Ұйымдағы капиталдың қалыптасуы мен қозғалысы есебінің экономикалық маңызы мен мәнін қарастыру («УАТ» ЖШС-і мысалында )
КІРІСПЕ 3
1 КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Меншікті капиталдың экономикалық мәні 6
1.2 Меншікті капиталға қатысты есеп саясатының ерекшелігі 13
1.3 Меншікті капитал есебін ұйымдастырудың нормативтік базасы және шет елдік тәжірибесі 18
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ 21
2.1 Капиталдың қалыптасуының есебі 21
2.2 Капиталдың өзгерістерінің есебі 32
2.3 Капитал өзгерісі жөніндегі есептілікті құрастыру әдістемесі 36
3 МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 41
3.1 «УАТ» ЖШС.і мысалында капиталды талдау әдістемесі 41
3.2 Меншікті капитал есебін жетілдіру жолдары 50
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
ҚОСЫМШАЛАР 62
1 КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Меншікті капиталдың экономикалық мәні 6
1.2 Меншікті капиталға қатысты есеп саясатының ерекшелігі 13
1.3 Меншікті капитал есебін ұйымдастырудың нормативтік базасы және шет елдік тәжірибесі 18
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ 21
2.1 Капиталдың қалыптасуының есебі 21
2.2 Капиталдың өзгерістерінің есебі 32
2.3 Капитал өзгерісі жөніндегі есептілікті құрастыру әдістемесі 36
3 МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 41
3.1 «УАТ» ЖШС.і мысалында капиталды талдау әдістемесі 41
3.2 Меншікті капитал есебін жетілдіру жолдары 50
ҚОРЫТЫНДЫ 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
ҚОСЫМШАЛАР 62
Қазақстан Республикасы дамудың дербес жолын таңдап, бүгінгі туындап отырған экономикалық дағдарыстан шығу жолдарын қарастыруда. Осыған орай, Елбасымыздың «Дағдарыстан - Дамуға» аталатын халқымызға жолдауында әр ел өз бетімен жол табуға тырыспай, әлемдік деңгейде шешім табу қажет екендігін атап айтты. Еліміз үшін жедел түрде жан-жақты жаңғырта жаңарту мен үдемелі бәсекелестік жағдайында жаһандық экономикаға кіруге бағытталған саясат ұсталынуда.
Бүгінгі күні өз еліміздегі және әлемдік деңгейдегі қалыптасқан күрделі экономикалық қатынастар жағдайында шаруашылық қызметін тоқтатпай дағдарыстан шығар жол тауып, көшке ілесу барлық ұйымдар үшін басты мәселе. Осындай жағдайда кез-келген ұйымның өзінің меншікті қаражаттары есебінен қаржыландырылуы, сырттан тартылатын қаражат көзіне аса көп иек артау мәселелерінің маңызы арта түсуде. Дербес ұйымның қаржылық жағдайын сипаттап, қаржылық тұрақтылығын анықтайтын маңызды көрсеткіш оның капиталының құрамындағы меншікті капитал үлесінің мөлшері болып отыр. Меншікті капитал мөлшерінің талаптарға сәйкес мөлшерде қалыптасуы мен қатысушылармен уақыттылы есеп айырысу операциялары заңнамалық тұрғыда және қатаң тәртіппен ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жүйесі арқылы қадағаланып отыр.
Еліміздегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп жүйесінің Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен Ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына (ҰҚЕС) сәйкес ұйымдастырылуы шаруашылық қызметті жүзеге асыруға жаңа талаптар ұсынуда.
Шаруашылық тетіктердегі өзгерістер мен нарықтық институттардың нақты жасалып отырған іс шараларымен байланысты бухгалтерлік есептегі өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға, ХҚЕС-тың қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің күшейюіне әсер етуі мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты. ХҚЕС-тің кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бүгінгі күні Ұлттық қаржылық есептіліктің стандарттарын тәжірибеде пайдалану бекітілді. ХҚЕС-қа тұрақты түрде елеулі өзгерістер енгізілуде, оны шағын ұйымдардың уақыттылы қадағалап отыруы және қолданысқа енгізуі мүмкін емес болғандықтан, ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен жария мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды деп табылды.
Бүгінгі күні өз еліміздегі және әлемдік деңгейдегі қалыптасқан күрделі экономикалық қатынастар жағдайында шаруашылық қызметін тоқтатпай дағдарыстан шығар жол тауып, көшке ілесу барлық ұйымдар үшін басты мәселе. Осындай жағдайда кез-келген ұйымның өзінің меншікті қаражаттары есебінен қаржыландырылуы, сырттан тартылатын қаражат көзіне аса көп иек артау мәселелерінің маңызы арта түсуде. Дербес ұйымның қаржылық жағдайын сипаттап, қаржылық тұрақтылығын анықтайтын маңызды көрсеткіш оның капиталының құрамындағы меншікті капитал үлесінің мөлшері болып отыр. Меншікті капитал мөлшерінің талаптарға сәйкес мөлшерде қалыптасуы мен қатысушылармен уақыттылы есеп айырысу операциялары заңнамалық тұрғыда және қатаң тәртіппен ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жүйесі арқылы қадағаланып отыр.
Еліміздегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп жүйесінің Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен Ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына (ҰҚЕС) сәйкес ұйымдастырылуы шаруашылық қызметті жүзеге асыруға жаңа талаптар ұсынуда.
Шаруашылық тетіктердегі өзгерістер мен нарықтық институттардың нақты жасалып отырған іс шараларымен байланысты бухгалтерлік есептегі өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға, ХҚЕС-тың қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің күшейюіне әсер етуі мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық ұйымдарға қатысты. ХҚЕС-тің кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бүгінгі күні Ұлттық қаржылық есептіліктің стандарттарын тәжірибеде пайдалану бекітілді. ХҚЕС-қа тұрақты түрде елеулі өзгерістер енгізілуде, оны шағын ұйымдардың уақыттылы қадағалап отыруы және қолданысқа енгізуі мүмкін емес болғандықтан, ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі кәсіпкерлік субъектілері мен жария мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды деп табылды.
1. Қазақстан Республикасының Атазаңы. Алматы, 2004
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, 2007
3. Қазақстан Республикасы. 28.02.2007 жыл №234 III «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы.
4. Қазақстан Республикасының «Жауапкершіліг шектеулі және қосымша жауапкершіліктегі серіктестіктер туралы» заңы, 2006ж.
5. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
6. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары №2. Алматы, 2007 ж.
7. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, 2006 ж.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., «Бухгалтерлiк есеп», Алматы, 2001ж., 236б.
9. Дюсембаев К.Ш. и др. «Аудит и анализ финансовой отчетности». Алматы: «Каржыкаражат», 1998. -512.
10. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж.
11. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000г.,
12. Ержанов М.С. Финансовая отчетность. Алматы, 2007
13. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001г.
14. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006ж.
15. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»: Оқулық, Алматы: Экономика, 2005ж
16. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва, 2005г.
17. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы 2002г.
18. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.
19. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
20. Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замндағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы.Алматы,2008.-500б.
21. Е. Коломейцева Учет изменений в уставном капитале. Главбух №5 май 2009г.
22. Безвозмездная передача доли в уставном капитале (консультация специалистов «Джон Эшворт»). Журнал «Файл бухгалтера» №32 август 2009.
23. Т. Есбаева Учет операций по внесению земельного участка в уставный капитал ТОО. Журнал Главбух № 3 март 2009.(23-24стр.)
24. Е. Коломейцева Отчет об изменениях в капитале согласно МСФО. Журнал «Учет и финансы» №11 ноябрь 2009.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, 2007
3. Қазақстан Республикасы. 28.02.2007 жыл №234 III «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы.
4. Қазақстан Республикасының «Жауапкершіліг шектеулі және қосымша жауапкершіліктегі серіктестіктер туралы» заңы, 2006ж.
5. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
6. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары №2. Алматы, 2007 ж.
7. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, 2006 ж.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., «Бухгалтерлiк есеп», Алматы, 2001ж., 236б.
9. Дюсембаев К.Ш. и др. «Аудит и анализ финансовой отчетности». Алматы: «Каржыкаражат», 1998. -512.
10. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж.
11. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000г.,
12. Ержанов М.С. Финансовая отчетность. Алматы, 2007
13. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001г.
14. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006ж.
15. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»: Оқулық, Алматы: Экономика, 2005ж
16. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва, 2005г.
17. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы 2002г.
18. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.
19. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
20. Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замндағы бухгалтерлік есеп. Оқу құралы.Алматы,2008.-500б.
21. Е. Коломейцева Учет изменений в уставном капитале. Главбух №5 май 2009г.
22. Безвозмездная передача доли в уставном капитале (консультация специалистов «Джон Эшворт»). Журнал «Файл бухгалтера» №32 август 2009.
23. Т. Есбаева Учет операций по внесению земельного участка в уставный капитал ТОО. Журнал Главбух № 3 март 2009.(23-24стр.)
24. Е. Коломейцева Отчет об изменениях в капитале согласно МСФО. Журнал «Учет и финансы» №11 ноябрь 2009.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 Меншікті капиталдың экономикалық мәні
6
1.2 Меншікті капиталға қатысты есеп саясатының ерекшелігі
13
1.3 Меншікті капитал есебін ұйымдастырудың нормативтік базасы және шет
елдік тәжірибесі
18
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ 21
2.1 Капиталдың қалыптасуының есебі
21
2.2 Капиталдың өзгерістерінің есебі
32
2.3 Капитал өзгерісі жөніндегі есептілікті құрастыру әдістемесі
36
3 МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 41
3.1 УАТ ЖШС-і мысалында капиталды талдау әдістемесі
41
3.2 Меншікті капитал есебін жетілдіру жолдары
50
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
61
ҚОСЫМШАЛАР
62
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы дамудың дербес жолын таңдап, бүгінгі туындап
отырған экономикалық дағдарыстан шығу жолдарын қарастыруда. Осыған орай,
Елбасымыздың Дағдарыстан - Дамуға аталатын халқымызға жолдауында әр ел өз
бетімен жол табуға тырыспай, әлемдік деңгейде шешім табу қажет екендігін
атап айтты. Еліміз үшін жедел түрде жан-жақты жаңғырта жаңарту мен үдемелі
бәсекелестік жағдайында жаһандық экономикаға кіруге бағытталған саясат
ұсталынуда.
Бүгінгі күні өз еліміздегі және әлемдік деңгейдегі қалыптасқан
күрделі экономикалық қатынастар жағдайында шаруашылық қызметін тоқтатпай
дағдарыстан шығар жол тауып, көшке ілесу барлық ұйымдар үшін басты мәселе.
Осындай жағдайда кез-келген ұйымның өзінің меншікті қаражаттары есебінен
қаржыландырылуы, сырттан тартылатын қаражат көзіне аса көп иек артау
мәселелерінің маңызы арта түсуде. Дербес ұйымның қаржылық жағдайын
сипаттап, қаржылық тұрақтылығын анықтайтын маңызды көрсеткіш оның
капиталының құрамындағы меншікті капитал үлесінің мөлшері болып отыр.
Меншікті капитал мөлшерінің талаптарға сәйкес мөлшерде қалыптасуы мен
қатысушылармен уақыттылы есеп айырысу операциялары заңнамалық тұрғыда және
қатаң тәртіппен ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
жүйесі арқылы қадағаланып отыр.
Еліміздегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп жүйесінің Халықаралық
қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен Ұлттық қаржылық есептілік
стандарттарына (ҰҚЕС) сәйкес ұйымдастырылуы шаруашылық қызметті жүзеге
асыруға жаңа талаптар ұсынуда.
Шаруашылық тетіктердегі өзгерістер мен нарықтық институттардың нақты
жасалып отырған іс шараларымен байланысты бухгалтерлік есептегі
өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға,
ХҚЕС-тың қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің
күшейюіне әсер етуі мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-
қа көшу барлық ұйымдарға қатысты. ХҚЕС-тің кешенділігіне және әдістемелік
күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін
бүгінгі күні Ұлттық қаржылық есептіліктің стандарттарын тәжірибеде
пайдалану бекітілді. ХҚЕС-қа тұрақты түрде елеулі өзгерістер енгізілуде,
оны шағын ұйымдардың уақыттылы қадағалап отыруы және қолданысқа енгізуі
мүмкін емес болғандықтан, ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі
кәсіпкерлік субъектілері мен жария мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды деп
табылды.
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық есеп беруі келесі
тәртіпте жүзеге асырылады:
1. Шаруашылық қожалығы, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер мен
жеңілдетілген декларацияның негізінде жұмыс істейтін ұйымдарды қоса
алғанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу
барынша жеңілдетілген тиісті қаржылық есеп беру стандарты (ҰҚЕС №1);
2. Шағын кәсіпкерлік субъектілері, орта кәсіпкерлік және алдыңғы
санатқа кірмеген коммерциялық емес ұйымдар үшін, сондай-ақ орта кәсіпкерлік
субъектілері (жария мүдделі компанияларды қоспағанда) және жедел басқару
құқығында негізделген мемлекеттік кәсіпорындар үшін оңайлатылған ұлттық
қаржылық есеп беру стандартын (ҰҚЕС №2) қолдануға болады.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт.
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсысыларыда болса да шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда
аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық
субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі – бүгінгі таңдағы Ел басының
Қазақстан экономикасын дамыту мақсатында бәсеке қабілетті 50 елдің қатарына
кіруді міндеттеуіне сәйкес, қаржылық жағдайы тұрақты, әрі төлем
қабілеттілігі жоғары заңды тұлғалардың шаруашылық қызметті оңтайлы
ұйымдастыруымен анықталып отыр. Осы орайда дұрыс, жоғары технологиясы
дамыған бүгінгі күннің талабына сай ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп
жүргізіп отырған, оның ішінде басым мөлшерде меншікті капиталмен қамтамасыз
етіліп отырған ұйым еліміздің экономикасын дамытуға өз үлесін қосатыны
айқын.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ұйымдағы капиталдың қалыптасуы мен
қозғалысы есебінің экономикалық маңызы мен мәнін қарастыру. Осы мақсатта
төмендегідей міндеттер жүзеге асырылуы қажет:
- меншікті капиталдың экономикалық мәні мен мағынасы, оның құрамы;
- есеп саясатында меншікті капитал есебінің қарастырылуы;
- меншікті капиталдың қалыптасуы есебін ұйымдастырудың нормативтік
негіздеріне шолу жасау;
- меншікті капиталдың есебінің ұйымдастырылуын нақты ұйым мысалында
қарастыру;
- меншікті капиталдың бухгалтерлік есебін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы
болып табылатын УАТ жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің нақты
мәліметтері қолданылды.
Меншікті капитал есебінің нормативтік құқықтық негізін құрайтын
заңнамалық актілер, нұсқаулар мен ережелерден басқа шет елдік және отандық
авторлардың жазған монографиялары, оқу құралдары мен оқулықтары, баспасөз
материалдары, интернет сайттары қолданылды.
Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 61 беттен тұрады, онда 21
кестелік мәліметтер, 2 сурет келтірілген және диплом жұмысына 2 түрлі
есептілік мәліметтерінен тұратын қосымша беттер тіркелген.
1 МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Меншікті каптиталдың экономикалық мәні
Ұйым меншігіндегі экономикалық ресурстардың бар болуы оның қаржылық
жағдайын сипаттайды. Ұйым алғаш құрылған кездегі экономикалық ресурстары
оның қатысушыларының жарнасы ретінде салынған капитал сомасына тең болады:
Экономикалық ресурстар = капитал. Ұйым қызметін жүзеге асыру барысында оған
сырттан да капитал тарту қажет болады. Осы кезде экономикалық ресурстар
активтер деп аталып, бастапқы теңдеу активтер = капитал + міндеттемелер
түрінде жазылады.
Осы теңдеуге сәйкес капитал деп меншік иеленушісінің барлық
міндеттемелерін төлегеннен кейін қалатын активтерінің сомасын атаймыз, яғни
капитал таза активтерге тең болады. Басқаша түрде меншікті капиталды меншік
иеленушілердің иелігінде қалған қалдық үлесі деп айтсақ болады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
жөніндегі заң актісі бойынша капиталға келесідей анықтама берілген:
Капитал – жеке кәсіпкердің немесе ұйымның міндеттемелерін шегеріп
тастағандағы активтердегі үлесі.[2]
Капиталдың қалыптасуының екі көзі бар: меншікті және сырттан
тартылған. Оны 1-ші суреттен көруге болады.
Сурет 1. Ұйым капиталын қалыптастырудың көздері
Ал енді ұйымның меншікті капиталының құрамын 2-ші суреттен көруге
болады.
Сурет 2. Меншікті капиталдың құрамы
Меншікті капиталдың басты элементі жарияланған капитал. Жарияланған
капитал деп ұйымның алғаш құрылған кездегі қызмет атқаруын қамтамасыз ету
мақсатында қатысушылардың, меншік иеленушілердің үлестерінің жиынтығын
көрсетеді. Жарияланған капиталдың қалыптасу тәртібі мен артқаратын
қызметтері ұйымның ұйымдастыру-құқықтық нысанына тікелей байланысты.
Жарияланған капитал келесідей маңызды қызметтерді атқарады: [14]
1. Ол ұйым қызметінің мүліктік негізін құрайды, яғни бастапқы капитал
болып табылады;
2. Жарияланған капиталдың қалыптасуы арқылы әрбір қатысушының,
акционердің ұйымдағы үлесін анықтауға болады, сол арқылы олардың
жалпы жиналыстағы иеленетін дауыстарының саны мен табыстарының
мөлшерін білуге болады;
3. Жарияланған капитал үшінші жақтар алдындағы міндеттемелердің
орындалатындығын кепілдендіреді, сол себепті заңнамалық тұрғыда
жарияланған капиталдың ең төменгі мөлшері бекітіледі.
Әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған ұйымдарда жарияланған
капитал әртүрлі қызмет атқарады. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 34 Заңды тұлғалар түрлері мен нысандары бабына сәйкес заңды
тұлғалар мақсаттарына сәйкес коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар
болып құрылады. Коммерциялық ұйымдар мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық
серіктестігі, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив түрінде құрылуы
мүмкін. [3]
Жарияланған капиталдың үш негізгі қызметтері жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер мен акционерлік қоғамдарда толық көлемде жүзеге асырылады.
Толық және коммандиттік серіктестіктерде жарияланған капитал тек бір түрлі
қызмет атқарады – олардың қызметінің мүліктік негізін құрайды. Мұндағы
жарияланған капитал серіктестікті басқарудағы әр қатысушының үлесін
анықтамайды, себебі оның әрбір қатысушысының салған жарнасының мөлшеріне
тәуелсіз тек бір дауысқа ғана ие болады. Жарияланған капитал мөлшері қандай
болғанына қарамастан кредиторлардың алдындағы міндеттемелер қатысушылардың
мүліктері есебінен қамтамасыз етілетін болады.
Кооперативтердің басты ерекшелігі олардың иелігіндегі бөлінбейтін
мүліктің бар болуы. Ол кооператив мүшелерінің мүліктік жарналары есебінен
қалыптасады. Мүліктік жарналар бастапқы капитал ретінде қалыптасып, ұйымды
құру мен қызметін ұйымдастыруға жұмсалған шығындарды жабу мақсатында
пайдаланылады. Кооператив мүшесі салған әрбір пай пайыз есебінде анықталады
және оның ұйым мүлкіндегі үлесін көрсетеді. Кооперативтегі істерді басқару
1 пай – 1 дауыс қағидасына сәйкес ұйымдастырылады. Ал алынған пайданы
бөліп-тарату олардың тек үлестерінің мөлшеріне ғана емес, сонымен бірге
олардың еңбекке қатысу сипаты мен дәрежесіне тәуелді болады. Кооперативтің
жағылық қорының мөлшері мен қалыптасу тәртібі оның Жарғысы арқылы
анықталады. Осылайша, кооперативтердегі жарияланған капитал мүліктік және
кепілдік қызметтерін атқарады.
Мемлекеттік ұйымның жарияланған капиталы кәсіпкерлік қызмет атқару
мақсатында республикалық немесе жергілікті өкімет органының ұйғарымымен
бекітілген мүліктің құны ретінде анықталады. Ол жарналарға сәйкес бөлініп-
таратылмайтын мүлік, яғни еңбек ұжымының да, немесе жекелеген жұмысшылардың
да оны бөліп алу құқығы жоқ. Мемлекеттік ұйымдарда жарияланған капитал екі
қызметті атқарады: мүліктік және кепілдемелік.
Жарияланған каиталдың қалыптасу тәртібі заңнамалық актілер мен
құрылтайшылық құжаттармен реттеледі. Жарияланған капитал – барлық
шығарылған акциялардың номиналдық құны. Акция – бұл акционерлік қоғаммен
шығаратын және қоғамды басқаруға қатысуға, қоғамның мүлкінің тәркілеген
жағдайда бөлігін және ол үшін дивидент алуға құқықты куәландыратын бағалы
қағаз.
Акциялар жай және артықшылығы бар акциялар болып екіге бөлінеді:
- жай акциялар – акция ұстаушыға алынған табыстың көлеміне байланысты
дивиденд әкелетін, және акционерлік жиналыста дауыс беру құқығын
беретін құнды қағаздар.
- артықшылығы бар акциялар – акция ұстаушыға қызметтің нәтижесіне (пайда
немес зиян) тәуелсіз, тұрақты пайыз түрінде дививденд әкелетін құнды
қағаздар. Артықшылығы бар акцияны ұстаушылардың акционерлік жиналыста
дауыс беру құқығы жоқ.
Акцияның номиналды құны – жарияланған капиталдың құрылуына қатысатын,
акционерлік қоғамның құрушы құжаттарында анықталған, құрушылармен (жалғыз
құрушымен) төленетін акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы – бұл бағалы қағаздардың алғашқы нарығында
акцияларды орналастыру кезінде анықталатын акцияның бағасы.
Акцияларды мемлекеттік тіркелгеннен кейін оның құрылымдарының құрушы
орналастырылатын қоғамның жарияланған акциясының саны түрі мен орналастыру
бағасы сонымен қатар құрушылармен төленетін жарияланған капиталдың мөлшері
құрылтай құжаттарындада (жоғарыда құрушы келісім-шартында) көрсетіледі.
Ұйым жарияланған акцияларды шығаруды тіркеу үшін құжаттарды заңды
тұлға ретінде мемлекеттік тіркеу күнінен бастап бір айдың ішінде немесе
жарияланған акциялардың санын көбейту туралы акционерлердің жалпы
жиналысының қабылдаған шешімінің мерзімінен бастап беруі қажет.
Акционерлік қоғам өзінің акцияларының олардың шығарылуын мемлекеттік
тіркелгеннен кейін аукциондар арқылы орналастыруға құқылы. Қоғамның
директорлар кеңесімен бекітілген орналастыру бавғасы бойынша сатуға болады,
осы кезде акцияны орналастыру бағасы акцияны алатын барлық тұлғаларға
бірдей болуы қажет.
Құрушылармен төленетін жарияланған капиталдың мүшелері қоғамның
жарияланған капиталының минималды мүшелерінің аз болмауы қажет және заңды
тұлға ретінде қоғамның мемлекеттік тіркелу мерзімінен бастап отыз күн
ішінде құрушылармен толық төленуі керек.
Қоғамның жарияланған капиталының көбеюі жоғарыда көрсетілген заңға
сәйкес акцияларды шығару мен орналастыру арқылы акционерлердің жалпы
жиналысы немесе соттың шешімі бойынша рұқсат етіледі.
Орналастыратын акциялардың төлеміне ақшалар, мүліктік құқықтар (соның
ішінде интеллектуалды меншік объектісінің құқығы және заңнамалық
актілерімен қарастырған басқа жағдай басқа да мүлік. Акциялардағы құнын
ақшамен төлеу Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында жүзеге
асырылады. Бұдан басқа мүлікпен төлеу заңнамаға сәйкес берілген лицезияның
негізінде әрекет ететін бағаланып анықталатын баға бойынша жүзеге
асырылады. Егер орналастыратын акцияның төлеміне мүлікті пайдалану құқығы
енгізілсе, мұндай құқықты бағалау бұл меншікті пайдаланудың барлық
мерзіміндегі пайдаланылғаны дейін төлемнің мөлшерімен жүзеге асырылады.
Көрсетілген мерзімнің аяқталуына дейін мүлікті қоғамның жалпы акционерлер
жиналасының келісімінсіз тәркілеуге тыйым салынады. Қоғамға өзі жариялаған
акцияларды бағалы қоғамның алғашқы марапаттауларында орналастыру кезінде
алуға тиым салынады.
Сонымен, жарияланған капитал – бұл құрылтай құжаттарында тіркелген
меншікті капиталының бастапқы сомасы, ол негізгінен шығаруға жарияланған
барлық акциялардың жиынтық құнынан құралады, құрушылар мен олардың
номиналды құнын бойынша сатылады немесе құрушылардың (қатысушылардың)
қайта құрылған ұйымның жарияланған қызметін қамтамасыз ету үшін ақша-
қаражаты немесе басқа мүліктер салымдары болып табылады.
Жарияланған капиталының нақты тағайындалуы, атқаратын функциялары мен
құрылу тәртібі ең бастысы ұйымның құқықтық-ұйымдастырушылық нысанына
тәуелді және Азаматтық Кодекспен, акционерлік қоғам туралы, шектеулі
жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының
заңдарымен, заңды күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің
шаруашылық серіктестіктер туралы жарғысымен реттеледі.
Төленбеген капитал – жарияланған капиталды толтыру үшін
құрылтайшылармен есеп айырысулар.
Қосымша төленген капитал – акцияларды атаулы құндарынан артық сомаға
сатқанда қалыптасатын капитал.
Қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудың нәтижесінде
қалыптасатын капитал. Активтерді қайта бағалаудың екі түрі болады:
1 – асыра бағалау– активтердің құнының артуы.
2 – төмен бағалау– активтердің құнының азаюы.
Резервтік капитал – негізгі құралдарды күрделі жөндеу, қызметті
кеңейту, дивидендтерді төлеу және біржолғы жәрдемақыларды төлеу мақсатында
таза табыстың есебінен құрылатын капитал.
Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны) – есепті жылдың
соңында шаруашылық жүргізуші субьектілердің табыстар мен шығыстарын
салыстыра отырып анықталатын, есепті жылдағы қызметтің нәтижесі. Өткен
жылдардың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны) – барлық есепті жылдардың
бөлінбеген табыстарының (жабылмаған зияны) қалдық құндарының жиынтығы.
Жарияланған капиталдың есебіндегі бастапқы құжаттарға акционерлердің
реестрі, құрылтайшылық құжаттар және құнды қағаздар жатады. Шығарылған
жарияланған капитал тіркелген мерзімге дейін 50 пайыздық мөлшерде төленіп
қойылуы керек.
Ұйымдық – құқықтық нысандағы шаруашылықтық әр түрлі ішкі жіктеулеріне
қарай жарияланған капиталына төменгі мөлшеріне қарай орналасуын мына
кестеден көруге болады.[19]
Кесте 1. Ұйымдық- құқықтық нысандағы шаруашылықтың жарияланған
капиталының төменгі мөлшерінің орындалу тәртібі*
Заңды тұлғаларыныңҚатысушылар Қатысушы, Жарияланған Ескерту
ұйымдық құқықтық акционерлері құрылтайшылкапиталдың
нысаны құрылтайшылары арының мөлшері,
жоғары саныеселенген
АЕК
Толық серіктестік Тек қана азаматтар
(екіден кем емес) 25
Коммандиттік Толық серіктестік Қатысушыүле
серіктестік және азаматтар 50 сі 50%
жоғары
Жауапкершілігі Азамат және заңды
шектеулі тұлға (бір және 100 100
серіктестік одан жоғары)
(ЖШС)
1-ші кестенің жалғасы
Қосымша Азамат және заңды 50 100
жауапкершілігі тұлға (бір және
бар серіктестік одан жоғары)
(ҚЖС)
Ашық акционерлікАзамат және заңды 50000
қоғам (ААҚ) тұлға (бір және
одан жоғары)
Ашық халық қоғамыАзамат және заңды Активтінің
(АХҚ) тұлға (500 мөлшері
акционерден 200 000 АЕК
жоғары) төмен емес
Жабық акционерлікАзамат және заңды 100 100
қоғам (ЖАҚ) тұлға
Өндірістік Бірден жоғары жеке Жарияланған
кооператив тұлғалар, (екіден капиталдың
кем емес) мөлшері
жарғысында
белгіленеді
*Дерек көзі: Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы,
2000-143 бет.
Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
капиталдарының қалыптастырылуы арасындағы ұқсастықтар немесе кемшіліктерін
төмендегі кестені құра отырып қарастырамыз.
Кесте 2. Акционерлік қоғам мен серіктестік арасындағы
салыстырмалы көрсеткіштері*
Акционерлік қоғам Жауапкершілігі Ерекшеліктері
шектеулі
серіктсетік
Жарияланған50000 есептік айлық100 есептік айлық Жарияланған капиталдың
капиталдың көрсеткіші көрсеткіші жарияланым мөлшері АҚ
жарияланым қарағанда ЖШС-тікі
мөлшері біршама төмен
болғандықтан оңай құруға
ыңғайлы.
ЖарияланғанМемлекеттік Мемлекеттік Жарияланған капиталдың
капиталдың тіркеуден өткен соңтіркеуге құжат құрылымының мерзіміне
жариаланған30 күннің ішінде өткізген күні қарай АҚ-ның 30 күнге
мөлшерін төлеуі тиіс. толық төленуі ұзартылуы капиталдың
төлеу тиіс. көлемінің жоғарлығында
ЖарияланғанАқша,бағалы Ақша,бағалы Жарияланған капиталдың
капиталдың қағаздар,заттық қағаздар,заттық құрылымының талаптары
құрылымы құқығы және құқығы және екеуінде ұқсас
интелектуалды интелектуалды
меншік меншік, жерді
пайдалану құқығы
Қатысушы шектелмеген шектелмеген
2-ші кестенің жалғасы
Басқару Басшы органы – Басшы органы- ЖШС-те орган
органдары акционерлержиыны, қатысушылар формасының түрі
директорлар кеңесі.жиылысы, жарғысы жеңілдетілген.
Атқарушы органы бойынша бақылаушы
–директор не органдар болуы
президенті немесе мүмкін
жарғысында
көрсетілген басқа
орган болуы мүмкін.
АҚ-дағы акция Міндетті ЖШС-тің ЖШС-тің қатысушылары
ұстаушылар қатысушылары ның саны 100-ден кем
тіркелімінің ның саны 100-ден болса да, тізімдік
және ЖШС-тегі асса тіркеу жүргізу өз
қатысушылар қалауында
тізімінің
жүргізілуі
Құрамынан Ерікті ЖШС-тің ЖШС-те қатысушылар
акционердің қатысушысы өзініңсаны 100-ден кем
немесе үлесін сатуға болса, құрамынан
қатысушының немесе қалған шыққын қатысушы үшін
шығуы қатысушыларға құрылтайшылық
үлестіріп беруге құжаттарын қайта
жарғыда тіркеуден өткізу
көрсетілген болсақажает
Бағалы Арнайы атымен Облигациялар ғанаАҚ-да құнды қағаздар
қағаздар акциялар, құнды шығаруға құқылы мен инвестиция тарду
шығару қағаздар, мүмкіншілігі
облигациялар, кеңейтілген
конверттелген
бағалы қағаздар
шығаруға құқылы
Қайта құрылым Азаматтық Кодекске Азаматтық Ешқандай айырмашылық
немесе жойылу сәйкес АҚ қайта Кодекске сәйкес жоқ
жағдайында құруға немесе жоюғаЖШС қайта құруға
акционерлер немесе жоюға
жиналысының қатысушылар
шешіміне сәйкес жиналысының
жүргізілуі тиіс. шешіміне сәйкес
жүргізілуі тиіс.
Құрылымының АҚ шаруашылық ЖШС қайтадан АҚ Ешқандай айырмашылық
өзгеруі серіктестігі немесенемесе өндірістікжоқ
өндірістік крпоратив
корпоратив болып құрылуға құқысы
құруға құқысы бар. бар.
*Дерек көзі: Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет.
Алматы, 2000-144 бет.
Жарияланған мөлшердегі шығарылған акциялар саны мен мерзімі
акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімімен
бекітіледі. Шығарылған, жарияланған капиталдың көлемі шығарылған
акциялардың номиналдық құндарының қосындысын айғақтайды. Осыған байланысты
жаңа акциялар шығарылған кезде немесе жойылған кезде көлемді өзгертіп
отырады. Бір назар аударатын шарт акциялардың қосындысының номиналды құны
жарияланған капитал құнының көлемінен кем болмауы керек.
1.2 Меншікті капиталға қатысты есеп саясатының ерекшелігі
Қазақстан републикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
жөніндегі заң актісіне сәйкес есеп саясатына келесідей анықтама берілген:
есеп саясаты бұл жеке кәсіпкердің немесе ұйымның бухгалтерлік есеп жүргізу
және қаржылық есептілікті құрастыру мақсатында заңнамалық талаптар шегінде
өздерінің қажеттілігі мен салалық ерекшеліктерін ескере отырып қолдануға
қабылдаған нақты қағидалары, негіздері, ережелері мен тәртібі мен
тәжірибесі. Ұйымда бухгалтерлік есеп жүйесінің ұйымдастырылуы есеп саясатын
құрастыру және бекітумен басталады.
УАТ ЖШС-нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің негізінде және
халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын, ұлттық қаржылық есептілік
стандарттарының, типтік шоттар жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға
қосымша нұсқауларды, серіктестіктің жарғысын және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік
құқықтық актілерді басшылыққа ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады.
УАТ ЖШС-нің есеп саясаты қатысушылардың шешімімен бекітілген.
Есеп саясатының 1-ші бөлімінің Ұйымдастырушылық – Техникалық бөлім деп
аталатынын, онда есеп саясаты жөнінде жалпы ережелердің, серіктестіктің
ұйымдық-құқықтық негіздерінің, негізгі қызмет түрлерінің және мақсаттарының
жазылғанын көреміз. Бұл мәліметтерді біз серіктестіктің жарғысына қатысты
да қарастырған болатынбыз. Сол себепті бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын
қарастырамыз. 1-ші бөлімде сонымен қатар бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудағы міндеттер көрсетілген. Мұнда бухгалтерлік есептің
міндеттері:
- оперативті басқару үшін, инвесторлар мен кредиторлар, жабдықтаушылар,
салықтық және қаржылық ұйымдар, сатып алушылар және басқа
пайдаланушыларға қажетті шаруашылық процестері мен қызмет нәтижелері
жөнінде толық және шынайы ақпаратты қалыптастыру;
- серіктестіктің мүлкінің, материалдық еңбектік, қаржылық ресурстарының
қолда бары мен қозғалысын бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржылық шаруашылық қызметтің келеңсіз құбылыстары жөнінде уақытында
ескерту және ішкі резервтерді анықтау деп көрсетілген.
УАТ ЖШС-де бухгалтерлік есеп журналды-ордерлі формада
автоматтандырылған түрде жүргізіледі. Капитал, міндеттемелер, активтерге,
табыстар мен шығындарға әсер ететін барлық операциялар бухгалтерлік есепке
алынуы қажет. Бухгалтерлік есеп бас бухгалтер басқаратын жеке құрылымдық
бөлімше болатын бухгалтерияда жүргізіледі. Есепті кезең күнтізбелік жыл
болып табылады. Құрылтайшы қаржылық есеп айырысу құжаттарына қол қою құқығы
бар лауазымды тұлғалар тізімін бекітеді.
Алғашқы құжаттар мен құжат айналысы ашылып көрсетілген. Есептік-
бухгалтерлік құжаттардың жойылу мерзімдері көрсетілген. Сақталу
мерзімдеріне қарай құжаттардың ішінде қаржылық есептілік пен түсініктеме
жазбалар тұрақты сақталуы қажет, одан кейінгі ең ұзақ сақтау мерзімі 75
жыл, ал көпшілігі 3-5 жыл бойында сақталулары қажет. Бас бухгалтер құжат
айналысының тізбектілігін, олардың дұрыс рәсімделуін бақылайды. Келесідей
құжаттары құпия құжаттар құрамына жатады: банктік құжаттар, кассалық
құжаттар, жеткізу-қою келісім-шарттары, кедендік жүк декларациялары, төлем
ведомостері, салықтық шот-фактуралар, еңбек келісім-шарттары, штаттық
кесте, қаржылық және салықтық есептілік. Осы құжаттарды алу құқығы бар
өкілетті адамдарды директор анықтайды.
Сонымен қатар осы бөлімде бухгалтерлік есеп саясатын қалыптастыру
негіздері, қағидалары (есептеу қағидасы, үздіксіздік, түсініктілік,
мәнділік, маңыздылық, шынайылық, бейтараптылық, сақтық, аяқталу қағидасы,
салыстырмалылық, тізбектілік, ақиқаттық) көрсетілген.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі Департаментінің талап етуі бойынша
өзгертіледі, және ол өзгерістер қаржылық есептілікте шынай ақпарат
қалыптастыратын болса ғана өзгертіледі.
Есеп саясатына өзгерістер енгізу келесі жағдайларда мүмкін болады:
- Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңының өзгеруіне байланысты;
- Бухгалтерлік есепке қатысты нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- Жаңа бухгалтерлік есеп стандарттарына көшумен байланысты;
- Қоғамның құрылымы өзгерген жағдайда;
- Меншік иесі ауысқан жағдайда;
- Қоғам статусы немесе оның ұйымдарының статусы өзгергенде;
- Активтер, меншікті капитал мен міндеттемелерді бухгалтерлік есепке
алудың жаңа әдісіне көшу қажет болған жағдайда.
Есеп саясаты мен оған енгізілген өзгерістер, олардың себептері ең
алдымен қоғамның қаржылық есептігіліген қосымша түсініктеме жазбаларда
ашылп көрсетілуі қажет. Егер мұндай өзгерістер қаржылық есептіліктің
ауқымды өзгеуіне себеп болса, онда мұндай өзгеріс нәтижесінде орын алатын
жағдайларға қосымша баға берілуі тиіс.
Егер есеп саясатындағы өзгеріс тек есепті кезеңнің қаржылық
есептілігіне ғана емес өткен кезеңнің, және алдағы кезеңдерге әсер ететін
болса, онда қаржылық есептіліккке қосымша түсініктеме жазбаларда келесі
мәлімет ашылып көрсетілуі қажет:
- өзгерту себептерін;
- есепті кезеңдегі және өткен кезеңдердің есептілігіндегі түзетулер
сомалары;
- есепті кезеңнің таза табыс немесе зиян сомасын анықтағанда
қолданылған түзету сомасын;
- салыстырмалы деректер ретінде көрсетілген өткен кезең алдындағы
есепті кезеңдердің қаржылық есептілігін түзету сомаларын;
- қайта есептелген салыстырмалы деректерді немесе оларды қайта
есептеудің маңызды емес екендігін көрсету.
УАТ ЖШС-нің есеп саясатының 2-ші бөлімі Әдістемелік бөлім деп
аталады. Әдістемелік бөлімде келесідей сұрақтар қаралған:
1. Материалды емес активтердің есебі және оларды түгендеу;
2. Негізгі құралдар есебі, амортизациясы және түгенделуі, жөнделуі;
3. Қаржылық есептілік, оның негізгі формалары, бухгалтерлік баланстың,
табыстар мен шығындар жөніндегі есептіліктің, ақша қозғалысы
жөніндегі есептіліктің, меншікті капитал өзгерісі жөніндегі
есептіліктің өзгерісі жөніндегі мәселелер қарастырылған;
бухгалтерлік балансы оның иелігіндегі барлық активтер, меншікті
капитал, міндеттемелер жөнінде ақпаратты қамтиды. Активтер мен
міндеттемелер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік түсініктеме
жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының өзгеруін
бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде
ақша кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді. Табыстар мен
шығындар құрамы жөніндегі есептілік қоғамның операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметтері негізінде есепті кезеңде
алған табыстары мен жұмсалған шығындары жөнінде ақпаратты жоспарлы
көрсеткіштермен салыстыра отырып көрсетеді.
4. Ағымдағы активтер есебі қарастырылған, оның ішінде ағымдағы
активтер құрамына товарлы-материалды қорлар, ақша қаражаттары,
дебиторлық борыш, қаржылық инвестициялар жатады. Олардың есебіне
қатысты негізгі жағдайлар жазылған. Инвестициялар есебіне қатысты
консолидациялық есептілікті құрастыру жағдайлары ескерілген.
Қоғамның қаржылық есептілігі қоғамның жекеленген және құрылымдық
бірліктерінің жеке есептіліктерінің жиынтығы болып табылады,
солардың негізінде консолидациялық есептілік құрастырылады.
5. Міндеттемелер есебі қарастырылған, оның ішінде еңбек ақы бойынша
есеп айырысу есебі жеке бөлініп көрсетілген.
6. Табыстар мен шығындар есебін де қарастырған. Барлық уақытша
шоттарда есепке алынған табыстар мен шығыстар Жиынтық табыс
(зиян) шотымен корреспонденцияланаып жабылады. Одан кейін
анықталған нәтиже Есепті жылдың бөлінбеген пайда (жабылмаған
пайда) шотына апарылады.
7. Іссапар шығындарының есебін қарастырған. Іссапарға баруға құқылы
қызметкерлер тізімі бекітілген. Олардың Қазақстан республикасының
аумағында және шет елдерді іссапарда болу шарттары қаралған.
8. Өзара байланысты жақтар мен корпоративті табыс салығы есебі
қарастырылған. Табыс салығы бойынша шығындар есебіне ерекше көңіл
бөлінген.
9. Қолданыстағы шоттар жоспары, баланстан тыс шоттар тізімі
келтірілген. Типтік бухгалтерлік есеп шоттарының негізінде жұмысшы
шоттар жоспары қалыптастырылған.
УАТ ЖШС-нің есеп саясаты бухгалтерлік әдістемесін анықтайды,
бухгалтерлік, қаржылық, салықтық есептерді, ішкі және сыртқы бақылауды
ұйымдастыру тәртібін анықтайды. Жалпы ережелереге дейін есеп саясатында осы
есеп саясатында қолданылатын түсініктер келтірілген. Есеп саясатында
бухгалтерлік есептің есептеу қағидасына сәйкес жүргізілетіндігі
көрсетілген. Есептеу қағидасы бойынша табыстар мен шығыстар төлем мерзіміне
тәуелсіз, жұмыстардың орындалған, қызметтердің көрсетілген, сату мақсатында
тауардың тиеп жөнелтілген мерзімнен бастап есепке алынады.
УАТ ЖШС-нің меншікті капиталы Типтік шоттар жоспарына сәйкес
анықталған арнайы 5ші бөлімінің шоттарында есепке алынады. УАТ ЖШС-і
сондай-ақ қоғамның жалпы балансына кіретін ақшалай, материалдық
құралдардан, шаруашылық қызмет барысында сатылып алынған құнды қағаздар мен
материалдық емес активтерден тұратын және басқа да мүліктерге ие болады.
