Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
ЖОСПАР
Кіріспе
1. Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
1.1. Қаржы нарығының экономикалық мәнi және қызметтерi
1.2.Қаржы нарығы туралы ұғым
1.3. Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ерекшелiктерi
2. Қаржы нарығының құрылымы және олардың
атқаратын қызметтері
2.1. Қаржы нарығының құрылымы
2.2. Бағалы қағаздар нарығы және оның түрлері
2.3. Валюта нарығы және валюталық қорлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1. Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
1.1. Қаржы нарығының экономикалық мәнi және қызметтерi
1.2.Қаржы нарығы туралы ұғым
1.3. Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ерекшелiктерi
2. Қаржы нарығының құрылымы және олардың
атқаратын қызметтері
2.1. Қаржы нарығының құрылымы
2.2. Бағалы қағаздар нарығы және оның түрлері
2.3. Валюта нарығы және валюталық қорлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге қаржы рыногінің құрылуын талап етеді.Қазақстанда қаржы рыногі бұрың – соңды болған емес.
Қаржы рыногі – бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайт сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық инсттуттарының, мемлекттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамсыз ететіннарықтық қатынастардың жиынтығы.
Кез келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге болатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр.
ҚР экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу-сатудың нақты объектісі-ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.
Ақшаның сатып алу-сату төлем қаражаттарының, несие ресурстарының және сан алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
ҚР қатан түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын талап етті.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәнің мен мазмұнынң түсініп, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.
Ал, қаржы нарығы – құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық қатынастар және мемлекеттің бүкіл акша қорының жиынтығы. Ол нарық қатынастарының құрамда бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен бірге қаржы рыногінің құрылуын талап етеді.Қазақстанда қаржы рыногі бұрың – соңды болған емес.
Қаржы рыногі – бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайт сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының, сақтық инсттуттарының, мемлекттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамсыз ететіннарықтық қатынастардың жиынтығы.
Кез келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге болатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр.
ҚР экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу-сатудың нақты объектісі-ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.
Ақшаның сатып алу-сату төлем қаражаттарының, несие ресурстарының және сан алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
ҚР қатан түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын талап етті.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәнің мен мазмұнынң түсініп, валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық қатынастар жүйесі.
Ал, қаржы нарығы – құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық қатынастар және мемлекеттің бүкіл акша қорының жиынтығы. Ол нарық қатынастарының құрамда бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Қаржы рыногін мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру мәселелері» туралы Жарлығы (2002 жылғы 17 мамыр, № 872)
2. ҚР Президенті Н.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2006-2 наурыз
3. Валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамын анықтау тәртібін белгілеу-Актілер жинағы,2003 N8.
4. «ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.-Егемен Қазақстан, 1995,5шілде.
5.Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. — М., 1995.
6.Шеденов Ө.Қ.Жалпы экономикалық теормя.-Ақтөбе,2004.
7.Ақша,несие,банктер.-Алматы,2001.
8. Мамыров Н. Макроэкономика Алматы, 2003 ж
9. Райымқұлұлы С. Экономикалық теория негіздері. Шымкент, 2005 ж.
10.Агапова Т. Макроэкономика. МГУ, 1997 г.
11.Валюта түсінігі.-"Банки Казахстана", 2005-ж., N6.
12. Сейтқасымов Ғ. «Қаржы, несие, банк». Алматы, 2002 ж
13. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы 1998
14.Қазақстандағы депозиттер нарығы –Қаржы-Қаражат,2001,N
15."Ұлттық банктің статистикалық бюллетені"-1999-2004жж-Ақиқат,1999,N5.
16. Коммерциялық банк құрылымы.- "АльПари" 2002ж, 6.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Қаржы рыногін мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру мәселелері» туралы Жарлығы (2002 жылғы 17 мамыр, № 872)
2. ҚР Президенті Н.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2006-2 наурыз
3. Валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамын анықтау тәртібін белгілеу-Актілер жинағы,2003 N8.
4. «ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.-Егемен Қазақстан, 1995,5шілде.
5.Банковское дело / Под ред. Колесникова В.И. — М., 1995.
6.Шеденов Ө.Қ.Жалпы экономикалық теормя.-Ақтөбе,2004.
7.Ақша,несие,банктер.-Алматы,2001.
8. Мамыров Н. Макроэкономика Алматы, 2003 ж
9. Райымқұлұлы С. Экономикалық теория негіздері. Шымкент, 2005 ж.
10.Агапова Т. Макроэкономика. МГУ, 1997 г.
11.Валюта түсінігі.-"Банки Казахстана", 2005-ж., N6.
12. Сейтқасымов Ғ. «Қаржы, несие, банк». Алматы, 2002 ж
13. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы 1998
14.Қазақстандағы депозиттер нарығы –Қаржы-Қаражат,2001,N
15."Ұлттық банктің статистикалық бюллетені"-1999-2004жж-Ақиқат,1999,N5.
16. Коммерциялық банк құрылымы.- "АльПари" 2002ж, 6.
ЖОСПАР
Кіріспе
1. Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
1.1. Қаржы нарығының экономикалық мәнi және қызметтерi
1.2.Қаржы нарығы туралы ұғым
1.3. Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ерекшелiктерi
2. Қаржы нарығының құрылымы және олардың
атқаратын қызметтері
2.1. Қаржы нарығының құрылымы
2.2. Бағалы қағаздар нарығы және оның түрлері
2.3. Валюта нарығы және валюталық қорлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногінің құрылуын талап етеді.Қазақстанда қаржы рыногі бұрың –
соңды болған емес.
Қаржы рыногі – бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайт сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық инсттуттарының, мемлекттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамсыз ететіннарықтық
қатынастардың жиынтығы.
Кез келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге
болатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр.
ҚР экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып
алу-сатудың нақты объектісі-ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.
Ақшаның сатып алу-сату төлем қаражаттарының, несие ресурстарының және сан
алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық
шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
ҚР қатан түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан
реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет
көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын
талап етті.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер
етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәнің мен мазмұнынң түсініп,
валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы
төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі.
Ал, қаржы нарығы – құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық
қатынастар және мемлекеттің бүкіл акша қорының жиынтығы. Ол нарық
қатынастарының құрамда бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен
байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен
Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты
және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет
жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының
нарығы, бағалы қағаздар нарығы.
1. Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
1.1. Қаржы нарығының экономикалық мәнi және қызметтерi
Қаржылық қатынастар кез-келген елдiң экономикасы дамуының негiзi болып
табылады. Қаржылық ресурстардың айналымы мен қайта бөлiнуi, олардың өзiндiк
айналым саласын құрайтын, қаржы нарығын көрсетедi. Нарық экономика
жағдайында қаржы нарығы, елдiң толық нарықтық қатынастар жүйесiнiң құрама
бөлiгiн құрайды. "Қаржы нарығы" түсiнiгi әртүрлi бағытта мазмұндалады және
бұл әлемдегi қалыптасқан тәжiрбиемен және әрбiр мемлекет экономикасының
даму ерекшелiктерiне байланысты.
Егерде, қаржы нарығына, кеңiрек түсiнiк беретiн болсақ, көп жағдайда бұл
елдегi бiр қатар ақша, несие, валюта және сақтандыру, бағалы қағаздар
нарығымен байланыстырылады.
В.Д.Мельников, К.К.Ильясовтың пiкiрi бойынша: "Қаржы нарығы - бұл ең
алдымен дербес экономикалық категория ретiнде бағалы қағаздарды сату және
қайта сату жөнiндегi операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсiпорындардың
фирмалардың банктердiң, жинақтаушы зейнет ақы қорларының, сақтандыру
институттарының, мемлекеттiң және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды,
бөлудi және қайта бөлудi қамтамасыз ететiн нарықтық қатынастардың
жиынтығы."
У.М.Искаков пiкiрi бойынша "Қаржы нарығы - ақшалай, депозиттiк, несиелiк,
валюталық, қор, сақтандыру және зейнетақы нарығы қаржылық құралдарының
ұйымдастырылған сауда жүйесiн көрсетедi. Бұл жерде негiзгi ролдi меншiк
шелерiнен??? қарых алушыларға ақшалай қаражаттар ағымын бағыттаушы қаржылық
құралдар атқарады және бұл жерде тауар болып төлем құралдары мен бағалы
қағаздар саналады. Кез-келген нарық сияқты қаржы нарығы қаржы ресурстарын
сатып алушы мен сатушылар арасындағы тiкелей байланыстарды жасау үшiн
арналған."
Шаруашылықты жүргiзудiң қазiргi жағдайында қаржы нарығы қаржы ресурстарын
үздiксiз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиiмдi пайдаланудың,
±лттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айырықша формасы
болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие нарығы түрiнде
iс-әрекет етедi. Қаржы нарығы экономиканың түрлi шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер арасында ақшаны қайта бөлудi барлық әр түрлi формада реттейтiн
нарықтық қатынастардың бүкiл жиынтығын бiрiктiретiн жалпы ұғым болып
табылады.
Сонымен, қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу
шеңберiнде делдалдар көмегiмен, несие берушiлер мен қарыз алушылар арасында
капиталды қайта бөлу механизмдерiнiң жүйесi.
Қаржы нарығының негiзгi қызметтерi мыналар (1 сурет ):
• реттеушiлiк - осы қызмет көмегiмен, мемлекеттiк басқару органы тарапынан
да, және де өзiн-өзi реттейтiн ұйымдар тарапынан да нарықты реттеу жүзеге
асырылады.
• ақпараттық, бұл өз кезегiнде қаржы нарығының барлық қатысушыларының
ақпаратты алуға теңдей және толық қамтамасыз еткенiн бiлдiредi.
• бөлiнушiлiк - бұл қаржы нарығындағы құралдардың айналымы ақшалай қаражат
ағымының бiр саладан, екiншi салаға бiр нарыққа қатысушыдан, екiншi
қатысушыға, бiр айналым саласынан, екiншi айналым саласына бөлiнуiн
қамтамасыз етiп, қаржылық ресурстардың бөлiгуне мүмкiндiк бередi.
• Коммерциялық, бұл өз кезегiне қаржы нарығында жүзеге асырылатын
операциялар, қалайда келiсiм-шартқа қатысушылардың бәрiне табыс әкеледi.
• Баға құраушы - бұл өз кезегiнде еркiн бәкеке жағдайында қаржылық
құралдардың нарықтағы бағасы сұраныс пен ұсыныстың әсерiнен қалыптасады.
Қаржы жүйесiнде жүзеге асырылатын әр түрлi инвестицияларда еркiн ақша
ресурстарының қалыптасу процесi - тiкелей қаржы нарықтарының қызмет етумен
және қаржылық институттардың қызметiмен байланысты. Егерде, қаржылық
ресурстарды жинақтау және орналастыру процесiнде қаржылық институттардың
негiзгi ролi меншiк иелерiнен қарызалушыларға қаражаттарды неғұрлым тиiмдi
орналастыруды қамтамасыз етсе, ал қаржы нарығының мiндетiне қаржы
ресурстарын сатып алушылар мен сатушылар арасында қаржылық активтер мен
мiндеттемелердi сатуды ұйымдастыру кiредi. Мұндай нарықтарда сатып алушылар
мен сатушылар болып, экономикалық субъектiлердiң үш тобы жатады:
• Үй шаруашылықтары (жеке тұлғалар);
• Меншiк түрiне қарамастан, барлық шаруашылық субъектiлерi;
• Мемлекетiтк басқрау органдары.
Осылардың кез келгенi нақты кезең уақытында өз бюджеттерi теңестiрiлген
жадайда тапшылық немесе артықшылық жағдайында болуы мүмкiн. Мемлекетте де,
шаруашылық субъектiлерiнде де қаржылық қаражаттарды қарызға алу
қажеттiлiгi, немесе уақытша бос ақша қаражаттарын өздерiне пайдалы жағдайда
орналастыру мүмкiндiктерi қалыптасуымен байланысты.
Өз тұрмысында, қаржы нарығы потенциалды сатушылар, сатыпалушылар және
делдал-институттардың мүдделерiн тиiмдi есепке алу және жүзеге асыруға
арналған.
Жалпы нарықты экономика өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдi формасы. Бұл
көптеген әлем елдерiнiң даму тәжiрбиесiмен дәлелденген. Қазақстан үшiн
шаруашылықты жүргiзудiң жаңа әдiстерi, өз кезегiнде еркiн нарыққа өтудi
бiлдiрдi, бiрiншi кезекте бұл елдiң жан-жақты өсiмiн қамтамасыз ету үшiн
қаржы нарығының потенциалды мүмкiндiктерiн қолдануды талап етедi. Осы
мағынада ғылыми техникалық прогресс базасында, қоғамдық өндiрiстi
ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы формаларының дамуында олардың жеке
инициатива мен бәсеке үшiн кеңiстiгiнде тиiмдi экономикалық өсiмдi және
барлық қоғамның игiлiктi өмiр сүрудiң қажеттi деңгейiне жету үшiн барлық
салаларды экономикалық ресурстармен қамтамасыз етуге жағдайы келедi.
Бiздiң көз қарасымыз бойынша, қаржы нарығы елдiң барлық ақшалай
ресурстарының жиынтығын көрсетедi және олар экономиканың әр түрлi
субъектiлер тарапынан, осы ресурстардың сұранысы мен ұсынысының әсерiне
тартылатын тұрақты қозғалыста болады. Бiр ақ ақшалай ресурстар және
шаруашылық субъектiлерi - бұл қаржы нарығы емес. Бұл тiкелей ақша
ресурстары арасындағы қатынастарда тiкелей қалыптасып көрiнедi. Яғни,
қаржы нарығы бәрiнен бұрын уақытша бос бөлудi ақша капиталдарының және
салымдардың қозғалысы мен қайта бөлудi және экономиканың әр түрлi
субъектiлерi арасында келiсiм жасау жолымен болатын барлық ақшалай
қатынастарды бiлiдредi.
Жоғарыда айтып өткен, тұжырымдарға сәйкес қаржы нарығының қызметi келесi
факторларға байланысты:
• қаржы ресурстарын қайта бөлудегi мемлекеттiң ролiн максимальдi қысқарту;
• Бәсекелестiктi дамыту және монополизмдi шектеу мақсатында барлық меншiк
тұрлерiндегi шаруашылық субъектiлерiнiң толық дербестiгi;
• Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшiн елдiң орталық (ұлттық) банкiнiң қарыз
қорларын қолдануды тоқтату, бұл мәселенi мемлекетiтк заемдар шығару,
облигацияларды және басқада мiндеттемелердiң айналымы арқылы шешу қажет;
• Шаруашылық субъектiлерi мен тұрғындардың ақшалай табыстарын тұрақты
ұлғайту, бұлар бағалы қағаздарға инвестициялануы мүмкiн.
1.2.Қаржы нарығы туралы ұғым
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногінің құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын –
соңды болған емес.
Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы
қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен
кәсіпорындардың, фирмалардың, банктредің, жинақтаушы зейнетақы қорларынан,
сақтық институттарынан, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын
жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және т.б.
рыноктермен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
рыноктермен) етене байланысты.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы рыногі қаржы ресурстарын
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды ұйымдастырудың айырықша нысаны
болып табылады және бағалы қағаздар рыногі, сондай – ақ кредит рыногі
түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногі экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногі ұғымы
ақша, валюта кредит, капитал рыноктерін қоса отырып кеңінен түсіндіріледі.
Бұл қаржыны жалпы ақша мен күн категорияларына бара – бар категория ретінде
қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты,
өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып
табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен
ортақтастырылуы мүмкін.
Ақша нарығы дегеніміз қолма – қол ақша ғана емес, қолма – қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногі.
Кредит нарығы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен байланысты.
Ақша мен кредит нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына
қызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы нарығында сатып алу – сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар – ақша
және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады. Сондықтан онда бағалы
қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын экономикалық қатынастар болып
табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын алады. Қор құндылықтарының –
бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен байланысты
болғандықтан оны қор нарығы деп атайды. Қор нарығы термині бастапқыда
бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор
биржасының атымен байланысты.
Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландыру және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың
жүйесі. Бұл рыноктің жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процесстері тәртіпке (ретке) келтіріп, олардың тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктің қор құралдарының, ең алдымен
бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді.
Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысты қаржы рыногінің жұмыс істеу
шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады.
1) реттелінген тауар рыногінің болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп
отыру: бұған қолма – қол және қолма – қолсыз айналым бойынша
эмиссияға бақылау жатады;
3) Кредит рыногінің жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін рынокке орналастыру; кредит ресурстарының
қозғалысы Орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін,
коммерциялық банктердің міндеттері резервтерінің нормасын, ашық
ақша рыногінде операциялар жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кезкелген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногінің жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық өндіріс
сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық нысандары
кәсіпорындарының, соның ішінді мемлекеттік сектордың да кең дербестігі;
2) қаржы ресурстарының қайта бөлудегі мемлекеттер рөлінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдары орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды
кәсіпорындар арасында ішківедомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға және
басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарының қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануын
тоқтату; республикалық, сондай – ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздары шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып қоймайды.
Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән сатылас әдістің
орнына деңгейлес қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік
береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс -
әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен және жалпы экономиканың
қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы рыногі бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылық
құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногінің болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокте еркін жүретін, бағасы
сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің қалыптасып, жұмыс істеуі
экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын
қарама – қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа мерзімді
немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отырған
жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ
мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар үшін
жылжымайтын дүние – мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша – кредит операциялар жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігінің қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабелдігіне қатысы ұзақ мерзімді болжамның
мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді.
Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды – экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналасын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпыэкономикалық
әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі
тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
1.3. Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ерекшелiктерi
ҚР бекiтiлген тәртiбiне қалай мемлекеттiк реттеу органдарының ұсынған
қаржылық есебiне сәйкес қаржы нарығының құрлымын келесi сызбада көрсетуге
болады (сурет 1).
Сурет 1.
ҚР қаржы нарығының құрлымы.
Ендi осылардың әр қайсына қысқаша тоқталатын болсақ. Ақша нарығы.
Қаржылардың негiзi болып, қалай айтсақ та ақша қаражаттары болады,
сондықтанда, ақша нарығы ең бiрiншi маңыдылыққа ие. Өздерiнiң өмiр сүру
барысында ақшалар әр түрлi формада операциялар нарығында жасалатын барлық
айнамға қызмет етедi және кез-келген қаржы нарығының бастапқы нүктесi болып
саналады.
Депозиттiк нарық. Тұрғындар табысы екi негiзгi бөлiктен тұрады: тұтыну және
жинақтау. Уақытша бос ақшалай қаражаттар (жинақтар мен салымдар),
банктермен және басқада несиелiк-қаржылық мекемелермен (тартылған
қаражаттар) тартылады, осының негiзiнде әр түрлi салымдар жүзеге асырылады.
Сонымен, ақшалар депозит есебiнде қалыптасады, оларды банктер қолданғаны
үшiн, олардың иелерiне, соған сәйкес ақшалай сыйақы - пайыздар төлейдi.
Несие нарығы. Депозит сапасында банкке түскен қаражаттардың бiр бөлiгi,
өзiнiң алдағы бөлiнiсiн несиелер сапасында алады. Коммерциялық банктер
уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтап отырып, әр түрлi мақсат үшiн заңды
және жеке тұлғаларға несие есебiнде бередi. Сонымен, ақшалар нарықта
несиелер сапасында айналады, ал оны қолданғаны үшiн қарыз алушылар банкке
соған сәйкес пайыздар төлейдi.
Валюталық нарық. Қазақстан нарығында ақшалай операциялардың бiр бөлiгi
ұлттық валютада жасалады, ал қалған екiншi бөлiгi шетел валютасында
жасалады, нақтылайтын болсақ қаржылық құралдардың айналымы, екi валюта
түрiнде де болады. Ұлкен рольдi валюталарды айырбастау операциялары да
ойнайды.
Бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар, басқада қаржылық құралдар сияқты,
қаржы нарығына толығымен позитивтi әсер етедi.
Бағалы қағаздар ақшалай ресурстарды қайта бөлудiң қозғалымды құралы болып
саналады. Мысалы, депозит өзiнiң алдағы айналымын алады, егерде оған банк
сертификаты рәсiмделген болса. Айналым қаражаттарын толтыру үшiн мiндеттi
түрде несиелеуге жүгiпмеу қажет, себебi оны жаңа келiсiм шартты жасауда,
оны басқа тұлғаға беруге болмайды. Облигацияны шығаруға келетiн болсақ
жеткiлiктi, олар қарыздың мiндеттеме болып, нарықта еркiн айналады және
өзiнiң иесiн өзгертуi мүмкiн. Қаржылық тәуекелдердi сақтандыру үшiн туынды
бағалы қағаздар болады. Сонымен бағалы қағаздар, ақшала ресурстардың еркiн
айта бөлiнуiне жағдай жасайды.
Сақтандыру және зейнетақы қызметтерiнiң нарығы. Бүгiнгi күнi бiздiң елдегi
нарықта өз ызметтерiн жүзеге асыратын негiзгi қаржылық делдалдар болып
жинақтаушы зейнетақы қорларымен сақтандыру компаниялары болып саналады.
Оларда жинақталатын қатынастар жиынтығы, олардың қаржыларға жататындығын
дәлелдейдi. Сақтандыру тәуекелi батыс қаржы теориялары- кез-келген
кәсiпорынның қаржылық стратегиясының негiзгi құраушысы бiр-ақ осы теорияны
негiздеу келесi түрде болады: әрбiр субъектi өз тәуекелдерiн сақтандырады,
бұл зиянға кеткен материалдық құралдар немесе осындай болуы ықтималдардың
орнын толтыру көзi.
Қазіргі уақытта Қазақстанда ипотекалық несиелеудің негізі туындап жатыр,
яғни біздің елімізге сәйкес модельдің қалыптасуы мен даму процесі жүріп
жатыр.
Қазақстанда 2001 ж бастап осы сферада халықаралық тәжірибелердің
негізінде тұрғын үйді несиелеудің ипотекалық жүйесі енгізіліп отыр. Біздің
жүйеміз екі деңгейлі болып табылады. Бірінші деңгейге бастапқы кредиторлар,
яғни ипотекалық несие беретін банктік және банктік емес ұйымдар жатады.
Екінші деңгейге АҚШ-ғы Fannie Mae және Малайзиядағы Cagamas Berhad
компаниялардың негізінде құрылған Қазақстан Ипотекалық Компаниясы жатады.
Бұл компания банктік және банктік емес ұйымдардың берген ипотекалық
несиелері бойынша кепіл құқықтарын, талап ету құқықтарын қайта сатып алуды
жүзеге асырады. Қазақстан Ипотекалық Компаниясының негізгі мақсаты-
ипотекалық несиелендіру көлемін ұлғайту, сыйақы ставкасын төмендету арқылы
тұрғын үйді сатып алуға қолайлы жағдай жасау Компанияның қызметінің негізгі
бағыты – бұл ұзақ мерзімді ипотекалық несие бойынша талап ету құқықтарын
сатып алу және ипотекалық несиелеу үшін ұзақ мерзімді ресурстарды тарту.
Оны олар өздерінің ипотекалық бағалы қағаздарын эмиссиялау арқылы жүзеге
асырады.
Бұл жобаға келесі серіктес банктер қатысты: ААҚ “АТФ”, ААҚ “Астана –
Финанс”, ААҚ “БанкЦентрКредит”, ААҚ “БТА – Ипотека” және Қазақстандағы
бірінші ипотекалық компания ААҚ “БанкЦентрКредит”. Ипотекалық енсие беру
бойынша ААҚ “БТА – Ипотека” лидер болды. Оның берген несиесі жалпы несиелік
портфельдің 69 пайызын құрады және 291264 мың теңгені құрады.
Қазіргі уақытта компания өзінің қызмет ету ауқымын ұлғайтып Қазақстанның
13 қаласында жобаны жүзеге асырып жатыр. Олар: Астана, Алматы, Ақтөбе,
Атырау, Жезқазған, Қарағанды, Көкшетау, Талдықорған және Алматы облыстары,
Шымкент, Өскемен.
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы жалпы активтерінің бағасы 2002 ж 1
қаңтарға қарағанда 1108665 мың теңгені құрады. Оның ішінде көп бөлігін
мемлекеттік бағалы қағаздар алды, олардың соммасы 653457 мың теңгені немесе
58,9 % болды. Сонымен бірге ипотекалық несие бойынша талап ету құқықтары
416530 мың теңгені құрады.
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы ипотекалық несиелеу жүйесін ұйымдастыру
мақсатында 4 екінші деңгейлі банктермен және 2 банктік емес ұйымдармен
бірлесіп қызмет ету жайында келісім-шарт жасалды. Қазіргі уақытта
компанияның серіктес банктерінің саны ұлғайып, олардың қатарына ААҚ
“Нурбанк” және ААҚ “Альянс Банк” кірді.
Алматыда қарыз алушылар барлық серіктес банктерде несие ала алады.
Астанада ААҚ “БанкЦентрКредит” және ААҚ “Астана – Финанс” филиалдарында ала
алады.
2002 ж қаңтарда ҚИК–мен номиналдық құны 10 мың теңге, жалпы соммасы
1500 млн теңгені құрайтын, айналым уақыты 3 жылдан аспайтын жалпы 150 мың
экземплярмен ипотекалық облигациялар шығарылды. Бастапқы этапта ипотекалық
облигацияларға белгілі бір преференциялар берілді. Кейін нарықтағы қаржылық
құралдар жеткілікті көлемге жеткенде, ипотекалық жүйенің қызмет етуіне
ешқандай шығын келтірмей біртіндеп бұл преференцияларды жойып тастау
көзделіп отыр.
Қазақстан Ипотекалық компаниясы жұмыс жүргізу барысында қызмет етіп
тұрған заңдылық жағынан кейбір қиындықтар туындады. Мұның себебі ипотекалық
несиелеу сферасында негізгі заңдар бүкіл ел масштабында ипотекалық несиелеу
жүйесін енгізу мүмкіндігі жоқ болған кезде және ипотекалық нарықтың
субьектілері жекелей қызмет еткен кезде жүзеге асырылған болатын. Жүйені
енгізу барысында мемлекетік тіркеу келісім-шарттарының жетілмегендігі,
тіркеу үшін төлем ақысының жоғары болды. Бұның өзі халық үшін несиенің
қымбаттауына, тұрғын үйді несиеге алып жатқан азаматтар үшін салық
жеңілдіктерінің болмауына алып келді.
Қазіргі уақытта қаржы нарығы инвестиицяның үлкен көлемін ұсынады, бірақ
сонымен қатар нарықта қаржы құралдарының жетіспеушілігі сезіліп отырады.
Республикалық бюджеттің жағдайын жақсарту мемлекетке қарыздардың көлемін
және соммасын мүмкіндік береді. Сондықтан да ипотекалық бағалы қағаздар
инвесторлар жағынан салымдардың альтернативті құралы ретінде қарастырылады.
Бұл дәстүрлі құрал әлемнің көптеген елдерінде шетел инвесторлары арасында
үлкен сұранысқа ие, себебі ол тұрақтылық, сенімділік, өтімділік симбиозы
болып табылады. Бірінші кезекте бағалы қағаздардың бұл түрімен зейнетақы
қорлары қызығушылық білдіруі қажет.
Ипотекалық бағалы қағаздар табыстылығы ең маңызды элементтердің бірі
болып табылады. Өйткені осыған байланысты ҚИК –ның ипотекалық несиелеудің
сыйақы ставкасы өзгереді. Қазіргі уақытта ипотекалық бағалы қағаздар басқа
да нарықта ұсынылатын бағалы қағаздармен бәсекелесе алмайды.
Қазіргі уақытта банктердің несиелендіру шарттары тартылған қаражаттардың
құрамымен байланысты. Ресурстар көбінесе шетел валютасында 3 жыл аспайтын
уақытқа алынатын болғандықтан, халықты ұлттық валютада ұзақ мерзімді
несиелендіру мүмкіндігі шектелген. Мұндай жағдайда халық амал жоқтан
ипотекалық несие алады. Себебі ұлттық валюта бағамының тұрақты болмауынан
күдіктенеді, олар өздері көбінесе тіркелген табысты ұлттық валютада алады.
Сонымен бірге қысқа мерзімді несиелер үлкен көлемде ай сайынғы төлемдерді
қажет етеді және бұл өмір сүру деңгейі мен жеке бджетке кері әсер етеді.
Қаржылық оператордың рөлінде екінші деңгейлі банктер немесе ссудалық
операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар бола алады. Қаржылық оператор сонымен
бірге өзіндік қаражаттарды тұрғын үйді қаржыландыруға жұмсай алады.
Экономикасы дамып келе жатқан келе жатқан жағдайда әрдайым инвестиция
үшін қаражат қажет.Қазіргі жағдайда әрдайым екінші деңгейлі банктердің
несиелік қызметінің белсенділігін арттыру қажет.Банктер несиелік қызметін
елдің барлық аудандарында жүзеге асырады.
2. Қаржы нарығының құрылымы және олардың
атқаратын қызметтері
2.1. Қаржы нарығының құрылымы
Әрбiр елге оның мазмұны мен ерекшелiктерiн толық көрсететiн, өзiнiң
қаржылық нарығы тән. Әрине, талдау мақсаты мен қандайда бiр елдiң қаржы
нарығының жеке сегменттерiнiң даму үрдiсi мен қаржы нарығының жiктелуi мен
алғы шарттарына байланысты. Осы жерде ғалым-экономистердiң пiкiрлерi
бөлiнедi. Сондықтанда, ғалымдармен ұсынылған оның бiрқатар түрлерiн
қарастырып, содан кейiн Қазақстан үшiн тән келетiн қаржы нарығының құрлымын
анықтаймыз.
Өз құрлымы бойынша, Г.С. Сейткасымовтың жетекшiлiгiмен Қазақстан
ғалымдарының тобы "Қаржы нарығы бiрiн-бiрi толықтыратын және өзара
байланысты дербес қызмет ететiн нарықтардан тұрады" деп есептейдi. Олар
және негiзгi бағытты келесi құраушыларға бұрады:
1. Нақты ақшалар және осы сияқты қызметтi атқаратын төлем құралдарының
(вексельдер, чектер т.б.) айналым нарығы: Бәрiмiзге, белгiлiсi ақша
нарығы инфляция әсерiмен өзгередi, егерде осы инфляция белгiлi шекарадан
шықпаса, оңтайлы рольдi ойнайды. Сонымен, егерде жалпы ұлттық өнiм жыл
сайын 5 тамызға өссе, ал айналымдағы ақша саны 6-7 пайызға ұлғайған, бұл
өсiп отырған жалпы ұлттық өнiмдi жүзеге асыруда, экономиканың позитивтi
процесiне мүмкiндiк бередi. Егерде жыл сайын жалпы ұлттық өнiм сол 5
пайызға, ал айналымдағы ақша саны 10 пайызға өссе, бiр қалыпты
экономикалық процестi бұзатын, ұшқыр инфляция алыптасады.
2. Қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзiмдi банк несиелерi.
Осы кезеңге дейiн Қазақстанда қысқа мерзiмдi арзан несиелер болмаған.
Елдегi қызмет ететiн коммерциялық банктер оны сенiмдi қамтамасыз етiлген
және жоғары пайызға ұсынады. ±зақ мерзiмдi несиенi негiзгi қорларды
жаңалау және құру үшiн қажеттi, және оны тербелмелi (кезең сайын қайта
қаралады) пайыз ставкасымен алады.
3. Бағалы қағаздар нарығы Қазақстанда көптеген жылдар бұрын соңғы болмаған
және оның дамуы 90 жылдардың басында басталған. Мемлекеттiң барлық
қаржылық саясатының сипаты өзгеруiне және меншiк қатынастарының қайта
қалыптасуы мен (жекешелендру мен мемлекеттiк кәсiпорындардың акционерлiк
қоғамға айналуы) тiкелей байланысты болғандықтан, оның дамуы өз тарапында
әлi бiршама уақытты талап етедi. Қазiргi кезде мемлекет бюджет тапшылығын
жабу үшiн бiрiншi кезекте, ақша белгiлерiн эмиссиялауға бармай,
мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарады, мысалы қысқа мерзiмдi қазынашылық
мiндеттемелер. Бағалы қағаздар нарығын екi көзқараста бағалауға болады:
әртүрлi көздерден ақша қаражаттарының көлемiн тарту көзқарасында, және
бос ақша қаражаттарын қандай да бiр нарыққа салым есебiнде салу.
Бос ақша қаражаттары, көптеген салаларды инвестициялау үшiн қолдануы
мүмкiн, атап айтсақ: өндiрiске немесе қандай да шаруашылық қызметiне
(өнеркәсiп, құрылыс, сауда байланыс), жылжымайтын мүлiкке,
антиквариаттарға, құнды бағалы металдарға валютаға егерде, отандық
құнсызданса, зейнетақы және сақтандыру қорларына, әртүрлi бағалы қағаздар
түрлерiне және банктiк депозиттiк салымдарға орналастырылуы мүмкiн.
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы - бұл бос капиталдарды ұсынудың көптеген
салаларының бiрi, сондықтанда оған, оларды тартуда бәсекелесуге тура
келедi (сурет 2).
Қаржы нарығын талдау олардың қызмет ету ережелерiне сәйкес
белгiлiбөлiктерге, мүшелерге, сегментацияға бөледi. 3 суретте С.Ковалев көз
қарасына сәйкес қаржы нарығының жiктемесi келтiрiлген және сызбада
келтiрiлген нарықтардың қысқаша сипаттамасы берiлген (сурет 3).
Сурет 2.
Қаржы нарығының басқа нарықтармен байланыс моделi (үлгiсi).
С.Ковалев трактовкасы бойынша валюталық нарық - дегенiмiз бұл валюталық
бағалығы бар тауарлар объектiлерiнiң нарығы:
• шетел валютасы (банкноталар, қазынашылық билеттер, монеталар - бұл заңды
төлем құралдары немесе шетел мемлекттерiнде, халықаралық немесе есептi
ақшалай өлшемде айырбасталатын ақшалай белгiлер);
• бағалы қағаздар (чектер, вексельдер, акциялар, облигациялар) және басқада
қарыздық мiндеттемелер;
• бағалы металдар (алтын, күмiс, платина, палладий, иридий, родий, рутений,
осмий) және табиғи бағалы тастар (алмаздар, рубиндер, изумруд, сапфир
т.б.).
Сурет 3.
С.Ковалев бойынша қаржы нарығының құрлымы.
Валюта нарығының субъектiсi сапасында банктер, биржалар, экспотерлер және
импортерлер, қаржылық және инвестициялық мекемелер, өкiметтiк ұйымдар
болады.
Алтын нарығы - бұл елдiң алтын қорын жинақтау және толықтыру мақсатында,
бизнестi ұйымдастыру немесе өнеркәсiп өндiрiсiнiң тұтынумен байланысты:
алтынды сату сатып алу кезiндегi экономикалық атынастар саласы.
Капитал нарығы, бұл өз кезегiнде қарыз капиталының нарығына және үлесiтк
бағалы қағаздар нарығына бөлiнедi. Мұндай бөлiнiс тауар (қаржылық құралдар)
сатып алушылар, осы нарықтағы сатушылар және қаржылық құралдардың
эмитенттерi арасында қатынастар сипатын көрсетедi.
Егерде қаржылық құралдар үлестiк негiздегi бағалы қағаздар түрiнде болса,
мұндай қатынастар меншiк қатынастарының сипатын бiлдiредi, ал қалған
жағдайларда бұл несиелiк қатынастар.
Қарыз капиталының нарығында мерзiмге, қайтарымдылыққа және төлемдiлiкке
ұсынылатын ұзақ мерзiмдi қаржылық құралдар айналым көрсетедi. Олар өзiне
ұзақ мерзiмдi банк қарыздарынан және қарыздың бағалы қағаздар (және ұзақ
мерзiмдi) нарығынан тұрады.
Бағалы қағаздар нарығында, олар өз бағалы қағаздар санасында немесе олардың
орнын ауыстырушылар (сертификаттар, купондар т.б.) сапасында шығарылады,
айналады және сiңiп кетедi.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары: эмитенттер - бұл оларға қажеттi
ақшалай қаражаттарды тарту мақсатында, бағалы қағаздарды шығарушы тұлғалар,
инвесторлар - бұл табыс алу, мүлiктiк және мүлiктiк емес құқықтарды алу
үшiн бағаны қағазды сатып алушы тұлғалар, делдалдар - бұл эмитенттер мен
инвесторларға, олармен қойылған мақсатқа жетуi үшiн қызмет көрмететiн
тұлғалар.
Әлемнiң көптеген экономистерi үшiн қаржы нарығының құрлымы.Сақтандыру,
зейнетақы және ипотекалық нарықтарды енгiзу тиiмдi деп санайды.
Сақтандыру полистерi мен зейнетақылық шоттар нарығы, ипотекалық нарықтар -
бұл өздерiнiң қаржылық құралдары мен келiсiм-шарт негiзiнде өз iс әрекетiн
жүргiзетiн жинақтаушы мекеме-институттары бар ерекше нарықтар. Олардың
маңыздылығы қазiргi кезде артуда, атап айтсақ, АҚШ-да жиынтық қаржылық
активтер көлемi бойынша, олар коммерциялық банктердiң, жинақ
институттарының және несие одақтарының бәрiн қосып алғанда, жиынтық
активтерiнен бiр жарым есе артық.
Ипотекалық нарықты, капитал нарығы құрамынан бөлiп көрсету қажеттiлiгi, бiр
қатар жағдайларға байлаты??? дамыған елдерге тән нәрсе. Бiрiншiден,
ипотекалық несиелер әрқашанда жер учаскесi немесе ғимарат (пәтерлер, жеке
үйлер т.б.) түрлерiндегi нақты кепiлдемен қамтамасыз етiледi. Егерде
арызалушы өзiнiң қарықдық мiндеттемесiн орындамаса, онда кепiлдеменiң
мүлiктiң құқығы қарыз берушiге өтедi. Екiншiден, ипотекалық несиелердiң
стандартты өлшемдерi (әртүрлi номиналдары, өтеу мерзiмi және т.б.) болмайды
және қайталама нарығында олар қиын өткiзiледi. Мұндай жағдады келесi фактi
растайды: ипотеканың қайтама нарығының көлемi ұзақ мерзiмдi капиталдар
нарығында орналастырылған бағалы қағаздардың қайталама нарығымен
салыстырғанда бiршама төмен. Ішiншiден ипотекалық нарықтардың басада ұзақ
мерзiмдi капиталдар нарығынан айырмашылығы, дамыған елдерде арнайы
мемлекеттiк органдармен қатаң реттеледi.
Дамыған елдердiң тәжiрбиесiнде, егерде қаржылық құралдың айналым мерзiмi
бiр жыл болса, онда бұл ақша нарығының құралы. ±зақ мерзiмдi және орта
мерзiмдi құралдар капиталдар нарығына жатады. Әр түрлi елдерде қаржылық
құралдарды қысқа, орта, ұзақ мерзiмдерге бөлу әр түрлi. Қазақстанда қысқа
мерзiмдi қаржылық құралдарды негiзiнен ақша нарығының құралыма жатқызады,
ал орта және ұзақ мерзiмдi қаржылық құралдаруы капитал нарығына жатқызады.
Сонымен, ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi қаржылық құралдардың арасынан
шекара өткiзуге болмайды, себебi, бұл ақша нарығы мен капитал нарығы
арасындағы шекараға тең. Сонымен қатар, мұндай бөлiнiстiң терең
экономикалық мағынасы бар. Ақша нарығының құралдары бiрiншi кезекте
мемлекетiтк ұйымдар мен бизнес саласын өтiмдi қаражаттармен қамтамасыз ету
үшiн қызмет етсе, ал капитал нарығының құралдары жинақтау және
инвестициялау процесiмен байланысты. Ақша нарығының құралдарына вексельдер,
банктiк акцентер, чектер, банкноталар, төлем карточкалары және басқалар
шығады. Ал капитал нарығына, мысалы, облигация, акция, орта және ұзақ
мерзiмдi несиелер жатады.
2.2. Бағалы қағаздар нарығы және оның түрлері
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар нарығы –
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы
рыногінің бөлігі. Бұл рыноктің жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бұған осы рыноктің қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың сан
алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті
ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
1.1. Қаржы нарығының экономикалық мәнi және қызметтерi
1.2.Қаржы нарығы туралы ұғым
1.3. Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ерекшелiктерi
2. Қаржы нарығының құрылымы және олардың
атқаратын қызметтері
2.1. Қаржы нарығының құрылымы
2.2. Бағалы қағаздар нарығы және оның түрлері
2.3. Валюта нарығы және валюталық қорлар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногінің құрылуын талап етеді.Қазақстанда қаржы рыногі бұрың –
соңды болған емес.
Қаржы рыногі – бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайт сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық инсттуттарының, мемлекттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамсыз ететіннарықтық
қатынастардың жиынтығы.
Кез келген экономикалық игілікке тек нарықтық экономика арқылы жетуге
болатындығын дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр.
ҚР экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып
алу-сатудың нақты объектісі-ақшаның рөлін арттыруды шұғыл қажет етеді.
Ақшаның сатып алу-сату төлем қаражаттарының, несие ресурстарының және сан
алуан бағалы қағаздарының ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық
шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
ҚР қатан түрде орталықтанған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапынан
реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет
көрсететін барлық құралдармен бірге қаржы және валюта нарығының құрылуын
талап етті.
Қаржы нарығындағы болып жатқан өзгерістер валюта нарығына тікелей әсер
етуде. Ең алдымен қаржы және валюта нарығының мәнің мен мазмұнынң түсініп,
валюта нарығын қаржы нарығының құрама бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Жалпы, валюта нарығы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадағы
төлем құжаттарын сату-сатып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалық және
ұйымдық қатынастар жүйесі.
Ал, қаржы нарығы – құнды қағаздар айналысына байланысты экономикалық
қатынастар және мемлекеттің бүкіл акша қорының жиынтығы. Ол нарық
қатынастарының құрамда бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
валюта, сақтық және т.б. капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, алтын нарықтарымен
байланысты болады. Қазіргі кезде дүние жүзінде АҚШ, Еуропа бірлестігі мен
Жапония қаржы нарығының ең үлкен қорларын иемденуде. Ал Қазақстанның
нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің
өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте. Қаржы нарығы біріне-бірі байланысты
және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет
жасайтын үш нарықтан тұрады: қолма-қол ақша нарығы, несие капиталының
нарығы, бағалы қағаздар нарығы.
1. Қаржы нарығының теориялық негiздерi және оның ұғымы
1.1. Қаржы нарығының экономикалық мәнi және қызметтерi
Қаржылық қатынастар кез-келген елдiң экономикасы дамуының негiзi болып
табылады. Қаржылық ресурстардың айналымы мен қайта бөлiнуi, олардың өзiндiк
айналым саласын құрайтын, қаржы нарығын көрсетедi. Нарық экономика
жағдайында қаржы нарығы, елдiң толық нарықтық қатынастар жүйесiнiң құрама
бөлiгiн құрайды. "Қаржы нарығы" түсiнiгi әртүрлi бағытта мазмұндалады және
бұл әлемдегi қалыптасқан тәжiрбиемен және әрбiр мемлекет экономикасының
даму ерекшелiктерiне байланысты.
Егерде, қаржы нарығына, кеңiрек түсiнiк беретiн болсақ, көп жағдайда бұл
елдегi бiр қатар ақша, несие, валюта және сақтандыру, бағалы қағаздар
нарығымен байланыстырылады.
В.Д.Мельников, К.К.Ильясовтың пiкiрi бойынша: "Қаржы нарығы - бұл ең
алдымен дербес экономикалық категория ретiнде бағалы қағаздарды сату және
қайта сату жөнiндегi операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсiпорындардың
фирмалардың банктердiң, жинақтаушы зейнет ақы қорларының, сақтандыру
институттарының, мемлекеттiң және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды,
бөлудi және қайта бөлудi қамтамасыз ететiн нарықтық қатынастардың
жиынтығы."
У.М.Искаков пiкiрi бойынша "Қаржы нарығы - ақшалай, депозиттiк, несиелiк,
валюталық, қор, сақтандыру және зейнетақы нарығы қаржылық құралдарының
ұйымдастырылған сауда жүйесiн көрсетедi. Бұл жерде негiзгi ролдi меншiк
шелерiнен??? қарых алушыларға ақшалай қаражаттар ағымын бағыттаушы қаржылық
құралдар атқарады және бұл жерде тауар болып төлем құралдары мен бағалы
қағаздар саналады. Кез-келген нарық сияқты қаржы нарығы қаржы ресурстарын
сатып алушы мен сатушылар арасындағы тiкелей байланыстарды жасау үшiн
арналған."
Шаруашылықты жүргiзудiң қазiргi жағдайында қаржы нарығы қаржы ресурстарын
үздiксiз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиiмдi пайдаланудың,
±лттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың айырықша формасы
болып табылады және бағалы қағаздар нарығы, сондай-ақ несие нарығы түрiнде
iс-әрекет етедi. Қаржы нарығы экономиканың түрлi шаруашылық жүргiзушi
субъектiлер арасында ақшаны қайта бөлудi барлық әр түрлi формада реттейтiн
нарықтық қатынастардың бүкiл жиынтығын бiрiктiретiн жалпы ұғым болып
табылады.
Сонымен, қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу
шеңберiнде делдалдар көмегiмен, несие берушiлер мен қарыз алушылар арасында
капиталды қайта бөлу механизмдерiнiң жүйесi.
Қаржы нарығының негiзгi қызметтерi мыналар (1 сурет ):
• реттеушiлiк - осы қызмет көмегiмен, мемлекеттiк басқару органы тарапынан
да, және де өзiн-өзi реттейтiн ұйымдар тарапынан да нарықты реттеу жүзеге
асырылады.
• ақпараттық, бұл өз кезегiнде қаржы нарығының барлық қатысушыларының
ақпаратты алуға теңдей және толық қамтамасыз еткенiн бiлдiредi.
• бөлiнушiлiк - бұл қаржы нарығындағы құралдардың айналымы ақшалай қаражат
ағымының бiр саладан, екiншi салаға бiр нарыққа қатысушыдан, екiншi
қатысушыға, бiр айналым саласынан, екiншi айналым саласына бөлiнуiн
қамтамасыз етiп, қаржылық ресурстардың бөлiгуне мүмкiндiк бередi.
• Коммерциялық, бұл өз кезегiне қаржы нарығында жүзеге асырылатын
операциялар, қалайда келiсiм-шартқа қатысушылардың бәрiне табыс әкеледi.
• Баға құраушы - бұл өз кезегiнде еркiн бәкеке жағдайында қаржылық
құралдардың нарықтағы бағасы сұраныс пен ұсыныстың әсерiнен қалыптасады.
Қаржы жүйесiнде жүзеге асырылатын әр түрлi инвестицияларда еркiн ақша
ресурстарының қалыптасу процесi - тiкелей қаржы нарықтарының қызмет етумен
және қаржылық институттардың қызметiмен байланысты. Егерде, қаржылық
ресурстарды жинақтау және орналастыру процесiнде қаржылық институттардың
негiзгi ролi меншiк иелерiнен қарызалушыларға қаражаттарды неғұрлым тиiмдi
орналастыруды қамтамасыз етсе, ал қаржы нарығының мiндетiне қаржы
ресурстарын сатып алушылар мен сатушылар арасында қаржылық активтер мен
мiндеттемелердi сатуды ұйымдастыру кiредi. Мұндай нарықтарда сатып алушылар
мен сатушылар болып, экономикалық субъектiлердiң үш тобы жатады:
• Үй шаруашылықтары (жеке тұлғалар);
• Меншiк түрiне қарамастан, барлық шаруашылық субъектiлерi;
• Мемлекетiтк басқрау органдары.
Осылардың кез келгенi нақты кезең уақытында өз бюджеттерi теңестiрiлген
жадайда тапшылық немесе артықшылық жағдайында болуы мүмкiн. Мемлекетте де,
шаруашылық субъектiлерiнде де қаржылық қаражаттарды қарызға алу
қажеттiлiгi, немесе уақытша бос ақша қаражаттарын өздерiне пайдалы жағдайда
орналастыру мүмкiндiктерi қалыптасуымен байланысты.
Өз тұрмысында, қаржы нарығы потенциалды сатушылар, сатыпалушылар және
делдал-институттардың мүдделерiн тиiмдi есепке алу және жүзеге асыруға
арналған.
Жалпы нарықты экономика өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдi формасы. Бұл
көптеген әлем елдерiнiң даму тәжiрбиесiмен дәлелденген. Қазақстан үшiн
шаруашылықты жүргiзудiң жаңа әдiстерi, өз кезегiнде еркiн нарыққа өтудi
бiлдiрдi, бiрiншi кезекте бұл елдiң жан-жақты өсiмiн қамтамасыз ету үшiн
қаржы нарығының потенциалды мүмкiндiктерiн қолдануды талап етедi. Осы
мағынада ғылыми техникалық прогресс базасында, қоғамдық өндiрiстi
ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы формаларының дамуында олардың жеке
инициатива мен бәсеке үшiн кеңiстiгiнде тиiмдi экономикалық өсiмдi және
барлық қоғамның игiлiктi өмiр сүрудiң қажеттi деңгейiне жету үшiн барлық
салаларды экономикалық ресурстармен қамтамасыз етуге жағдайы келедi.
Бiздiң көз қарасымыз бойынша, қаржы нарығы елдiң барлық ақшалай
ресурстарының жиынтығын көрсетедi және олар экономиканың әр түрлi
субъектiлер тарапынан, осы ресурстардың сұранысы мен ұсынысының әсерiне
тартылатын тұрақты қозғалыста болады. Бiр ақ ақшалай ресурстар және
шаруашылық субъектiлерi - бұл қаржы нарығы емес. Бұл тiкелей ақша
ресурстары арасындағы қатынастарда тiкелей қалыптасып көрiнедi. Яғни,
қаржы нарығы бәрiнен бұрын уақытша бос бөлудi ақша капиталдарының және
салымдардың қозғалысы мен қайта бөлудi және экономиканың әр түрлi
субъектiлерi арасында келiсiм жасау жолымен болатын барлық ақшалай
қатынастарды бiлiдредi.
Жоғарыда айтып өткен, тұжырымдарға сәйкес қаржы нарығының қызметi келесi
факторларға байланысты:
• қаржы ресурстарын қайта бөлудегi мемлекеттiң ролiн максимальдi қысқарту;
• Бәсекелестiктi дамыту және монополизмдi шектеу мақсатында барлық меншiк
тұрлерiндегi шаруашылық субъектiлерiнiң толық дербестiгi;
• Бюджет тапшылығын қаржыландыру үшiн елдiң орталық (ұлттық) банкiнiң қарыз
қорларын қолдануды тоқтату, бұл мәселенi мемлекетiтк заемдар шығару,
облигацияларды және басқада мiндеттемелердiң айналымы арқылы шешу қажет;
• Шаруашылық субъектiлерi мен тұрғындардың ақшалай табыстарын тұрақты
ұлғайту, бұлар бағалы қағаздарға инвестициялануы мүмкiн.
1.2.Қаржы нарығы туралы ұғым
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногінің құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы нарығы бұрын –
соңды болған емес.
Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы
қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен
кәсіпорындардың, фирмалардың, банктредің, жинақтаушы зейнетақы қорларынан,
сақтық институттарынан, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын
жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және т.б.
рыноктермен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
рыноктермен) етене байланысты.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы рыногі қаржы ресурстарын
үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды ұйымдастырудың айырықша нысаны
болып табылады және бағалы қағаздар рыногі, сондай – ақ кредит рыногі
түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногі экономиканың түрлі шаруашылық
жүргізуші субъектілері арасында қайта бөлуді барлық әр түрлі нысанда
реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым
жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногі ұғымы
ақша, валюта кредит, капитал рыноктерін қоса отырып кеңінен түсіндіріледі.
Бұл қаржыны жалпы ақша мен күн категорияларына бара – бар категория ретінде
қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты,
өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып
табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен
ортақтастырылуы мүмкін.
Ақша нарығы дегеніміз қолма – қол ақша ғана емес, қолма – қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногі.
Кредит нарығы несие бойынша банктердің кредит операцияларымен байланысты.
Ақша мен кредит нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің қозғалысына
қызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы нарығында сатып алу – сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар – ақша
және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады. Сондықтан онда бағалы
қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын экономикалық қатынастар болып
табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын алады. Қор құндылықтарының –
бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен байланысты
болғандықтан оны қор нарығы деп атайды. Қор нарығы термині бастапқыда
бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор
биржасының атымен байланысты.
Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландыру және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың
жүйесі. Бұл рыноктің жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процесстері тәртіпке (ретке) келтіріп, олардың тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктің қор құралдарының, ең алдымен
бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді.
Нарықтың барлық тұрпаттарының өзара байланысты қаржы рыногінің жұмыс істеу
шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады.
1) реттелінген тауар рыногінің болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп
отыру: бұған қолма – қол және қолма – қолсыз айналым бойынша
эмиссияға бақылау жатады;
3) Кредит рыногінің жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін рынокке орналастыру; кредит ресурстарының
қозғалысы Орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін,
коммерциялық банктердің міндеттері резервтерінің нормасын, ашық
ақша рыногінде операциялар жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кезкелген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногінің жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық өндіріс
сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық нысандары
кәсіпорындарының, соның ішінді мемлекеттік сектордың да кең дербестігі;
2) қаржы ресурстарының қайта бөлудегі мемлекеттер рөлінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдары орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды
кәсіпорындар арасында ішківедомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға және
басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарының қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануын
тоқтату; республикалық, сондай – ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздары шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта бөлу
есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып қоймайды.
Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән сатылас әдістің
орнына деңгейлес қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге мүмкіндік
береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте байланыстар іс -
әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен және жалпы экономиканың
қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы рыногі бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылық
құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногінің болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын жабу
үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокте еркін жүретін, бағасы
сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің қалыптасып, жұмыс істеуі
экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен қосарланатын
қарама – қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа мерзімді
немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі өсіп отырған
жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ
мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар үшін
жылжымайтын дүние – мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша – кредит операциялар жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы нарығының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігінің қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабелдігіне қатысы ұзақ мерзімді болжамның
мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді.
Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды – экономиканың
нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын шығару және
олардың айналасын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа
дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпыэкономикалық
әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды элементтерді қамтитын ұлттық қор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі
тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
1.3. Қазақстан Республикасының қаржы нарығының ерекшелiктерi
ҚР бекiтiлген тәртiбiне қалай мемлекеттiк реттеу органдарының ұсынған
қаржылық есебiне сәйкес қаржы нарығының құрлымын келесi сызбада көрсетуге
болады (сурет 1).
Сурет 1.
ҚР қаржы нарығының құрлымы.
Ендi осылардың әр қайсына қысқаша тоқталатын болсақ. Ақша нарығы.
Қаржылардың негiзi болып, қалай айтсақ та ақша қаражаттары болады,
сондықтанда, ақша нарығы ең бiрiншi маңыдылыққа ие. Өздерiнiң өмiр сүру
барысында ақшалар әр түрлi формада операциялар нарығында жасалатын барлық
айнамға қызмет етедi және кез-келген қаржы нарығының бастапқы нүктесi болып
саналады.
Депозиттiк нарық. Тұрғындар табысы екi негiзгi бөлiктен тұрады: тұтыну және
жинақтау. Уақытша бос ақшалай қаражаттар (жинақтар мен салымдар),
банктермен және басқада несиелiк-қаржылық мекемелермен (тартылған
қаражаттар) тартылады, осының негiзiнде әр түрлi салымдар жүзеге асырылады.
Сонымен, ақшалар депозит есебiнде қалыптасады, оларды банктер қолданғаны
үшiн, олардың иелерiне, соған сәйкес ақшалай сыйақы - пайыздар төлейдi.
Несие нарығы. Депозит сапасында банкке түскен қаражаттардың бiр бөлiгi,
өзiнiң алдағы бөлiнiсiн несиелер сапасында алады. Коммерциялық банктер
уақытша бос ақша қаражаттарын жинақтап отырып, әр түрлi мақсат үшiн заңды
және жеке тұлғаларға несие есебiнде бередi. Сонымен, ақшалар нарықта
несиелер сапасында айналады, ал оны қолданғаны үшiн қарыз алушылар банкке
соған сәйкес пайыздар төлейдi.
Валюталық нарық. Қазақстан нарығында ақшалай операциялардың бiр бөлiгi
ұлттық валютада жасалады, ал қалған екiншi бөлiгi шетел валютасында
жасалады, нақтылайтын болсақ қаржылық құралдардың айналымы, екi валюта
түрiнде де болады. Ұлкен рольдi валюталарды айырбастау операциялары да
ойнайды.
Бағалы қағаздар нарығы. Бағалы қағаздар, басқада қаржылық құралдар сияқты,
қаржы нарығына толығымен позитивтi әсер етедi.
Бағалы қағаздар ақшалай ресурстарды қайта бөлудiң қозғалымды құралы болып
саналады. Мысалы, депозит өзiнiң алдағы айналымын алады, егерде оған банк
сертификаты рәсiмделген болса. Айналым қаражаттарын толтыру үшiн мiндеттi
түрде несиелеуге жүгiпмеу қажет, себебi оны жаңа келiсiм шартты жасауда,
оны басқа тұлғаға беруге болмайды. Облигацияны шығаруға келетiн болсақ
жеткiлiктi, олар қарыздың мiндеттеме болып, нарықта еркiн айналады және
өзiнiң иесiн өзгертуi мүмкiн. Қаржылық тәуекелдердi сақтандыру үшiн туынды
бағалы қағаздар болады. Сонымен бағалы қағаздар, ақшала ресурстардың еркiн
айта бөлiнуiне жағдай жасайды.
Сақтандыру және зейнетақы қызметтерiнiң нарығы. Бүгiнгi күнi бiздiң елдегi
нарықта өз ызметтерiн жүзеге асыратын негiзгi қаржылық делдалдар болып
жинақтаушы зейнетақы қорларымен сақтандыру компаниялары болып саналады.
Оларда жинақталатын қатынастар жиынтығы, олардың қаржыларға жататындығын
дәлелдейдi. Сақтандыру тәуекелi батыс қаржы теориялары- кез-келген
кәсiпорынның қаржылық стратегиясының негiзгi құраушысы бiр-ақ осы теорияны
негiздеу келесi түрде болады: әрбiр субъектi өз тәуекелдерiн сақтандырады,
бұл зиянға кеткен материалдық құралдар немесе осындай болуы ықтималдардың
орнын толтыру көзi.
Қазіргі уақытта Қазақстанда ипотекалық несиелеудің негізі туындап жатыр,
яғни біздің елімізге сәйкес модельдің қалыптасуы мен даму процесі жүріп
жатыр.
Қазақстанда 2001 ж бастап осы сферада халықаралық тәжірибелердің
негізінде тұрғын үйді несиелеудің ипотекалық жүйесі енгізіліп отыр. Біздің
жүйеміз екі деңгейлі болып табылады. Бірінші деңгейге бастапқы кредиторлар,
яғни ипотекалық несие беретін банктік және банктік емес ұйымдар жатады.
Екінші деңгейге АҚШ-ғы Fannie Mae және Малайзиядағы Cagamas Berhad
компаниялардың негізінде құрылған Қазақстан Ипотекалық Компаниясы жатады.
Бұл компания банктік және банктік емес ұйымдардың берген ипотекалық
несиелері бойынша кепіл құқықтарын, талап ету құқықтарын қайта сатып алуды
жүзеге асырады. Қазақстан Ипотекалық Компаниясының негізгі мақсаты-
ипотекалық несиелендіру көлемін ұлғайту, сыйақы ставкасын төмендету арқылы
тұрғын үйді сатып алуға қолайлы жағдай жасау Компанияның қызметінің негізгі
бағыты – бұл ұзақ мерзімді ипотекалық несие бойынша талап ету құқықтарын
сатып алу және ипотекалық несиелеу үшін ұзақ мерзімді ресурстарды тарту.
Оны олар өздерінің ипотекалық бағалы қағаздарын эмиссиялау арқылы жүзеге
асырады.
Бұл жобаға келесі серіктес банктер қатысты: ААҚ “АТФ”, ААҚ “Астана –
Финанс”, ААҚ “БанкЦентрКредит”, ААҚ “БТА – Ипотека” және Қазақстандағы
бірінші ипотекалық компания ААҚ “БанкЦентрКредит”. Ипотекалық енсие беру
бойынша ААҚ “БТА – Ипотека” лидер болды. Оның берген несиесі жалпы несиелік
портфельдің 69 пайызын құрады және 291264 мың теңгені құрады.
Қазіргі уақытта компания өзінің қызмет ету ауқымын ұлғайтып Қазақстанның
13 қаласында жобаны жүзеге асырып жатыр. Олар: Астана, Алматы, Ақтөбе,
Атырау, Жезқазған, Қарағанды, Көкшетау, Талдықорған және Алматы облыстары,
Шымкент, Өскемен.
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы жалпы активтерінің бағасы 2002 ж 1
қаңтарға қарағанда 1108665 мың теңгені құрады. Оның ішінде көп бөлігін
мемлекеттік бағалы қағаздар алды, олардың соммасы 653457 мың теңгені немесе
58,9 % болды. Сонымен бірге ипотекалық несие бойынша талап ету құқықтары
416530 мың теңгені құрады.
Қазақстан Ипотекалық Компаниясы ипотекалық несиелеу жүйесін ұйымдастыру
мақсатында 4 екінші деңгейлі банктермен және 2 банктік емес ұйымдармен
бірлесіп қызмет ету жайында келісім-шарт жасалды. Қазіргі уақытта
компанияның серіктес банктерінің саны ұлғайып, олардың қатарына ААҚ
“Нурбанк” және ААҚ “Альянс Банк” кірді.
Алматыда қарыз алушылар барлық серіктес банктерде несие ала алады.
Астанада ААҚ “БанкЦентрКредит” және ААҚ “Астана – Финанс” филиалдарында ала
алады.
2002 ж қаңтарда ҚИК–мен номиналдық құны 10 мың теңге, жалпы соммасы
1500 млн теңгені құрайтын, айналым уақыты 3 жылдан аспайтын жалпы 150 мың
экземплярмен ипотекалық облигациялар шығарылды. Бастапқы этапта ипотекалық
облигацияларға белгілі бір преференциялар берілді. Кейін нарықтағы қаржылық
құралдар жеткілікті көлемге жеткенде, ипотекалық жүйенің қызмет етуіне
ешқандай шығын келтірмей біртіндеп бұл преференцияларды жойып тастау
көзделіп отыр.
Қазақстан Ипотекалық компаниясы жұмыс жүргізу барысында қызмет етіп
тұрған заңдылық жағынан кейбір қиындықтар туындады. Мұның себебі ипотекалық
несиелеу сферасында негізгі заңдар бүкіл ел масштабында ипотекалық несиелеу
жүйесін енгізу мүмкіндігі жоқ болған кезде және ипотекалық нарықтың
субьектілері жекелей қызмет еткен кезде жүзеге асырылған болатын. Жүйені
енгізу барысында мемлекетік тіркеу келісім-шарттарының жетілмегендігі,
тіркеу үшін төлем ақысының жоғары болды. Бұның өзі халық үшін несиенің
қымбаттауына, тұрғын үйді несиеге алып жатқан азаматтар үшін салық
жеңілдіктерінің болмауына алып келді.
Қазіргі уақытта қаржы нарығы инвестиицяның үлкен көлемін ұсынады, бірақ
сонымен қатар нарықта қаржы құралдарының жетіспеушілігі сезіліп отырады.
Республикалық бюджеттің жағдайын жақсарту мемлекетке қарыздардың көлемін
және соммасын мүмкіндік береді. Сондықтан да ипотекалық бағалы қағаздар
инвесторлар жағынан салымдардың альтернативті құралы ретінде қарастырылады.
Бұл дәстүрлі құрал әлемнің көптеген елдерінде шетел инвесторлары арасында
үлкен сұранысқа ие, себебі ол тұрақтылық, сенімділік, өтімділік симбиозы
болып табылады. Бірінші кезекте бағалы қағаздардың бұл түрімен зейнетақы
қорлары қызығушылық білдіруі қажет.
Ипотекалық бағалы қағаздар табыстылығы ең маңызды элементтердің бірі
болып табылады. Өйткені осыған байланысты ҚИК –ның ипотекалық несиелеудің
сыйақы ставкасы өзгереді. Қазіргі уақытта ипотекалық бағалы қағаздар басқа
да нарықта ұсынылатын бағалы қағаздармен бәсекелесе алмайды.
Қазіргі уақытта банктердің несиелендіру шарттары тартылған қаражаттардың
құрамымен байланысты. Ресурстар көбінесе шетел валютасында 3 жыл аспайтын
уақытқа алынатын болғандықтан, халықты ұлттық валютада ұзақ мерзімді
несиелендіру мүмкіндігі шектелген. Мұндай жағдайда халық амал жоқтан
ипотекалық несие алады. Себебі ұлттық валюта бағамының тұрақты болмауынан
күдіктенеді, олар өздері көбінесе тіркелген табысты ұлттық валютада алады.
Сонымен бірге қысқа мерзімді несиелер үлкен көлемде ай сайынғы төлемдерді
қажет етеді және бұл өмір сүру деңгейі мен жеке бджетке кері әсер етеді.
Қаржылық оператордың рөлінде екінші деңгейлі банктер немесе ссудалық
операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар бола алады. Қаржылық оператор сонымен
бірге өзіндік қаражаттарды тұрғын үйді қаржыландыруға жұмсай алады.
Экономикасы дамып келе жатқан келе жатқан жағдайда әрдайым инвестиция
үшін қаражат қажет.Қазіргі жағдайда әрдайым екінші деңгейлі банктердің
несиелік қызметінің белсенділігін арттыру қажет.Банктер несиелік қызметін
елдің барлық аудандарында жүзеге асырады.
2. Қаржы нарығының құрылымы және олардың
атқаратын қызметтері
2.1. Қаржы нарығының құрылымы
Әрбiр елге оның мазмұны мен ерекшелiктерiн толық көрсететiн, өзiнiң
қаржылық нарығы тән. Әрине, талдау мақсаты мен қандайда бiр елдiң қаржы
нарығының жеке сегменттерiнiң даму үрдiсi мен қаржы нарығының жiктелуi мен
алғы шарттарына байланысты. Осы жерде ғалым-экономистердiң пiкiрлерi
бөлiнедi. Сондықтанда, ғалымдармен ұсынылған оның бiрқатар түрлерiн
қарастырып, содан кейiн Қазақстан үшiн тән келетiн қаржы нарығының құрлымын
анықтаймыз.
Өз құрлымы бойынша, Г.С. Сейткасымовтың жетекшiлiгiмен Қазақстан
ғалымдарының тобы "Қаржы нарығы бiрiн-бiрi толықтыратын және өзара
байланысты дербес қызмет ететiн нарықтардан тұрады" деп есептейдi. Олар
және негiзгi бағытты келесi құраушыларға бұрады:
1. Нақты ақшалар және осы сияқты қызметтi атқаратын төлем құралдарының
(вексельдер, чектер т.б.) айналым нарығы: Бәрiмiзге, белгiлiсi ақша
нарығы инфляция әсерiмен өзгередi, егерде осы инфляция белгiлi шекарадан
шықпаса, оңтайлы рольдi ойнайды. Сонымен, егерде жалпы ұлттық өнiм жыл
сайын 5 тамызға өссе, ал айналымдағы ақша саны 6-7 пайызға ұлғайған, бұл
өсiп отырған жалпы ұлттық өнiмдi жүзеге асыруда, экономиканың позитивтi
процесiне мүмкiндiк бередi. Егерде жыл сайын жалпы ұлттық өнiм сол 5
пайызға, ал айналымдағы ақша саны 10 пайызға өссе, бiр қалыпты
экономикалық процестi бұзатын, ұшқыр инфляция алыптасады.
2. Қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзiмдi банк несиелерi.
Осы кезеңге дейiн Қазақстанда қысқа мерзiмдi арзан несиелер болмаған.
Елдегi қызмет ететiн коммерциялық банктер оны сенiмдi қамтамасыз етiлген
және жоғары пайызға ұсынады. ±зақ мерзiмдi несиенi негiзгi қорларды
жаңалау және құру үшiн қажеттi, және оны тербелмелi (кезең сайын қайта
қаралады) пайыз ставкасымен алады.
3. Бағалы қағаздар нарығы Қазақстанда көптеген жылдар бұрын соңғы болмаған
және оның дамуы 90 жылдардың басында басталған. Мемлекеттiң барлық
қаржылық саясатының сипаты өзгеруiне және меншiк қатынастарының қайта
қалыптасуы мен (жекешелендру мен мемлекеттiк кәсiпорындардың акционерлiк
қоғамға айналуы) тiкелей байланысты болғандықтан, оның дамуы өз тарапында
әлi бiршама уақытты талап етедi. Қазiргi кезде мемлекет бюджет тапшылығын
жабу үшiн бiрiншi кезекте, ақша белгiлерiн эмиссиялауға бармай,
мемлекеттiк бағалы қағаздар шығарады, мысалы қысқа мерзiмдi қазынашылық
мiндеттемелер. Бағалы қағаздар нарығын екi көзқараста бағалауға болады:
әртүрлi көздерден ақша қаражаттарының көлемiн тарту көзқарасында, және
бос ақша қаражаттарын қандай да бiр нарыққа салым есебiнде салу.
Бос ақша қаражаттары, көптеген салаларды инвестициялау үшiн қолдануы
мүмкiн, атап айтсақ: өндiрiске немесе қандай да шаруашылық қызметiне
(өнеркәсiп, құрылыс, сауда байланыс), жылжымайтын мүлiкке,
антиквариаттарға, құнды бағалы металдарға валютаға егерде, отандық
құнсызданса, зейнетақы және сақтандыру қорларына, әртүрлi бағалы қағаздар
түрлерiне және банктiк депозиттiк салымдарға орналастырылуы мүмкiн.
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы - бұл бос капиталдарды ұсынудың көптеген
салаларының бiрi, сондықтанда оған, оларды тартуда бәсекелесуге тура
келедi (сурет 2).
Қаржы нарығын талдау олардың қызмет ету ережелерiне сәйкес
белгiлiбөлiктерге, мүшелерге, сегментацияға бөледi. 3 суретте С.Ковалев көз
қарасына сәйкес қаржы нарығының жiктемесi келтiрiлген және сызбада
келтiрiлген нарықтардың қысқаша сипаттамасы берiлген (сурет 3).
Сурет 2.
Қаржы нарығының басқа нарықтармен байланыс моделi (үлгiсi).
С.Ковалев трактовкасы бойынша валюталық нарық - дегенiмiз бұл валюталық
бағалығы бар тауарлар объектiлерiнiң нарығы:
• шетел валютасы (банкноталар, қазынашылық билеттер, монеталар - бұл заңды
төлем құралдары немесе шетел мемлекттерiнде, халықаралық немесе есептi
ақшалай өлшемде айырбасталатын ақшалай белгiлер);
• бағалы қағаздар (чектер, вексельдер, акциялар, облигациялар) және басқада
қарыздық мiндеттемелер;
• бағалы металдар (алтын, күмiс, платина, палладий, иридий, родий, рутений,
осмий) және табиғи бағалы тастар (алмаздар, рубиндер, изумруд, сапфир
т.б.).
Сурет 3.
С.Ковалев бойынша қаржы нарығының құрлымы.
Валюта нарығының субъектiсi сапасында банктер, биржалар, экспотерлер және
импортерлер, қаржылық және инвестициялық мекемелер, өкiметтiк ұйымдар
болады.
Алтын нарығы - бұл елдiң алтын қорын жинақтау және толықтыру мақсатында,
бизнестi ұйымдастыру немесе өнеркәсiп өндiрiсiнiң тұтынумен байланысты:
алтынды сату сатып алу кезiндегi экономикалық атынастар саласы.
Капитал нарығы, бұл өз кезегiнде қарыз капиталының нарығына және үлесiтк
бағалы қағаздар нарығына бөлiнедi. Мұндай бөлiнiс тауар (қаржылық құралдар)
сатып алушылар, осы нарықтағы сатушылар және қаржылық құралдардың
эмитенттерi арасында қатынастар сипатын көрсетедi.
Егерде қаржылық құралдар үлестiк негiздегi бағалы қағаздар түрiнде болса,
мұндай қатынастар меншiк қатынастарының сипатын бiлдiредi, ал қалған
жағдайларда бұл несиелiк қатынастар.
Қарыз капиталының нарығында мерзiмге, қайтарымдылыққа және төлемдiлiкке
ұсынылатын ұзақ мерзiмдi қаржылық құралдар айналым көрсетедi. Олар өзiне
ұзақ мерзiмдi банк қарыздарынан және қарыздың бағалы қағаздар (және ұзақ
мерзiмдi) нарығынан тұрады.
Бағалы қағаздар нарығында, олар өз бағалы қағаздар санасында немесе олардың
орнын ауыстырушылар (сертификаттар, купондар т.б.) сапасында шығарылады,
айналады және сiңiп кетедi.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары: эмитенттер - бұл оларға қажеттi
ақшалай қаражаттарды тарту мақсатында, бағалы қағаздарды шығарушы тұлғалар,
инвесторлар - бұл табыс алу, мүлiктiк және мүлiктiк емес құқықтарды алу
үшiн бағаны қағазды сатып алушы тұлғалар, делдалдар - бұл эмитенттер мен
инвесторларға, олармен қойылған мақсатқа жетуi үшiн қызмет көрмететiн
тұлғалар.
Әлемнiң көптеген экономистерi үшiн қаржы нарығының құрлымы.Сақтандыру,
зейнетақы және ипотекалық нарықтарды енгiзу тиiмдi деп санайды.
Сақтандыру полистерi мен зейнетақылық шоттар нарығы, ипотекалық нарықтар -
бұл өздерiнiң қаржылық құралдары мен келiсiм-шарт негiзiнде өз iс әрекетiн
жүргiзетiн жинақтаушы мекеме-институттары бар ерекше нарықтар. Олардың
маңыздылығы қазiргi кезде артуда, атап айтсақ, АҚШ-да жиынтық қаржылық
активтер көлемi бойынша, олар коммерциялық банктердiң, жинақ
институттарының және несие одақтарының бәрiн қосып алғанда, жиынтық
активтерiнен бiр жарым есе артық.
Ипотекалық нарықты, капитал нарығы құрамынан бөлiп көрсету қажеттiлiгi, бiр
қатар жағдайларға байлаты??? дамыған елдерге тән нәрсе. Бiрiншiден,
ипотекалық несиелер әрқашанда жер учаскесi немесе ғимарат (пәтерлер, жеке
үйлер т.б.) түрлерiндегi нақты кепiлдемен қамтамасыз етiледi. Егерде
арызалушы өзiнiң қарықдық мiндеттемесiн орындамаса, онда кепiлдеменiң
мүлiктiң құқығы қарыз берушiге өтедi. Екiншiден, ипотекалық несиелердiң
стандартты өлшемдерi (әртүрлi номиналдары, өтеу мерзiмi және т.б.) болмайды
және қайталама нарығында олар қиын өткiзiледi. Мұндай жағдады келесi фактi
растайды: ипотеканың қайтама нарығының көлемi ұзақ мерзiмдi капиталдар
нарығында орналастырылған бағалы қағаздардың қайталама нарығымен
салыстырғанда бiршама төмен. Ішiншiден ипотекалық нарықтардың басада ұзақ
мерзiмдi капиталдар нарығынан айырмашылығы, дамыған елдерде арнайы
мемлекеттiк органдармен қатаң реттеледi.
Дамыған елдердiң тәжiрбиесiнде, егерде қаржылық құралдың айналым мерзiмi
бiр жыл болса, онда бұл ақша нарығының құралы. ±зақ мерзiмдi және орта
мерзiмдi құралдар капиталдар нарығына жатады. Әр түрлi елдерде қаржылық
құралдарды қысқа, орта, ұзақ мерзiмдерге бөлу әр түрлi. Қазақстанда қысқа
мерзiмдi қаржылық құралдарды негiзiнен ақша нарығының құралыма жатқызады,
ал орта және ұзақ мерзiмдi қаржылық құралдаруы капитал нарығына жатқызады.
Сонымен, ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi қаржылық құралдардың арасынан
шекара өткiзуге болмайды, себебi, бұл ақша нарығы мен капитал нарығы
арасындағы шекараға тең. Сонымен қатар, мұндай бөлiнiстiң терең
экономикалық мағынасы бар. Ақша нарығының құралдары бiрiншi кезекте
мемлекетiтк ұйымдар мен бизнес саласын өтiмдi қаражаттармен қамтамасыз ету
үшiн қызмет етсе, ал капитал нарығының құралдары жинақтау және
инвестициялау процесiмен байланысты. Ақша нарығының құралдарына вексельдер,
банктiк акцентер, чектер, банкноталар, төлем карточкалары және басқалар
шығады. Ал капитал нарығына, мысалы, облигация, акция, орта және ұзақ
мерзiмдi несиелер жатады.
2.2. Бағалы қағаздар нарығы және оның түрлері
Жоғарыда баяндалғандардан туындағанындай, бағалы қағаздар нарығы –
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарған)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын және сатып алынатын қаржы
рыногінің бөлігі. Бұл рыноктің жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
береді. Бұған осы рыноктің қор құрылымдарының – бағалы қағаздардың сан
алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті
ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz