Әліпби тақырыбының қазақ баспасөзінде жазылу мәселелері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 АЛАШ ПУБЛИЦИСТЕРІНІҢ ӘЛІПБИ ТУРАЛЫ ПІКІРТАЛАСЫ
1.1 Араб таңбалары туралы баспасөз материалдары: мазмұн мен пішін үйлесімділігі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.2 Латын қарпіне көшуге байланысты жарық көрген басылымдар мен жарияланымдар ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...

44
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДА ӘЛІПБИ МӘСЕЛЕСІНІҢ КӨТЕРІЛУІ
2.1 Латын жазуын қолдайтын публицистердің шығармашылық ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
2.2 Басқа қаріпті жақтаушылар пікірлерінің мерзімді басылымдарда берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
140
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 146

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылым - білімнің есігін ашатын кілті іспеттес жазу - сызудың рухани өміріміздегі маңызы зор. Өз дәуірінің өзекті мәселелерін дер кезінде көтеріп отыратын қазақ баспасөзінің назарынан әліпби мәселесі тыс қалған емес. Тарих беттеріне үңілсек жазу, әліпби мәселесі ауық - ауық пікірталас тудырып отырған күрделі мәселенің бірі болып саналды. Қазақ даласына ислам дінімен бірге енген араб жазуы он ғасырдан астам қолданыс тапты. Қазақ жерін отарлап алған Ресей патшалығы түркі халықтарын рухани біріктіріп отырған араб жазуының орнына орыс жазуын енгізуді көздеді. Миссионер ғалымдар араб таңбаларының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ бейнелеудегі олқылықтарын көлденең тартып кириллицаға көшіруге әрекеттенді. XІX ғасыр басындағы қазақ оқығандары сан ғасырлар бойы пайдаланып келген араб таңбаларының кемшіліктерін жоюға тырысты. Олар өз ойларын “Түркістан уәлаяты”, “Дала уәлаяты”, “Айқап”, “Қазақ” сынды басылымдарда ортаға салды. Ғылыми жұмыста кеңес үкіметі орнағанға дейінгі кезеңдегі баспасөздегі әліпби мәселесінің көрінісіне сипаттама беріліп, тың жарияланымдар мен шығармашылығы әлі зерттелмеген қаламгерлердің мақалалары талданады және мұрағат деректерімен айғақталады. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін де әліпби мәселесі күн тәртібінен түспегенін сол тұстағы баспасөз материалдарынан көруге болады. Ал, КСРО құрамына енген түркі халықтарын араб таңбаларынан латынға көшіру мәселесі көтерілген тұста қазақ зиялыларының арасында қызу пікірталас туындады. 1923-1929 жылдары қазақ баспасөзі арабшылдар мен латыншылдар пікірталасына кеңінен орын берді. “Еңбекшіқазақ”, “Ақ жол”, “Сары арқа”, “Жаңа мектеп”, “Жаршы” сынды басылымдарда А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Е. Омарұлы, Н. Төреқұлұлы, Ә. Байділдаұлы секілді арыстарымыздың аталған мәселеге қатысты жарияланымдары жарық көрді. Жұмыстан осы арыстарымыздың кириллица жазуымен әлі еш жерде жарық көрмеген тың мақалалармен таныса аласыздар. Қазақ зиялыларының көпшілігінің қарсылығына қарамастан қазақ елі 1929 жылы 24 қаңтарда Қазақстан Орталық кеңес комитеті ІV сессиясының қаулысымен латын қарпіне көшірілді. Жаңа әліпті мерзімді басылымдар арқылы насихаттау бағытында Орталық Жаңа Әліпби Комитеті 1929 жылы “Жаршы” журналын шығарды. Жұмыста Ш. Тоқжігітұлы, Т. Шонанұлы, О. Исаұлы секілді қаламгерлердің жарияланымдарына, “Жаршы” журналының мән-маңызы мен бағыт бағдарына ғылыми сипаттама берілді. 1935 жылы жаңа қаріпті насихаттау мақсатында “Төте оқу” газеті жарық көрді. Аталған басылым 1939 жылдың наурыз айынан 1941 жылдың сәуіріне дейін “Сауатты болуға көмекші” деген атпен шығып келді. 1941 жылы “Жаңа жазу” деп өзгертілді. Әлі қазақ баспасөзінің тарихына енбеген бұл басылым архив қойнауынан алынып алғаш рет ғылыми айналымға түсіп отыр.

1 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
2 Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики. – М.: МГУ, 1995. – 309 с.
3 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 381 б.
4 Назарбаев Н. Қазақстаннның Егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының сратегиясы. – Алматы: Дәуір, 1992. – 13 б.
5 Қайдар Ә. Кемел елге кемел әліпби керек //Ана тілі. – 1993. – 30 желтоқсан.
6 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 148 б.
7 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды.– Алматы: Атамұра, 1993. – 127 б.
8 Амандосов Т.С. Газет жанрлары. – Алматы: Мектеп, 1968. – 43 б.
9 Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 184 б.
10 Ильминский Н.И. Из переписи по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам. – Казань, 1883 . – С. 20
11 Сұбханбердина Ү. Дала уәлаятының газеті /1895-1899/. – Алматы: Ғылым, 1990. – 584 б.
12 Жанры советской газеты. – М. : Высш. школа, 1972. – 298 с.
13 Амандосов Т.С. Публицистика-дәуір үні. – Алматы: Қазақстан, 1974. – 120 б.
14 Сұбханбердина Ү. Дала уәлаятының газеті: /1899-1902/, –Алматы: Ғылым, 1996. – 213 б.
15 Амандосов Т.С. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. – Алматы: Мектеп, 1968. – 243 б.
16 Барманкулов М.К. Жанры печати, радио и телевидение. – Алматы, 1974. – 125 с.
17 Омашев Н.О. Қазақ радиожурналистикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 264 б.
18 Айқап // Құраст.: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 366 б.
19 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 364 б.
20 Здоровега В. Слово тоже есть дело. – М.: Мысль, 1979. – 174 с.
21 Байтұрсынов А. Баспа қаріптерді түзету мәселесі // Ақ жол. –1924. – 26 тамыз
22 Аймауытов Ж. Емлені өзгертуге жоба // Еңбекші қазақ. – 1924. – 13 маусым
23 Елдес Омаров. Қазақша жазу жәйі // Еңбекші қазақ. – 1924. – 24 шілде
24 Аймауытов Ж. Жазу мәселесі туралы соңғы сөз // Еңбекші қазақ. – 1924. –17 қаңтар
25 Омаров Е. Жазу мәселесі // Еңбекші қазақ. – 1924. – 16 шілде
26 Аймауытов Ж. Жазу таңбаларымызды азайту туралы // Еңбекші қазақ. – 1924. – 22 ақпан
27 Засурский Я.М. Основные понятия теории журналистики. – М.: МГУ, 1993. – 262 с.
28 Об искусстве полемики. – М.: Политиздат, 1980. – 303 с.
29 Байділдин Ә. Біздің жобамыз // Еңбекші қазақ. – 1924. – 13 маусым.
30 Мұрзаұлы М. Латын белгілерін алу жайынан қосымша // Еңбекші қазақ. – 1924. –18 мамыр.
31 Алдоңғарұлы Е. Әліппе түзеу тақырыпты білімпаздар тобының қаулысы // Еңбекші қазақ. – 1924. – 27 шілде.
32 Қожакеев Т. Жыл құстары. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 239 б.
33 Латыншылдың бірі. Қазақ білімділер съезінде латын қарпі // Еңбекші қазақ. – 1924. – 2 шілде.
34 Ыдырысов Т. Баспасөз – өмір айнасы. – Алматы: Қазақстан, 1967. – 204 б.
35 Амандосов Т.С. Журналист және өмір. – Алматы: Қазақстан, 1967. – 278 б.
36 Алдоңғаров Е. Өнердің басы – әліпби // Еңбекші қазақ. – 1926. –12 маусым.
37 Үмбетұлы М. Күмәндіміз // Еңбекші қазақ. – 1926. – 12 қыркүйек
38 Жан Ахмет. Латын әрпі жайында // Еңбекші қазақ. – 1927. – 24 ақпан
39 Төреқұлұлы Н. Тағы да жаңа әліпби туралы // Еңбекші қазақ. – 1927. – 21 ақпан.
40 Жолдыбаев М. Нәзір орынсыз түйрейді // Еңбекші қазақ. – 1927. – 28 ақпан.
41 Байтұрсынұлы А. Түрікшелер құрылтайы // Жаңа мектеп. – 1926. – № 7-8. – 43-50 бб.
42 Байтұрсынов А. Түзетілген әріп // Жаңа мектеп. – 1927. – № 11-12. –27-28 бб.
43 Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. – Алматы: Қазақ университеті, 1996. – 239 б.
44 Байділдин Ә. Жаңа әліпби туралы. – Қызылорда: КазИздат, 1928. – 198 б.
45 Мектеп А. Әліпби – ұлттың рухани келбеті // ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. – 2002. – № 2(13). – 21-22 бб.
46 Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 183 б.
47 Ахметұлы І. Әрпіміздің кемшілігін жою қажет // Еңбекші қазақ, – 1928. – 19-шілде.
48 Жандосов О. Еңбекші қара-шаруа әліпби // Еңбекші қазақ. – 1929. – 20 қаңтар.
49 Қазақстан Орталық Комитеті Президиум мәжілісінің протокол көшірмесі // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 1, іс 2. – 12 б.
50 Орталық Жаңа Әліпби Комитетінің шешімі // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 1, іс 7. – 17 б.
51 Бегалыұлы С. Жаңа қазақ әліпбиі // Жаршы. – 1929. – № 2-3. – 13-14 бб.
52 Орталық Жаңа Әліпби Комитеті қаулысы // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 2, – іс 3. – 3 б.
53 Жаңа түрік әліпбиі комитетінің жалпы одақтық президиум мәжілісінің стенографиялық есебі // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 1, – іс 9. – 16 б.
54 Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1994. – 317 б.
55 Тоқжігітұлы Ш. Қазақстанда жаңа әліпби төңкерісі // Жаршы. – 1929. – №1. – 2-4 бб.
56 Левинтов Н.Г. Цифры в преподавании новейшей истории. –М.: Просвещение, 1968. – 263 с.
57 Әкім. Жаңа әліпби қозғалысы // Жаршы. – 1929. – № 4. – 6-7 бб.
58. Шонанұлы Т. С. Ағамалыұлы туралы пікірі // Жаршы. – 1930. – №1(6). – 21-22 бб.
59 Бегалыұлы С . Жаңа қазақ әліпбиі // Жаршы. – 1929. – № 2-3. – 8-9 бб.
60 Телжан Шонанұлы. Одақтық жаңа әліп кіндік комитеті ІІІ-пленум қорытындысы // Жаршы. – 1929. – № 2-3. – 3-4 бб.
61 Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы: Рауан, 1991. – 224 б.
62 Шонанұлы Т. Қазақ латыншылдарының тұңғыш конференциясы // Жаршы. – 1929. – №2. – 5-6 бб.
63 Жақан. Ендігі тілек // Жаршы. – 1929. – № 4-5. – 1-2 бб.
64 Шонанұлы Т. Емле кеңесінің қорытындысы // Жаршы. – 1929. – № 4-5. – 4-5 бб.
65 Жаңа әліпби комитетінің кезекті мәжіліс протоколының көшірмесі //ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе1, іс 3. – 14 б.
66 Ғали. Қазақстан орталық жаңа әліп комитетінде // Жаршы. – 1929. – №4-5. – 10-11 бб.
67 Өлкелік Жаңа Әліпби Комитетінің стенографиялық есебі // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 1, іс4. – 19 б.
68 Марғұлан Ә. Мақаш-қаладағы жиналыс // Жаршы. – 1929. – № 4-5. – 11-12 бб.
69 Руж. Парсы еліндегі жаңа әліп қозғалысы // Жаршы. – 1929. – №4-5. – 9-10 бб.
70 Исаев О. 4-пленум // Жаршы. – 1930. – №1(6). – 10-11 бб.
71 Самат Ағамалыұлы. Жаңа әліп жолында // Жаршы. – 1930. – №1(6). – 10-11 бб.
72 Манайұлы Н. Жаңа әліп және оның Қазақстандағы табысы // Жаршы. – 1930. – № 1(6). – 5-6 бб.
73 Қамшынбек Ж. Кеңес одағындағы жаңа әліптің жеңуі // Жаршы. – 1930. –№1(6). – 7-8 бб.
74 Оталық Жаңа Әліпби Комитетінің қаулысы // ҚР оратлық мұрағаты. Қор 740; тізбе 1, – іс 21. – 28 б.
75 Шованзаде Б. Бірлестірілген әліпті жөндеу мәселесі // Жаршы. – 1930. – №1(6). – 10-11 бб.
76 Қожакеев Т. Сатира негіздері. – Алматы: Санат, 1996. – 463 б.
77 Жаңа түрік әліпби комитетінің жалпыодақтық президиум мәжілісінің стенографиялық есебі // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе1, іс17. – 13 б.
78 Саматов Б. Басылым жайынан // Төте оқу. – 1935. – 20 наурыз.
79 Нұржанов Т. Жаппай сауатты серіктестік // Төте оқу. – 1935. – 10 маусым.
80 Мақатов И. Қазақстан халық комиссарлар кеңесінде // Төте оқу. – 1937. – 4 желтоқсан.
81 Жұматов Ә. Қазақстан халық комиссарлар кеңесінде // Төте оқу. – 1937 . – 22 қаңтар.
82 Сейфуллин С. Қара жүзділер // Төте оқу. –1936. – 29 қыркүйек.
83 Әішев Т. Оқу қыза бастады // Төте оқу. – 1937. – 17 мамыр.
84 Мәтіжанов Е. СССР-дың ауа-райы // Төте оқу. – 1937. – 17 мамыр.
85 Саматов Б. Басылым мақсаттары // Жаңа жазу. – 1941. – 10 сәуір.
86 Усимов С. 1-майға дейін жаңа алфавитпен сауаттанады // Жаңа жазу. – 1941. – 17 сәуір.
87 Жанболатов Ө. Ескермей отыр // Жаңа жазу. – 1941. – 10 сәуір.
88 Нұржанов Т. Парткомның өзі жаңа алфавитпен сауаттанбаған // Жаңа жазу. – 1941. – 24 сәуір.
89 Мақатов И. Асығысы жоқ қой дейді // Жаңа жазу. – 1941. – 24 сәуір.
90 Жұматов Х. Балалардың іш ауруына қарсы күресу керек // Жаңа жазу. –1941. – 22 мамыр.
91 Жұматов Х. Дизентерия // Жаңа жазу. – 1941. – 29 мамыр.
92 Жұматов Х. Іш сүзегі // Жаңа жазу. – 1941. – 19 маусым.
93 НұржановТ. Жұмыста қарқын жоқ // Жаңа жазу. – 1941. – 15 мамыр.
94 Аспандияров А. Жаңа алфавитті үйрену жұмысы тіпті баяу // Жаңа жазу. – 1941 . – 15 мамыр.
95 Қосыбаев Ж. Жаңа алфавитті үйрену жұмысына бақылау күшейтілсін // Жаңа жазу. – 1941. – 22 мамыр.
96 Әбжанов Ж. Мазмұны атына сәйкес емес // Жаңа жазу. – 1941. – 29 мамыр.
97 Жармағамбетов Қ. Халық поэмалары // Жаңа жазу. – 1941. – 26 мамыр.
98 Жармағамбетов Қ. Батырлар жыры // Жаңа жазу. – 1941. – 12 маусым.
99 Жармағамбетов Қ. Абай шығармаларының 1-томы // Жаңа жазу. – 1941. – 19 маусым.
100 Бекхожин Қ. Ленин айбаты // Жаңа жазу. – 1942. – 23 қаңтар.
101 Бекхожин Қ. Келіншек // Жаңа жазу. – 1942. – 10 сәуір.
102 Жармағамбетов Қ. Аманат // Жаңа жазу. – 1941. – 12 қыркүйек.
103 Жармағамбетов Қ. Майданнан хат // Жаңа жазу. – 1941. – 7 қазан.
104 Жармағамбетов Қ. Тілек // Жаңа жазу. – 1941. – 21 қазан.
105 Жармағамбетов Қ. Кек // Жаңа жазу. – 1941. – 28 қазан.
106 Жармағамбетов Қ. Гранатты бала // Жаңа жазу. – 1941. – 3 қараша.
107 Юрьев А. Новый алфавит – новая культура // Известия. – 1941. – 13 июнь.
108 Бекниязов Т. Халықаралық журналистиканың дамуы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 234 б.
109 Омашұлы Н. Жол үстінде – журналист. – Алматы: Атамұра, 1999. – 168 б.
110 Қайдар Ә. Сабырлы саясаттың салиқалы шешімі // Егемен Қазақстан. −2006.− 1 желтоқсан.
111 Бөлеген Ә, Төрехан Ә., Алтай М. Қазаққа қандай алфавит керек // Зерде. – 1996. – №3-4. – 15-17 бб.
112 Сыздық Р. Жаңа жазуға көшуіміз керек: бірақ оған емле ережелеі дайын емес // Қазақ әдебиеті. – 1998. – 20 қаңтар.
113 Қордабаев Т. Әліппені өзгерткеннен не ұтамыз // Халық кеңесі. – 1994. – 17 сәуір.
114 Алтай М. Әліпбиді ауыстыру заман талабы // Заман Қазақстан. –1996. –17 мамыр.
115 Баубекова Б. Всеобщая компьютеризация страны или как нам сохранить язык // Новое поколение. – 1996. – 1 март.
116 Бөлеген Ә., Төрехан Б. Алфавитті ауыстыру заман талабы // Егемен Қазақстан. – 1999. – 17 қыркүйек.
117 Алтай М., Бөлеген Ә. Қазақ әліпбиі қандай болуы керек // Түркістан. – 1996. – 25 қараша.
118 Бөлеген Ә., Төрехан Б. Жаңа әліпби қандай болу керек // Заман Қазақстан. – 1996. – 9 тамыз.
119 Жиенбай Ә. Латын әліпбиімен лебіз білдірсек // Қазақ елі. – 1997. – 14 наурыз..
120 Құныпияев Қ. Латын алфавиті лайықты ма // Заң. – 1996. – 28 ақпан
121 Мұңайтбасов Б. Күрделендіріп керегі жоқ // Түркістан. – 1998. – 20 мамыр.
122 Ученова В.В. Основные направления разработки теории публицистики. – М.: МГУ, 1971. – 137 с.
123 Ақатай С. Латынға көшсек екен // Заман Қазақстан. – 2001. – 9 сәуір
124 Қайдар Ә.Жаңа қазақ әліпбиінің соңғы нұсқасы // Егемен Қазақстан. – 2000. – 29 шілде.
125 Түңдікбаев Ж. Жобалардың тиімдісі // Ана тілі. – 2000. – 7 қыркүйек.
126 Жамалбекұлы Е. Менің жобам – ең тиімді // Ана тілі. – 2000. – 7 қыркүйек.
127 Жанділда А. Күрмектерді көбейтпейік //Ана тілі. – 2000. – 7 қыркүйек.
128 Сейітұлы О., Бегалыұлы С. Жаңа қазақ әліпбиі керек // Ана тілі. – 2000. – 25 қазан.
129 Қайдар Ә. Жеті жыл жыр болған жазу жайында // Егемен Қазақстан. – 2000. – 16 маусым.
130 Шәріпбаев А. Латынсыз, компьютерсіз көзіміз ашылмайды // Егемен Қазақстан. – 2000. – 27 желтоқсан.
131 Жанболатов С. Латын әліпбиі негізіндегі жазуымыз жайлы таңдау // Ағайын. – 2001. – №1. – 5-6 бб.
132 Қырықбай Н.Қазақ үшін әріп 26 латын әрпімен тізілген жаңа қазақ әліпнамасы // Ағайын. – 2001. – №3. – 8-9 бб.
133 Бәкіров М. Орыс әліпбиі опық жегізбей ме // Қазақ елі. – 2002. –14 қараша.
134 Бейсенбайұлы Ж. Латынша бағымыз үшін қажет // Егемен Қазақстан. − 2006. − 18 қараша.
135 Тертычный А. Жанры периодической печати. Москва: Аспект Пресс, 2006. − 320с.
136 Сейдімбек А. Әліпби ауыстыру тарих алдындағы жауапкершілік // Ана тілі. − 2006. − 28 қараша.
137 Жүнісбеков С. Латын әрпіне көшу уақыт талабы // Дала мен қала. − 2006. − 29 желтоқсан.
138 Тәж-Мұрат М. LATІN: Бір адым алға ма, әлде екі адым кейін бе // Ана тілі. − 2007. − 18 қаңтар.
139 Мельник Г. С., Ким М. Н. Методы журналистики. Санкт-Петербург: Издательство Михайлова, 2006. − 272с.
140 Қазақ /Құраст.: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С., Сахов Қ. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 584 б.
141 Ахметова Р. Әліпби тағдыры: бүгін және ертең // Ақиқат. – 1992. – №3. – 16-17 бб.
142 Әбілқасымов Б. Тарих тағлымын ескерсек // Ақиқат. – 1995. – № 67. – 12-13 бб.
143 Мырзахметов М. Әріптер неге өзгерген // Жас қазақ. – 1992. –27 ақпан.
144 Жүнісбеков Ә. Төл жазусыз түгелдік болмас // Ана тілі. – 1992. – 22 мамыр.
145 Есенқұлов А. Әліпби өзгерту оңай емес // Халық кеңесі. – 1992. – 16 маусым.
146 Балхаев К. Төте жазу - төл жазуымыз // Шалқар. – 1994. – 21 қаңтар.
147 Әміров С. Жазудың ұлттық үлгісі // Шалқар. – 1994. – 12 қазан
148 Жалбағай Е. Тағы да төте жазу туралы // Шалқар. – 1996. – 17 мамырг
149 Толыбаев Қ. Қазақ жазуының төл таңбасы // Шалқар. – 1998. – 10 сәуір.
150 Алдамжар Б. Парсылар неге латынды қабылдамады // Заң. – 1996. – 16 наурыз.
151 Ертуған А. Келер ғасырға кемел әліпби қажет // Түркістан. – 1999. – 3 ақпан.
152 Садырбайұы С. Реформаға әуесқойлық // Қазақ әдебиеті. – 2000. – 23 маусым.
153 Сапархан М. Ахметтің ақ жолы адастырмайды // Ана тілі. – 2000. – 7 қыркүйек.
154 Жақып Н. Түбінде ежелгі түркілікке көшеміз ғой // Ана тілі. – 2000. – 7 қыркүйек.
155 Шүкірұлы С. Әліпби өзгертуге әзірміз бе // Ана тілі. – 2000. – 7 қыркүйек.
156 Нұржекеұлы Б. Жаңа жазуға көшу – барыңды жоғалту // Егемен Қазақстан. – 2000. – 5 желтоқсан
157 Сәбитұлы А. Қате жолға түспейік // Ана тілі. – 2002. – 18 шілде.
158 Асанов Ж. Латынға көшу баянсыз тірлік // Егемен Қазақстан. – 2000. – 27 желтоқсан.
159 Қондыбаев С. Бір академик, бір мүдделі топтың айтқанымен тіл мәселесі шешілмейді немесе тағы да қазақтың латындық әліпбиі жөнінде // Жас алаш. – 2001. – 23 маусым.
160 Жамалов Қ. Жазба деректер – рухани байлығымыз // Қазақстан мектебі. – 2001. – 17 қараша.
161 Мектеп А. Ежелгі руна жазуы мемлекеттігіміздің рәмізі // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 16 мамыр.
162 Мектеп А. От. Отбасы. Отан // Қазақ әдебиеті. – 2002. – 5 шілде.
163 Мектеп А. Руника жазуының генезис немесе пішін таблицасы ежелгі құпия ілім // Ана тілі. – 2001. – 6 ақпан.
164 Мектеп А. Әліпби – ұлттың рухани келбеті // ҚазҰУ хабаршысы. – 2002. – №2(13). – 12-13 бб.
165 Бегуллах Ә. Ибн Алдамжар әл-Дөйти. Латнға исраил көше ме? // Ана тілі. − 2007. − 1 ақпан.
166 Шүкір С. Белсенділік емес, байсалдылық керек іс // Ана тілі. − 2006. − 9 қараша.
167 Баялиева Д. Қазіргі қазақ баспасөзіндегі ұлттық мәдениет, салт-дәстүр және тіл мен стиль мәселесі. Қарағанды. − 1999. − 150 б.
168 Төреханов Ә. Түбегейлілікті ойласақ // Ана тілі. − 2006. − 16 қараша.
169 Мектеп А. Біздің бір ғана мәңгілік төлтума жазуымыз бар. Ол – руна жазуы // 50/50. − 2006. − 1 желтоқсан.
170 Жалпы Одақтық жаңа әліпби комитетінің қаулысы // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 2, іс7. – 19 б.
171 Өлкелік Партия Комитетінің қаулысы // ҚР орталық мұрағаты. Қор 740; тізбе 1, іс 19. – 26 б.

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 145 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОК 070: 81' 351 (574)
Қолжазба құқығында

МАЙЛЫҚҰТОВА МӘРИЯ ЖҰМАҚОЖАҚЫЗЫ

Әліпби тақырыбының қазақ баспасөзінде жазылу мәселелері

10.01.10 – журналистика

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Ғылыми
жетекші
филология
ғылымдарының кандидаты,
доцент
Қ.Ө. Сақ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 3
1 АЛАШ ПУБЛИЦИСТЕРІНІҢ ӘЛІПБИ ТУРАЛЫ ПІКІРТАЛАСЫ
1.1 Араб таңбалары туралы баспасөз материалдары: мазмұн мен пішін
үйлесімділігі ... ... ... ... ... ... ... .. 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Латын қарпіне көшуге байланысты жарық көрген басылымдар мен
жарияланымдар ерекшелігі 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДА ӘЛІПБИ МӘСЕЛЕСІНІҢ КӨТЕРІЛУІ
2.1 Латын жазуын қолдайтын публицистердің шығармашылық ізденістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.2 Басқа қаріпті жақтаушылар пікірлерінің мерзімді басылымдарда
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 111
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 140
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 146

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылым - білімнің есігін ашатын кілті
іспеттес жазу - сызудың рухани өміріміздегі маңызы зор. Өз дәуірінің
өзекті мәселелерін дер кезінде көтеріп отыратын қазақ баспасөзінің
назарынан әліпби мәселесі тыс қалған емес. Тарих беттеріне үңілсек жазу,
әліпби мәселесі ауық - ауық пікірталас тудырып отырған күрделі мәселенің
бірі болып саналды. Қазақ даласына ислам дінімен бірге енген араб жазуы он
ғасырдан астам қолданыс тапты. Қазақ жерін отарлап алған Ресей патшалығы
түркі халықтарын рухани біріктіріп отырған араб жазуының орнына орыс
жазуын енгізуді көздеді. Миссионер ғалымдар араб таңбаларының қазақ
тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ бейнелеудегі олқылықтарын көлденең
тартып кириллицаға көшіруге әрекеттенді. XІX ғасыр басындағы қазақ
оқығандары сан ғасырлар бойы пайдаланып келген араб таңбаларының
кемшіліктерін жоюға тырысты. Олар өз ойларын “Түркістан уәлаяты”, “Дала
уәлаяты”, “Айқап”, “Қазақ” сынды басылымдарда ортаға салды. Ғылыми жұмыста
кеңес үкіметі орнағанға дейінгі кезеңдегі баспасөздегі әліпби мәселесінің
көрінісіне сипаттама беріліп, тың жарияланымдар мен шығармашылығы әлі
зерттелмеген қаламгерлердің мақалалары талданады және мұрағат деректерімен
айғақталады. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін де әліпби мәселесі күн
тәртібінен түспегенін сол тұстағы баспасөз материалдарынан көруге болады.
Ал, КСРО құрамына енген түркі халықтарын араб таңбаларынан латынға көшіру
мәселесі көтерілген тұста қазақ зиялыларының арасында қызу пікірталас
туындады. 1923-1929 жылдары қазақ баспасөзі арабшылдар мен латыншылдар
пікірталасына кеңінен орын берді. “Еңбекшіқазақ”, “Ақ жол”, “Сары арқа”,
“Жаңа мектеп”, “Жаршы” сынды басылымдарда А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытұлы,
М. Дулатұлы, Е. Омарұлы, Н. Төреқұлұлы, Ә. Байділдаұлы секілді
арыстарымыздың аталған мәселеге қатысты жарияланымдары жарық көрді.
Жұмыстан осы арыстарымыздың кириллица жазуымен әлі еш жерде жарық көрмеген
тың мақалалармен таныса аласыздар. Қазақ зиялыларының көпшілігінің
қарсылығына қарамастан қазақ елі 1929 жылы 24 қаңтарда Қазақстан Орталық
кеңес комитеті ІV сессиясының қаулысымен латын қарпіне көшірілді. Жаңа
әліпті мерзімді басылымдар арқылы насихаттау бағытында Орталық Жаңа
Әліпби Комитеті 1929 жылы “Жаршы” журналын шығарды. Жұмыста Ш.
Тоқжігітұлы, Т. Шонанұлы, О. Исаұлы секілді қаламгерлердің
жарияланымдарына, “Жаршы” журналының мән-маңызы мен бағыт бағдарына ғылыми
сипаттама берілді. 1935 жылы жаңа қаріпті насихаттау мақсатында “Төте оқу”
газеті жарық көрді. Аталған басылым 1939 жылдың наурыз айынан 1941 жылдың
сәуіріне дейін “Сауатты болуға көмекші” деген атпен шығып келді. 1941 жылы
“Жаңа жазу” деп өзгертілді. Әлі қазақ баспасөзінің тарихына енбеген бұл
басылым архив қойнауынан алынып алғаш рет ғылыми айналымға түсіп отыр.
Жұмыста 1937 жылы кеңес үкіметінің елімізді кириллицаға көшіруінің
саяси астары мұрағат деректерімен ашылып, сараптама жасалынады. Еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейінгі әліпби мәселесінің қайта көтерілуінің саяси-
рухани маңызы зерттеліп, баспасөздегі көрінісіне баға беріледі.

Тақырыптың өзектілігі. Тарих беттеріне үңілсек, қай кезде де саяси
оқиғалар тұсында “дәуір үні”, “өмір айнасы” – публицистика алдыңғы шепке
шығып, жолбасшылық роль атқара білген. Сан алуан қоғамдық өзгерістер мен
саяси сілкіністер дәуірінде, яғни өткен ғасыр басында дүниеге келген түрлі
басылымдар арқылы айшықты үнін аңғартқан сөз серкелері бұған дәлел бола
алады. Публицистикаға қазақ тілінде ең бірінші анықтама берген А.
Байтұрсынов: “Көсемсөз күнделікті мәселе жайын сөйлейтін сөз болғандықтан
күндегі шығып тұрған газет-журнал жүзінде шығады. Көсемсөз әлеуметке
басшылық есебінде айтылатын сөз болғандықтан жұрт ісіне мәні зор болады.
Басшылығы дұрыс болса әлеуметті түзейді, теріс басшылық қылса әлеуметті
адастырады. Солай болған соң көсемсөз жазып, әлеуметке басшылық қылатын
адам көпті көрген көсем, білімді адам болуға керек” [1, 224 б.], –
дейді.
Жалпы публицистика дәуір үні, өмір айнасы ғана емес, қоғамдық сананы
қалыптастырушы алып күш екені белгілі. Баспасөз теориясында публицистика
өмірді зерттеудің, қоғамдағы болмыс-құбылысты бағалап білудің
шығармашылық түрі болып табылады. Мәскеу мемлекеттік университетінің
профессоры Е.П. Прохоровтың пікірінше: “Публицистика шығармашылықтың түрі
ретінде бүкіл адамзат тарихымен бірге жасасып келеді (алғашқы қауымдық
құрылыстағы ойлау мен дыбыстау әдісінің тұтастығы – синкретизмнен бастау
алады)” [2, 229 б.].
ХХ ғасыр басындағы публицистеріміз журналистиканың, баспасөздің
қоғамдағы ролі мен мән-маңызын терең сезінген. Қарымды қаламгер М. Дулатов
“Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де
өнерлі екендігі көрінеді, яки қай жұрт өнерлі боса, оның сөзсіз баспасөзі
күшті болатыны айдай анық” [3], – деп баспасөз қадірін дәріптеген. Бүгінгі
күнде де қоғамдық сананың қозғаушы күші, төртінші билік тізгінін ұстаушы
БАҚ өз маңызын жойған жоқ. Тәуелсіз еліміздің келелі мәселелерін көтеріп,
оны шешуде белсенділік танытып, халықтың жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушылық
ардақты да абыройлы борышын мүлтіксіз атқаруда десек артық айтқандық
болмас. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің
“Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы” атты еңбегінде: “Саяси демократия тәуелсіз БАҚ-сыз ақылға
сыйымсыз болар еді. Сонымен бірге, олардың объективсіздік пен теріс
пиғылдарының бүлдіруші әрі тұрақсыздандырушы күшін сезінуі әлеуметтік
жауапкершілігі болуы тиіс. Нақ сондықтан оларға бағдар ұстана отырып,
мемлекеттік өкімет құралдары қоғамдық пікірді зерттейді және өзінің іс-
қимылын соған сәйкес түзетіп отырады”, – деген болатын [4, 12 б.].
Қашанда өз заманының өзекті проблемаларын көтере білген қазақ
баспасөзінің бетінен әліпби мәселесі, ол жайындағы қызу пікірталастар ауық-
ауық көрініс беріп отырды. Өйткені, жазу, әліпби әрбір халықтың рухани
және мәдени өсуімен қатар даму деңгейін көрсететін аса зор әлеуметтік мәні
бар құбылыстың бірінен саналады. Оның кешегісі мен бүгінгісінің
қоғамымыздың даму заңдылықтарымен бірге өзгеріске ұшыраған өзіндік тарихы
бар. Түркі халықтарының әліпбиі отарлаушы елдердің жойқын күшімен сан
түрлі өзгеріске ұшырап, тағдыр тәлкегін бастан кешірді. Еліміз тәуелсіздік
алғаннан кейін жазу алмастыру мәселесі тағы күн тәртібіне қойылып, осыған
қатысты әр түрлі пікірлер баспасөз бетінде көрініс берді.
1993-жылы 30-желтоқсанда белгілі филолог Әбдуәли Қайдар “Ана тілі”
басылымындағы “Кемел елге, кемел әліпби керек” [5] – деген, Елбасына
арналған ашық хатында латын таңбаларына көшуді ұсынған болатын. Осы
ұсыныстан кейін әліпби ауыстыру мәселесіне қатысты баспасөзімізде төрт
түрлі пікірдегі жарияланымдар орын алды:
Біріншісі: латын таңбаларына көшуді ұсынушылар; екіншісі, кириллица
таңбасында қалуды жөн көретіндер пікірі; үшіншісі, Ахмет Байтұрсынұлы
түзген төте жазуға ауысуды дұрыс санайтындар; төртіншісі, көне түркі
жазуына көшуді қолдайтындар.
Он жылға жуық уақыт баспасөз бетінде көрініс тапқан пікірталас, ондағы
проблемалық, публицистикалық мақалаларды сұрыптап, жанрлық, стильдік
мазмұндық сипатына қарай ғылыми сараптама жасау зерттеудің негізгі
міндеттерінің бірі.
Латын таңбаларына көшуге байланысты пікірталас ХХ ғасыр басындағы
баспасөзімізде де орын алған болатын. Қазақ арасына ислам дінімен бірге
енген араб графикасын, өзге түркі халықтары сияқты, біз де өткен ғасырдың
отызыншы жылдарына дейін ресми қолданып келдік. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында Ресей империясы қазақ даласын саяси-экономикалық жағынан толық
игерумен қатар, сахара елінің мәдени-рухани, этникалық ерекшеліктерін
жоюды көздеді. Бұл бағдарлама жоспарлы түрде жүзеге асты. Орыс
миссионерлері кириллица негізінде қазақша тегін оқулықтар мен діни
әдебиеттерді тарата бастады. Олар қазақ тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ
бейнелеудегі араб таңбаларының олқы тұстарын көлденең тартып, кириллицаға
көшіруге тырысып бақты.
Патша үкіметінің миссионерлік саясатының шешуші буыны болып саналатын
тәсілі араб жазуының орнына біртіндеп орыс жазу таңбасын енгізу екенін сол
дәуірдің алдыңғы қатарлы өкілдері терең сезініп, оған табанды түрде қарсы
күресті.
1913 жылы “Қазақ” газетінде басылған А. Байтұрсынұлының “Бастауыш
мектеп” [6] деген мақаласында: “... қазақты орысқа аударамыз деген пікір
бәрін бүлдіріп отырған. Сол школдар арқылы қазақ тілін жоғалтып, орыс
тіліне түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған араб қарпін тастатып, орыс
қарпін алдырамыз дейді. Сол үшін балалар ана тілімен оқымай, орыс тілімен
оқысын, ана тілімен оқыса да, орыс қарпімен оқысын дейді. Үкіметке керегі
мемлекеттегі жұрттың бәрі де бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, ал
халыққа керегі – өз діні, тілі, жазуы сақталуы”, – деп қазақтың дініне,
тіліне, жазуына төніп келе жатқан қатерді ескертеді.
Қазан төңкерісінің жеңісінен қазақ зиялыларының көпшілігі үлкен үміт
күтті. Кеңес үкіметінің араб жазуын латын таңбаларына алмастыруы араб
қарпін кириллицаға ауыстыруды көздеген патша үкіметінің миссионерлік
саясатын жалғастырудың жасырын тәсілдерінің бірі екенін екінің бірі біле
бермейді.
Алдын-ала дайындықсыз бірден орыс жазуына көшіріп жіберу, миссионерлік
патша үкіметінің саясатынан хабардар зиялы қауымның наразылығын тудыратыны
белгілі. Сондықтан белгілі бір қолайлы жағдай туғанша қоғамдық пікірді
адастырып жіберу үшін, латын таңбаларына көшіргендері онсыз да сансыраған
халықты рухани тоқырауға ұшыратты.
Латын жазуына көшуге түркі халықтарының ішінде әсіресе, Қазақстанда
қарсылық қатты болды. Өйткені, А. Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялылары
бұл саясаттың түпкі саяси идеологиялық мақсатын жақсы білетін. Латын
жазуын алу уақытша көзбояушылық шара екендігін, бәрі бір түптің түбінде
орыстандырудың кілті – орыс алфавитіне түсіретінін олар жақсы білді.
Араб жазуын А. Байтұрсынұлы реформалағаннан кейін бүкіл түркі жұрты ең
озық жүйе деп таныса да күштеу саясаты өз дегеніне жетіп тынды. Өйткені,
латыншаға қарсыларға айып тағылып, заң қорғау орындары араласты.
Отарлаушы ел жергілікті халықтың тілін, дінін, жазуын жоятыны, өз
мәдениеті мен жазуын күштеп енгізетіні тарихтан мәлім. Бұл саяси шараның
астарын әдебиетші ғалым Мекемтас Мырзахметов былай түсіндіреді: “Бұлай
болудың мән-мағынасы отарланған халықтарды ұзақ уақыт уыстан шығармай
ұстаудың кілті – қара күште емес, олардың санасын жаулау арқылы рухани
құлдықта ұстау үшін, олардың азаматтық сезімімен ұлттық санасының оянуына
жол бермейтін сенімді кедергі қоюды көздеуінде жатыр. Осы себепті ұрпақтан-
ұрпаққа ауысып дәстүрлі жалғастық таба берер халықтық тарихи жадын үзудің,
оны келмеске жіберудің шешуші буыны – сол халықтың ғасырлар бойы
пайдаланып келген жазу таңбаларын жойып жіберуден басталады” [7, 123 б.].
Әр халықтың салт-санасына, тұрмыс-тіршілігіне сәйкес туындап, бабалар
мұрасын келер ұрпаққа жеткізер рухани мұралардың алтын діңгегі іспеттес
әліпбидің қоғамдық құндылығы зор.
1920-1929 жылдар аралығындағы баспасөз бетінде көрініс тапқан
пікірталас осы еңбекке дейін еш жерде зерттеліп, бағасын алмапты. 8-9
жылға созылған пікірталастың саяси-идеологиялық мәнін ашу мен баспасөздегі
көрінісіне ғылыми баға беру біздің еншімізге тиіп отыр.
Әліпби мәселесі және оның тарихи кезеңдерде ауысуына байланысты
пікірталастың мерзімді басылымдарда көрініс табуының саяси-идеологиялық
маңызы зор. Бүгінгі таңда әліпбиге таңдау жасау мәселесі әлі шешілген жоқ.
Саяси-әлеуметтік және идеологиялық жағынан қай әріп қазаққа тиімді екенін
зерттеуді өмірдің өзі талап етіп отыр.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі.
ХХ ғасыр басында және аяғында қазақ баспасөзінің бетінде көрініс
берген әліпби мәселесі төңірегіндегі пікірталас осы уақытқа дейін ғылыми
тұрғыда толыққанды зерттелмеген.
Әліпби мәселесі қазан төңкерісіне дейінгі қазақ баспасөзінің
беттерінде де көрініс берді. Қазақ халқына ислам дінімен бірге енген араб
таңбалары сол қалпында қазақ тілінің дыбыстың жүйесіне сәйкес келмеді. Бұл
құбылыс сауат ашу, баспахана істеріне кедергі келтірді. Осы мәселені
көтерген Р. Дүйсенбаев, Д. Сұлтанғазин секілді қаламгерлердің Түркістан
уәлаятының газетің, Дала уәлаятының газетің басылымдарында проблемалық
мақалалары жарық көрді.
Араб таңбаларының негізінде қазақ әліпбиін түзуде реформатор ғалым
Ахмет Байтұрсынұлының еңбегі сол тұстағы қазақ жұрты үшін үлкен
прогрессивті құбылыс болды. Ол түзген әліпби бірнеше мәрте жарық көріп,
сауат ашу ісін едәуір жеңілдетті.
Кеңес үкіметі орнағаннан кейін одақ құрамындағы түркі халықтарын латын
таңбаларына көшіру мәселесі көтерілген тұста қазақ зиялылары мерзімді
баспасөз бетінде сегіз жылға жуық пікірталасты. Аталған пікірталаста
пікір білдірген бірқатар зиялы қауым ұстанымдары 1927 жылы Қызылордада
жарық көрген “Әліпби айтысы” жинағына енгізілген. Сондай-ақ, Нәзір
Төреқұловтың “Жаңа әліппе неге керек?” (Москва, 1924 ж), Әбдірахман
Байділдаұлының “Жаңа әліппе туралы” (Қызылорда, 1928 ж), “Алдымыздағы
мақсаттарымыз” (Қызылорда, 1926 ж) атты еңбектерінде сол тұстағы қазақ
үшін қай әліпби тиімді деген мәселелерге тоқталған.
Әліпби туралы пікірталас жайында Кеңес дәуірінде жүйелі зерттеу
жүргізу мүмкін емес еді. Дегенмен ішінәра еңбектер кездеседі. Профессор Т.
Қожакеев Жыл құстарың атты еңбегінде ХХ ғасыр басындағы қаламгерлер
шығармашылығына баға берген тұсынды Нәзір Төреқұлов пен Молдағали
Жолдыбаевтың әліпби мәселесі төңірегіндегі пікірталасы жайлы айта кетеді.

Тәуелсіздік алғаннан кейін М. Мырзахметұлы, С. Садырбайұлы, Б.
Нұржекеұлы, Б. Алдамжар, С. Шүкірұлы, А. Мектеп сынды жазушы-ғалымдар
әліпби ауысуының саяси-идеологиялық астарын, рухани-мәдени зардаптарын
жекелеген ғылыми мақалаларында қарастырған.
Ал, жалпы тіл ғылымы түрғысынан зерттелген Р. Сыздық, Т. Кәкішев, М.
Сапархан, А. Тасымов, Ж. Түймебаев, Ж. Бапыш, С. Бейісбай сынды
ғалымдардың ғылыми еңбектері бар.
Әліпби мәселесінің қазақ баспасөзіндегі көрінісі тұңғыш зерттеліп
отыр. Қазақ баспасөзінің бетіндегі жарияланымдардың мазмұндық, жанрлық,
формалық, тіл-стильдік сипатына, қаламгерлер шеберлігіне алғаш ғылыми баға
берілді. Әліпби ауысқан тұста жаңа әліпбиді насихаттау бағытында жарық
көрген басылымдар да алғаш рет ғылыми айналымға енгізілмекші.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы.
Бұл әліпби ауыстырудың саяси-идеологиялық маңызы мен тарихи
кезеңдерінің баспасөздегі көрінісіне, онадағы жарияланымдардың мазмұндық,
жанрлық, стильдік ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыда баға беруде арнайы
қарастарылған тұңғыш еңбек болып табылады.
– 1920-1929 жылдардағы мерзімді басылымдарда көрініс тапқан қазақ
зиялыларының пікірталасы алғаш рет зерттеліп, баға беріліп, ғылыми
айналымға еніп отыр.
– ХХ-ғасыр басындағы публицистеріміздің “Сарыарқа”, “Ақ жол”, “Еңбекші
қазақ” газеттерінде бүгінгі жазуымызбен еш жерде жарық көрмей архив
қойнауында қалып қойған, бұрын белгісіз болып келген мақалалары жүйелі
жинастырылып, алғаш талданады;
– Кеңес үкіметінің қаріп ауыстыру саясатына табанды түрде қарсы
шыққан А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ә.
Бөкейханұлы сынды арыстарымыздың құнды пікірлері мен орынды дәлелдеріне
сараптама жасалды. Олардың мақалаларындағы саяси астар негізі, өзіндік
көзқарастары, проблемалық мәселелерді шешу жолындағы ой тұжырымдары
сұрыпталады;
– 1930 жылдары латын таңбаларына көшкеннен кейінгі халықтың рухани
жағдайы және сол кездегі көзі ашық оқыған азаматтардың халықты
сауаттандыруға сіңірген еңбектерінің ескерілмей, ұмытылып қалған тұстары
ашылып, баға беріледі. Яғни, халық жаппай сауатсыз хәлге енгенде, аз
мерзім ішінде жарық көрген әліпби, оқу құралдары анықталып, мән-маңызы
айқындалады;
– 1935 жылы жаңа қаріпті насихаттау мақсатында “Төте оқу” газеті
жарық көргені, ал 1939 жылдың наурыз айынан 1941 жылдың сәуіріне дейін
“Сауатты болуға көмекші” деген атпен шығып, 1941 жылы “Жаңа жазу” деп
өзгертілгені архив материалдары негізінде алғаш зерттеліп, ондағы
публицистер жарияланымдары таратыла талданды. 8 жылдық тарихы бар газетті
қазақ баспасөзінің тарихына енгізу туралы тұңғыш ғылыми тұжырым
жасалынды;
– 1937 жылы кеңес үкіметінің қазақ елін кириллицаға көшіруінің саяси
астары мұрағат деректерімен ашылып, сарапталады;
– 1993 жылы әліпби мәселесінің қайта көтерілуінің саяси-рухани
себептері ашылады. Әліпби айтысының баспасөздегі көрінісіне баға беріледі.
Ондағы мақалалардың жанрлық, стильдік ерекшеліктері талданады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Қазақ баспасөзіндегі әліпби мәселесі туралы жарияланымдардағы мұрағат
материалдары негізінде объективті түрде талдау жасап, олардың
семантикалық, жанрлық, тілдік, стилдік ерекшеліктерін ашу, осы тақырыпта
қалам тербеген публицистердің шығармашылық шеберліктерін айшықтау ғылыми
зерттеуіміздің мақсаты болып табылады. Ол мынадай міндеттерді алдымызға
тартты:
– қазақ баспасөзінде әр кезеңде ауық-ауық көрініс берген әліпби
мәселесі туралы пікірталасқа, ондағы жарияланымдардың мазмұндық, жанрлық,
стильдік ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыдан баға беру;
– қазақ публицистерінің әліпби тақырыбын жазу ерекшеліктерін жан-жақты
зерттеп, ғылыми тұжырымдар жасау. Публицистикалық мақалалардың жанрлық,
композициялық - құрылымдық, стильдік түр-тұрпатын анықтау;
– Әліпбидің рухани-мұралық маңызы мен саяси-идеологиялық мәнін ашу;
– ХХ ғасыр басында қаріп ауыстыру мәселесіне қатысты пікірлерін
баспасөзде жиі жариялаған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлихан
Бөкейханов, Қошке Кемеңгеров, Елдес Омаров сынды қаламгерлер
мақалаларындағы саяси астар негізіне, ой-тұжырымдарына сараптама жасау.
Олардың қаламгерлік шеберліктерінің қайталанбас айшықты тұстарына анықтап,
айқындау;
– Бүгінгі баспасөзіміздегі әліпби мәселесінің көтерілу деңгейіне баға
беру. Журналистеріміздің тақырыпты ашу, талдау, көркем жазу қарым-
қарқындарын бағалап, тұжырым жасау. Орынды-орынсыз пікірлердің дұрыс-
бұрыстығын айыру, ғылыми дәйектеме беру;
– Әліпби мәселесі көтерілуінің тарихи кезеңдерін анықтап, саяси-
астарын аша отырып, баспасөз мақалаларын жүйелеу.
Диссертацияның теориялық және әдіснамалық негізі.
Ғылыми жұмысты жазу барысында қазақ журналистикасының тарихы, теориясы
мен тәжірибесі хақында елеулі еңбектер жазған ғалымдар А. Байтұрсынов, Ж.
Аймауытов, М. Дулатов, Е. Омаров сынды Алаш публицистерінің әліпби
мәселесі туралы келелі проблемалық мақалаларын негізге алдық. Латын
таңбасына көшіруге байланысты пікірталас материалдары 1927 жылы
Қызылдордада “Әліпби айтысы”деген тақырыппен жарық көрді. Сондай-ақ, Н.
Төреқұловтың “Жаңа әліппе неге керек”(Москва, 1924 жыл), Ә. Байділдиннің
“Алдымыздағы мақсаттарымыз” (Қызылорда, 1926 ж), “Жаңа әліппе туралы”
(Қызылорда, 1928 ж) атты ғылыми еңбектері пайдаланылды.
Зерттеліп отырған тақырыптың дәйектілігін арттыру үшін қазақ
журналистикасының теориясы мен тәжірибесі және тарихы жайында еңбектер
жазған көрнекті ғалымдар А. Байтұрсынұлы, Б. Кенжебаев, Х. Бекхожин, Т.
Амандосов, Т. Ыдырысов, Т. Қожакеев, Ш. Елеукенов, М. Барманқұлов, Н.
Омашев, С. Қозыбаев т.б. сондай-ақ, журналистиканың, оның ішінде
публицистиканың сан қырлы мәселелеріне қатысты пікірлер айтқан М.Е.
Кольцов, Е.П. Прохоров, В.М. Горохов, В.В. Ученова, Е.Н. Журбина т.с.с.
орыс ғалымдарының зерттеу еңбектерін де негізге алдық.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы.
Әліпби ауыстыру мәселесінің көтерілуі мен оған қатысты пікірталастың
баспасөзде орын алуының саяси-идеологиялық себептері мол. Оның пробле-
маларын әлденеше қырынан зерттеуге болады. Әліпби мәселесіне үн қатып
пікір білдірген публицистеріміз қаламгерлік шеберліктің озық үлгісін
көрсете білген. Олардың әрқайсысының қазақ журналистикасында өзіндік орны
бар.
Сталиндік сыңаржақ саясаттың құрбаны болған арыстарымыздың пікірлерін,
ғылыми дәлелдерін, болжамдарын, болашақта әліпби таңдау сәтінде ескеріп,
тәжірибе жүзінде жүзеге асыруға болады.
Зерттеудің негізгі түйіндері, ондағы мақалалар қазақ баспасөзінің
тарихы, баспасөз теориясы мен тәжірибесі жөнінде жоғарғы оқу орындарындағы
оқылатын жалпы пәндер мен арнаулы курстарда қосымша материалдар бола
алады.
Әліпби жөнінде тарихи кезеңдерде туындаған пікірталас оның мерзімді
басылымдарындағы көрінісі, ХХ ғасыр басындағы публицис-тер шығармашылығы
мен жекелеген газет-журналдардағы мате-риалдарды зерттеу бағытында
ізденген ізденушілерге ғылыми библиографиялық негіз бола алады.
Ғылыми жұмыстың негізгі зерттеу нысаны.
Жұмысты жазу барысында ХХ ғасыр басында жарық көрген “Қазақ”, “Ақ
жол”, “Сарыарқа”, “Еңбекші қазақ”, “Төте оқу”, “Жаңа жазу” газеттері мен
“Айқап”, “Шора”, “Жаршы” журналдарындағы мақалаларды зерттеудің негізгі
нысаны етіп алдық.
Қазақстан Республикасы ғылым академиясы Орталық кітапханасының,
Қазақстан Ұлттық кітапханасының арнайы және сирек қолжазбалар қорларында
сақталған, Қазақстан Республикасы Президенті архивімен ҚР Мемлекеттік
мұрағат материалдары, зерттеу жұмысындағы қатысты деректік маңызы бар
мәліметтер, сондай-ақ жеке авторлардың кітаптары газет-журналдағы
мақалалардың түп нұсқалары қарастырылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1 Ресей патшалығы қазақ жерін отарлап алған соң қазақ елінің ел билеу
жүйесі мен рухани дүниесіне қол сұға бастады. Қазақ елін орыстандыру
мақсатын ұстануы себепті ол халықтарды рухани жағынан біріктіріп отырған,
бір емлеге негізделген араб жазуының орнына орыс жазуының әріп таңбасын
ендіру мәселесі - саяси идеялогиялық алысты көздеген миссионерлік мақсат
ретінде алға қойылды. Патша үкіметінің миссионерлік саясатының шешуші
буыны болып саналатын тәсілі араб жазуының орнына, біртіндеп орыс жазу
таңбасын енгізу екенін сол дәуірдің алдыңғы қатарлы өкілдері түсініп, оған
табанды түрде қарсы күресті. Сол тұстағы қазақ зиялыларының әліпби
мәселесін көтерген жарияланымдары әліпби ауыстырудың саяси астарына назар
аудартады. Р. Дүйсенбаев, Д. Сұлтанғазин сынды қаламгерлердің шығармашылық
шеберлігі бүгінгі қаламгерлерге де үлкен мектеп.
2 1920-1929 жылдардағы мерзімді басылымдарда көрініс тапқан қазақ
зиялыларының пікірталасының тарихи мәні зор. Аталмыш пікірталаста Алаш
арыстарының Кеңес үкіметінің керітартпа саясатына ашық қарсылықтары,
рухани-мәдени мұрасынан айырылғалы тұрған халқына деген жанашырлықтары,
ұлтына деген шексіз сүйіспеншіліктері байқалады. Бүгінгі баспасөздегі
әліпби мәселесі туралы пікірталасқа қалам тартып, ой білдіріп жүрген
қаламгерлерге өшпес өнеге.
3 ХХ-ғасыр басындағы публицистеріміздің “Сарыарқа”, “Ақ жол”, “Еңбекші
қазақ” газеттерінде бүгінгі жазуымызбен еш жерде жарық көрмей архив
қойнауында қалып қойған, бұрын белгісіз болып келген мақалалары бүгінгі
ұрпақ үшін рухани мол мұра.
4 Кеңес үкіметінің қаріп ауыстыру саясатына табанды түрде қарсы
шыққан А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ә.
Бөкейханұлы сынды арыстарымыздың құнды пікірлері мен орынды дәлелдеріне
бүгінде әліпби мәселесі туралы пікірталастырушыларға сарқылмас сабақ.
Олардың мақалаларындағы саяси астар негізі, өзіндік көзқарастары,
проблемалық мәселелерді шешу жолындағы ой тұжырымдары - құнды таным һәм
тағлым.
5 1930 жылдары латын таңбаларына көшкеннен кейінгі халықтың рухани
жағдайы және сол кездегі көзі ашық оқыған азаматтардың халықты
сауаттандыруға сіңірген еңбектерінің ескерілмей, ұмытылып қалған тұстары
мерзімді баспасөзден, мұрағат сөрелерінен алынды. Яғни, халық жаппай
сауатсыз хәлге енгенде, аз мерзім ішінде жарық көрген әліпби, оқу
құралдарының бүгінгі ұрпақ үшін маңызы зор.
6 1935 жылы жаңа қаріпті насихаттау мақсатында “Төте оқу” газеті жарық
көрді. Аталған басылым 1939 жылдың наурыз айынан 1941 жылдың сәуіріне
дейін “Сауатты болуға көмекші” деген атпен шығып келді. 1941 жылы “Жаңа
жазу” деп өзгертілді. Осы басылым архив қойнауынан алынып, ондағы
публицистер жарияланымдары алғаш рет ғылыми айналымға еніп отыр. Сегіз
жылдық тарихы бар “Жаңа жазу” газетін қазақ баспасөзінің тарихына енгізу
керек.
7 Тағы да әліпби таңдау мәселесі бүгінгі ұрпақ еншісіне тиіп тұрған
тарихи маңызы зор кезеңде біздерге 1937 жылы кеңес үкіметінің қазақ елін
кириллицаға көшіруінің саяси астарын ашу, сараптама жасау өте қажет.
Себебі біздерге тарихтан сабақ алған дұрыс. Қазақ баспасөзі шешуші сәтте
қандай міндет атқарады. ХХ ғасыр басында дәл осындай тарихи құбылыс
тұсында қазақ баспасөзі өз міндетін абыроймен атқара алды ма? Әлде мүлт
кеткен тұсы болды ма деген сауалдарға ғылыми жауап іздеу бүгінгі біздердің
борышымыз.
8 1993 жылы әліпби мәселесінің қайта көтерілуінің саяси-рухани
себептерін ашу, әліпби пікірталасының баспасөздегі көрінісіне баға беру,
ондағы мақалалардың жанрлық, стильдік ерекшеліктерін талдау бүгінгі күні
де қызу пікірталас өзегіне айналып тұрған тұста қазақ қаламгерлері үшін
құнды дүние болмақ.
Зерттеудің тәсілдік негіздері.
Диссертациялық жұмыста тарихи, филологиялық, типологиялық, теориялық
талдау, баяндау, салыстыру, баға беру, дәлелдеу, ғылыми тұжырымдап,
дәйектеу әдістері қолданылады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі
Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен қорытындылары
Қазазқстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және
аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми басылымдар мен республикалық және
халықаралық конференциялар жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
журналистика факультетінің мерзімді баспасөз, журналистика тарихы,
тележурналистика, баспа ісі және редакциялау, халықаралық журналистика,
менеджмент және жарнама кафедраларының бірлескен мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Диссертация кіріспе мен қорытындыдан, негізгі екі бөлімнен тұрады.
Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер мен библиографиялық көрсеткіштер
тізімі беріледі. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі мен мәселенің зерттелу
деңгейі айтылады және нысанасы көрсетіліп, мақсаттары мен міндеттері
белгіленеді, ғылыми жаңалығы, теориялық маңыздылығы, тәжірибелік мәні
айқындалады.
Бірінші тарау “Алаш публицистернің әліпби туралы пікірталасы” деп
аталады. Тараудың “Араб таңбалары туралы баспасөз материалдары: мазмұн мен
пішін үйлесімділігі” атты бөлімшесінде Д. Сұлтанғазин, Р. Дүйсебаев, А.
Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Е. Омарұлы, Ж. Аймауытұлы т.с.с.
публицистеріміздің “Дала уәлаятының газеті”, “Қазақ”, “Айқап”, “Еңбекші
қазақ” т.б. сынды басылымдарда жарық көрген халық ағарту шараларын жүзеге
асыруда тосқауыл болып, кедергі келтірген, төрт түрлі болып жазылып, хат
танытуға қиындық туғызған жазу таңбаларын бір жүйеге түсіру мақсатында
жазылған проблемалық мақалаларына сараптама жасалынады.
Кеңес үкіметі орнағаннан кейін, баспа ісін дамыту, жазу машинкаларын
жетілдіру шаралары күн тәртібіне шықты. Осындай өнер құралдарына орнатуда
араб таңбалары бірқатар қиындықтар туғызды. Осы мәселе төңірегінде қазақ
оқығандары жан-жақты ізденіп, зерттеп, сол кездегі баспасөзге мақалалар
жариялады. Осындай мақалалар анықталып, талданады.
Осы тараудың “Латын қарпіне көшуге байланысты жарық көрген басылымдар
мен жарияланымдар” атты бөлімшесінде латын таңбаларын жұртшылыққа
таныстыру, үйрету мақсатында 1929 жылы қаңтар айында Орталық Жаңа әліпби
комитеті “Жаршы” журналын шығаруы, басылымның тұрақты авторлары Телжан
Шонанұлы, Шәймерден Тоғжігітұлы, Ораз Жандосұлы, Ораз Исаұлы сынды
публицистеріміздің төте жазумен жарық көріп, кириллицамен әлі еш жерде
жарияланбаған әліпби мәселесі жөніндегі мақалалары талданып, сарапталады.
1935 жылы 20-наурызда Қазақстан халық ағарту комиссариаты жаңа әліппен
яғни латын таңбаларымен сауат ашуды жеделдету мақсатында “Жаңа жазу”
газетін шығарды. Аталған газет алғаш рет зертеліп, ғылыми айналымға
енбекші. Онда жарық көрген мақалалар жүйеленіп, талданады.
“Тәуелсіздік Қазақстанда әліпби мәселесінің қайта көтерілуі” атты
екінші тараудың “Латын жазуын қолдайтын публицистердің шығармашылық
ізденістері” деген тақырыпшасында латын әліпбиіне көшу мәселесінің
көтерілуімен баспасөздегі көрінісіне баға беріледі. “Басқа қаріптерді
жақтаушылар пікірлерінің мерзімді басылымдарда берілуі” деген бөлімшеде
1993-2007 жылдар аралығындағы әліпби ауыстыруда араб, кирил, көне түркі
таңбаларын қолдайтын пікірдегі мақалалар талданады.
Қорытындыда біз зерттеу объектіміз болған әліпбидің тарихи кезеңдерге
байланысты өзгеру себептері, оның әр кезеңдегі қазақ баспасөзіндегі
көрінісі, осы мәселеге қалам тербеген публицистер, олардың
жарияланымдарының жанрлық ерекшеліктеріне жалпы ғылыми баға беріліп,
ойларымызды тұжырымдаймыз.
Қосымша көрсеткіште әліпби мәселесінің көтерілу тарихи кезеңдеріне
қарай мақалалар, жинақтар, жекелеген еңбектердің алғаш рет толық тізімі
жасалады.
1 АЛАШ ПУБЛИЦИСТЕРІНІҢ ӘЛІПБИ ТУРАЛЫ ПІКІРТАЛАСЫ

1.1 Араб таңбалары туралы баспасөз материалдары: мазмұн мен пішін
үйлесімділігі
Қоғамдық тарихи дамудың қайбір кезеңінде де халықты толғандырып
отырған өзекті мәселелер, замана үні мерзімді баспасөзде көрініс тауып
отырады. Публицистиканың осы бір киелі қасиеті жөнінде баспасөз
зерттеушісі, профессор Т.С. Амандосов “Публицистика – бүгінгі күннің
әлеуметтік күрделі мәселелерін нығайтып, дәуірдің негізгі міндеттерін
көтеріңкі үнмен, тартымды тілмен жарқын баяндайтын шығарма” деп анықтама
берсе [8, 12 б.], Т. Ыдырысов “Шеберлік бастауы” деген еңбегінде
“Публицистика дегеніміз – жазушы мен журналистің әлеуметтік пікір айтуы,
күнделікті өмірге, әрқилы қоғамдық құбылысқа кемел талантпен үн қосуы,
жұртшылықты белгілі бір оқиғаға, құбылысқа ертіп еліктіре білуі,
қаламгердің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді толғауы” [9, 6 б.], – деп ой
қорытады.
Қазақ баспасөзі ғасыр басында бүкіл мәдени дүниенің кілті іспеттес
жазу мәселесін орынды көтерді.
Араб жазуы ислам дінімен бірге еніп, он ғасырдан астам уақыт бойы ең
соңы 1930 жылға дейін қолданыс тапты. Ресей патшалығы қазақ жерін отарлап
алған соң, қазақ елінің рухани мұрасына қол сұға бастады. Қазақ елін
орыстандыру мақсатында, түркі халықтарын рухани біріктіріп отырған араб
жазуының орнына орыс жазуының әріп таңбасын ендіру мәселесі алға қойылды.
Миссионер ғалымдар қазақ тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ белгілеуде
араб әліпбиінің олқы тұстарын көлденең тартып, кириллицаға көшіруге
тырысты.
XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ оқығандары қазақтың ұлттық
жазба әдеби тілін қалыптастыру үшін, оның дыбыстық жүйесін дұрыс бере
алатын жаңа алфавит қабылдауды не қолданылып жүрген араб графикасын біраз
жетілдіруді күн тәртібіне қоя бастады. Сол тұстағы мерзімді баспасөз
беттерінен қазақтың орысша оқығандарының арасында араб жазуының кемшілік
жақтарын сынай отырып, қазақ жазуына орыс графикасын енгізу жайында мақала
жазушыларды да кездестіреміз. Міне, осы пікір ағымын өз мақсаттарына
шеберлікпен пайдаланып қалғысы келген орыс миссионерлері араб жазуының
түркі тілдерінің дыбыстық жүйесін дәл бере алмайтындығын айтып, оның
орнына орыс графикасын уағыздай бастады. Олар араб жазуын тастап, орыс
жазуына көшуді насихаттауды орысша оқыған қазақ жастары арқылы жүргізуді
көздеді. Бұл жайында өз кезінде Н.И. Ильминский былай деп жазды: “Орыс
мектептерінде тәрбие алған қазақ жастары арасында сөз жоқ мұсылман дініне
салқын қарайтын, өз ана тілдерін жанын сала сүйетіндер бар. Соларға орыс
алфавитін қазақ тілінің өзіндік ерекшелігін сақтаудың негізгі амалы деп
ұғындыра алсақ, олар қырғыз тіліне орыс алфавитін енгізуде көп нәрсеге
көмектесе алар еді” [10] деген идеяны ұстанды.
“Дала уәлаяты газетінің” 1896 жылғы 31, 32-сандарында жарық көрген
“Қазақ тілінше жазу турадан” деп аталатын Д. Сұлтанғазин мақаласында былай
дейді: “Қазақтар көп заманнан бері араб әріптерімен жазады, алай болса да
қазақ сөздерінде әртүрлі жұмсақ әуездер көп болған себебінен араб әріптері
жазуға анық толымды болмайды. Сол себептен бағзы бір білімді адамдар,
мәселен Григорьев, Ильминский дегендер қазақ сөздерін араб әріптерімен
жазғаннан гөрі орыс әріптерімен келісімді болар еді деп жаһат қылғандар
еді” [11]. Қаламгер жарияланымда түркі жұртының ғұламаларын да осы мәселе
толғандырғанын, олардың бірқатары “араб әліпбиін тастап, жаңадан әліпби
шығарайық” дегенді қолдаса, ендігі бір тобы “араб таңбаларын қазақ тіліне
икемдейік” деген көзқараста екенін айтады. Сол тұстағы араб таңбаларының
қазақ тілін бейнелеудегі олқылықтары жөнінде жарық көрген келесі
жарияланым авторы – Рақымжан Дүйсенбаев. Ол “Дала уәлаяты газетінің” 1897
жылғы 10-санында “Хәріп турасының сөзі” деген мақаласында “Көп-ақ білетін
шығар біздің қазақ халқының өз тіліне шығарған харпі жоқ болып, араб
жұртының харпін ешбір қазақшаға түзетпей сол жұртта қалай жазылса, сол
бойымен алған еді. Және бұл араб әліпбиінің қазақ сөздерін жазуға толық
емес көп кемдігі бар, һәм қайсы бір харіптерді керексіз артық екені де оқу
білетіндерге белгілі” [11, 315 б.] дейді. Автор араб әліппесінің кемшілігі
ретінде ондағы дауысты дыбыстарды таңбалайтын әріптердің жеткіліксіздігін
және олардың дәстүр бойынша үнемі жазыла бермейтіндігін, мұның өзі бір-
біріне ұқсас сөздерді дұрыс оқуға қиындық келтіретіндігін көрсете келіп
қазақ тілінің дыбыстық жүйесін толық бере алатын алфавит жасау мәселесін
ұсынады. Қаламгер “Әліпби шықпай тұрып ғылым, білім жоқ. Онсыз бола
алмаған. Әліпби шыққаннан кейін ғылым, білім де шықты. Әліпби бар
боғанымен қиын шатағы көп болса, ғылым, білімге де көп бөгет қылады” деп
тұжырымдайды. “Дала уәлаяты” газетіндегі Рақымжан Дүйсенбаевтың аталған
жарияланымын проблемалық мақала деуімізге болады. Өз кезеңінің өзекті
мәселесін көтеріп, оны жан-жақты тарқата талдап, себебіне үңіліп,
тығырықтан шығудың жолын көрсетіп, ұсыныс білдіреді. Жарияланымды
проблемалық мақала жанрына енгіземіз. Баспасөз зерттеушісі Д.Г. Бекасов
“Проблемалық мақалаға тән қасиет мәселені қою, талқылау және оны шешудің
жолдарын көрсету ” [12, 96 б.], – деп тұжырымдаса, Т.С. Амандосов
“Проблемалық мақала қоғамдық даму заңдарының теориялық жайларынан
еліміздің сыртқы-ішкі өмірінен халық шаруашылығы саласынан күрделі де
аумақты мәселелерді проблема етіп қояды” [13, 19 б.], – деп анықтама
береді.
“Дала уәлаятының газетін” шығарушылардың бірі Д. Сұлтанғазин аталған
басылымның 1899 жылғы 22, 23 сандарында басылған екінші мақаласында қазақ
тіліне орыс әрпін пайдалану керек пе, әлде араб жазуын жетілдіріп қолдана
беру қажет пе деген мәселені талқылайды. Автор қазақ халқы басқа түркі
халықтары сияқты араб таңбаларын пайдаланып келгенін, оны тастап басқа
әліпбиді аламыз дейтіндерге қосылмайтынын айта келіп, “Себебі қазақ
білмейтін бір бөтен әліпби шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы” дейді
[14, 7 б.]. Қазаққа орыс әріптерін енгізуді ұсынатын миссионер ғалым Н.
Ильминскийге қатысты көзқарасын былай аңғартады: “ ... бір білімді адам
Ильминский деген қазақ сөздерін орыс әріптерімен жазса керек, орыс
әріптеріне бірақ өзгертсе керек дейді. Бұл кісінің сөзі де онша келісімді
емес. Себебі, бұл Ильминский орыс әліпбиіне көп латын әріптерін қосады
және орыстың өз әріптерін бір түрлі қылып өзгертіп, орыс әліпбиін тым қиын
қылып жібереді” [14, 8 б.]. Д. Сұлтанғазин қазақ сөзін жазуға өзгеріссіз
алса, орыс, латын таңбаларының да сәйкес келе бермейтінін, жаңа алфавит
қабылдағаннан гөрі “қазақтардың не заманнан бері ғадет алып үйренген” араб
әліппесін қазақ тіліне лайықтап бірақ өзгерту туралы ұсыныс жасайды.
“Солайша өзгерткен уақытта, – деп жазады ол, – “араб хәріптері мұнан да
жақсы болар еді” [14, 8 б.].
Бір жүйеге түсірілмеген, біреуі төрт түрлі болып жазылатын араб
таңбалары хат тану сауат ашу ісіне кедергі келтірді. Сол кездегі қазақтың
оқыған азаматтары осы кемшіліктерді түзету мақсатында өз жобаларын ұсынып
баспасөз беттеріне мақалалар жариялады. ХХ ғасыр басындағы мерзімді
басылымдарда осы мәселеге орай проблемалық мақалалар жиі көрініс берді.
1912 жылы “Айқап” журналында (N4-5) Ахмет Байтұрсынұлының “Жазу
тәртібі” атты мақаласы жарық көрді. Мақала кіріспесінде автор “Қазаққа оқу
керек. Қазір екі түрлі оқу бар, бірі – орысша оқу, екіншісі – мұсылманша
оқу”, – дейді. Орысша оқып-үйренуге он-он бес жылдай оқу керек екенін,
оған жалпақ жұрттың бәрінің қолы жете бермейтінін айта келіп, “...
Мұсылманша оқу да оңай емес. Себебі қазақ тіліменен оқытпай, ноғай, түрік,
фарсы, араб тілінде жазылған кітаптар араласып бас қатып, мый ашып,
балалар әуре-тәуре болады” – деп түсіндіреді. Ғалым балаларды оқытпас
бұрын оқу құралын дайындап алу қажеттігін ескертеді.
Оқу құралын шығару үшін жазу түзету керектігі жөнінде мынадай пікір
айтады: “Оқу құралының ең ұлығы – бала оқытатұғын кітап; оның жақсы болып,
балалардың жанын қинамасына жазудың тәртібі болуы шарт. Тәртіпті жазу деп
айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі (харпі) бар
болса”. Сондай-ақ, “... жазылуында дыбыс басына арналған белгіміз жоқ, бір
белгімен әлде неше түрлі дыбыстарды жазамыз” [6, 380 б.] – дейді.
Араб таңбаларының төрт түрлі болып жазылуы хат таныту, сауат ашу ісіне
көп кедергілер келтірді. Аталған мақалада А. Байтұрсынұлы қазақ тілінің
үндестік заңын ескере отырып, мейлінше бір дыбысқа бір таңба арнауды, яғни
оқуға, жазуға жеңіл жақтарын қарастыра келіп, ғылыми негіздегі әліпби
жобасын оқырманға ұсынады.
Мақаланы жанры жағынан проблемалық мақала деуге болады. Себебі, елді
сауаттандыру ісіне кедергі келтіріп отырған әліпби мәселесі көтеріліп,
яғни көкейкесті, күн тәртібінде тұрған проблема сөз болып, ғылыми
пайымдаулар жасалып, автор тығырықтан шығатын жолды көрсетеді.
Публицистиканы зерттеуші ғалым Т.С. Амандосов “Проблема деген сөз грек
тілінде “міндет” деген мағынада. Ендеше, жалпы проблема шешуді, тексеруді,
зерттеуді талап ететін ұғым береді. Сол себепті проблемалық мақалада
баспасөз бетінде теориялық, практикалық күрделі мәселелер көтеретін
жанрлардың бірі” [15, 112 б.] – дейді.
Демек, А. Байтұрсынұлының аталған мақаласында теориялық, практикалық
күрделі мәселені көтеріп, жан-жақты зерттеп, тексеріп, проблеманы шешудің
жолын нұсқағанын негізге ала отырып, проблемалық мақала жанрына енгіземіз.
Осы ретте жанр ұғымына қысқаша тоқталып өтсек: “Жанр өзгермелі ұғым. Ол
кешегі бүгінгіден басқаша көрінуі мүмкін. Ал, бүгінгі ертеңгі бейнесінің
нобайына байланысты” [16, с. 13], – дейді ғалым М. Барманқұлов. Бұл жайлы
профессор Н. Омашев: “Жанрлардың эволюциясын бәрінен бұрын мынадан:
коммуникациялық техниканың дамуынан, аудиториялардың әлеуметтік құрамының
өзгеруінен, жаңа қоғамдық қажеттіліктердің пайда болуынан, каналдар
функциясының өзгеруі мен өмір шындығын неғұрлым тиімді көрсету үшін
журналистердің жеке-жеке ізденісінен көру керек” [17, 32 б.], – деп дамыта
түседі. Баспасөздің дамуына байланысты жанрлар да түрленіп, қасиет
белгілері де жаңғырып, толысып отырады. Жанрларды түрлендіре, құбылта
қолдану нәтижесінде барлық шындық тұтастай, жан-жақты ашылады.
Мақаланың тіл-стиль ерекшеліктеріне келер болсақ, анық та айшықты,
көркем де шебер тілмен жазады.
Екі ұдай ұғым беретін күңгірт сөздер кездеспейді. Сағызша созылған,
шұбалаңқы сөйлемдер жоқ. Сөйлемдер қысқа да нұсқа, анық әрі айқын.
ХХ ғасыр басындағы публицистеріміздің көпшілігі қаламгерліктің хас
шеберлігін көрсете білді. Жас журналистер үйренетін, үлгі алатын қырлары
мол.
Мәселен, жоғарыдағы мақалада Ахмет Байтұрсынұлы теориялық мәселеге
қалам тербеп отыр. Автордың тіл заңын қалың оқырман қауымға түсіндіре
жазуына назар аударайық: “... дауысты дыбыстарға дауыссыз дыбыстар
бағынбақшы. Яғни, дауысты дыбыстар жуан айтылса – олардың қатарындағы
дауыссыз дыбыстар да жуан айтылмақшы; дауысты дыбыстар жіңішке айтылса –
дауыссыз дыбыстар да жіңішке айтылмақшы” [6, 381 б.].
Бұл ережені Ахмет Байтұрсынұлы жалпы қарапайым халыққа түсінікті
тілмен, ойнақы әрі әсерлі жеткізіп отыр. Бастауыш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.