1.3 Меншікті капитал есебін ұйымдастырудың нормативтік базасы және шет
елдік тәжірибесі
Нормативтік база ең алдымен еліміздің Атазаңы мен азаматтық-құқықтық
қатынастарды реттеуді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінен басталады. Азаматтық заңнама арқылы өзара тең жағдайдағы
қатысушылар арасындағы тауарлық-ақшалай қатынастар, жеке мүлітік және
мүліктік емес қатынастар реттеледі. Азаматтық заңнама арқылы реттелетін
қатынастар жеке азаматтар арасында, заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-
аймақтық бірліктер арасында қаралады. Азаматтық Кодекс арқылы осы
қатысушылардың қызмет түрін, меншік нысанын, олардың құқықтары мен
міндеттерін анықтауға болады. [1]
Халық шаруашылығының кез-келген саласында бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп жүйесі қолданылатындықтан нақты осы жүйедегі нормативтік
құжат Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі Қазақстан
Республикасының заңы, 2007 жылдың 28 ақпанында № 234-III бұйрығымен
бекітілген, Қазақстан республикасындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік жүйесін реттейді, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастырудың қағидаларын, негізгі сапалық сипаттамаларын,
ережелерін бекітеді.[3]
Осы заң актісінің бірінші Жалпы ережелер бөлімінде көрсетілгендей
жеке кәсіпкерлер, Қазақстан Республикасында тіркелген заңды тұлғалар
(ұйымдар), шет елдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері
қолданыстағы заң актісінің шеңберінде қызмет атқаруға тиіс. Яғни, заң
бойынша барлық шаруашылық қызметпен айналысатын ұйымдар бухгалтерлік есеп
жүргізіп, қаржылық есептілікті құрастыруға міндеттелген, олардың қайсысы
ХҚЕС, ал қайсысы ҰҚЕС негізінде жұмыс істейтіндігін, немесе мүлде
бухгалтерлік есеп жүргізбеу құқығы бар екенін анықтайды. Меншікті капитал
есебінің ұйымдастырылуына қатысты осы қолданыстағы заңның үшінші Қаржылық
есептілік бөлімінде ұйымның қаржылық жағдайына баға беретін қаржылық
есептілік элементтері ретінде активтер, міндеттемелер және капитал
көрсетілген. Осында капиталға келесідей анықтама берілген: капитал – жеке
кәсіпкердің барлық міндеттемелерін алып тастағандағы қалатын активтердегі
үлесі. Қаржылық есептілік жеке кәсіпкер немесе ұйымның қаржылық жағдайы,
қаржылық нәтижелері мен қаржылық жағдайындағы өзгерістер жөніндегі ақпарат
көзі болып табылады. Заң бойынша қаржылық есептіліктің негізгі 5 нысаны
бар: бухгалтерлік баланс; пайда және зиян жөніндегі есептілік; ақша
қозғалысы жөніндегі есептілік; капиталдың өзгерісі жөніндегі есептілік;
түсініктеме жазбалар. Осы жерден капитал өзгерісі жөніндегі толық ақпаратты
қамтитын есептіліктің құрастырылуы ұйым капиталының жалпы жағдайы, яғни,
құрылған жарияланған капиталының мөлшері, құрастырылған резервтер,
бөлінбеген пайда жөніндегі мәліметтердің қаншалықты маңызды екендігін
анықтайды. Капитал өзгерісі жөніндегі қаржылық есептілік нысаны меншік
иеленушілерге қатысты операциялардың әсерінен болған өзгерістерді
сипаттайды. Мұндай өзгерістер есепті кезеңде шығарылған акцияларды сатып
алу, акционерлерге дивидендтер есептеу мен төлеу, бөлінбеген пайданың
қорлануы, жекелеген мүлік түрлерінің құнсыздануы мен қайта бағалау
нәтижесіндегі құн өсімі операцияларының нәтижесінде пайда болады.
Халықаралық стандарт талаптары бойынша бұл есептілікті капитал қозғалысы
элементтер бойынша және бастапқы кезең мен соңғы кезең мәліметтері
салыстырмалы түрде көрсетілуі қажет.
Қаржылық есептілік элементтері бағаланып, бухгалтерлік есепте
танылады. Бағалау әдістері мен тәртібі ХҚЕС және қолданыстағы заңнамалық
актілерге сәйкес анықталады. ХҚЕС қағидалары бойынша да капитал қаржылық
есептіліктің негізгі құрамдас элементі деп көрсетілген. Мұнда капитал
болашақта міндеттемелерді реттеуге бағытталмайтын активтер құны деп
анықталған. Есепті бухгалтерлік баланста капитал элементі пайдаланушылардың
қызығушылығын тудыратындай құрамдас бөліктерге бөлінуі мүмкін. Қағида
бойынша, акционерлік қоғамның капиталы үш негізгі баптарға бөлінеді:
- акционерлер салған қаражаттар;
- бөлінбеген пайда;
- бөлінбеген пайда есебінен қалыптасатын және капиталға көмекші
түзетулер түріндегі резервтер.
Бөлінбеген пайда есебінен қалыптасатын резервтер деп заңнамалық
тұрғыда немесе Жарғы негізінде және соларда көрсетілген талаптарға сәйкес
қалыптасатын, болашақта мүмкін болатын зиянды кепілдендіретін резервтерді
танимыз. Ал екінші топтағы резервтерге валюта құнының төмендеуіне
байланысты активтерді қайта бағалауға сәйкес пайда болатын резервтер
жатады.
Халықаралық тәжірибе бойынша көптеген елдердің қаржылық есептілікті
құрастыру тәжірибесінде резервтер төрт негізгі сипаттамалары бойынша
жіктеледі:
1. Капитал резервтері және болашақ табыс түсімдерінің резерві –
активтердің тегін келіп түсуімен байланысты;
2. Нормативтік (заңмен бекітілген) және нормативтік емес (ұйымның жеке
шешімі бойынша қалыптастырылатын) резервтер;
3. Бөлініп таратылатын және бөлініп таратылмайтын, алғашқылары
акционерлер арасында бөлініп таратылады, олар кейде тек осы мақсатта
құрастырылады, екіншілері – ұйым жойылғанға дейін бөлініп
таратылмайтын болып табылады.
4. Мақсаттық және жалпы резервтер. Мақсаттық резервтер қатаң бекітілген
мақсатта қолданылатын, ал екіншілерінің нақты белгіленген бағыты жоқ
резервтер.
Сонымен, ұйымның капиталын акционерлерден және өз күшімен алынған
және бөлінбеген пайданы капиталдандыру мен сәйкес резервтерді құру арқылы
алынған деп бөлуге болады. Акционерлерден алынған капитал бухгалтерлік
баланста екі бап бойынша көрсетіледі:
- акциялардың номиналдық құны ;
- алғаш акциялар шығарған кездегі акционерлер төлеген үстеме ақы
түріндегі акциялардан алынған сыйақылар сомасы (эмиссиялық табыс).
Қағида бойынша ұйым өз табысын тек капиталының мөлшері толық сақталған
жағдайда ғана тани алады. Капиталды қолдауды қабылданған тұжырымдамаға
сәйкес түсіну қажет. Осы мақсатта екі тұжырымдама қолданылады: қаржылық
капитал және физикалық капитал (өндірістік қуат). Бағалау әдісін және
капиталды қолдау тұжырымдамасын таңдап алу ұйымның өз құзырында және ол
пайдаланушылардың қызығушылығына тікелей байланысты. Егер пайдаланушылар
салынған капитал номиналы, ақшаның сатып алу қабілеті қызықтыратын болса,
онда қаржылық капитал тұжырымдамасы қолданылады, ал пайдаланушылар
тарапынан ұйымның өндірістік мүмкіндіктеріне қызығушылық бар болса
капиталдың физикалық тұжырымдамасы қолданылады. Екі тұжырымдамада да пайда
табыстардан барлық шығыстарды шегеру және капиталдың бастапқы мөлшерін
сақтау мақсатындағы сәйкес түзетулер жасалғаннан кейін қалатын қалдық
мөлшерін сипаттайды. Шығыстардың табыстар мөлшерінен артуы зиян деп
танылады, ол капитал мөлшерін азайтады.
Капиталдың қаржылық тұжырымдамасы бойынша есепті кезең соңында
акционерлер салған және акционерлерге төленген сомаларды алып тастағанда
оның есепті кезең басындағы мөлшеріне тең болған жағдайда капитал мөлшері
сақталған деп айтамыз. Активтер құнының көбеюі, міндеттемелер сомасының
азаюы, немесе екеуі қатар орын алған жағдайда осы есепті кезеңнің пайдасы
ретінде танылады. Активтер сатылғанға дейін олардың құнының өсімі есепке
алынбайды. Капиталды сақтау мен пайданы танудың осы әдісі номиналдық
ақшалай бірлікте бағалау әдісі деп аталады. Ақшаның сатып алу қабілеті
төмендеген (инфляция) жағдайында номиналдық ақшалай бірлікте бағалау әдісін
қолдану мәліметтерді бірқатар бұрмалауы мүмкін. Соған байланысты инфляция
жағдайында ақшаның сатып алу қабілетіне сәйкес келетін тұрақты ақшалай
бірлікте бағалау әдісі қолданылады. Егер капиталдың мөлшерін сақтау ақшаның
сатып алу қабілетіне сәйкес келетін тұрақты ақшалай бірлікте бағалау әдісі
арқылы жүргізілгенде пайда ретінде осы есепті кезеңдегі бағаның жалпы
деңгейінің өсімінен активтер құны өсімінің артқан мөлшері танылады. Ал
бағаның жалпы деңгеінйі өсіміне сәйкес келетін мөлшердегі активтер құнының
өсім сомасы нақты қолданыстағы капиталға түзету ретінде қаралып, капиталдың
инфляциялық өсуі резервіне қосылады.
Капиталдың физикалық тұжырымдамасы бойынша капитал сақталған деп
есептеу үшін есепті кезең соңында ұйымның осы есепті кезең басындағыдай
өндірістік қуатының деңгейі немесе операциялық мүмкіндіктері болуы қажет.
Активтер мен міндеттемелерді бағалау үшін олардың ағымдағы құны алынады.
Актвитер мен міндеттемелердің құнына әсер ететін баға өзгерісі ұйымның
өндірістік физикалық мүмкіндіктеріне қатысты және қолданыстағы капитал
құнына түзету деп танылады. Баға өзгерістері капиталға қосылады, пайданы
арттыратын сома деп есептелмейді. Есепті кезең пайдасы деп физикалық
өндірістік мүмкіндіктері сақталғаннан кейінгі активтер құнының өсімі
танылады. Немесе, басқаша айтқанда пайда есепті кезеңдегі ұйымның
өндірістік мүмкіндіктерінің артуы деп қарастырылады.
Халықаралық тәжірибе бойынша капиталға қатысты екі тұжырымдама бар,
олардың әрқайсысына сәйкес пайданы тану қағидалары бар. Осы аталған
мәселелерді келесі кесте түрінде көрсетеміз.
Кесте 3. Халықаралық тәжірибе бойынша капитал тұжырымдамалары*
Капиталды қолдау тұжырымдамалары
Қаржылық тұжырымдама - есепті кезең Физикалық тұжырымдама - есепті кезең
соңындағы капитал акционерлер салған соңында ұйымның осы есепті кезең
және акционерлерге төленген сомаларды басындағыдай өндірістік қуатының
алып тастағанда оның есепті кезең деңгейі немесе операциялық
басындағы мөлшеріне тең болуы қажет. мүмкіндіктері болуы қажет.
Қаржылық тұжырымдама бойынша пайда - Физикалық тұжырымдама бойынша пайда
активтер құнының көбеюі, міндеттемелер - есепті кезеңдегі ұйымның
сомасының азаюы орын алған жағдайда өндірістік мүмкіндіктерінің артуы
танылады. деп қарастырылады.
*Дерек көзі: Жоғарыда айтылған мәліметтерді қорытындылап автор
құрастырған
Халықаралық тәжірибеде капиталдың қаржылық тұжырымдамасы кеңінен
таралған және қаржылық есептілікті ХҚЕС бойынша құрастырылған кезде
қолданылады.
Ресей елінің бухгалтерлік есеп концепцияларында мұндай капиталды
қолдау тұжырымдамалары жоқ. Заңнамалық актілер мен қалыптасқан тәжірибе
ббойынша ХҚЕС қағидаларында қаралмаған, капиталды қолдаудың заңнамалық
концепциясы қолданылады. Мұндай концепцияның жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер үшін маңызы зор. Осы концепцияға байланысты акционерлерге
дивидендтер олардың салған капитал сомасынан немесе нормативтік жалпы
резервтер есебінен төленбейді. Бұл концепция капиталдың қаржылық
тұжырымдамасына ұқсас болып келеді.
Сонымен, тек меншікті капитал есебіне ғана қатысты емес, жалпы есепті
жүзеге асырудың нормативтік базасы заңнамалық актілер, халықаралық
стандарттар, ұлттық қаржылық есептілік стандарттары, кәсіби бухгалтерлер
мен аудиторлардың Әдеп кодексі болып табылады. Ал нақты ұйымға қатысты
қараған кезде меншікті капитал есебінің нормативтік базасының құрамына ұйым
Жарғысын, есеп саясатын жатқызуға болады. Осылайша меншікті капитал есебіне
қатысты реттеуші құжаттар деңгейін келесі кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте 4. Меншікті капитал есебінің нормативтік базалары*
Деңгейі Нормативтік-құқықтық реттеу құралдары
Бірінші Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілікке қатысты заң актісі
Екінші Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жөніндегі заң
актісі
Үшінші ХҚЕС, ҰҚЕС, Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлардың Әдеп
кодексі
Төртінші Ұйымның Жарғысы, есеп саясаты, т.б.
*Дерек көзі: Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе автор
құрастырған.
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Капиталдың қалыптасуының есебі
Капитал мен резевтер жағдайы мен қозғалысы туралы ақпарат бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспарының 5 Капитал және резервтер бөлімінің
шоттарында жинақталады. Соның ішінде жарияланған капитал есебіне 5000
Жарияланған капитал бөлімшесінде келесідей пассивтік шоттар берілген:
– 5010 Артықшылығы бар акциялар
– 5020 Қарапайым акциялар
– 5030 Салымдар мен пайлар
Бұл шоттар бойынша жазулар бекітілген тәртіпте өкілеттік атқарушы
органдарында мемлекеттік тіркелулермен ұйымның құрушы құжаттарына
сәйкесінше өзгертулер енгізгеннен кейін жарияланған капиталды құру,
көбейту немесе азайту мақсатында қолданылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған капиталына салымдар бойынша
құрушылармен есеп айырысу мақсатында 5110 Төленбеген капитал шоты
жүргізіледі. Бұл шотта құрушылардың, акционерлердің жарияланған капиталға
салауға тиісті қарыздарының есебі мен олардың нақты салған жарналарының
есебі жүргізілді. Құрушылардың номиналды құны бойынша жарияланған
капиталдағы жарияланған және тіркелген салымдары бойынша қарыздардың
сомасына бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Шоттың дебеті 5110 Төленбеген капитал сәйкесінше шоттардың кредиті:
5020 Қарапайым акциялар, 5010 Артықшылығы бар акциялар
Акционерлік қоғамның жарияланған акциялары қоғамды заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркелгеннен күннен отыз күн ішінде құрушылармен толық төленуі
тиіс. Жарияланған капиталға жарияланған және тіркелген акциялардың салымдар
немесе нақты төлемдерінің түсуі келесідей түрде көрсетіледі:
– ақша-қаражаттары үшін банктің берген көшірмесіне сәйкес ақшалардың
валюталық немесе есеп айырысу шотына көшірілуі, немесе кассалық кіріс
ордеріне сәйкес ұйымның кассасына қолма-қол ақша-қаражаттары салынады;
– негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлы-материалдық
қорлар үшін көрсетілген мүліктік құндылықтардың түсуін расстайтын,
негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қабылдау және жөнелту
актісін, үстеме және басқа да құжаттарды құру.
Акционерлік қоғамның жарияланған капиталына есеп айырысу нысанына
байланысты қолма-қол немесе қолма-қолсыз құрушылардан жарияланған және
тіркелген акциялардың құндарына төлемдердің түсуіне қарай келесідей
бухгалтерлік жазулар жазылады: сәйкесінше шоттардың дебетіне:
1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаттары
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары
Шоттың кредиті 5110 Төленбеген капитал.
Құрушылардан жариланған және тіркелген акциялардың құнының төлемі
ретінде негізгі құрушылардың шоттарының емес активтерінің, тауарлы-
материалдық қорлардың түсуі кезеңінде келесідей бухгалтерлік жазулар
жазылады: келесі бөлімшелердің сәйкесінше шоттардың дебеті:
2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310 – 1350 шоттар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
Шоттың кредиті бойынша 5110 Төленбеген капитал
Акционерлік қоғам бағалы қағаздар нарығында өз акцияларын номиналды
құнынан жоғары орналастыру құны бойынша жүзеге асыруы керек. Орналастыру
құны бойынша сату құнының сомасының номиналды құнынан асуы кезінде
келесідей бухгалтерлік жазулар береді:
Шоттың дебеті 1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаттары
Шоттың кредиті 5310 Эмиссиялық табыс
Айтылғандай, жарияланған және тіркелген жарияланған капиталға толық
төлем жасалған кезде 5110 Төленбеген капитал шотының қалдық сальдосы
болмайды.
Жарияланған капиталының, акцияның айналысынан алынған сомадан, азаюы
кезінде келесідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: сәйкесінше
шоттардың дебеті:
5020 Қарапайым акциялар
5010 Артықшылығы бар акциялар
Шоттың кредиті 5210 Сатып алыңған жеке меншік үлестік құралдар.
Ұйымның жарияланған капиталына құрушылардың бастапқы кіріс құжаттары
негізінде жоғарыда көрсетілген құндылықтар салымдар мен пайдалар кезінде
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазу жасалады.
Келесі бөлімшелерден сәйкесінше шоттардың дебеті:
2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310-1350 шоотар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаттары
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары
Шоттың кредиті 5030 Салымдар мен пайдалар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 Меншікті капиталдың экономикалық мәні
6
1.2 Меншікті капиталға қатысты есеп саясатының ерекшелігі
13
1.3 Меншікті капитал есебін ұйымдастырудың нормативтік базасы және шет
елдік тәжірибесі
18
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ 21
2.1 Капиталдың қалыптасуының есебі
21
2.2 Капиталдың өзгерістерінің есебі
32
2.3 Капитал өзгерісі жөніндегі есептілікті құрастыру әдістемесі
36
3 МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 41
3.1 УАТ ЖШС-і мысалында капиталды талдау әдістемесі
41
3.2 Меншікті капитал есебін жетілдіру жолдары
50
ҚОРЫТЫНДЫ
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
61
ҚОСЫМШАЛАР
62
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы дамудың дербес жолын таңдап, бүгінгі туындап
отырған экономикалық дағдарыстан шығу жолдарын қарастыруда. Осыған орай,
Елбасымыздың Дағдарыстан - Дамуға аталатын халқымызға жолдауында әр ел өз
бетімен жол табуға тырыспай, әлемдік деңгейде шешім табу қажет екендігін
атап айтты. Еліміз үшін жедел түрде жан-жақты жаңғырта жаңарту мен үдемелі
бәсекелестік жағдайында жаһандық экономикаға кіруге бағытталған саясат
ұсталынуда.
Бүгінгі күні өз еліміздегі және әлемдік деңгейдегі қалыптасқан
күрделі экономикалық қатынастар жағдайында шаруашылық қызметін тоқтатпай
дағдарыстан шығар жол тауып, көшке ілесу барлық ұйымдар үшін басты мәселе.
Осындай жағдайда кез-келген ұйымның өзінің меншікті қаражаттары есебінен
қаржыландырылуы, сырттан тартылатын қаражат көзіне аса көп иек артау
мәселелерінің маңызы арта түсуде. Дербес ұйымның қаржылық жағдайын
сипаттап, қаржылық тұрақтылығын анықтайтын маңызды көрсеткіш оның
капиталының құрамындағы меншікті капитал үлесінің мөлшері болып отыр.
Меншікті капитал мөлшерінің талаптарға сәйкес мөлшерде қалыптасуы мен
қатысушылармен уақыттылы есеп айырысу операциялары заңнамалық тұрғыда және
қатаң тәртіппен ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
жүйесі арқылы қадағаланып отыр.
Еліміздегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп жүйесінің Халықаралық
қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС) мен Ұлттық қаржылық есептілік
стандарттарына (ҰҚЕС) сәйкес ұйымдастырылуы шаруашылық қызметті жүзеге
асыруға жаңа талаптар ұсынуда.
Шаруашылық тетіктердегі өзгерістер мен нарықтық институттардың нақты
жасалып отырған іс шараларымен байланысты бухгалтерлік есептегі
өзгерістерді жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға,
ХҚЕС-тың қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің
күшейюіне әсер етуі мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-
қа көшу барлық ұйымдарға қатысты. ХҚЕС-тің кешенділігіне және әдістемелік
күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін
бүгінгі күні Ұлттық қаржылық есептіліктің стандарттарын тәжірибеде
пайдалану бекітілді. ХҚЕС-қа тұрақты түрде елеулі өзгерістер енгізілуде,
оны шағын ұйымдардың уақыттылы қадағалап отыруы және қолданысқа енгізуі
мүмкін емес болғандықтан, ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі
кәсіпкерлік субъектілері мен жария мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды деп
табылды.
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық есеп беруі келесі
тәртіпте жүзеге асырылады:
1. Шаруашылық қожалығы, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер мен
жеңілдетілген декларацияның негізінде жұмыс істейтін ұйымдарды қоса
алғанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу
барынша жеңілдетілген тиісті қаржылық есеп беру стандарты (ҰҚЕС №1);
2. Шағын кәсіпкерлік субъектілері, орта кәсіпкерлік және алдыңғы
санатқа кірмеген коммерциялық емес ұйымдар үшін, сондай-ақ орта кәсіпкерлік
субъектілері (жария мүдделі компанияларды қоспағанда) және жедел басқару
құқығында негізделген мемлекеттік кәсіпорындар үшін оңайлатылған ұлттық
қаржылық есеп беру стандартын (ҰҚЕС №2) қолдануға болады.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт.
Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен
айналысатын шаруашылық субъектілері қайсысыларыда болса да шаруашылық
қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары,
ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу
мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда
аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық
субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің
капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа
да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп
отырады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі – бүгінгі таңдағы Ел басының
Қазақстан экономикасын дамыту мақсатында бәсеке қабілетті 50 елдің қатарына
кіруді міндеттеуіне сәйкес, қаржылық жағдайы тұрақты, әрі төлем
қабілеттілігі жоғары заңды тұлғалардың шаруашылық қызметті оңтайлы
ұйымдастыруымен анықталып отыр. Осы орайда дұрыс, жоғары технологиясы
дамыған бүгінгі күннің талабына сай ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп
жүргізіп отырған, оның ішінде басым мөлшерде меншікті капиталмен қамтамасыз
етіліп отырған ұйым еліміздің экономикасын дамытуға өз үлесін қосатыны
айқын.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ұйымдағы капиталдың қалыптасуы мен
қозғалысы есебінің экономикалық маңызы мен мәнін қарастыру. Осы мақсатта
төмендегідей міндеттер жүзеге асырылуы қажет:
- меншікті капиталдың экономикалық мәні мен мағынасы, оның құрамы;
- есеп саясатында меншікті капитал есебінің қарастырылуы;
- меншікті капиталдың қалыптасуы есебін ұйымдастырудың нормативтік
негіздеріне шолу жасау;
- меншікті капиталдың есебінің ұйымдастырылуын нақты ұйым мысалында
қарастыру;
- меншікті капиталдың бухгалтерлік есебін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы
болып табылатын УАТ жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің нақты
мәліметтері қолданылды.
Меншікті капитал есебінің нормативтік құқықтық негізін құрайтын
заңнамалық актілер, нұсқаулар мен ережелерден басқа шет елдік және отандық
авторлардың жазған монографиялары, оқу құралдары мен оқулықтары, баспасөз
материалдары, интернет сайттары қолданылды.
Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 61 беттен тұрады, онда 21
кестелік мәліметтер, 2 сурет келтірілген және диплом жұмысына 2 түрлі
есептілік мәліметтерінен тұратын қосымша беттер тіркелген.
1 МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Меншікті каптиталдың экономикалық мәні
Ұйым меншігіндегі экономикалық ресурстардың бар болуы оның қаржылық
жағдайын сипаттайды. Ұйым алғаш құрылған кездегі экономикалық ресурстары
оның қатысушыларының жарнасы ретінде салынған капитал сомасына тең болады:
Экономикалық ресурстар = капитал. Ұйым қызметін жүзеге асыру барысында оған
сырттан да капитал тарту қажет болады. Осы кезде экономикалық ресурстар
активтер деп аталып, бастапқы теңдеу активтер = капитал + міндеттемелер
түрінде жазылады.
Осы теңдеуге сәйкес капитал деп меншік иеленушісінің барлық
міндеттемелерін төлегеннен кейін қалатын активтерінің сомасын атаймыз, яғни
капитал таза активтерге тең болады. Басқаша түрде меншікті капиталды меншік
иеленушілердің иелігінде қалған қалдық үлесі деп айтсақ болады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
жөніндегі заң актісі бойынша капиталға келесідей анықтама берілген:
Капитал – жеке кәсіпкердің немесе ұйымның міндеттемелерін шегеріп
тастағандағы активтердегі үлесі.[2]
Капиталдың қалыптасуының екі көзі бар: меншікті және сырттан
тартылған. Оны 1-ші суреттен көруге болады.
Сурет 1. Ұйым капиталын қалыптастырудың көздері
Ал енді ұйымның меншікті капиталының құрамын 2-ші суреттен көруге
болады.
Сурет 2. Меншікті капиталдың құрамы
Меншікті капиталдың басты элементі жарияланған капитал. Жарияланған
капитал деп ұйымның алғаш құрылған кездегі қызмет атқаруын қамтамасыз ету
мақсатында қатысушылардың, меншік иеленушілердің үлестерінің жиынтығын
көрсетеді. Жарияланған капиталдың қалыптасу тәртібі мен артқаратын
қызметтері ұйымның ұйымдастыру-құқықтық нысанына тікелей байланысты.
Жарияланған капитал келесідей маңызды қызметтерді атқарады: [14]
1. Ол ұйым қызметінің мүліктік негізін құрайды, яғни бастапқы капитал
болып табылады;
2. Жарияланған капиталдың қалыптасуы арқылы әрбір қатысушының,
акционердің ұйымдағы үлесін анықтауға болады, сол арқылы олардың
жалпы жиналыстағы иеленетін дауыстарының саны мен табыстарының
мөлшерін білуге болады;
3. Жарияланған капитал үшінші жақтар алдындағы міндеттемелердің
орындалатындығын кепілдендіреді, сол себепті заңнамалық тұрғыда
жарияланған капиталдың ең төменгі мөлшері бекітіледі.
Әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған ұйымдарда жарияланған
капитал әртүрлі қызмет атқарады. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 34 Заңды тұлғалар түрлері мен нысандары бабына сәйкес заңды
тұлғалар мақсаттарына сәйкес коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар
болып құрылады. Коммерциялық ұйымдар мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық
серіктестігі, акционерлік қоғам және өндірістік кооператив түрінде құрылуы
мүмкін. [3]
Жарияланған капиталдың үш негізгі қызметтері жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер мен акционерлік қоғамдарда толық көлемде жүзеге асырылады.
Толық және коммандиттік серіктестіктерде жарияланған капитал тек бір түрлі
қызмет атқарады – олардың қызметінің мүліктік негізін құрайды. Мұндағы
жарияланған капитал серіктестікті басқарудағы әр қатысушының үлесін
анықтамайды, себебі оның әрбір қатысушысының салған жарнасының мөлшеріне
тәуелсіз тек бір дауысқа ғана ие болады. Жарияланған капитал мөлшері қандай
болғанына қарамастан кредиторлардың алдындағы міндеттемелер қатысушылардың
мүліктері есебінен қамтамасыз етілетін болады.
Кооперативтердің басты ерекшелігі олардың иелігіндегі бөлінбейтін
мүліктің бар болуы. Ол кооператив мүшелерінің мүліктік жарналары есебінен
қалыптасады. Мүліктік жарналар бастапқы капитал ретінде қалыптасып, ұйымды
құру мен қызметін ұйымдастыруға жұмсалған шығындарды жабу мақсатында
пайдаланылады. Кооператив мүшесі салған әрбір пай пайыз есебінде анықталады
және оның ұйым мүлкіндегі үлесін көрсетеді. Кооперативтегі істерді басқару
1 пай – 1 дауыс қағидасына сәйкес ұйымдастырылады. Ал алынған пайданы
бөліп-тарату олардың тек үлестерінің мөлшеріне ғана емес, сонымен бірге
олардың еңбекке қатысу сипаты мен дәрежесіне тәуелді болады. Кооперативтің
жағылық қорының мөлшері мен қалыптасу тәртібі оның Жарғысы арқылы
анықталады. Осылайша, кооперативтердегі жарияланған капитал мүліктік және
кепілдік қызметтерін атқарады.
Мемлекеттік ұйымның жарияланған капиталы кәсіпкерлік қызмет атқару
мақсатында республикалық немесе жергілікті өкімет органының ұйғарымымен
бекітілген мүліктің құны ретінде анықталады. Ол жарналарға сәйкес бөлініп-
таратылмайтын мүлік, яғни еңбек ұжымының да, немесе жекелеген жұмысшылардың
да оны бөліп алу құқығы жоқ. Мемлекеттік ұйымдарда жарияланған капитал екі
қызметті атқарады: мүліктік және кепілдемелік.
Жарияланған каиталдың қалыптасу тәртібі заңнамалық актілер мен
құрылтайшылық құжаттармен реттеледі. Жарияланған капитал – барлық
шығарылған акциялардың номиналдық құны. Акция – бұл акционерлік қоғаммен
шығаратын және қоғамды басқаруға қатысуға, қоғамның мүлкінің тәркілеген
жағдайда бөлігін және ол үшін дивидент алуға құқықты куәландыратын бағалы
қағаз.
Акциялар жай және артықшылығы бар акциялар болып екіге бөлінеді:
- жай акциялар – акция ұстаушыға алынған табыстың көлеміне байланысты
дивиденд әкелетін, және акционерлік жиналыста дауыс беру құқығын
беретін құнды қағаздар.
- артықшылығы бар акциялар – акция ұстаушыға қызметтің нәтижесіне (пайда
немес зиян) тәуелсіз, тұрақты пайыз түрінде дививденд әкелетін құнды
қағаздар. Артықшылығы бар акцияны ұстаушылардың акционерлік жиналыста
дауыс беру құқығы жоқ.
Акцияның номиналды құны – жарияланған капиталдың құрылуына қатысатын,
акционерлік қоғамның құрушы құжаттарында анықталған, құрушылармен (жалғыз
құрушымен) төленетін акция құнының ақшалай көрінісі.
Орналастыру бағасы – бұл бағалы қағаздардың алғашқы нарығында
акцияларды орналастыру кезінде анықталатын акцияның бағасы.
Акцияларды мемлекеттік тіркелгеннен кейін оның құрылымдарының құрушы
орналастырылатын қоғамның жарияланған акциясының саны түрі мен орналастыру
бағасы сонымен қатар құрушылармен төленетін жарияланған капиталдың мөлшері
құрылтай құжаттарындада (жоғарыда құрушы келісім-шартында) көрсетіледі.
Ұйым жарияланған акцияларды шығаруды тіркеу үшін құжаттарды заңды
тұлға ретінде мемлекеттік тіркеу күнінен бастап бір айдың ішінде немесе
жарияланған акциялардың санын көбейту туралы акционерлердің жалпы
жиналысының қабылдаған шешімінің мерзімінен бастап беруі қажет.
Акционерлік қоғам өзінің акцияларының олардың шығарылуын мемлекеттік
тіркелгеннен кейін аукциондар арқылы орналастыруға құқылы. Қоғамның
директорлар кеңесімен бекітілген орналастыру бавғасы бойынша сатуға болады,
осы кезде акцияны орналастыру бағасы акцияны алатын барлық тұлғаларға
бірдей болуы қажет.
Құрушылармен төленетін жарияланған капиталдың мүшелері қоғамның
жарияланған капиталының минималды мүшелерінің аз болмауы қажет және заңды
тұлға ретінде қоғамның мемлекеттік тіркелу мерзімінен бастап отыз күн
ішінде құрушылармен толық төленуі керек.
Қоғамның жарияланған капиталының көбеюі жоғарыда көрсетілген заңға
сәйкес акцияларды шығару мен орналастыру арқылы акционерлердің жалпы
жиналысы немесе соттың шешімі бойынша рұқсат етіледі.
Орналастыратын акциялардың төлеміне ақшалар, мүліктік құқықтар (соның
ішінде интеллектуалды меншік объектісінің құқығы және заңнамалық
актілерімен қарастырған басқа жағдай басқа да мүлік. Акциялардағы құнын
ақшамен төлеу Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында жүзеге
асырылады. Бұдан басқа мүлікпен төлеу заңнамаға сәйкес берілген лицезияның
негізінде әрекет ететін бағаланып анықталатын баға бойынша жүзеге
асырылады. Егер орналастыратын акцияның төлеміне мүлікті пайдалану құқығы
енгізілсе, мұндай құқықты бағалау бұл меншікті пайдаланудың барлық
мерзіміндегі пайдаланылғаны дейін төлемнің мөлшерімен жүзеге асырылады.
Көрсетілген мерзімнің аяқталуына дейін мүлікті қоғамның жалпы акционерлер
жиналасының келісімінсіз тәркілеуге тыйым салынады. Қоғамға өзі жариялаған
акцияларды бағалы қоғамның алғашқы марапаттауларында орналастыру кезінде
алуға тиым салынады.
Сонымен, жарияланған капитал – бұл құрылтай құжаттарында тіркелген
меншікті капиталының бастапқы сомасы, ол негізгінен шығаруға жарияланған
барлық акциялардың жиынтық құнынан құралады, құрушылар мен олардың
номиналды құнын бойынша сатылады немесе құрушылардың (қатысушылардың)
қайта құрылған ұйымның жарияланған қызметін қамтамасыз ету үшін ақша-
қаражаты немесе басқа мүліктер салымдары болып табылады.
Жарияланған капиталының нақты тағайындалуы, атқаратын функциялары мен
құрылу тәртібі ең бастысы ұйымның құқықтық-ұйымдастырушылық нысанына
тәуелді және Азаматтық Кодекспен, акционерлік қоғам туралы, шектеулі
жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының
заңдарымен, заңды күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің
шаруашылық серіктестіктер туралы жарғысымен реттеледі.
Төленбеген капитал – жарияланған капиталды толтыру үшін
құрылтайшылармен есеп айырысулар.
Қосымша төленген капитал – акцияларды атаулы құндарынан артық сомаға
сатқанда қалыптасатын капитал.
Қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудың нәтижесінде
қалыптасатын капитал. Активтерді қайта бағалаудың екі түрі болады:
1 – асыра бағалау– активтердің құнының артуы.
2 – төмен бағалау– активтердің құнының азаюы.
Резервтік капитал – негізгі құралдарды күрделі жөндеу, қызметті
кеңейту, дивидендтерді төлеу және біржолғы жәрдемақыларды төлеу мақсатында
таза табыстың есебінен құрылатын капитал.
Есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны) – есепті жылдың
соңында шаруашылық жүргізуші субьектілердің табыстар мен шығыстарын
салыстыра отырып анықталатын, есепті жылдағы қызметтің нәтижесі. Өткен
жылдардың бөлінбеген пайдасы (жабылмаған зияны) – барлық есепті жылдардың
бөлінбеген табыстарының (жабылмаған зияны) қалдық құндарының жиынтығы.
Жарияланған капиталдың есебіндегі бастапқы құжаттарға акционерлердің
реестрі, құрылтайшылық құжаттар және құнды қағаздар жатады. Шығарылған
жарияланған капитал тіркелген мерзімге дейін 50 пайыздық мөлшерде төленіп
қойылуы керек.
Ұйымдық – құқықтық нысандағы шаруашылықтық әр түрлі ішкі жіктеулеріне
қарай жарияланған капиталына төменгі мөлшеріне қарай орналасуын мына
кестеден көруге болады.[19]
Кесте 1. Ұйымдық- құқықтық нысандағы шаруашылықтың жарияланған
капиталының төменгі мөлшерінің орындалу тәртібі*
Заңды тұлғаларыныңҚатысушылар Қатысушы, Жарияланған Ескерту
ұйымдық құқықтық акционерлері құрылтайшылкапиталдың
нысаны құрылтайшылары арының мөлшері,
жоғары саныеселенген
АЕК
Толық серіктестік Тек қана азаматтар
(екіден кем емес) 25
Коммандиттік Толық серіктестік Қатысушыүле
серіктестік және азаматтар 50 сі 50%
жоғары
Жауапкершілігі Азамат және заңды
шектеулі тұлға (бір және 100 100
серіктестік одан жоғары)
(ЖШС)
1-ші кестенің жалғасы
Қосымша Азамат және заңды 50 100
жауапкершілігі тұлға (бір және
бар серіктестік одан жоғары)
(ҚЖС)
Ашық акционерлікАзамат және заңды 50000
қоғам (ААҚ) тұлға (бір және
одан жоғары)
Ашық халық қоғамыАзамат және заңды Активтінің
(АХҚ) тұлға (500 мөлшері
акционерден 200 000 АЕК
жоғары) төмен емес
Жабық акционерлікАзамат және заңды 100 100
қоғам (ЖАҚ) тұлға
Өндірістік Бірден жоғары жеке Жарияланған
кооператив тұлғалар, (екіден капиталдың
кем емес) мөлшері
жарғысында
белгіленеді
*Дерек көзі: Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы,
2000-143 бет.
Акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
капиталдарының қалыптастырылуы арасындағы ұқсастықтар немесе кемшіліктерін
төмендегі кестені құра отырып қарастырамыз.
Кесте 2. Акционерлік қоғам мен серіктестік арасындағы
салыстырмалы көрсеткіштері*
Акционерлік қоғам Жауапкершілігі Ерекшеліктері
шектеулі
серіктсетік
Жарияланған50000 есептік айлық100 есептік айлық Жарияланған капиталдың
капиталдың көрсеткіші көрсеткіші жарияланым мөлшері АҚ
жарияланым қарағанда ЖШС-тікі
мөлшері біршама төмен
болғандықтан оңай құруға
ыңғайлы.
ЖарияланғанМемлекеттік Мемлекеттік Жарияланған капиталдың
капиталдың тіркеуден өткен соңтіркеуге құжат құрылымының мерзіміне
жариаланған30 күннің ішінде өткізген күні қарай АҚ-ның 30 күнге
мөлшерін төлеуі тиіс. толық төленуі ұзартылуы капиталдың
төлеу тиіс. көлемінің жоғарлығында
ЖарияланғанАқша,бағалы Ақша,бағалы Жарияланған капиталдың
капиталдың қағаздар,заттық қағаздар,заттық құрылымының талаптары
құрылымы құқығы және құқығы және екеуінде ұқсас
интелектуалды интелектуалды
меншік меншік, жерді
пайдалану құқығы
Қатысушы шектелмеген шектелмеген
2-ші кестенің жалғасы
Басқару Басшы органы – Басшы органы- ЖШС-те орган
органдары акционерлержиыны, қатысушылар формасының түрі
директорлар кеңесі.жиылысы, жарғысы жеңілдетілген.
Атқарушы органы бойынша бақылаушы
–директор не органдар болуы
президенті немесе мүмкін
жарғысында
көрсетілген басқа
орган болуы мүмкін.
АҚ-дағы акция Міндетті ЖШС-тің ЖШС-тің қатысушылары
ұстаушылар қатысушылары ның саны 100-ден кем
тіркелімінің ның саны 100-ден болса да, тізімдік
және ЖШС-тегі асса тіркеу жүргізу өз
қатысушылар қалауында
тізімінің
жүргізілуі
Құрамынан Ерікті ЖШС-тің ЖШС-те қатысушылар
акционердің қатысушысы өзініңсаны 100-ден кем
немесе үлесін сатуға болса, құрамынан
қатысушының немесе қалған шыққын қатысушы үшін
шығуы қатысушыларға құрылтайшылық
үлестіріп беруге құжаттарын қайта
жарғыда тіркеуден өткізу
көрсетілген болсақажает
Бағалы Арнайы атымен Облигациялар ғанаАҚ-да құнды қағаздар
қағаздар акциялар, құнды шығаруға құқылы мен инвестиция тарду
шығару қағаздар, мүмкіншілігі
облигациялар, кеңейтілген
конверттелген
бағалы қағаздар
шығаруға құқылы
Қайта құрылым Азаматтық Кодекске Азаматтық Ешқандай айырмашылық
немесе жойылу сәйкес АҚ қайта Кодекске сәйкес жоқ
жағдайында құруға немесе жоюғаЖШС қайта құруға
акционерлер немесе жоюға
жиналысының қатысушылар
шешіміне сәйкес жиналысының
жүргізілуі тиіс. шешіміне сәйкес
жүргізілуі тиіс.
Құрылымының АҚ шаруашылық ЖШС қайтадан АҚ Ешқандай айырмашылық
өзгеруі серіктестігі немесенемесе өндірістікжоқ
өндірістік крпоратив
корпоратив болып құрылуға құқысы
құруға құқысы бар. бар.
*Дерек көзі: Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет.
Алматы, 2000-144 бет.
Жарияланған мөлшердегі шығарылған акциялар саны мен мерзімі
акционерлердің жалпы жиналысы мен директорлар кеңесінің шешімімен
бекітіледі. Шығарылған, жарияланған капиталдың көлемі шығарылған
акциялардың номиналдық құндарының қосындысын айғақтайды. Осыған байланысты
жаңа акциялар шығарылған кезде немесе жойылған кезде көлемді өзгертіп
отырады. Бір назар аударатын шарт акциялардың қосындысының номиналды құны
жарияланған капитал құнының көлемінен кем болмауы керек.
1.2 Меншікті капиталға қатысты есеп саясатының ерекшелігі
Қазақстан републикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
жөніндегі заң актісіне сәйкес есеп саясатына келесідей анықтама берілген:
есеп саясаты бұл жеке кәсіпкердің немесе ұйымның бухгалтерлік есеп жүргізу
және қаржылық есептілікті құрастыру мақсатында заңнамалық талаптар шегінде
өздерінің қажеттілігі мен салалық ерекшеліктерін ескере отырып қолдануға
қабылдаған нақты қағидалары, негіздері, ережелері мен тәртібі мен
тәжірибесі. Ұйымда бухгалтерлік есеп жүйесінің ұйымдастырылуы есеп саясатын
құрастыру және бекітумен басталады.
УАТ ЖШС-нің есеп саясаты Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заң актісінің негізінде және
халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын, ұлттық қаржылық есептілік
стандарттарының, типтік шоттар жоспарын, жоғарыда аталған құжаттарға
қосымша нұсқауларды, серіктестіктің жарғысын және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілікке қатысты заңнамалық, нормативтік
құқықтық актілерді басшылыққа ала отырып жасалған.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады.
УАТ ЖШС-нің есеп саясаты қатысушылардың шешімімен бекітілген.
Есеп саясатының 1-ші бөлімінің Ұйымдастырушылық – Техникалық бөлім деп
аталатынын, онда есеп саясаты жөнінде жалпы ережелердің, серіктестіктің
ұйымдық-құқықтық негіздерінің, негізгі қызмет түрлерінің және мақсаттарының
жазылғанын көреміз. Бұл мәліметтерді біз серіктестіктің жарғысына қатысты
да қарастырған болатынбыз. Сол себепті бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын
қарастырамыз. 1-ші бөлімде сонымен қатар бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудағы міндеттер көрсетілген. Мұнда бухгалтерлік есептің
міндеттері:
- оперативті басқару үшін, инвесторлар мен кредиторлар, жабдықтаушылар,
салықтық және қаржылық ұйымдар, сатып алушылар және басқа
пайдаланушыларға қажетті шаруашылық процестері мен қызмет нәтижелері
жөнінде толық және шынайы ақпаратты қалыптастыру;
- серіктестіктің мүлкінің, материалдық еңбектік, қаржылық ресурстарының
қолда бары мен қозғалысын бақылауды қамтамасыз ету;
- қаржылық шаруашылық қызметтің келеңсіз құбылыстары жөнінде уақытында
ескерту және ішкі резервтерді анықтау деп көрсетілген.
УАТ ЖШС-де бухгалтерлік есеп журналды-ордерлі формада
автоматтандырылған түрде жүргізіледі. Капитал, міндеттемелер, активтерге,
табыстар мен шығындарға әсер ететін барлық операциялар бухгалтерлік есепке
алынуы қажет. Бухгалтерлік есеп бас бухгалтер басқаратын жеке құрылымдық
бөлімше болатын бухгалтерияда жүргізіледі. Есепті кезең күнтізбелік жыл
болып табылады. Құрылтайшы қаржылық есеп айырысу құжаттарына қол қою құқығы
бар лауазымды тұлғалар тізімін бекітеді.
Алғашқы құжаттар мен құжат айналысы ашылып көрсетілген. Есептік-
бухгалтерлік құжаттардың жойылу мерзімдері көрсетілген. Сақталу
мерзімдеріне қарай құжаттардың ішінде қаржылық есептілік пен түсініктеме
жазбалар тұрақты сақталуы қажет, одан кейінгі ең ұзақ сақтау мерзімі 75
жыл, ал көпшілігі 3-5 жыл бойында сақталулары қажет. Бас бухгалтер құжат
айналысының тізбектілігін, олардың дұрыс рәсімделуін бақылайды. Келесідей
құжаттары құпия құжаттар құрамына жатады: банктік құжаттар, кассалық
құжаттар, жеткізу-қою келісім-шарттары, кедендік жүк декларациялары, төлем
ведомостері, салықтық шот-фактуралар, еңбек келісім-шарттары, штаттық
кесте, қаржылық және салықтық есептілік. Осы құжаттарды алу құқығы бар
өкілетті адамдарды директор анықтайды.
Сонымен қатар осы бөлімде бухгалтерлік есеп саясатын қалыптастыру
негіздері, қағидалары (есептеу қағидасы, үздіксіздік, түсініктілік,
мәнділік, маңыздылық, шынайылық, бейтараптылық, сақтық, аяқталу қағидасы,
салыстырмалылық, тізбектілік, ақиқаттық) көрсетілген.
Есеп саясаты Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің
Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі Департаментінің талап етуі бойынша
өзгертіледі, және ол өзгерістер қаржылық есептілікте шынай ақпарат
қалыптастыратын болса ғана өзгертіледі.
Есеп саясатына өзгерістер енгізу келесі жағдайларда мүмкін болады:
- Қазақстан республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы заңының өзгеруіне байланысты;
- Бухгалтерлік есепке қатысты нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- Жаңа бухгалтерлік есеп стандарттарына көшумен байланысты;
- Қоғамның құрылымы өзгерген жағдайда;
- Меншік иесі ауысқан жағдайда;
- Қоғам статусы немесе оның ұйымдарының статусы өзгергенде;
- Активтер, меншікті капитал мен міндеттемелерді бухгалтерлік есепке
алудың жаңа әдісіне көшу қажет болған жағдайда.
Есеп саясаты мен оған енгізілген өзгерістер, олардың себептері ең
алдымен қоғамның қаржылық есептігіліген қосымша түсініктеме жазбаларда
ашылп көрсетілуі қажет. Егер мұндай өзгерістер қаржылық есептіліктің
ауқымды өзгеуіне себеп болса, онда мұндай өзгеріс нәтижесінде орын алатын
жағдайларға қосымша баға берілуі тиіс.
Егер есеп саясатындағы өзгеріс тек есепті кезеңнің қаржылық
есептілігіне ғана емес өткен кезеңнің, және алдағы кезеңдерге әсер ететін
болса, онда қаржылық есептіліккке қосымша түсініктеме жазбаларда келесі
мәлімет ашылып көрсетілуі қажет:
- өзгерту себептерін;
- есепті кезеңдегі және өткен кезеңдердің есептілігіндегі түзетулер
сомалары;
- есепті кезеңнің таза табыс немесе зиян сомасын анықтағанда
қолданылған түзету сомасын;
- салыстырмалы деректер ретінде көрсетілген өткен кезең алдындағы
есепті кезеңдердің қаржылық есептілігін түзету сомаларын;
- қайта есептелген салыстырмалы деректерді немесе оларды қайта
есептеудің маңызды емес екендігін көрсету.
УАТ ЖШС-нің есеп саясатының 2-ші бөлімі Әдістемелік бөлім деп
аталады. Әдістемелік бөлімде келесідей сұрақтар қаралған:
1. Материалды емес активтердің есебі және оларды түгендеу;
2. Негізгі құралдар есебі, амортизациясы және түгенделуі, жөнделуі;
3. Қаржылық есептілік, оның негізгі формалары, бухгалтерлік баланстың,
табыстар мен шығындар жөніндегі есептіліктің, ақша қозғалысы
жөніндегі есептіліктің, меншікті капитал өзгерісі жөніндегі
есептіліктің өзгерісі жөніндегі мәселелер қарастырылған;
бухгалтерлік балансы оның иелігіндегі барлық активтер, меншікті
капитал, міндеттемелер жөнінде ақпаратты қамтиды. Активтер мен
міндеттемелер қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.
Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік түсініктеме
жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының өзгеруін
бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде
ақша кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді. Табыстар мен
шығындар құрамы жөніндегі есептілік қоғамның операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметтері негізінде есепті кезеңде
алған табыстары мен жұмсалған шығындары жөнінде ақпаратты жоспарлы
көрсеткіштермен салыстыра отырып көрсетеді.
4. Ағымдағы активтер есебі қарастырылған, оның ішінде ағымдағы
активтер құрамына товарлы-материалды қорлар, ақша қаражаттары,
дебиторлық борыш, қаржылық инвестициялар жатады. Олардың есебіне
қатысты негізгі жағдайлар жазылған. Инвестициялар есебіне қатысты
консолидациялық есептілікті құрастыру жағдайлары ескерілген.
Қоғамның қаржылық есептілігі қоғамның жекеленген және құрылымдық
бірліктерінің жеке есептіліктерінің жиынтығы болып табылады,
солардың негізінде консолидациялық есептілік құрастырылады.
5. Міндеттемелер есебі қарастырылған, оның ішінде еңбек ақы бойынша
есеп айырысу есебі жеке бөлініп көрсетілген.
6. Табыстар мен шығындар есебін де қарастырған. Барлық уақытша
шоттарда есепке алынған табыстар мен шығыстар Жиынтық табыс
(зиян) шотымен корреспонденцияланаып жабылады. Одан кейін
анықталған нәтиже Есепті жылдың бөлінбеген пайда (жабылмаған
пайда) шотына апарылады.
7. Іссапар шығындарының есебін қарастырған. Іссапарға баруға құқылы
қызметкерлер тізімі бекітілген. Олардың Қазақстан республикасының
аумағында және шет елдерді іссапарда болу шарттары қаралған.
8. Өзара байланысты жақтар мен корпоративті табыс салығы есебі
қарастырылған. Табыс салығы бойынша шығындар есебіне ерекше көңіл
бөлінген.
9. Қолданыстағы шоттар жоспары, баланстан тыс шоттар тізімі
келтірілген. Типтік бухгалтерлік есеп шоттарының негізінде жұмысшы
шоттар жоспары қалыптастырылған.
УАТ ЖШС-нің есеп саясаты бухгалтерлік әдістемесін анықтайды,
бухгалтерлік, қаржылық, салықтық есептерді, ішкі және сыртқы бақылауды
ұйымдастыру тәртібін анықтайды. Жалпы ережелереге дейін есеп саясатында осы
есеп саясатында қолданылатын түсініктер келтірілген. Есеп саясатында
бухгалтерлік есептің есептеу қағидасына сәйкес жүргізілетіндігі
көрсетілген. Есептеу қағидасы бойынша табыстар мен шығыстар төлем мерзіміне
тәуелсіз, жұмыстардың орындалған, қызметтердің көрсетілген, сату мақсатында
тауардың тиеп жөнелтілген мерзімнен бастап есепке алынады.
УАТ ЖШС-нің меншікті капиталы Типтік шоттар жоспарына сәйкес
анықталған арнайы 5ші бөлімінің шоттарында есепке алынады. УАТ ЖШС-і
сондай-ақ қоғамның жалпы балансына кіретін ақшалай, материалдық
құралдардан, шаруашылық қызмет барысында сатылып алынған құнды қағаздар мен
материалдық емес активтерден тұратын және басқа да мүліктерге ие болады.
1.3 Меншікті капитал есебін ұйымдастырудың нормативтік базасы және шет
елдік тәжірибесі
Нормативтік база ең алдымен еліміздің Атазаңы мен азаматтық-құқықтық
қатынастарды реттеуді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінен басталады. Азаматтық заңнама арқылы өзара тең жағдайдағы
қатысушылар арасындағы тауарлық-ақшалай қатынастар, жеке мүлітік және
мүліктік емес қатынастар реттеледі. Азаматтық заңнама арқылы реттелетін
қатынастар жеке азаматтар арасында, заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-
аймақтық бірліктер арасында қаралады. Азаматтық Кодекс арқылы осы
қатысушылардың қызмет түрін, меншік нысанын, олардың құқықтары мен
міндеттерін анықтауға болады. [1]
Халық шаруашылығының кез-келген саласында бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп жүйесі қолданылатындықтан нақты осы жүйедегі нормативтік
құжат Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі Қазақстан
Республикасының заңы, 2007 жылдың 28 ақпанында № 234-III бұйрығымен
бекітілген, Қазақстан республикасындағы бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік жүйесін реттейді, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілікті құрастырудың қағидаларын, негізгі сапалық сипаттамаларын,
ережелерін бекітеді.[3]
Осы заң актісінің бірінші Жалпы ережелер бөлімінде көрсетілгендей
жеке кәсіпкерлер, Қазақстан Республикасында тіркелген заңды тұлғалар
(ұйымдар), шет елдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері
қолданыстағы заң актісінің шеңберінде қызмет атқаруға тиіс. Яғни, заң
бойынша барлық шаруашылық қызметпен айналысатын ұйымдар бухгалтерлік есеп
жүргізіп, қаржылық есептілікті құрастыруға міндеттелген, олардың қайсысы
ХҚЕС, ал қайсысы ҰҚЕС негізінде жұмыс істейтіндігін, немесе мүлде
бухгалтерлік есеп жүргізбеу құқығы бар екенін анықтайды. Меншікті капитал
есебінің ұйымдастырылуына қатысты осы қолданыстағы заңның үшінші Қаржылық
есептілік бөлімінде ұйымның қаржылық жағдайына баға беретін қаржылық
есептілік элементтері ретінде активтер, міндеттемелер және капитал
көрсетілген. Осында капиталға келесідей анықтама берілген: капитал – жеке
кәсіпкердің барлық міндеттемелерін алып тастағандағы қалатын активтердегі
үлесі. Қаржылық есептілік жеке кәсіпкер немесе ұйымның қаржылық жағдайы,
қаржылық нәтижелері мен қаржылық жағдайындағы өзгерістер жөніндегі ақпарат
көзі болып табылады. Заң бойынша қаржылық есептіліктің негізгі 5 нысаны
бар: бухгалтерлік баланс; пайда және зиян жөніндегі есептілік; ақша
қозғалысы жөніндегі есептілік; капиталдың өзгерісі жөніндегі есептілік;
түсініктеме жазбалар. Осы жерден капитал өзгерісі жөніндегі толық ақпаратты
қамтитын есептіліктің құрастырылуы ұйым капиталының жалпы жағдайы, яғни,
құрылған жарияланған капиталының мөлшері, құрастырылған резервтер,
бөлінбеген пайда жөніндегі мәліметтердің қаншалықты маңызды екендігін
анықтайды. Капитал өзгерісі жөніндегі қаржылық есептілік нысаны меншік
иеленушілерге қатысты операциялардың әсерінен болған өзгерістерді
сипаттайды. Мұндай өзгерістер есепті кезеңде шығарылған акцияларды сатып
алу, акционерлерге дивидендтер есептеу мен төлеу, бөлінбеген пайданың
қорлануы, жекелеген мүлік түрлерінің құнсыздануы мен қайта бағалау
нәтижесіндегі құн өсімі операцияларының нәтижесінде пайда болады.
Халықаралық стандарт талаптары бойынша бұл есептілікті капитал қозғалысы
элементтер бойынша және бастапқы кезең мен соңғы кезең мәліметтері
салыстырмалы түрде көрсетілуі қажет.
Қаржылық есептілік элементтері бағаланып, бухгалтерлік есепте
танылады. Бағалау әдістері мен тәртібі ХҚЕС және қолданыстағы заңнамалық
актілерге сәйкес анықталады. ХҚЕС қағидалары бойынша да капитал қаржылық
есептіліктің негізгі құрамдас элементі деп көрсетілген. Мұнда капитал
болашақта міндеттемелерді реттеуге бағытталмайтын активтер құны деп
анықталған. Есепті бухгалтерлік баланста капитал элементі пайдаланушылардың
қызығушылығын тудыратындай құрамдас бөліктерге бөлінуі мүмкін. Қағида
бойынша, акционерлік қоғамның капиталы үш негізгі баптарға бөлінеді:
- акционерлер салған қаражаттар;
- бөлінбеген пайда;
- бөлінбеген пайда есебінен қалыптасатын және капиталға көмекші
түзетулер түріндегі резервтер.
Бөлінбеген пайда есебінен қалыптасатын резервтер деп заңнамалық
тұрғыда немесе Жарғы негізінде және соларда көрсетілген талаптарға сәйкес
қалыптасатын, болашақта мүмкін болатын зиянды кепілдендіретін резервтерді
танимыз. Ал екінші топтағы резервтерге валюта құнының төмендеуіне
байланысты активтерді қайта бағалауға сәйкес пайда болатын резервтер
жатады.
Халықаралық тәжірибе бойынша көптеген елдердің қаржылық есептілікті
құрастыру тәжірибесінде резервтер төрт негізгі сипаттамалары бойынша
жіктеледі:
1. Капитал резервтері және болашақ табыс түсімдерінің резерві –
активтердің тегін келіп түсуімен байланысты;
2. Нормативтік (заңмен бекітілген) және нормативтік емес (ұйымның жеке
шешімі бойынша қалыптастырылатын) резервтер;
3. Бөлініп таратылатын және бөлініп таратылмайтын, алғашқылары
акционерлер арасында бөлініп таратылады, олар кейде тек осы мақсатта
құрастырылады, екіншілері – ұйым жойылғанға дейін бөлініп
таратылмайтын болып табылады.
4. Мақсаттық және жалпы резервтер. Мақсаттық резервтер қатаң бекітілген
мақсатта қолданылатын, ал екіншілерінің нақты белгіленген бағыты жоқ
резервтер.
Сонымен, ұйымның капиталын акционерлерден және өз күшімен алынған
және бөлінбеген пайданы капиталдандыру мен сәйкес резервтерді құру арқылы
алынған деп бөлуге болады. Акционерлерден алынған капитал бухгалтерлік
баланста екі бап бойынша көрсетіледі:
- акциялардың номиналдық құны ;
- алғаш акциялар шығарған кездегі акционерлер төлеген үстеме ақы
түріндегі акциялардан алынған сыйақылар сомасы (эмиссиялық табыс).
Қағида бойынша ұйым өз табысын тек капиталының мөлшері толық сақталған
жағдайда ғана тани алады. Капиталды қолдауды қабылданған тұжырымдамаға
сәйкес түсіну қажет. Осы мақсатта екі тұжырымдама қолданылады: қаржылық
капитал және физикалық капитал (өндірістік қуат). Бағалау әдісін және
капиталды қолдау тұжырымдамасын таңдап алу ұйымның өз құзырында және ол
пайдаланушылардың қызығушылығына тікелей байланысты. Егер пайдаланушылар
салынған капитал номиналы, ақшаның сатып алу қабілеті қызықтыратын болса,
онда қаржылық капитал тұжырымдамасы қолданылады, ал пайдаланушылар
тарапынан ұйымның өндірістік мүмкіндіктеріне қызығушылық бар болса
капиталдың физикалық тұжырымдамасы қолданылады. Екі тұжырымдамада да пайда
табыстардан барлық шығыстарды шегеру және капиталдың бастапқы мөлшерін
сақтау мақсатындағы сәйкес түзетулер жасалғаннан кейін қалатын қалдық
мөлшерін сипаттайды. Шығыстардың табыстар мөлшерінен артуы зиян деп
танылады, ол капитал мөлшерін азайтады.
Капиталдың қаржылық тұжырымдамасы бойынша есепті кезең соңында
акционерлер салған және акционерлерге төленген сомаларды алып тастағанда
оның есепті кезең басындағы мөлшеріне тең болған жағдайда капитал мөлшері
сақталған деп айтамыз. Активтер құнының көбеюі, міндеттемелер сомасының
азаюы, немесе екеуі қатар орын алған жағдайда осы есепті кезеңнің пайдасы
ретінде танылады. Активтер сатылғанға дейін олардың құнының өсімі есепке
алынбайды. Капиталды сақтау мен пайданы танудың осы әдісі номиналдық
ақшалай бірлікте бағалау әдісі деп аталады. Ақшаның сатып алу қабілеті
төмендеген (инфляция) жағдайында номиналдық ақшалай бірлікте бағалау әдісін
қолдану мәліметтерді бірқатар бұрмалауы мүмкін. Соған байланысты инфляция
жағдайында ақшаның сатып алу қабілетіне сәйкес келетін тұрақты ақшалай
бірлікте бағалау әдісі қолданылады. Егер капиталдың мөлшерін сақтау ақшаның
сатып алу қабілетіне сәйкес келетін тұрақты ақшалай бірлікте бағалау әдісі
арқылы жүргізілгенде пайда ретінде осы есепті кезеңдегі бағаның жалпы
деңгейінің өсімінен активтер құны өсімінің артқан мөлшері танылады. Ал
бағаның жалпы деңгеінйі өсіміне сәйкес келетін мөлшердегі активтер құнының
өсім сомасы нақты қолданыстағы капиталға түзету ретінде қаралып, капиталдың
инфляциялық өсуі резервіне қосылады.
Капиталдың физикалық тұжырымдамасы бойынша капитал сақталған деп
есептеу үшін есепті кезең соңында ұйымның осы есепті кезең басындағыдай
өндірістік қуатының деңгейі немесе операциялық мүмкіндіктері болуы қажет.
Активтер мен міндеттемелерді бағалау үшін олардың ағымдағы құны алынады.
Актвитер мен міндеттемелердің құнына әсер ететін баға өзгерісі ұйымның
өндірістік физикалық мүмкіндіктеріне қатысты және қолданыстағы капитал
құнына түзету деп танылады. Баға өзгерістері капиталға қосылады, пайданы
арттыратын сома деп есептелмейді. Есепті кезең пайдасы деп физикалық
өндірістік мүмкіндіктері сақталғаннан кейінгі активтер құнының өсімі
танылады. Немесе, басқаша айтқанда пайда есепті кезеңдегі ұйымның
өндірістік мүмкіндіктерінің артуы деп қарастырылады.
Халықаралық тәжірибе бойынша капиталға қатысты екі тұжырымдама бар,
олардың әрқайсысына сәйкес пайданы тану қағидалары бар. Осы аталған
мәселелерді келесі кесте түрінде көрсетеміз.
Кесте 3. Халықаралық тәжірибе бойынша капитал тұжырымдамалары*
Капиталды қолдау тұжырымдамалары
Қаржылық тұжырымдама - есепті кезең Физикалық тұжырымдама - есепті кезең
соңындағы капитал акционерлер салған соңында ұйымның осы есепті кезең
және акционерлерге төленген сомаларды басындағыдай өндірістік қуатының
алып тастағанда оның есепті кезең деңгейі немесе операциялық
басындағы мөлшеріне тең болуы қажет. мүмкіндіктері болуы қажет.
Қаржылық тұжырымдама бойынша пайда - Физикалық тұжырымдама бойынша пайда
активтер құнының көбеюі, міндеттемелер - есепті кезеңдегі ұйымның
сомасының азаюы орын алған жағдайда өндірістік мүмкіндіктерінің артуы
танылады. деп қарастырылады.
*Дерек көзі: Жоғарыда айтылған мәліметтерді қорытындылап автор
құрастырған
Халықаралық тәжірибеде капиталдың қаржылық тұжырымдамасы кеңінен
таралған және қаржылық есептілікті ХҚЕС бойынша құрастырылған кезде
қолданылады.
Ресей елінің бухгалтерлік есеп концепцияларында мұндай капиталды
қолдау тұжырымдамалары жоқ. Заңнамалық актілер мен қалыптасқан тәжірибе
ббойынша ХҚЕС қағидаларында қаралмаған, капиталды қолдаудың заңнамалық
концепциясы қолданылады. Мұндай концепцияның жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер үшін маңызы зор. Осы концепцияға байланысты акционерлерге
дивидендтер олардың салған капитал сомасынан немесе нормативтік жалпы
резервтер есебінен төленбейді. Бұл концепция капиталдың қаржылық
тұжырымдамасына ұқсас болып келеді.
Сонымен, тек меншікті капитал есебіне ғана қатысты емес, жалпы есепті
жүзеге асырудың нормативтік базасы заңнамалық актілер, халықаралық
стандарттар, ұлттық қаржылық есептілік стандарттары, кәсіби бухгалтерлер
мен аудиторлардың Әдеп кодексі болып табылады. Ал нақты ұйымға қатысты
қараған кезде меншікті капитал есебінің нормативтік базасының құрамына ұйым
Жарғысын, есеп саясатын жатқызуға болады. Осылайша меншікті капитал есебіне
қатысты реттеуші құжаттар деңгейін келесі кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте 4. Меншікті капитал есебінің нормативтік базалары*
Деңгейі Нормативтік-құқықтық реттеу құралдары
Бірінші Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Бухгалтерлік
есеп пен қаржылық есептілікке қатысты заң актісі
Екінші Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жөніндегі заң
актісі
Үшінші ХҚЕС, ҰҚЕС, Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлардың Әдеп
кодексі
Төртінші Ұйымның Жарғысы, есеп саясаты, т.б.
*Дерек көзі: Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе автор
құрастырған.
2 КАПИТАЛДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ
2.1 Капиталдың қалыптасуының есебі
Капитал мен резевтер жағдайы мен қозғалысы туралы ақпарат бухгалтерлік
есептің типтік шоттар жоспарының 5 Капитал және резервтер бөлімінің
шоттарында жинақталады. Соның ішінде жарияланған капитал есебіне 5000
Жарияланған капитал бөлімшесінде келесідей пассивтік шоттар берілген:
– 5010 Артықшылығы бар акциялар
– 5020 Қарапайым акциялар
– 5030 Салымдар мен пайлар
Бұл шоттар бойынша жазулар бекітілген тәртіпте өкілеттік атқарушы
органдарында мемлекеттік тіркелулермен ұйымның құрушы құжаттарына
сәйкесінше өзгертулер енгізгеннен кейін жарияланған капиталды құру,
көбейту немесе азайту мақсатында қолданылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған капиталына салымдар бойынша
құрушылармен есеп айырысу мақсатында 5110 Төленбеген капитал шоты
жүргізіледі. Бұл шотта құрушылардың, акционерлердің жарияланған капиталға
салауға тиісті қарыздарының есебі мен олардың нақты салған жарналарының
есебі жүргізілді. Құрушылардың номиналды құны бойынша жарияланған
капиталдағы жарияланған және тіркелген салымдары бойынша қарыздардың
сомасына бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазулар жазылады:
Шоттың дебеті 5110 Төленбеген капитал сәйкесінше шоттардың кредиті:
5020 Қарапайым акциялар, 5010 Артықшылығы бар акциялар
Акционерлік қоғамның жарияланған акциялары қоғамды заңды тұлға ретінде
мемлекеттік тіркелгеннен күннен отыз күн ішінде құрушылармен толық төленуі
тиіс. Жарияланған капиталға жарияланған және тіркелген акциялардың салымдар
немесе нақты төлемдерінің түсуі келесідей түрде көрсетіледі:
– ақша-қаражаттары үшін банктің берген көшірмесіне сәйкес ақшалардың
валюталық немесе есеп айырысу шотына көшірілуі, немесе кассалық кіріс
ордеріне сәйкес ұйымның кассасына қолма-қол ақша-қаражаттары салынады;
– негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлы-материалдық
қорлар үшін көрсетілген мүліктік құндылықтардың түсуін расстайтын,
негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қабылдау және жөнелту
актісін, үстеме және басқа да құжаттарды құру.
Акционерлік қоғамның жарияланған капиталына есеп айырысу нысанына
байланысты қолма-қол немесе қолма-қолсыз құрушылардан жарияланған және
тіркелген акциялардың құндарына төлемдердің түсуіне қарай келесідей
бухгалтерлік жазулар жазылады: сәйкесінше шоттардың дебетіне:
1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаттары
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары
Шоттың кредиті 5110 Төленбеген капитал.
Құрушылардан жариланған және тіркелген акциялардың құнының төлемі
ретінде негізгі құрушылардың шоттарының емес активтерінің, тауарлы-
материалдық қорлардың түсуі кезеңінде келесідей бухгалтерлік жазулар
жазылады: келесі бөлімшелердің сәйкесінше шоттардың дебеті:
2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310 – 1350 шоттар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
Шоттың кредиті бойынша 5110 Төленбеген капитал
Акционерлік қоғам бағалы қағаздар нарығында өз акцияларын номиналды
құнынан жоғары орналастыру құны бойынша жүзеге асыруы керек. Орналастыру
құны бойынша сату құнының сомасының номиналды құнынан асуы кезінде
келесідей бухгалтерлік жазулар береді:
Шоттың дебеті 1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаттары
Шоттың кредиті 5310 Эмиссиялық табыс
Айтылғандай, жарияланған және тіркелген жарияланған капиталға толық
төлем жасалған кезде 5110 Төленбеген капитал шотының қалдық сальдосы
болмайды.
Жарияланған капиталының, акцияның айналысынан алынған сомадан, азаюы
кезінде келесідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: сәйкесінше
шоттардың дебеті:
5020 Қарапайым акциялар
5010 Артықшылығы бар акциялар
Шоттың кредиті 5210 Сатып алыңған жеке меншік үлестік құралдар.
Ұйымның жарияланған капиталына құрушылардың бастапқы кіріс құжаттары
негізінде жоғарыда көрсетілген құндылықтар салымдар мен пайдалар кезінде
бухгалтерлік есеп шоттарында келесідей жазу жасалады.
Келесі бөлімшелерден сәйкесінше шоттардың дебеті:
2700 Материалдық емес активтер (2710,2730 шоттары)
2410 Негізгі құралдар
1310 Материалдар (1310-1350 шоотар)
1330 Тауарлар (1320-1350 шоттар)
1030 Ағымдағы банктік шоттағы ақша қаражаттары
1010 Кассадағы ақша-қаражаттары
Шоттың кредиті 5030 Салымдар мен пайдалар.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz