салық комитеттері құрылуы мүмкін. Салық
органдары тиісті жоғары тұрған салық комитеті органына төменнен жоғары
қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге
асырады.
Салық комитетінің негізгі функцияларына мыналарды жатқызуға болады:
• салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті
төлемдердің толық түсуін қарастыратын заңнаманың
сақталуын бақылау, өзінің құзыры шектерінде нормативтік
құқықтық актілермен белгіленген салықтық емес
төлемдердің түсуін бақылау;
• салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер
әкімшілігін жүргізудің әдіснамасын әзірлеу және
мемлекеттік есептемені жинаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру;
• бюджеттің кіріс бөлігін ағымдағы болжауға қатысу;
• трансферттік бағалауды қолдану кезінде мемлекеттік
бақылауды жүзеге асыру;
• салықтық міндеттемелердің туындауы, атқарылуы мен
тоқтатылуы мәселелерін жеке және заңи тұлғаларға
түсіндіру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру және жүзеге
асыру;
• заңмен қарастырылған өзге функциялар.
Комитетке оған жүктелінген негізгі міндеттер мен функцияларды жүзеге
асыру кезінде көп құқықтар берілген, атап айтқанда:
салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
салық төлеушінің ақша құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына,
есептеріне, қаржыландырудың жеке жоспарларына, ақшасының бар-жоғына, бағалы
қағаздарына, есеп айырысуларына, мағлумдамасына және салықтық
міндеттемелерді орындауға байланысты өзге құжаттарына Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілермен белгіленген талаптарды сақтай отырып,
тексеру жүргізуге;
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен
салықтық тексеруді жүзеге асыру барысында салықтық құқық бұзушылықтар
жасалғаның айғақтайтын құжаттарды салық төлеушіден алып қоюға;
Орналасқан жеріне қарамастан табыс табу үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz