Алматы қаласының Қазақстан Республикасының аймақтық қаржы орталығы: жағдайы мен даму болашағын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫН АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1 Аймақтың қаржылық мемлекеттің аймақтық саясат ретінде: ұғымы, мазмұны және қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Аймақтық қаржылықтың үлгілері несие.қаржылық жүйесінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Алматы.аймақтық қаржы орталығының ұйым.құқықтың қажеттілігі... 20
2 АЛМАТЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ІСКЕРЛІК ДЕҢГЕЙІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.1 Алматы аймақтық қаржы орталығының жобаларымен мен бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2 Алматы қаласы қаржы орталығының экономика .әлеуметтік әсері және тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.3 Алматы қаласының қаржы орталығының жергілікті басқару органдарымен қарым қатынасы: өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
3 АЛМАТЫ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ПРОБЛЕМАСЫН ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ МЕН ҚАРЫМ .ҚАТЫНАС РЕТІНДЕ ... ... ... ... ...
35
3.1 Алматы аймақтық қаржы орталығынң индустриалды.инновациялық бағдарлама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3.2 Алматы Қазақстан Республикасының аймақтық қаржы орталығының болашқтағы бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
3.3 Шетелдік тәжірибе Алматы қаласының орта болашағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3
1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫН АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1 Аймақтың қаржылық мемлекеттің аймақтық саясат ретінде: ұғымы, мазмұны және қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Аймақтық қаржылықтың үлгілері несие.қаржылық жүйесінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.3 Алматы.аймақтық қаржы орталығының ұйым.құқықтың қажеттілігі... 20
2 АЛМАТЫ АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ІСКЕРЛІК ДЕҢГЕЙІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.1 Алматы аймақтық қаржы орталығының жобаларымен мен бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.2 Алматы қаласы қаржы орталығының экономика .әлеуметтік әсері және тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.3 Алматы қаласының қаржы орталығының жергілікті басқару органдарымен қарым қатынасы: өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
3 АЛМАТЫ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ПРОБЛЕМАСЫН ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ МЕН ҚАРЫМ .ҚАТЫНАС РЕТІНДЕ ... ... ... ... ...
35
3.1 Алматы аймақтық қаржы орталығынң индустриалды.инновациялық бағдарлама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3.2 Алматы Қазақстан Республикасының аймақтық қаржы орталығының болашқтағы бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
3.3 Шетелдік тәжірибе Алматы қаласының орта болашағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: 2010 жыл ХХІ ғасырдың тарихына дағдарыс жылы болып қана енбейді. Ағымдағы жылдың басты оқиғасы - әлемдік қаржы реформасы туралы жаһандық пікірталастың өрістеуі. Осы жылғы ақпандағы Давостағы Бүкіләлемдік экономикалық форум, Лондондағы G20 сәуір саммиті, Екатеринборда өткен БРИК пен ШЫҰ-ның маусым саммиті, Италияда өтіп жатқан G20 саммиті, G20 қыркүйек саммиті, 2010 жылдың басында Бразилияда өтетін БРИК саммиті - бұлар жаһандық әлем құрылысының реформаларына даярлық кезеңдері. 1944 жылдан бері тап бүгінгідей әлемдік институттар мен қаржы институттарын реформалау бойынша мемлекеттердің мұндай ауқымды бірлескен жұмысы болған емес.
«Дағдарыстан кейінгі әлемнің қаржылық құрылымы: шешімдер тиімділігі» зерттеуі халықаралық ұжымдық сараптаманы тереңдете экономикалық зерттеумен ұштастырған бірегей тәжірибе болып табылады. Жаһандық сараптамалық сауалдамаға әлемнің 51 елінен 223 сарапшы: экономистер мен қаржы талдаушылары, компаниялар иелері мен топ-менеджерлері; экономикалық және саяси тақырыптарға қалам тартатын журналистер; гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар саласындағы ғалымдар; саясаткерлер мен дамыған және дамушы елдердің шенеуніктері қатысты. G20 саммитінің 60 жұмыс құжаттарына талдау жасау негізінде «Үлкен жиырмалықтың» шешімдеріне баға берілді, болашақ саммиттің күн тәртібі бойынша ұсыныстар айтылды.
Әлемдік дағдарыстың негізінде дамыған және дамушы әлем арасындағы капиталды бөлудегі теңсіздіктер жатыр. 1999 жылдан бастап 142 дамушы елдің жалпы ұлттық жинақтары бұл елдерге тартылған инвестициялар көлемінен асып түсе бастады, және де жинақтар мен инвестициялар арасындағы алшақтық барған сайын бұрынғыдан да ұлғая түсуде. Осыған сәйкес бұл елдердің ағымдағы шоттарында баланс профициті пайда болып, өсе түсуде. Бұл соңғы онжылдық бойы дамыған елдер дамушы елдердің жинақтарын өз пайдасына қарай қайта бөледі деген сөз.
Капиталдың жаһандық ағыны конфигурациясын өзінің табиғи арнасына бұруға тырысу (теориялық постулаттар мен экономикалық мақсаттарға сәйкес) дамыған елдердің әл-ауқаты деңгейінің құлдырауына әкеп соғады - «алтын миллиард» деп аталатын бұл әрекеттерді саяси көзқарас жағынан алып қарағанда практикалық жүзеге асыру мүмкін емес. Қазіргі конфигурациялардың сақталуы қарама-қайшылықтардың одан әрі қордалануына соқтырады, бүкіләлемдік экономикалық дамудың белгіленген факторларының іргесін шайқалтады, айналып келгенде, бұл қарама-қарсылық өте өткір дағдарысты түрде шешіледі. Мұның бәрі таяудағы 10-15 жылда айқын байқалған өркениеттік дағдарыстың басталуы болмай қоймайтын жағдайға жеткізеді, сондықтан да қордаланған қарама-қайшылықтарды шешудің өзара жарамды формаларын іздестіру адамзаттың басымдықты міндеттерінің бірі болуы тиіс.
«Дағдарыстан кейінгі әлемнің қаржылық құрылымы: шешімдер тиімділігі» зерттеуі халықаралық ұжымдық сараптаманы тереңдете экономикалық зерттеумен ұштастырған бірегей тәжірибе болып табылады. Жаһандық сараптамалық сауалдамаға әлемнің 51 елінен 223 сарапшы: экономистер мен қаржы талдаушылары, компаниялар иелері мен топ-менеджерлері; экономикалық және саяси тақырыптарға қалам тартатын журналистер; гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар саласындағы ғалымдар; саясаткерлер мен дамыған және дамушы елдердің шенеуніктері қатысты. G20 саммитінің 60 жұмыс құжаттарына талдау жасау негізінде «Үлкен жиырмалықтың» шешімдеріне баға берілді, болашақ саммиттің күн тәртібі бойынша ұсыныстар айтылды.
Әлемдік дағдарыстың негізінде дамыған және дамушы әлем арасындағы капиталды бөлудегі теңсіздіктер жатыр. 1999 жылдан бастап 142 дамушы елдің жалпы ұлттық жинақтары бұл елдерге тартылған инвестициялар көлемінен асып түсе бастады, және де жинақтар мен инвестициялар арасындағы алшақтық барған сайын бұрынғыдан да ұлғая түсуде. Осыған сәйкес бұл елдердің ағымдағы шоттарында баланс профициті пайда болып, өсе түсуде. Бұл соңғы онжылдық бойы дамыған елдер дамушы елдердің жинақтарын өз пайдасына қарай қайта бөледі деген сөз.
Капиталдың жаһандық ағыны конфигурациясын өзінің табиғи арнасына бұруға тырысу (теориялық постулаттар мен экономикалық мақсаттарға сәйкес) дамыған елдердің әл-ауқаты деңгейінің құлдырауына әкеп соғады - «алтын миллиард» деп аталатын бұл әрекеттерді саяси көзқарас жағынан алып қарағанда практикалық жүзеге асыру мүмкін емес. Қазіргі конфигурациялардың сақталуы қарама-қайшылықтардың одан әрі қордалануына соқтырады, бүкіләлемдік экономикалық дамудың белгіленген факторларының іргесін шайқалтады, айналып келгенде, бұл қарама-қарсылық өте өткір дағдарысты түрде шешіледі. Мұның бәрі таяудағы 10-15 жылда айқын байқалған өркениеттік дағдарыстың басталуы болмай қоймайтын жағдайға жеткізеді, сондықтан да қордаланған қарама-қайшылықтарды шешудің өзара жарамды формаларын іздестіру адамзаттың басымдықты міндеттерінің бірі болуы тиіс.
1 «Қазақстан Республикасының Конституциясы». 30.08.1995ж.
2 «ҚР Қаржы министрлігi туралы ережe», ҚР Үкiметiнiң 2004 жылғы 28 қазандағы N 1119 қаулысымен бекітілген, ҚР Үкіметімен 03.06.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
3 «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнің Салық комитетi туралы ереже», 09.10.2002ж. қабылданып, ҚР Үкiметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1127 қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
4 «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы N 1115 Қаулысымен бекітіліп, 21.04.05ж. №372 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
5 «ҚР Қаржы министрлігінiң Қазынашылық комитетi туралы ереже», ҚР Үкіметінің 24.05.05ж. № 626 Қаулысымен бекітіліп, 2004 ж. 29 қазандағы N 1129 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
6 «ҚР Қаржы министрлігінiң Кедендiк бақылау комитетi туралы
ереже», ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1133 қаулысымен бекітіліп, 31.12.04ж. №1470 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
7 «ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттiк мүлік және жекешелендiру комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 05.06.99ж. № 930 Қаулысымен бекітіліп, 2004 жылғы 28 қазандағы N 1114 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
8 «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Қаржылық бақылау және мемлекеттiк сатып алу комитетi туралы ереже», ҚРҮкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1134 Қаулысымен бекітілген.
9 ҚР «Ұлттық Банкі туралы» заңы. 30.03.1995ж. қабылданып, 08.07.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
10 «ҚР Президенті туралы» Конституциялық заң. 26.12.1995ж. қабылданып, 06.05.99ж. № 378-I Конституциялық заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
11 ҚР «Бюджетке төленетін салықтық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі. 531-540 баптар, 15.04.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
12 «ҚазақстанРеспубликасында мемлекеттiк бағдарламалар әзiрлеу және iске асыру ережелерi» ҚР Президентiнiң 2003ж 2 маус. N 1099 Жарлығымен бекiтiлген.
13 Горбунов О.Н. «Финансовое право». Москва, 2006.
14 Худяков А.И. «Финансовое право Республики Казахстан». А, 2009.
15 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» пәнінен «Салық – салу саясаты және қазіргі кездегі салық саясатының ерекшеліктері» тақырыбы бойынша 13.09.05ж. лекция, ҚазҰУ, 2005.
16 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы».2010 ж.
17 «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2010-2015 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары», Астана қаласы, 2009ж. 15 ақпан
18 Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2030" даму стратегиялық бағдарламасы.
19 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
20 «Мемлекеттің салықтық қызметінің қүқытық негіздері». Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М.Дулатов Ы.Д. А., 1998 ж.
21 «Теория государства и права». М., 2008.
22 «Основы финансов», В.Д. Мельников, Алматы 2008ж.
23 «ҚР Президентінің жолдауы», Астана, Аккорда, февраль, 2010;
24 ИА «Kazakhstan Today», «Алматы – Финансовый Центр», ноябрь, 2005;
25 Указ Президента Республики Казахстан "Об Агентстве Республики Казахстан по регулированию деятельности регионального финансового центра города Алматы",06 февраля, 08:22;
26 Концепция Правительства от 27.07.2007 N 1014
"КОНЦЕПЦИЯ РАЗВИТИЯ ГОРОДА АЛМАТЫ КАК РЕГИОНАЛЬНОГО ФИНАНСОВОГО ЦЕНТРА";
27 Проект Закона «О региональном финансовом центре г. Алматы»;
2 «ҚР Қаржы министрлігi туралы ережe», ҚР Үкiметiнiң 2004 жылғы 28 қазандағы N 1119 қаулысымен бекітілген, ҚР Үкіметімен 03.06.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
3 «Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнің Салық комитетi туралы ереже», 09.10.2002ж. қабылданып, ҚР Үкiметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1127 қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
4 «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы N 1115 Қаулысымен бекітіліп, 21.04.05ж. №372 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
5 «ҚР Қаржы министрлігінiң Қазынашылық комитетi туралы ереже», ҚР Үкіметінің 24.05.05ж. № 626 Қаулысымен бекітіліп, 2004 ж. 29 қазандағы N 1129 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
6 «ҚР Қаржы министрлігінiң Кедендiк бақылау комитетi туралы
ереже», ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1133 қаулысымен бекітіліп, 31.12.04ж. №1470 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
7 «ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттiк мүлік және жекешелендiру комитетi туралы ереже», Қазақстан Республикасы Үкіметінің 05.06.99ж. № 930 Қаулысымен бекітіліп, 2004 жылғы 28 қазандағы N 1114 Қаулысымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
8 «ҚР Қаржы министрлiгiнiң Қаржылық бақылау және мемлекеттiк сатып алу комитетi туралы ереже», ҚРҮкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы N 1134 Қаулысымен бекітілген.
9 ҚР «Ұлттық Банкі туралы» заңы. 30.03.1995ж. қабылданып, 08.07.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
10 «ҚР Президенті туралы» Конституциялық заң. 26.12.1995ж. қабылданып, 06.05.99ж. № 378-I Конституциялық заңмен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
11 ҚР «Бюджетке төленетін салықтық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі. 531-540 баптар, 15.04.2005ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
12 «ҚазақстанРеспубликасында мемлекеттiк бағдарламалар әзiрлеу және iске асыру ережелерi» ҚР Президентiнiң 2003ж 2 маус. N 1099 Жарлығымен бекiтiлген.
13 Горбунов О.Н. «Финансовое право». Москва, 2006.
14 Худяков А.И. «Финансовое право Республики Казахстан». А, 2009.
15 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер» пәнінен «Салық – салу саясаты және қазіргі кездегі салық саясатының ерекшеліктері» тақырыбы бойынша 13.09.05ж. лекция, ҚазҰУ, 2005.
16 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы».2010 ж.
17 «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2010-2015 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары», Астана қаласы, 2009ж. 15 ақпан
18 Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2030" даму стратегиялық бағдарламасы.
19 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.
20 «Мемлекеттің салықтық қызметінің қүқытық негіздері». Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М.Дулатов Ы.Д. А., 1998 ж.
21 «Теория государства и права». М., 2008.
22 «Основы финансов», В.Д. Мельников, Алматы 2008ж.
23 «ҚР Президентінің жолдауы», Астана, Аккорда, февраль, 2010;
24 ИА «Kazakhstan Today», «Алматы – Финансовый Центр», ноябрь, 2005;
25 Указ Президента Республики Казахстан "Об Агентстве Республики Казахстан по регулированию деятельности регионального финансового центра города Алматы",06 февраля, 08:22;
26 Концепция Правительства от 27.07.2007 N 1014
"КОНЦЕПЦИЯ РАЗВИТИЯ ГОРОДА АЛМАТЫ КАК РЕГИОНАЛЬНОГО ФИНАНСОВОГО ЦЕНТРА";
27 Проект Закона «О региональном финансовом центре г. Алматы»;
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығы туралы теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ...
1.1 Аймақтың қаржылық мемлекеттің аймақтық саясат ретінде: ұғымы,
мазмұны және 6
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.2 Аймақтық қаржылықтың үлгілері несие-қаржылық
жүйесінде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.3 Алматы-аймақтық қаржы орталығының ұйым-құқықтың қажеттілігі... 20
2 Алматы аймақтық қаржы орталығының іскерлік деңгейін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
... ... ... ... ... ... .
Алматы аймақтық қаржы орталығының жобаларымен мен
бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Алматы қаласы қаржы орталығының экономика -әлеуметтік әсері және
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Алматы қаласының қаржы орталығының жергілікті басқару органдарымен
қарым қатынасы: өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 Алматы қаржы орталығының проблемасын жергілікті басқару мен қарым
-қатынас ретінде ... ... ... ... ... 35
3.1 Алматы аймақтық қаржы орталығынң индустриалды-инновациялық
бағдарлама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3.2 Алматы Қазақстан Республикасының аймақтық қаржы орталығының
болашқтағы 41
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
3.3 Шетелдік тәжірибе Алматы қаласының орта
болашағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер 68
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: 2010 жыл ХХІ ғасырдың тарихына дағдарыс
жылы болып қана енбейді. Ағымдағы жылдың басты оқиғасы - әлемдік қаржы
реформасы туралы жаһандық пікірталастың өрістеуі. Осы жылғы ақпандағы
Давостағы Бүкіләлемдік экономикалық форум, Лондондағы G20 сәуір саммиті,
Екатеринборда өткен БРИК пен ШЫҰ-ның маусым саммиті, Италияда өтіп жатқан
G20 саммиті, G20 қыркүйек саммиті, 2010 жылдың басында Бразилияда өтетін
БРИК саммиті - бұлар жаһандық әлем құрылысының реформаларына даярлық
кезеңдері. 1944 жылдан бері тап бүгінгідей әлемдік институттар мен қаржы
институттарын реформалау бойынша мемлекеттердің мұндай ауқымды бірлескен
жұмысы болған емес.
Дағдарыстан кейінгі әлемнің қаржылық құрылымы: шешімдер тиімділігі
зерттеуі халықаралық ұжымдық сараптаманы тереңдете экономикалық зерттеумен
ұштастырған бірегей тәжірибе болып табылады. Жаһандық сараптамалық
сауалдамаға әлемнің 51 елінен 223 сарапшы: экономистер мен қаржы
талдаушылары, компаниялар иелері мен топ-менеджерлері; экономикалық және
саяси тақырыптарға қалам тартатын журналистер; гуманитарлық және қоғамдық
ғылымдар саласындағы ғалымдар; саясаткерлер мен дамыған және дамушы
елдердің шенеуніктері қатысты. G20 саммитінің 60 жұмыс құжаттарына талдау
жасау негізінде Үлкен жиырмалықтың шешімдеріне баға берілді, болашақ
саммиттің күн тәртібі бойынша ұсыныстар айтылды.
Әлемдік дағдарыстың негізінде дамыған және дамушы әлем арасындағы
капиталды бөлудегі теңсіздіктер жатыр. 1999 жылдан бастап 142 дамушы елдің
жалпы ұлттық жинақтары бұл елдерге тартылған инвестициялар көлемінен асып
түсе бастады, және де жинақтар мен инвестициялар арасындағы алшақтық барған
сайын бұрынғыдан да ұлғая түсуде. Осыған сәйкес бұл елдердің ағымдағы
шоттарында баланс профициті пайда болып, өсе түсуде. Бұл соңғы онжылдық
бойы дамыған елдер дамушы елдердің жинақтарын өз пайдасына қарай қайта
бөледі деген сөз.
Капиталдың жаһандық ағыны конфигурациясын өзінің табиғи арнасына
бұруға тырысу (теориялық постулаттар мен экономикалық мақсаттарға сәйкес)
дамыған елдердің әл-ауқаты деңгейінің құлдырауына әкеп соғады - алтын
миллиард деп аталатын бұл әрекеттерді саяси көзқарас жағынан алып
қарағанда практикалық жүзеге асыру мүмкін емес. Қазіргі конфигурациялардың
сақталуы қарама-қайшылықтардың одан әрі қордалануына соқтырады,
бүкіләлемдік экономикалық дамудың белгіленген факторларының іргесін
шайқалтады, айналып келгенде, бұл қарама-қарсылық өте өткір дағдарысты
түрде шешіледі. Мұның бәрі таяудағы 10-15 жылда айқын байқалған өркениеттік
дағдарыстың басталуы болмай қоймайтын жағдайға жеткізеді, сондықтан да
қордаланған қарама-қайшылықтарды шешудің өзара жарамды формаларын іздестіру
адамзаттың басымдықты міндеттерінің бірі болуы тиіс.
Өркениеттік дағдарыстың қалыптасқан жағдайында әділеттілік ұстанымы
тиімділік ұстанымына тең дәрежеде. Әділеттілік ұстанымына сәйкес келмейтін
кез келген шешім жүзеге аспайды, сондықтан да тиімсіз.
Тепе-теңдіктің бұзылуы үш басты факторда жатыр: олар - әлемдік
резервтік валюта ретіндегі доллардың монополиясы, елдердің инвестициялық
тартымдылығын бағалаудағы рейтингі агенттіктерінің монополиясы, жаһандық
деңгейдегі саяси шешімдерде дамушы елдер өкілдігінің жеткіліксіз болуы.
Әлемдік пікірсайыста бұлар күн тәртібіндегі басты мәселелер болуы тиіс.
Сарапшылық қоғамдастықтың көңіл-күйі саяси және іскерлік элита
тарапынан ХХ ғасырда құрылған халықаралық қаржы институттарына (Халықаралық
валюта қоры, Халықаралық банк және т.б.) сенім дағдарысын дәлелдейді. Бұл
жағдайда бастама үкіметтердің тікелей бастамаларына, сондай-ақ жаңа
тұрпатты халықаралық ұйымдарға (Қаржылық тұрақтылық кеңесі) көшеді.
Зерттеулер сарапшылар ең алдымен әлемдік валюта жүйесінің эволюциялық
өзгерістерін күтуде екенін көрсетеді. Неғұрлым кең тараған ұстаным мынадай.
Алғашқы қысқа мерзімдік кезеңде бізді АҚШ долларының жетекші рөлі күтеді.
Бұдан кейін ортамерзімдік кезеңде - аймақтық валюталар бірте-бірте күшейеді
және еуро, юань және басқалар базасында резервтік валюталар қоржыны
жасалады. Алыс келешекте - қандай да бір ұлттық валютаға байластырылмаған
жаңа тұрпатты бірыңғай әлемдік резервтік валюта жасалады. Мұндай
перспективалар Қазақстанның, Қытайдың, Ресейдің және Оңтүстік Кореяның жаңа
тұрпатты әлемдік валюта жасау туралы бастамаларында көрініс тапқан.
Сонымен қатар Қазақстан АҚШ, Ұлыбритания, және Германия сияқты
дәстүрлі экономикалық және қаржы көшбасшыларымен, сондай-ақ барлық БРИК
елдерімен қатар үкіметтері, премьер-министрлері және ұлттық банктері
бүгінде неғұрлым тиімді нәтижелі жұмыс істеп жатқан зерттеуге қатысушы
елдер тізіміне кірді. Бұдан басқа, Қазақстанды әлемдік зияткерлік элита
Ресейден басқа бұрынғы кеңестік кеңістік елдері арасындағы болашақта бірден-
бір аймақтық қаржы орталығы рөліне үміткер ел ретінде аталды.
Жаһандық пікірталаста елдің жаңа мәртебесін қамтамасыз ететін
факторлардың арасында сарапшылар Қытай, Ресей және Оңтүстік Корея қолдап
отырған Президент Н.Назарбаевтың жаһандық бастамаларын, 2007-2009
жылдардағы дағдарысқа қарсы саясатының табыстарын, Қазақстанның Халықаралық
валюта қорының қаржылай көмегінен тәуелсіздігін, ХХІ ғасырдағы геосаяси
доктрина ретіндегі республиканың сыртқы саясатының көпвекторлылығын бөліп
көрсетуде. Нақ осы Қазақстан Батыс - мұсылман әлемі, Ежелгі өнеркәсіпті
елдер - Дамушы әлем диалогын ұйымдастырушы болуға қабілетті.
Зерттеу объектісі: Алматы қаласы
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының Алматы қаласы аймақтық қаржы
орталығы.
Бұл жағдайда үлкен рөл Қазақстанның үлесіне тимек. Ол Ресеймен бірге
БРИК алаңы арқылы жаңа жаһандық бастамаларды ғана емес, ШЫҰ, А20, сондай-ақ
басқа да блоктар мен коалициялар арқылы өз идеяларын да алға жылжытуға
қабілетті. Сондықтан да бүгінде Қазақстан Ресейге қарағанда жаһандық күн
тәртібіне жақсырақ орайласа алады.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі әлемнің жаңа кейіпкерінің бірі ғана
емес. Ол әзірге G8 және G20 ауқымындағы жаһандық пікірсайыстар
саммиттерінде мүдделері бәсең естіліп жүрген жаңа өнеркәсіпті елдердің
көшбасшысы бола алады.
Зерттеудің ғылыми-методикалық негізі пәнаралық және жүйелік
тәсілдермен көрсетіледі. Пәнаралық тәсілді қолдануымыздың көрінісі болып
тарих, саяси ғылым, әскери ғылым, экономика, конституциялық құқық,
этникалық психология ғылымдарына көңіл бөлуіміз саналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Алматы қаласының Қазақстан
Республикасының аймақтық қаржы орталығы: жағдайы мен даму болашағын
анықтау.
Белгіленген мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылады:
1.Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығына жалпы теориялық негіздерін
көрсету
2.Алматы қаржы орталығының іскерлік деңгейін талдау
3. Алматы қаласының қаржы орталығының жергілікті басқару
органдармен қарым –қатынасы анықтау
4. Алматы қаржы орталығының проблемасын жергілікті басқару мен қарым-
қатынасын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы Алматы қаласының Қазақстан
Республикасының аймақтық қаржы орталығына автормен жалпы сипаттама
берілген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығы туралы теориялық негізлері
1.1 Аймақтың қаржылық мемлекеттің аймақтық саясат ретінде: ұғымы,
мазмұны және қағидаттары
Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне
байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты
қолдану ерекше маңызды. Тек аймақтың барлық табиғи, экономикалық,
демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын
жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі
тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін өзекті проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын
реттеудің негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруді және жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi [2].
Аймақтар мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, аймақтық және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету -
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және тағы басқа аумақтық
факторларды толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық
бағыттарында нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу
мүмкіндігі жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанменен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың
дамуын мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық [3].
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін- өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ – ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
( ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды
жүзеге асыру;
( ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология
мен техникаларды енгізу және пайдалану;
( тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну
заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының
материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремалды) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
( экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
( осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
( қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті
ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
( шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және
оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық
мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға
мүмкіндік береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған
(диверсификацияланған) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен
сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын
ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық
ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты
міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың
дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені
ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б [4].
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи –климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез-келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтандыру процессі өндірістік, әлеуметтік, ресурстық және саяси
факторлар жүйелерінің әсерімен қалыптасады. Төменде соның біразын
қарастырып өтейік.
1. Аймақты қалыптастыру факторы ретінде өндірістік қатынастар ең алдымен,
ауданның өндірістік күштерін ұйымдастыру нысандары мен деңгейіне және
оның шаруашылықтық мамандануына әсер етеді.
2. Аймақты қалыптастырудың маңызды элементінің бірі территориялық еңбек
бөлінісі. Оның екі жағы бар: шаруашылықтың мамандануы және
мамандандырылған территориялар арасындағы экономикалық байланыстың даму
деңгейі.
3. Аймақты қалыптастыру факторларының тағы бірі ретінде еңбек ресурстарының
орналасуын атап өтуге де болады. Себебі, табиғи жағдайлар мен табиғи
ресурстар нақты территорияның шаруашылықтық мамандануының бағытын және
өндірістік күштердің даму деңгейін анықтайды.
4. Аймақты қалыптастыру процесіне ұлттық фактор, елдің дамуының белгілі
бір сатысына тән әлеуметтік – саяси жағдайлар, сонымен қатар,
территориялардың көлікпен қамтамасыз етілуі, елдің және оның әрбір
бөліктерінің геосаяси жағдайы жатқызылады [5].
Қоғамның дамуындағы аймақты қалыптастырушы факторларға талдау жасаудың
нәтижесі, олардың тарихи сатыға байланысты өзгеретінін көрсетеді.
Аймақтардың қалыптасуына адам еңбегінің заттануы елеулі әсер етеді. Аймақты
қалыптастыру мәселелерін шешу барысында объект ретінде көбінесе өндірістік
күштер қарастырылады. Яғни, аймақтарды қалыптастыру процесі оны жүргізудің
негізгі тәсілдерінің мәнін сақтап отырғанда ғана, динамикалық сипатқа ие
болады.
Қазақстан экономикасын аймақтандыру процесін қайта қалыптастырудың
маңызды екені сөзсіз. Оның негізінде фундаменталды фактор, соның ішінде
экономикалық әлуеттің деңгейі, аймақтық экономиканың өсуге, нарық
өзгерістерін қабылдауға қабілеттілігі және шын мәніндегі көрінісі мен
бейімделуі жатыр. Келесі 1-кестеден біз Қазақстан Республикасы
аймақтарының экономикалық әлуеті бойынша айырмашылықтарын көре аламыз.
Аймақтар су ресурстарымен қамтамасыз етілуі бойынша ажыратылады
(Қызылорда (максимум) мен Маңғыстау (минимум) облыстарының арасындағы
айырмашылық 64 есе).
Кесте 1 Қазақстан аймақтарын экономикалық әлует деңгейі бойынша топтастыру
[6]
(баллмен есептегенде)
№ I Топ: 3,02 – 5,73II Топ: 6,25 – 6,98 III Топ: 8,02 – 8,75
1. Павлодар обл. Солтүстік Қазақстан Батыс – Қазақстан обл.
2. Атырау обл. Маңғыстау Жамбыл обл.
3. Қарағанды обл. Алматы қ. Алматы облысы обл.
4. Ақмола обл. Шығыс – Қазақстан обл. Оңтүстік – Қазақстан обл.
5. Қостанай обл. Ақтөбе обл. Қызылорда обл.
Экономикалық әлует деңгейін бағалау келесі көрсеткіштер арқылы
жүргізіледі: жан басына шаққандағы әр жылдың суды пайдалануы куб.м.; га
сапасы бойынша ауыл шаруашылық жерлерін сәйкес аудандар; өнеркәсіптік
өнімдер көлемі теңгемен; негізгі өндірістік қорлар теңгемен есептегенде;
капиталды салымдардың көлемі теңгемен; Жалпы қосымша құн теңгемен;
шаруашылықтың барлық салаларында электр энергиясын пайдалану, квт; халық
тығыздығы – бірінші орынды жоғары көрсеткіштері бар аймақтар кв.кмадам.
Капиталды салымдардың көлемі (Атырау облысында максималды шама, минималды
шама Алматы облысы, айырмашылық 27 есе), өндірістік өнімдердің өндірілуі
және негізгі өндірістік қордың қолма қолдылығы (сәйкес айырмашылық 13,5
және 12,3, екі жағдайда да максималдық шама Атырау , ал минимум шама Алматы
облысы).
Бірінші кестені талдау келесі қортындыларды жасауға мүмкіндік береді:
Қазақстанның ең ірі экономикалық әлует Қарағанды, Павлодар, Шығыс
-Қазақстан облыстары және Алматы қаласында шоғырланған. Бұл жерлерде таза
өнімнің ең көп көлемі жасалады. Бұл көрсеткіш бойынша Қостанай және Шығыс -
Қазақстан облыстары өз орнын жоғалтты, өйткені бұрынғы Кеңестер одағы
территориясында ортақ экономикалық өндірістің тез құлдырауымен байланысты.
Осы облыстарда жалпы өндірістік кешеннің жинақталуы, Испат-Кармет
Акционерлік Қоғамның және Магнитогорск металлургия комбинатының (Ресей)
руданы пайдалануының төмендеуі, Жан басына шаққандағы жалпы қосымша құнды
өндірудің төменгі тобындағы ең соңғы орынды Оңтүстік-Қазақстан алады.
Әлемнің барлық елдерінде географиялық орнының, табиғи-климаттық
жағдайлардың, демографиялық жағдайдың, даму тарихының, т.б. факторлардың әр
түрлілігіне байланысты аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
деңгейі әр түрлі. Бұл көптеген әлеуметтік-экономикалық проблемаларды
туғызады. Олардың ішіндегі негізгі проблемалардың бірі – аймақтардағы
халықтың өмір сүру деңгейінің әр түрлі болуы. Сондықтан әр мемлекет
аймақтардағы өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында аймақтық саясатты
жүзеге асырады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Кеңестік дәуірде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
үшін артта қалған аймақтарға дотация бөлінетін. Бұл материалды немесе
материалды емес өндіріс салаларын дамытуға жинақталған орталықтандырылған
ақша қаражаттары есебінен жүзеге асырылатын. Қаражат салыстырмалы түрде бай
аймақтардың ресурстары есебінен қалыптастырылып, биліктің әр деңгейіндегі
сәйкес бюджетте бөлінді.
Қайта бөлудің бұл механизмі артта қалған аймақтарды дамытуда оң роль
ойнағанымен, ол сол аймақтардың өзін-өзі қаржыландыру саясатын жүргізуге
мүмкіндік бермеді. Бұл өз кезегінде осы аймақтардың орталыққа тәуелділігін
күшейтті.
Кеңес дәуірінде де, нарықтық реформаларды жүргізу кезінде де аймақтық
саясат ұғымы аймақтарды дамытуға бағытталған барлық іс-шараларды қамтыды.
Сәйкесінше аймақтарда болған барлық өзгерістер, сонымен қатар, аймақаралық
экономикалық қатынастар аймақтық саясат нәтижесі болып табылады. Аймақтық
саясат ұғымын түсінудегі бұл қателік ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 9-
қыркүйектегі Қаулысымен бекітілген Концепцияда да түзетілмеді, осы орайда
жаңа аймақтық саясаттың қажеттілігі туындады [7].
Жаңа Концепция бойынша аймақтық саясат – мемлекет аймақтардың теңдей
дамуын қамтамасыз ету үшін жүзеге асыратын экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, т.б. шаралар кешені.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы
айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды,
шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру
деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің
ағымдағылардан басымдығы;
- территориялық орналасуына байланысты аймақтардың табиғи байлықтарын
тиімді қолдану;
- артта қалған аймақтарды іріктеп, олардың экономикасын сол жерде
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмдерін құрып, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді ынталандыру арқылы көтеру;
- мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды дамыту басымдығы
[8].
Қолдауды қажет ететін белгілі бір әкімшілік-территориялық бірлікті,
сонымен қатар депрессивті аудандар мен қалаларды таңдау критерийлерін
анықтау күрделі де маңызды мәселе болып табылады. Критерийлер аймақтардың
әртүрлі деңгейлерінде (облыс, қала, аудан) қолдануға болатын экономикалық,
қаржылық, әлеуметтік, экологиялық аспектілерді қамтуы керек.
Әр аймақ үшін жан басына шағып есептелген критерий негізінде
стандартты орташадан айтарлықтай төмен көрсеткішке ие аймақтар айқындалады.
Мұқият талдау мен бағалау негізінде бұл аймақтардың ішінен аймақтық
саясатқа сәйкес қолдауды қажет ететіндері таңдалады.
Аймақтар келесі критерийлер бойынша таңдалады:
- жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім республикалық орташа
деңгейден 75% төмен;
- соңғы 3 жылдағы жұмыссыздықтың орташа деңгейі республикалық орташа
деңгейден 50% және одан да жоғары шамаға артық болса;
- өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің орташа табысы (республика бойынша
орташамен салыстырғанда);
- ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халық табысының төмен деңгейі;
- жұмыспен қамтылғандардың жалпы санында ауылшаруашылығы саласында
жұмыс істейтіндер үлесінің жоғары болуы (республикалық орташамен
салыстырғанда);
- экономикалық ірі орталықтардан аймақтың шалғай ораналасуы;
- аймақтың шекараға (әсіресе оңтүстік) жақындығы;
- ауылдық аудандардың өнімді өткізудің ірі орталықтарынан алыстығы;
- өнеркәсіптік инфрақұрылыммен аз қамтылу;
- ресурсттық базаның жұтаңдығы немесе жоқтығы;
- жағымсыз экологиялық жағдай [9].
Бұдан басқа мемлекеттік қолдауды қажет ететін аймақтарды іріктеуде ел
қауіпсіздігі мен мемлекет шекарасын күшейтуді қамтамасыз ететін басқа да
факторлар есепке алынуы мүмкін.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың мәні - жеке аймақтардағы халықтың
өмір сүру деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл міндетті
орындау үшін аймақтардың экономикалық даму деңгейі мен ерекшеліктерін
ескере отырып, жеке аймақтардың дамуының мемлекеттік бағдарламаларын іске
асыру үлкен мәнге ие болмақ. Сонымен қатар ескеретін мәселе - аймақтар
арасындағы теңсіздіктін өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
мәселелердің тереңдеуіне байланысты аймақтардың біразы және республикалық
бағыныстағы қалалар ғана экономикалық өсу мен даму мүмкіндігіне ие. Олардың
көбі инвестицияны талап етеді. Сондықтан мемлекет өзінің барлық қуатын
проблемалы аймақтарға көмек көрсетуге бағыттап, барлық аймақтардың даму
мәселелерін шешіп, және бір уақытта әрбір аймақ үшін артықшылықты, әрі
тиімді болатын жеке бағдарламаларды әзірлеуі қажет деп есептейміз.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, эканомикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік
құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты
зерттеуден құрылады.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен - өзі жеке дами алмайды, өйткені
басқа аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Сурет 1 Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
орны
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
• еліміз аймақтарының табиғи – климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты,
саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, сондай-ақ пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және
халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
• аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар артып,
бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
дұрыс дамуына, оның экономикалық даму деңгейіне ықпал етеді;
• инновация енгізу жағына артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары, саяси
жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік
алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен қамтамасыз
етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
• әлеуметтік – мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу
үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе – теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін сан қырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір
аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы
құқықтық режимді қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық
белсенділікті ынталандыру қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға
экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет т.б. Экономикалық
саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының экономикалық жағдайын
қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді
шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
Түптеп келгенде, аймақты басқарудың бүкіл механизмі барлық аймақтардың
күшін бірктіре отырып, елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде
республика халқының әл-ауқатын көтеруге бағытталғаны жөн. Демек, бұл
механизм тұратын аумағына байланыссыз өмір сүрудің белгілі бір сапасына
кепілдік беретін теңдестірілген аймақтық дамуды қамтамасыз етуі тиіс, яғни,
халық табысындағы, жұмыссыздық деңгейіндегі, әлеуметтік инфрақұрылымдағы,
көлік желісіндегі, қоршаған ортаның жағдайындағы және т.б. аймақаралық
айырмашылықтарды теңестіруді көздеуі қажет [10].
1.2 Аймақтық қаржылықтың үлгілері несие-қаржылық жүйесінде
Қазақстандық банк жүйесі отандық және шетелдің сарапшылардың
қорытындысы бойынша жүргізілген реформалар арқасында көршілес жатқан
бұрынғы кеңес мемлекеттеріне қарағанда жақсы және озық. Дәл осы артықшылық
осы сектордың мықты бәсекелестікке қабілеттілігі туралы айтуы мүмкіндік
береді. Ол 2003 жылы Алматыда қаржы орталығын құру бойынша жұмыстың
басталуына себепкер болды.
Бұл мақсатта республика үкіметі жоғарыда аталған жобаның ТЭН әзірлеу
үшін Маркетингтік талдау зерттеулерінің орталығы АҚ стратегиялық
әріптесті ретінде Boston Consulting Group (BCG) компаниясын таңдады. BCG
қызметін республика үкіметі 1 млн. долларға бағалады.
ТЭН әзірлігі бірнеше саты бойынша жүзеге асырылды. Бірінші кезеңде
әзірлеушілер осындай орталық құру бойынша ең жақсы әлемдік тәжірибені
анықтап, Қазақстанның ағымдағы қаржы жүйесінің ахуалын бағалады. Екінші
кезеңде Алматыда аймақтық қаржы орталығын дамытудың екі моделі әзірленді.
Жобаны жүзеге асырудың бірінші кезеңінде келешек эмитенттер ретінде
зерттеу қорытындысы бойынша BCG мамандары анықтады, Ресей мен Украина
қатысушылары қарастырылады. Жоба авторлары кейінгі сатыда Қытай, Әзірбайжан
мен Өзбекстан инвесторлары мен эмитенттері қосылатынына үміттеніп отыр.
Жоба өзектілігі
Алматыда аймақтық қаржы орталығын құры бүгінгі таңда өзекті болып
табылады.
Бұл мәселеге өткен жылдың қараша айында өткен қаржышылар конгресі
арналған болатын. Онда Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев Алматыны
тез арада аймақтық қаржы орталығына айналдыруды қолдап отыр.
Негізінен, оның мәлімдеуінше, Алматы өкіметі және республиканың қаржы
секторы мемлекеттің бұрынға астанасында аймақтық қаржы орталығын
жылдамдатып құруда іс-шаралар қабылдауды керек. Біздің стратегиялық мақсат
– елдің қаржы секторының жиналған қорын барынша пайдалана отырып қаржы
нарығында көшбасшы болу,- деп санайды ел басы.
Құрылатын қаржы орталығының негізгі ерекшеліктері
Алматы аймақтық қаржы орталығын ерекше құқықтық тәртіптегі арнайы
аумақ ретінде құру жоспарланып отыр. Бұл жаңа құрылым формасы: республика
заңы мұндай құқықтық институтты білген емес. Қазіргі орталықтардан
ерекшелігі ААҚО нақты белгіленген аумағы жоқ. ААҚО келешек мүшесіне Алматы
аумағында офисінің болуы міндетті түрде. Ал жеңілдіктер мен артықшылықтар
беру ААҚО қатысушысы ретінде тіркеу принципі бойынша және қаржы орталығының
арнайы сауда алаңында құнды қағазбен келісім жасау ретінде жүзеге
асырылады.
Орталықтың жемісті дамуы үшін оның қатысушыларына салық жеңілдіктері
мен экономикалық ынталандырмалар ұсынылу керек. Осыған орай, экономика және
бюджетті жоспарлау министрлігі ААҚО қатысушыларын біріккен кіріс салығынан
босату ұсынылды.
Негізінен, инвесторлар тарту үшін Қазақстан резиденті болса да ,
болмаса да бірлескен кіріс салығынан, пайдасын құн артуынан, қаржы
құралдарынан түскен сый ақылар мен үлес-пайдалардан босату көзделіп отыр.
Эмитенттер үшін тартымды жағдай жасау мақсатында экономикалық ынталандыру
ретінде мыналар ұсынылады: эмиссия көлеміне байланысты аудитке кететін
шығынның бір бөлігін қайтару, ААҚО бірінші жыл жұмыс жасау кезінде нольдік
деңгейге дейін листингкке жеңілдіктер беру, қаржы орталығында тіркелу
салымынан босату.
Қаржы орталығының бәсекелестік қабілеттілігін арттыру үшін үкімет
Қазақстанда бұрын болмаған төтенше іс-шараларға барды.
ААҚО қызметін жүзеге асыру үшін Қазақстан аумағына келетін шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар Алматы қаласының халықаралық
әуежайына келген заматта кіру визасын алатын болады. ААҚО қатысушылар
ағылшын тілінде іс жүргізу мен келісім шартқа отыру мүмкіндігін алады.
Атқарушы органның нормативтік шешімдері да ағылшын тіліне аударылады.
Қазақстан үкіметі өз тарапынан бюджет тапшылығына қарамастан
мемлекеттік облигацияларды әрдайым шығару міндеттемесін алды, мемлекеттік
облигациялар бойынша түскен пайда көрсеткішін қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар, ААҚО жекешелендірілген мемлекеттік компаниялар акциясын
салу еркін саудада акция көлемін арттырады.
Алматыны негізгі халықаралық қаржы орталықтарына айналдыру үшін
бірнеше шарт орындалуға тиіс:
Экономикалық еркіндік: қаржы орталығы іс-әрекет, тұтыну, жинақтау және
инвестициялар еркіндігінсіз тіршілік ете алмайды.
Ішкі экономиканы ұстап тұратын, шетел инвесторларының сенімділігін
қамтамасыз ете алатын тұрақты валюта.
Жинақты өнімді капитал салымына қаржы жинағын тасымалдай алатын тиімді
қаржы институты мен құралы.
Белсенді, барлығын қамтитын және мобилді нарық – ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді нарық сияқты кешенді нарық, мерзімдік келісім бойынша нарық
және фьючерстік нарық, инвесторлар мен қарыз алушыларға үлкен мүмкіндіктер
тудыратын тауар нарығы.
Аударым арқылы және қолма-қол төлемдерді тиімді жүргізуге мүмкіндік
беретін технология мен байланыс құралдары.
Арнаулы қаржылық білім және адамдық капитал, оқыту мен білім нәтижесі.
Тиісті құқықтық және әлеуметтік климатты ұстау, капиталдың халықаралық
ағымы үшін тартымды жағдай жасау.
Сонымен қатар, BCG сарапшыларының пікірінше, Алматыда құрылып жатқан
аймақтық қаржы орталығы жұмысының үшінші жылында бір жылда шығарылатын
облигация көлемі 5 млрд. долларды құрайтын болады, ал бесінші жылда жылына
– 8 млрд. долларды құрайтын болады. Олардың пайымдауынша, эмиссия көлемі
қазақстандық компаниялар, сондай-ақ, Ресей мен Украина эмитенттері
арқасында болады. Сонымен қатар, қаржы орталығының бес жыл қызметінен кейін
Орталық Азияның басқа елдерінің эмитенттері нарыққа шыға алатын болады.
Нарықтық экономикаға өткелі бері, Қазақстан инвестиция тартудың жаңа
мүмкіндіктерін, жаңа көздерін іздеуде талпыныс жасауда. Тәуелсіздік алған
жылдардан бері шетелдік инвестицияның басым бөлігі мұнай-газ саласымен
түрлі-түсті металлургия саласына, жалпы шикізат экспорты секторына
тартылды. Мысалы, 1993-ші жылмен 2007-ші жылдар арасында Қазақстанға тек
қана АҚШ тарапынан 68,8 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартылған.
Бұл жылдар ел экономикасы үшін қолайлы жылдар болғаны белгілі, осы жылдары
Қазақстанда екінші деңгейлі банк, зейнетақы, инвестициялық қорлары мен
сақтандыру компаниялары активтерінің өсімі қарқынды болды. Қазақстан
басшылығының пайымдауынша еліміздің инвестициялық мүмкіндігін арттыру
бағытында 2008-2010-шы жылдары алдын-ала болжам бойынша 255-285 млрд. АҚШ
доллары көлемінде инвестиция тарту керек екен, оның ішінде Каспий теңізі
шельфіне 2008-ші жылы 12,9 млрд. АҚШ доллары көлемінде, ал 2011-2015-ші
жылдары 16 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тарту жоспарланған,
алдағы бес жылдық көлемінде елдегі инфроқұрылымды дамыту үшін 30 млрд. АҚШ
доллары көлемінде инвестиция тарту, 2015-ші жылға дейін темір жолмен үлкен
автожолдарға 10 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тарту көзделген
болатын, алайда бұл жоспарлардың іске асырылуына әлемдік қаржы дағдарысы өз
өзгерісін тигізгені белігілі. Қазіргі кезде тікелей шетелдік инвестицияның
40%-ы шикізат секторына келіп отыр. Ішкі инвестициялық мүмкіндіктерімізді
алатын болсақ, банк секторының көлемі ІЖӨ көлемімен алғанда 92,6%-ы,
зейнетақы қорларының үлесі 9,7%-ды, сақтандыру компаниялырының үлесі 1,7%-
ды, пайлық инвестициялық қорларының ІЖӨ шаққандағы көлемі 1,6%-ды құрайды
екен. Бұл көрсеткіштер қаржы секторының дамуында да үлкен алшақтықтар және
кенжелеп қалған тұстары бар екенін көрсетеді.
Қазақстанның қаржы-экономикалық мүміндіктерін арттыру бағытында 2005-
ші жылы Үкіметтің қаулысымен Қазақстан Республикасы Алматы қаласының
өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі Акционерлік қоғамы
құрылды, ал 2006-шы жылы аталған агенттік туралы заң қабылданды. Өңірлік
қаржы орталығын құру туралы бастаманы 2004-ші жылы қараша айында Қазақстан
қаржыгерлері қауымдастығының мұрындық болуымен өткен қаржыгерлер
конгресінде елбасы Нұрсұлтан Назарбаев айтқан болатын. Қазіргі кезде Алматы
қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің қызметін Нью-
Йорк, Лондон, Токио, Шанхай қор биржалары, Швейцария биржасы, Мәскеу
банкаралық валюта биржасы, Ресей тауарлық жүйесі секілді қор биржасындағы
азулы сауда орталықтары мойындап отыр. Бүгінгі күнде агенттік аясында
арнайы сауда алаңы, рейтинг агенттігі, Агенттік академиясы жұмыс жасайды.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының қызметін реттеу агенттігі Акционерлік қоғамы ресейлік РТС қор
биржасы ААҚ-мен бірігіп Алматы қаласында Еуразиялық сауда жүйесі АҚ
құрды. Бұл жаңа қордың 60%-ы РТС қор биржасы ААҚ-на, ал 40%-ы Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығына тиесілі. Агенттік төрағасы Әркен
Арыстановтың пайымдауынша қазіргі дағдарысқа қарамай, Қазақстан
экономикасына инвестиция салғылары келетіндердің саны жетерлік, ол тек қана
батыс бағытында ғана емес, сонымен қатар оңтүстік азия, араб елдерінен де
инвеситция құюға даяр инвесторлар бар дейді. Салалық агенттіктің құрылуына
байланысты, Қазақстанда тұңғыш рет 2011-ші жылға дейін жоспарланған қор
биржасын дамыту жөніндегі стратегиялық бағдарлама қабылданды. Агенттіктің
құрылуы сонымен қатар Алматы қаласында үлкен халықарылық қаржы ұйымдырының
өкілдіктерін ашуға мүмкіндік берді, 2008-ші жылдың 1-ші қаңтарындағы ақпар
бойынша агенттікте тіркелген брокерлік және дилерлік ұйымдардың жалпы саны
2007-ші жылдың аяғында 65-ке жеткен. Агенттіктің бағытты жұмыс жасауына
байланысты эмитенттердің сан және сапа жағынан алғанда нәтижесі өсе түсті,
қаржы қадағалау агенттігінің мәліметіне сенсек, егер де 2005-ші жылы
эмитенттердің саны бар-жоғы 94 болса, 2007-ші жылы оның саны 126-ға дейін
өскен. Агенттік құрылғаннан бері еліміздегі қор нарығы қозғала бастап, қор
нарығы секторындағы заңнамалар қабылданып, олар жетілдіріле, сонымен қатар
жаңа қаржы тетіктері енгізіле бастады.
Дегенмен де, Қазақстан Республикасы қор нарығының жетіспейтін тұстары
да бар, ол қор нарығы инфрақұрылымының даму деңгейінің төмендігі, еліміздің
қор нарығының басқа елдердің қор нарығымен салыстырғанда бәсекелестік
деңгейінің, орталық депозитарийдің капитализациясымен автоматтандырылуының
төмендігі, телекоммуникациялық ұсыныстардың қымбаттылығы, отандық
компаниялармен кәсіпкерлерге ұтымды баға берудің жүйеленбеуі, корпоративті
басқарудың төмендігі, компаниялардың өз қызметі жөніндегі ақпаратты толық
ашпауы, инвесторлардың нашар қорғалуы, көрсетілетін қаржы ұсыныстарының
бірізді болуы. Қазіргі кезде отандық қор нарығында тек қана акциялар мен
облигациялар ғана қолданылуда. Тағы бір айта кететін жетіспеушілік, бұл
халық тарапынан қор биржасына деген сенімсіздіктің орын алуы және
инвестиция, қор туралы ақпараттың жетіспеуі, жалпы бұл саладағы мәдениеттің
болмауы және т.б. Қаржы дағдарысы осы сектордағы көптеген кемшіліктердің
бетін ашып берді. Соңғы уақытта Алматы қаласы әкімі Ахметжан Есімов те
агенттіктің жұмысына көңілі толмайтынын айтып жүр. Оның пікірінше агенттік
мемлекеттің тарапынан жасаған қолдауды, сенімді ақтай алмай отыр дейді.
Алматы қаласын халықаралық қаржы орталығына айналдыру жоспары бойынша,
Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін
реттеу агенттігі 2015-жылға дейін Азиядағы алдыңғы қатарлы қаржы
орталықтарының ондығына кіруі тиіс. Қазіргі кезде дағдарыс салдарына
қарамай бұл салада бәсекелестік артып келе жатыр. Әлемдік қаржы орталықтары
индексінің (Global Financial Centres Index) бағамы бойынша, жетекші қаржы
орталықтарына Гонконг, Сингапур, Токио, Дубай, Шанхай, Бахрейн, Пекин,
Қатар, Мумбай, қалалары кіреді екен. Алдыңғы қатардағы орталық тізіміне
Сеул, Осака, Куала-Лумпур, Манила, Бангкок, Ыстамбұл және Теһран қалалары
да кіруге талпыныс жасауда.
Соңғы жылдары, көршілес Ресей, Мәскеу қаласын халықаралық қаржы
орталығына айналдыру бойынша жүйелі жұмыстар жүргізіп жатыр. Ресей
президенті Дмитрий Медведевтің айтуынша, Ресей қазіргі қалыптасқан жағдайға
қарамай, Мәскеу қаласын халықаралық қаржы орталығына айналдыру бастамасынан
бас тартпайды, керісінше бұл бастаманы жүзеге асырудың маңыздылығы артыла
түсті дейді. Алматы қаласының қаржы орталығына айналдыру үшін ТМД көлемінде
болашақта басты бәсекелестік Мәскеу тарапынан туындауы мүмкін.
1.3 Алматы-аймақтық қаржы орталығының ұйым-құқықтық қажетілігі
Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының
қызметін реттеу агенттігі Үкімет әзірлеп жатқан Бағдарлама шеңберінде,
халықтың инвестициялық мәдениетін және инвестициялық білімін көтеруге
бағытталған мақалалар топтамасын жариялауды бастап отыр.
Орталық және аймақтық БАҚ беттерінде мамандар оқырмандарға қор биржасы
дегеніміз не, қалай инвестициялық пай қорларын дұрыс таңдау керек,
Қазақстан нарығында бағалы қағаздардың қандай түрлері бар, жеке
инвесторларды қандай заңдар қорғайды, қандай тәуекелдер орын алуы мүмкін
және оларды қалай азайтуға болады деген сұрақтар бойынша ойларын
жеткізеді...
Қазақстан Республикасы басқа да ТМД елдері қатарында нарықтық
экономиканы соның ішінде оның басты құрамдас бөлігі бағалы қағаздар нарығын
дамыту және тұрақтандыру үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы 90 жылдардың басынан
бастау алады, осы кезеңде КСРО заңдарының негізінде қор нарығының алғашқы
институттары құрыла бастады.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді.
Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының
тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу
тәжірибесінің болмауы басты себеп болды. Қор нарығында орта топ өкілдерінің
аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың
болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі
таңдағы басты себептер болып табылады. Ірі компаниялар қор нарығына
белсенді қатысудың орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды
айналымға енгізуден бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске
асыруда, олардың ішінде әлемдік тәжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы
орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2010 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан
халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы және іскерлік
белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап
өтті.
Жолдауда айтылғандай Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы
ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік
үлкен бизнес-жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін
көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар
мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы орталығының
тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен,
телекоммуникациялар жасақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығы туралы теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... ... ... ... ...
1.1 Аймақтың қаржылық мемлекеттің аймақтық саясат ретінде: ұғымы,
мазмұны және 6
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
1.2 Аймақтық қаржылықтың үлгілері несие-қаржылық
жүйесінде ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.3 Алматы-аймақтық қаржы орталығының ұйым-құқықтың қажеттілігі... 20
2 Алматы аймақтық қаржы орталығының іскерлік деңгейін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
... ... ... ... ... ... .
Алматы аймақтық қаржы орталығының жобаларымен мен
бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Алматы қаласы қаржы орталығының экономика -әлеуметтік әсері және
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Алматы қаласының қаржы орталығының жергілікті басқару органдарымен
қарым қатынасы: өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 Алматы қаржы орталығының проблемасын жергілікті басқару мен қарым
-қатынас ретінде ... ... ... ... ... 35
3.1 Алматы аймақтық қаржы орталығынң индустриалды-инновациялық
бағдарлама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3.2 Алматы Қазақстан Республикасының аймақтық қаржы орталығының
болашқтағы 41
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
3.3 Шетелдік тәжірибе Алматы қаласының орта
болашағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер 68
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: 2010 жыл ХХІ ғасырдың тарихына дағдарыс
жылы болып қана енбейді. Ағымдағы жылдың басты оқиғасы - әлемдік қаржы
реформасы туралы жаһандық пікірталастың өрістеуі. Осы жылғы ақпандағы
Давостағы Бүкіләлемдік экономикалық форум, Лондондағы G20 сәуір саммиті,
Екатеринборда өткен БРИК пен ШЫҰ-ның маусым саммиті, Италияда өтіп жатқан
G20 саммиті, G20 қыркүйек саммиті, 2010 жылдың басында Бразилияда өтетін
БРИК саммиті - бұлар жаһандық әлем құрылысының реформаларына даярлық
кезеңдері. 1944 жылдан бері тап бүгінгідей әлемдік институттар мен қаржы
институттарын реформалау бойынша мемлекеттердің мұндай ауқымды бірлескен
жұмысы болған емес.
Дағдарыстан кейінгі әлемнің қаржылық құрылымы: шешімдер тиімділігі
зерттеуі халықаралық ұжымдық сараптаманы тереңдете экономикалық зерттеумен
ұштастырған бірегей тәжірибе болып табылады. Жаһандық сараптамалық
сауалдамаға әлемнің 51 елінен 223 сарапшы: экономистер мен қаржы
талдаушылары, компаниялар иелері мен топ-менеджерлері; экономикалық және
саяси тақырыптарға қалам тартатын журналистер; гуманитарлық және қоғамдық
ғылымдар саласындағы ғалымдар; саясаткерлер мен дамыған және дамушы
елдердің шенеуніктері қатысты. G20 саммитінің 60 жұмыс құжаттарына талдау
жасау негізінде Үлкен жиырмалықтың шешімдеріне баға берілді, болашақ
саммиттің күн тәртібі бойынша ұсыныстар айтылды.
Әлемдік дағдарыстың негізінде дамыған және дамушы әлем арасындағы
капиталды бөлудегі теңсіздіктер жатыр. 1999 жылдан бастап 142 дамушы елдің
жалпы ұлттық жинақтары бұл елдерге тартылған инвестициялар көлемінен асып
түсе бастады, және де жинақтар мен инвестициялар арасындағы алшақтық барған
сайын бұрынғыдан да ұлғая түсуде. Осыған сәйкес бұл елдердің ағымдағы
шоттарында баланс профициті пайда болып, өсе түсуде. Бұл соңғы онжылдық
бойы дамыған елдер дамушы елдердің жинақтарын өз пайдасына қарай қайта
бөледі деген сөз.
Капиталдың жаһандық ағыны конфигурациясын өзінің табиғи арнасына
бұруға тырысу (теориялық постулаттар мен экономикалық мақсаттарға сәйкес)
дамыған елдердің әл-ауқаты деңгейінің құлдырауына әкеп соғады - алтын
миллиард деп аталатын бұл әрекеттерді саяси көзқарас жағынан алып
қарағанда практикалық жүзеге асыру мүмкін емес. Қазіргі конфигурациялардың
сақталуы қарама-қайшылықтардың одан әрі қордалануына соқтырады,
бүкіләлемдік экономикалық дамудың белгіленген факторларының іргесін
шайқалтады, айналып келгенде, бұл қарама-қарсылық өте өткір дағдарысты
түрде шешіледі. Мұның бәрі таяудағы 10-15 жылда айқын байқалған өркениеттік
дағдарыстың басталуы болмай қоймайтын жағдайға жеткізеді, сондықтан да
қордаланған қарама-қайшылықтарды шешудің өзара жарамды формаларын іздестіру
адамзаттың басымдықты міндеттерінің бірі болуы тиіс.
Өркениеттік дағдарыстың қалыптасқан жағдайында әділеттілік ұстанымы
тиімділік ұстанымына тең дәрежеде. Әділеттілік ұстанымына сәйкес келмейтін
кез келген шешім жүзеге аспайды, сондықтан да тиімсіз.
Тепе-теңдіктің бұзылуы үш басты факторда жатыр: олар - әлемдік
резервтік валюта ретіндегі доллардың монополиясы, елдердің инвестициялық
тартымдылығын бағалаудағы рейтингі агенттіктерінің монополиясы, жаһандық
деңгейдегі саяси шешімдерде дамушы елдер өкілдігінің жеткіліксіз болуы.
Әлемдік пікірсайыста бұлар күн тәртібіндегі басты мәселелер болуы тиіс.
Сарапшылық қоғамдастықтың көңіл-күйі саяси және іскерлік элита
тарапынан ХХ ғасырда құрылған халықаралық қаржы институттарына (Халықаралық
валюта қоры, Халықаралық банк және т.б.) сенім дағдарысын дәлелдейді. Бұл
жағдайда бастама үкіметтердің тікелей бастамаларына, сондай-ақ жаңа
тұрпатты халықаралық ұйымдарға (Қаржылық тұрақтылық кеңесі) көшеді.
Зерттеулер сарапшылар ең алдымен әлемдік валюта жүйесінің эволюциялық
өзгерістерін күтуде екенін көрсетеді. Неғұрлым кең тараған ұстаным мынадай.
Алғашқы қысқа мерзімдік кезеңде бізді АҚШ долларының жетекші рөлі күтеді.
Бұдан кейін ортамерзімдік кезеңде - аймақтық валюталар бірте-бірте күшейеді
және еуро, юань және басқалар базасында резервтік валюталар қоржыны
жасалады. Алыс келешекте - қандай да бір ұлттық валютаға байластырылмаған
жаңа тұрпатты бірыңғай әлемдік резервтік валюта жасалады. Мұндай
перспективалар Қазақстанның, Қытайдың, Ресейдің және Оңтүстік Кореяның жаңа
тұрпатты әлемдік валюта жасау туралы бастамаларында көрініс тапқан.
Сонымен қатар Қазақстан АҚШ, Ұлыбритания, және Германия сияқты
дәстүрлі экономикалық және қаржы көшбасшыларымен, сондай-ақ барлық БРИК
елдерімен қатар үкіметтері, премьер-министрлері және ұлттық банктері
бүгінде неғұрлым тиімді нәтижелі жұмыс істеп жатқан зерттеуге қатысушы
елдер тізіміне кірді. Бұдан басқа, Қазақстанды әлемдік зияткерлік элита
Ресейден басқа бұрынғы кеңестік кеңістік елдері арасындағы болашақта бірден-
бір аймақтық қаржы орталығы рөліне үміткер ел ретінде аталды.
Жаһандық пікірталаста елдің жаңа мәртебесін қамтамасыз ететін
факторлардың арасында сарапшылар Қытай, Ресей және Оңтүстік Корея қолдап
отырған Президент Н.Назарбаевтың жаһандық бастамаларын, 2007-2009
жылдардағы дағдарысқа қарсы саясатының табыстарын, Қазақстанның Халықаралық
валюта қорының қаржылай көмегінен тәуелсіздігін, ХХІ ғасырдағы геосаяси
доктрина ретіндегі республиканың сыртқы саясатының көпвекторлылығын бөліп
көрсетуде. Нақ осы Қазақстан Батыс - мұсылман әлемі, Ежелгі өнеркәсіпті
елдер - Дамушы әлем диалогын ұйымдастырушы болуға қабілетті.
Зерттеу объектісі: Алматы қаласы
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының Алматы қаласы аймақтық қаржы
орталығы.
Бұл жағдайда үлкен рөл Қазақстанның үлесіне тимек. Ол Ресеймен бірге
БРИК алаңы арқылы жаңа жаһандық бастамаларды ғана емес, ШЫҰ, А20, сондай-ақ
басқа да блоктар мен коалициялар арқылы өз идеяларын да алға жылжытуға
қабілетті. Сондықтан да бүгінде Қазақстан Ресейге қарағанда жаһандық күн
тәртібіне жақсырақ орайласа алады.
Қазақстан дағдарыстан кейінгі әлемнің жаңа кейіпкерінің бірі ғана
емес. Ол әзірге G8 және G20 ауқымындағы жаһандық пікірсайыстар
саммиттерінде мүдделері бәсең естіліп жүрген жаңа өнеркәсіпті елдердің
көшбасшысы бола алады.
Зерттеудің ғылыми-методикалық негізі пәнаралық және жүйелік
тәсілдермен көрсетіледі. Пәнаралық тәсілді қолдануымыздың көрінісі болып
тарих, саяси ғылым, әскери ғылым, экономика, конституциялық құқық,
этникалық психология ғылымдарына көңіл бөлуіміз саналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Алматы қаласының Қазақстан
Республикасының аймақтық қаржы орталығы: жағдайы мен даму болашағын
анықтау.
Белгіленген мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылады:
1.Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығына жалпы теориялық негіздерін
көрсету
2.Алматы қаржы орталығының іскерлік деңгейін талдау
3. Алматы қаласының қаржы орталығының жергілікті басқару
органдармен қарым –қатынасы анықтау
4. Алматы қаржы орталығының проблемасын жергілікті басқару мен қарым-
қатынасын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы Алматы қаласының Қазақстан
Республикасының аймақтық қаржы орталығына автормен жалпы сипаттама
берілген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығы туралы теориялық негізлері
1.1 Аймақтың қаржылық мемлекеттің аймақтық саясат ретінде: ұғымы,
мазмұны және қағидаттары
Қазіргі кезде әрбір аймақтардың мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне
байланысты нақты экономикалық мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты
қолдану ерекше маңызды. Тек аймақтың барлық табиғи, экономикалық,
демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен жағдайларын
жан - жақты қатаң есепке алу ғана экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі
тапсырмалар мен мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін өзекті проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын
реттеудің негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамсыз ету.
Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын
экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн
қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық
субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға
және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi
экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруді және жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi [2].
Аймақтар мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, аймақтық және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Аймақ дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтардың
тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика
экономикасының өркендеуіне жол ашу болып табылады. Көздеген мақсатқа жету -
мемлекеттік және аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын
көздейді.
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының ұзақ мерзімге арналған
стратегиясы табиғи, әлеуметтік-экономикалық және тағы басқа аумақтық
факторларды толықтай ескеріп, оларды мемлекеттік саясаттың барлық
бағыттарында нақтылағанда ғана ғылыми тұрғыдан негізделген және жүзеге асу
мүмкіндігі жоғары болады.
Қазіргі уақытта республика кеңістігіндегі әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайларының біркелкі болмауы мемлекет тарапынан жүргізілетін аймақтық
саясат ерекшеліктерін анықтайды. Соған орай мемлекеттің аймақтық саясатының
мақсаттары мен міндеттері, оларды жүзеге асыру механизмдері анықталады.
Мемлекет нарықтық қатынастардың дамуы барысында кәсіпорындарға
толықтай дербестік бере отырып, олардың шаруашылық қызметіне тікелей
араласпағанменен де, жанама түрде (салықтар, экологиялық, монополияға қарсы
шектеулер т.б.) араласады. Бұл нарық жағдайында кәсіпорындардың тиімді
қызмет етуінің бір шарты деуге болады. Ал егер мемлекет аймақтармен дұрыс
өзара қарым-қатынас орнатпаған болса, немесе халықтың өмір сүруін
қамтамасыз ететін ортасы болып табылатын мемлекеттің барлық аумақтарының
дамуы үшін жауапкершіліктен бас тартатын болса, онда жүргізіліп жатқан
реформалардың оң нәтижеге жеткізбейтіндігі анық. Демек, аймақтардың
дамуын мемлекеттік реттеу - бұл олардың дамуының қажетті шарты.
Республиканың қазіргі экономикалық кеңістігі әлеуметтік,
экономикалық, экологиялық ерекше проблемаларымен сипатталатын әр түрлі
аумақтарды қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда және аймақтардың мамандандырылу
қағидасына сәйкес республика аймақтарын төрт топқа бөлуге болады:
• шаруашылықтарының құрылымы экспортқа бағытталған;
• индустриялық дамыған;
• агроөнеркәсіптік;
• дағдарыстық [3].
Бірінші топ – стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың
айтарлықтай қорларын иеленетін және ғылыми-өндірістік әлеуетінің қарқынды
дамуына жеткілікті мүмкіндігі бар, бірақ ауылдық аумақтарының экономикалық-
әлеуметтік артта қалуымен, эқологиялық жағдайларының нашар болуымен
ерекшеленетін аймақтар. Бұл аймақтарға Қазақстан экономикасын дағдарыстан
шығару және тұрақтандырудың рөлі беріледі. Осы аймақ топтары үшін
төмендегідей проблемалар кешенін шешу қажет деп атап көрсетуге болады:
• минералдық шикізат және көмірсутек шикізаттарын кешенді өндіру мен
өңдеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде стратегиялық шикізат
түрлеріне бай жерлерді интенсивті игеру;
• отандық және шетелдік инвесторлар үшін қолайлы инвестициялық климатты
анықтайтын және әлемдік стандартқа жауап беретін жоғары дамыған
өндірістік, әлеуметтік және нарықтық инфрақұрылымдарды құру;
• ауылдық аумақтарының дамуындағы жинақталған күрделі проблемаларды
(әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, т.б.) шешу.
Екінші топқа ауыр индустрия салаларына нақты маманданған, жоғары
технологиялық ғылымды қажетсінетін өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық
жағдайлары және жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, негізінен қаржылық
ресурстармен өзін- өзі қамтамасыз ете алатын аймақтар жатады.
Бұл аймақтарды дамытуда шешуді талап ететін проблемалар қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
• шетел инвестицияларын тарту жолымен экспорттық әлеуетті
қалыптастыру;
• жаңа ғылымды қажетсінетін өнімдер шығаруды ұйымдастыру, жаңа
технологиялар негізінде құрал-жабдықтар мен машиналар, электроника
құралдары, автомобиль құрылысы, жаңа материалдар, лазер
технологиясын дамыту;
• нарықтық инфрақұрылымды дамытуды жеделдету.
Үшінші топ – ауыл шаруашылығына маманданған агроөнеркәсіптік кешенді
аймақтар. Бұл топтағы аймақтар үшін халықтың жұмысбастылығын қамтамасыз ету
және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатында ауыл шаруашылығы мен оған
сабақтаса дамитын салаларда шағын және орта бизнесті дамыту қажет.
Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін келесідей
мәселелер өз шешімін табуы тиіс:
( ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін тиімді мамандандыруды
жүзеге асыру;
( ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық
әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология
мен техникаларды енгізу және пайдалану;
( тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну
заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының
материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.
Төртінші топқа – қысылшаң (экстремалды) табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық
құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық
дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған
проблемалардан арылу үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет.
Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер
келесідей:
( экологиялық дағдарыстың тереңдеу үрдісінің алдын-алу;
( осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін
көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
( қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте қауіпті
ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты
жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін
халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
( шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және
оларды тиімді пайдалану.
Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық
мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға
мүмкіндік береді.
Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің салдарынан
экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе
төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған
(диверсификацияланған) құрылымымен, нашар дамыған инфрақұрылымымен
сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аумақтар олардың өзіндік дамуын
ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық
ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты
міндет – аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың
дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені
ұлғайту.
Аймақтардың дағдарыстығының басты белгілері болып табылатындар:
• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы
табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі
(жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету
саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б [4].
Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір
елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар – бұл
әлеуметтік-экономикалық, табиғи –климаттық, ресурстық және басқа да
жағдайлармен байланысты табиғи, аумақтық айырмашылықтар. Осы орайдағы
мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып
табылады.
Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар
көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық, ресурстық және
инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің
теңестіру саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге
асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндеттерінің қатарына артта
қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық даму параметрлерін
ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындату
жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың өзіндік
дамуын ынталандыру: халықтың әлеуметтік бейімділігін қолдау (қолайлы
жерлерге көшіп-қонуға көмек көрсету); артта қалған аймақтарға капитал мен
инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады
Аймақ дамуының кез-келген аясындағы дағдарысты жою, бір жағынан
алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты. Әлеуметтік даму
салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде
ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму
деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтік
жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты
бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп
туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық
құраушыларының тепе-теңдігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік
құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі
бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының
деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық
саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып
табылады.
Аймақтандыру процессі өндірістік, әлеуметтік, ресурстық және саяси
факторлар жүйелерінің әсерімен қалыптасады. Төменде соның біразын
қарастырып өтейік.
1. Аймақты қалыптастыру факторы ретінде өндірістік қатынастар ең алдымен,
ауданның өндірістік күштерін ұйымдастыру нысандары мен деңгейіне және
оның шаруашылықтық мамандануына әсер етеді.
2. Аймақты қалыптастырудың маңызды элементінің бірі территориялық еңбек
бөлінісі. Оның екі жағы бар: шаруашылықтың мамандануы және
мамандандырылған территориялар арасындағы экономикалық байланыстың даму
деңгейі.
3. Аймақты қалыптастыру факторларының тағы бірі ретінде еңбек ресурстарының
орналасуын атап өтуге де болады. Себебі, табиғи жағдайлар мен табиғи
ресурстар нақты территорияның шаруашылықтық мамандануының бағытын және
өндірістік күштердің даму деңгейін анықтайды.
4. Аймақты қалыптастыру процесіне ұлттық фактор, елдің дамуының белгілі
бір сатысына тән әлеуметтік – саяси жағдайлар, сонымен қатар,
территориялардың көлікпен қамтамасыз етілуі, елдің және оның әрбір
бөліктерінің геосаяси жағдайы жатқызылады [5].
Қоғамның дамуындағы аймақты қалыптастырушы факторларға талдау жасаудың
нәтижесі, олардың тарихи сатыға байланысты өзгеретінін көрсетеді.
Аймақтардың қалыптасуына адам еңбегінің заттануы елеулі әсер етеді. Аймақты
қалыптастыру мәселелерін шешу барысында объект ретінде көбінесе өндірістік
күштер қарастырылады. Яғни, аймақтарды қалыптастыру процесі оны жүргізудің
негізгі тәсілдерінің мәнін сақтап отырғанда ғана, динамикалық сипатқа ие
болады.
Қазақстан экономикасын аймақтандыру процесін қайта қалыптастырудың
маңызды екені сөзсіз. Оның негізінде фундаменталды фактор, соның ішінде
экономикалық әлуеттің деңгейі, аймақтық экономиканың өсуге, нарық
өзгерістерін қабылдауға қабілеттілігі және шын мәніндегі көрінісі мен
бейімделуі жатыр. Келесі 1-кестеден біз Қазақстан Республикасы
аймақтарының экономикалық әлуеті бойынша айырмашылықтарын көре аламыз.
Аймақтар су ресурстарымен қамтамасыз етілуі бойынша ажыратылады
(Қызылорда (максимум) мен Маңғыстау (минимум) облыстарының арасындағы
айырмашылық 64 есе).
Кесте 1 Қазақстан аймақтарын экономикалық әлует деңгейі бойынша топтастыру
[6]
(баллмен есептегенде)
№ I Топ: 3,02 – 5,73II Топ: 6,25 – 6,98 III Топ: 8,02 – 8,75
1. Павлодар обл. Солтүстік Қазақстан Батыс – Қазақстан обл.
2. Атырау обл. Маңғыстау Жамбыл обл.
3. Қарағанды обл. Алматы қ. Алматы облысы обл.
4. Ақмола обл. Шығыс – Қазақстан обл. Оңтүстік – Қазақстан обл.
5. Қостанай обл. Ақтөбе обл. Қызылорда обл.
Экономикалық әлует деңгейін бағалау келесі көрсеткіштер арқылы
жүргізіледі: жан басына шаққандағы әр жылдың суды пайдалануы куб.м.; га
сапасы бойынша ауыл шаруашылық жерлерін сәйкес аудандар; өнеркәсіптік
өнімдер көлемі теңгемен; негізгі өндірістік қорлар теңгемен есептегенде;
капиталды салымдардың көлемі теңгемен; Жалпы қосымша құн теңгемен;
шаруашылықтың барлық салаларында электр энергиясын пайдалану, квт; халық
тығыздығы – бірінші орынды жоғары көрсеткіштері бар аймақтар кв.кмадам.
Капиталды салымдардың көлемі (Атырау облысында максималды шама, минималды
шама Алматы облысы, айырмашылық 27 есе), өндірістік өнімдердің өндірілуі
және негізгі өндірістік қордың қолма қолдылығы (сәйкес айырмашылық 13,5
және 12,3, екі жағдайда да максималдық шама Атырау , ал минимум шама Алматы
облысы).
Бірінші кестені талдау келесі қортындыларды жасауға мүмкіндік береді:
Қазақстанның ең ірі экономикалық әлует Қарағанды, Павлодар, Шығыс
-Қазақстан облыстары және Алматы қаласында шоғырланған. Бұл жерлерде таза
өнімнің ең көп көлемі жасалады. Бұл көрсеткіш бойынша Қостанай және Шығыс -
Қазақстан облыстары өз орнын жоғалтты, өйткені бұрынғы Кеңестер одағы
территориясында ортақ экономикалық өндірістің тез құлдырауымен байланысты.
Осы облыстарда жалпы өндірістік кешеннің жинақталуы, Испат-Кармет
Акционерлік Қоғамның және Магнитогорск металлургия комбинатының (Ресей)
руданы пайдалануының төмендеуі, Жан басына шаққандағы жалпы қосымша құнды
өндірудің төменгі тобындағы ең соңғы орынды Оңтүстік-Қазақстан алады.
Әлемнің барлық елдерінде географиялық орнының, табиғи-климаттық
жағдайлардың, демографиялық жағдайдың, даму тарихының, т.б. факторлардың әр
түрлілігіне байланысты аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
деңгейі әр түрлі. Бұл көптеген әлеуметтік-экономикалық проблемаларды
туғызады. Олардың ішіндегі негізгі проблемалардың бірі – аймақтардағы
халықтың өмір сүру деңгейінің әр түрлі болуы. Сондықтан әр мемлекет
аймақтардағы өмір сүру деңгейін жақсарту мақсатында аймақтық саясатты
жүзеге асырады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекше бағыты ретінде қарастырылатын
аймақтық саясаттың қазіргі ерекшеліктерін қарастыру оның тиімді жүзеге
асуына ықпалын тигізетін негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтан да аймақтар дамуындағы қазіргі қалыптасып отырған жағдайды
саралау және соған орай аймақтық саясаттың бағыттарын айқындау өзекті
мәселеге айналады. Осы мақсатта аймақтық саясаттың қалыптасуына әсерін
тигізетін негізгі жағдайларды сараптауға жүгінейік.
Кеңестік дәуірде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру
үшін артта қалған аймақтарға дотация бөлінетін. Бұл материалды немесе
материалды емес өндіріс салаларын дамытуға жинақталған орталықтандырылған
ақша қаражаттары есебінен жүзеге асырылатын. Қаражат салыстырмалы түрде бай
аймақтардың ресурстары есебінен қалыптастырылып, биліктің әр деңгейіндегі
сәйкес бюджетте бөлінді.
Қайта бөлудің бұл механизмі артта қалған аймақтарды дамытуда оң роль
ойнағанымен, ол сол аймақтардың өзін-өзі қаржыландыру саясатын жүргізуге
мүмкіндік бермеді. Бұл өз кезегінде осы аймақтардың орталыққа тәуелділігін
күшейтті.
Кеңес дәуірінде де, нарықтық реформаларды жүргізу кезінде де аймақтық
саясат ұғымы аймақтарды дамытуға бағытталған барлық іс-шараларды қамтыды.
Сәйкесінше аймақтарда болған барлық өзгерістер, сонымен қатар, аймақаралық
экономикалық қатынастар аймақтық саясат нәтижесі болып табылады. Аймақтық
саясат ұғымын түсінудегі бұл қателік ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 9-
қыркүйектегі Қаулысымен бекітілген Концепцияда да түзетілмеді, осы орайда
жаңа аймақтық саясаттың қажеттілігі туындады [7].
Жаңа Концепция бойынша аймақтық саясат – мемлекет аймақтардың теңдей
дамуын қамтамасыз ету үшін жүзеге асыратын экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, т.б. шаралар кешені.
Аймақтық саясат мақсаты – маңызды инвестициялық жобаларды жүзеге асыру
арқылы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлері арасындағы
айырмашылықты азайту. Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру инфрақұрылымды,
шаруашылық іс-әрекетті жақсартады, ал бұл өз кезегінде халықтың өмір сүру
деңгейін көтереді.
Аймақтық саясаттың негізгі қағидаттары:
- республикалық мүдделерді аймақтық мүдделерден, әлеуеттілердің
ағымдағылардан басымдығы;
- территориялық орналасуына байланысты аймақтардың табиғи байлықтарын
тиімді қолдану;
- артта қалған аймақтарды іріктеп, олардың экономикасын сол жерде
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмдерін құрып, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді ынталандыру арқылы көтеру;
- мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар аймақтарды дамыту басымдығы
[8].
Қолдауды қажет ететін белгілі бір әкімшілік-территориялық бірлікті,
сонымен қатар депрессивті аудандар мен қалаларды таңдау критерийлерін
анықтау күрделі де маңызды мәселе болып табылады. Критерийлер аймақтардың
әртүрлі деңгейлерінде (облыс, қала, аудан) қолдануға болатын экономикалық,
қаржылық, әлеуметтік, экологиялық аспектілерді қамтуы керек.
Әр аймақ үшін жан басына шағып есептелген критерий негізінде
стандартты орташадан айтарлықтай төмен көрсеткішке ие аймақтар айқындалады.
Мұқият талдау мен бағалау негізінде бұл аймақтардың ішінен аймақтық
саясатқа сәйкес қолдауды қажет ететіндері таңдалады.
Аймақтар келесі критерийлер бойынша таңдалады:
- жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім республикалық орташа
деңгейден 75% төмен;
- соңғы 3 жылдағы жұмыссыздықтың орташа деңгейі республикалық орташа
деңгейден 50% және одан да жоғары шамаға артық болса;
- өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің орташа табысы (республика бойынша
орташамен салыстырғанда);
- ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халық табысының төмен деңгейі;
- жұмыспен қамтылғандардың жалпы санында ауылшаруашылығы саласында
жұмыс істейтіндер үлесінің жоғары болуы (республикалық орташамен
салыстырғанда);
- экономикалық ірі орталықтардан аймақтың шалғай ораналасуы;
- аймақтың шекараға (әсіресе оңтүстік) жақындығы;
- ауылдық аудандардың өнімді өткізудің ірі орталықтарынан алыстығы;
- өнеркәсіптік инфрақұрылыммен аз қамтылу;
- ресурсттық базаның жұтаңдығы немесе жоқтығы;
- жағымсыз экологиялық жағдай [9].
Бұдан басқа мемлекеттік қолдауды қажет ететін аймақтарды іріктеуде ел
қауіпсіздігі мен мемлекет шекарасын күшейтуді қамтамасыз ететін басқа да
факторлар есепке алынуы мүмкін.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың мәні - жеке аймақтардағы халықтың
өмір сүру деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл міндетті
орындау үшін аймақтардың экономикалық даму деңгейі мен ерекшеліктерін
ескере отырып, жеке аймақтардың дамуының мемлекеттік бағдарламаларын іске
асыру үлкен мәнге ие болмақ. Сонымен қатар ескеретін мәселе - аймақтар
арасындағы теңсіздіктін өсуі мен экономикалық, әлеуметтік және экологиялық
мәселелердің тереңдеуіне байланысты аймақтардың біразы және республикалық
бағыныстағы қалалар ғана экономикалық өсу мен даму мүмкіндігіне ие. Олардың
көбі инвестицияны талап етеді. Сондықтан мемлекет өзінің барлық қуатын
проблемалы аймақтарға көмек көрсетуге бағыттап, барлық аймақтардың даму
мәселелерін шешіп, және бір уақытта әрбір аймақ үшін артықшылықты, әрі
тиімді болатын жеке бағдарламаларды әзірлеуі қажет деп есептейміз.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, эканомикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік
құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты
зерттеуден құрылады.
Мемлекеттегі әрбір аймақ өзімен - өзі жеке дами алмайды, өйткені
басқа аймақтардың даму барысына зиянын тигізбес үшін оның ерекшеліктерін де
ескеруі тиіс. Сондықтан да экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
аймақтық саясаттың маңызы ерекше бола түседі. Мемлекет әрбір аймақ үшін
бағдарлама жасап, сол бойынша аймақтар өзінің даму бағытын жүзеге асырады.
Сурет 1 Аймақты басқару жүйесі және оның мемлекеттік реттеу жүйесіндегі
орны
Аймақтық саясатты нақты қалыптастыру үшін еліміздің кеңістікті
айырмашылық себептерін көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегілер:
• еліміз аймақтарының табиғи – климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты,
саласы және ауқымы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық, сондай-ақ пайдалы
қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайына және
халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
• аймақтың орналасуының күрделі жағдайы, соның әсерінен шығындар артып,
бағаның өсуі туындайды. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
дұрыс дамуына, оның экономикалық даму деңгейіне ықпал етеді;
• инновация енгізу жағына артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық фактор: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары, саяси
жағдайы, аймақтың даму тарихы және т.б.;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік
алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен қамтамасыз
етілуі, өндірістік инфрақұрылым;
• әлеуметтік – мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық
ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу
үрдісінің толықтай аяқталмауы.
Сонымен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
аймақтық саясаты ең алдымен шектен тыс аумақтық теңсіздіктерге жол бермеу
және оларды тегістеу саясаты болуы тиіс. Бұл жағдайда орталықтандыру мен
орталықсыздандырудың тепе – теңдігі қажет. Осыған орай аймақтық дамудың
шешілуін әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени, демографиялық
және т.б. шаралар жүйесін талап ететін сан қырлы проблема ретінде
қарастыруға болады.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
өзгермелі болып келеді. Әрбір аймақтың ерекшеліктеріне қарай, кейбір
аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың қалыптасуы үшін жалпы
құқықтық режимді қолдау жеткілікті болса, басқасында экономикалық
белсенділікті ынталандыру қажет, келесі біреуінде, аймақтық экономикаға
экономикалық және әкімшілік әсер ету әдістері қажет т.б. Экономикалық
саясат, еліміздің және оның жекелеген аймақтарының экономикалық жағдайын
қамтамасыз етуге және қойылған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді
шешуге бағытталуы тиіс. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару болып табылады.
Түптеп келгенде, аймақты басқарудың бүкіл механизмі барлық аймақтардың
күшін бірктіре отырып, елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде
республика халқының әл-ауқатын көтеруге бағытталғаны жөн. Демек, бұл
механизм тұратын аумағына байланыссыз өмір сүрудің белгілі бір сапасына
кепілдік беретін теңдестірілген аймақтық дамуды қамтамасыз етуі тиіс, яғни,
халық табысындағы, жұмыссыздық деңгейіндегі, әлеуметтік инфрақұрылымдағы,
көлік желісіндегі, қоршаған ортаның жағдайындағы және т.б. аймақаралық
айырмашылықтарды теңестіруді көздеуі қажет [10].
1.2 Аймақтық қаржылықтың үлгілері несие-қаржылық жүйесінде
Қазақстандық банк жүйесі отандық және шетелдің сарапшылардың
қорытындысы бойынша жүргізілген реформалар арқасында көршілес жатқан
бұрынғы кеңес мемлекеттеріне қарағанда жақсы және озық. Дәл осы артықшылық
осы сектордың мықты бәсекелестікке қабілеттілігі туралы айтуы мүмкіндік
береді. Ол 2003 жылы Алматыда қаржы орталығын құру бойынша жұмыстың
басталуына себепкер болды.
Бұл мақсатта республика үкіметі жоғарыда аталған жобаның ТЭН әзірлеу
үшін Маркетингтік талдау зерттеулерінің орталығы АҚ стратегиялық
әріптесті ретінде Boston Consulting Group (BCG) компаниясын таңдады. BCG
қызметін республика үкіметі 1 млн. долларға бағалады.
ТЭН әзірлігі бірнеше саты бойынша жүзеге асырылды. Бірінші кезеңде
әзірлеушілер осындай орталық құру бойынша ең жақсы әлемдік тәжірибені
анықтап, Қазақстанның ағымдағы қаржы жүйесінің ахуалын бағалады. Екінші
кезеңде Алматыда аймақтық қаржы орталығын дамытудың екі моделі әзірленді.
Жобаны жүзеге асырудың бірінші кезеңінде келешек эмитенттер ретінде
зерттеу қорытындысы бойынша BCG мамандары анықтады, Ресей мен Украина
қатысушылары қарастырылады. Жоба авторлары кейінгі сатыда Қытай, Әзірбайжан
мен Өзбекстан инвесторлары мен эмитенттері қосылатынына үміттеніп отыр.
Жоба өзектілігі
Алматыда аймақтық қаржы орталығын құры бүгінгі таңда өзекті болып
табылады.
Бұл мәселеге өткен жылдың қараша айында өткен қаржышылар конгресі
арналған болатын. Онда Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев Алматыны
тез арада аймақтық қаржы орталығына айналдыруды қолдап отыр.
Негізінен, оның мәлімдеуінше, Алматы өкіметі және республиканың қаржы
секторы мемлекеттің бұрынға астанасында аймақтық қаржы орталығын
жылдамдатып құруда іс-шаралар қабылдауды керек. Біздің стратегиялық мақсат
– елдің қаржы секторының жиналған қорын барынша пайдалана отырып қаржы
нарығында көшбасшы болу,- деп санайды ел басы.
Құрылатын қаржы орталығының негізгі ерекшеліктері
Алматы аймақтық қаржы орталығын ерекше құқықтық тәртіптегі арнайы
аумақ ретінде құру жоспарланып отыр. Бұл жаңа құрылым формасы: республика
заңы мұндай құқықтық институтты білген емес. Қазіргі орталықтардан
ерекшелігі ААҚО нақты белгіленген аумағы жоқ. ААҚО келешек мүшесіне Алматы
аумағында офисінің болуы міндетті түрде. Ал жеңілдіктер мен артықшылықтар
беру ААҚО қатысушысы ретінде тіркеу принципі бойынша және қаржы орталығының
арнайы сауда алаңында құнды қағазбен келісім жасау ретінде жүзеге
асырылады.
Орталықтың жемісті дамуы үшін оның қатысушыларына салық жеңілдіктері
мен экономикалық ынталандырмалар ұсынылу керек. Осыған орай, экономика және
бюджетті жоспарлау министрлігі ААҚО қатысушыларын біріккен кіріс салығынан
босату ұсынылды.
Негізінен, инвесторлар тарту үшін Қазақстан резиденті болса да ,
болмаса да бірлескен кіріс салығынан, пайдасын құн артуынан, қаржы
құралдарынан түскен сый ақылар мен үлес-пайдалардан босату көзделіп отыр.
Эмитенттер үшін тартымды жағдай жасау мақсатында экономикалық ынталандыру
ретінде мыналар ұсынылады: эмиссия көлеміне байланысты аудитке кететін
шығынның бір бөлігін қайтару, ААҚО бірінші жыл жұмыс жасау кезінде нольдік
деңгейге дейін листингкке жеңілдіктер беру, қаржы орталығында тіркелу
салымынан босату.
Қаржы орталығының бәсекелестік қабілеттілігін арттыру үшін үкімет
Қазақстанда бұрын болмаған төтенше іс-шараларға барды.
ААҚО қызметін жүзеге асыру үшін Қазақстан аумағына келетін шетел
азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар Алматы қаласының халықаралық
әуежайына келген заматта кіру визасын алатын болады. ААҚО қатысушылар
ағылшын тілінде іс жүргізу мен келісім шартқа отыру мүмкіндігін алады.
Атқарушы органның нормативтік шешімдері да ағылшын тіліне аударылады.
Қазақстан үкіметі өз тарапынан бюджет тапшылығына қарамастан
мемлекеттік облигацияларды әрдайым шығару міндеттемесін алды, мемлекеттік
облигациялар бойынша түскен пайда көрсеткішін қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Сонымен қатар, ААҚО жекешелендірілген мемлекеттік компаниялар акциясын
салу еркін саудада акция көлемін арттырады.
Алматыны негізгі халықаралық қаржы орталықтарына айналдыру үшін
бірнеше шарт орындалуға тиіс:
Экономикалық еркіндік: қаржы орталығы іс-әрекет, тұтыну, жинақтау және
инвестициялар еркіндігінсіз тіршілік ете алмайды.
Ішкі экономиканы ұстап тұратын, шетел инвесторларының сенімділігін
қамтамасыз ете алатын тұрақты валюта.
Жинақты өнімді капитал салымына қаржы жинағын тасымалдай алатын тиімді
қаржы институты мен құралы.
Белсенді, барлығын қамтитын және мобилді нарық – ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді нарық сияқты кешенді нарық, мерзімдік келісім бойынша нарық
және фьючерстік нарық, инвесторлар мен қарыз алушыларға үлкен мүмкіндіктер
тудыратын тауар нарығы.
Аударым арқылы және қолма-қол төлемдерді тиімді жүргізуге мүмкіндік
беретін технология мен байланыс құралдары.
Арнаулы қаржылық білім және адамдық капитал, оқыту мен білім нәтижесі.
Тиісті құқықтық және әлеуметтік климатты ұстау, капиталдың халықаралық
ағымы үшін тартымды жағдай жасау.
Сонымен қатар, BCG сарапшыларының пікірінше, Алматыда құрылып жатқан
аймақтық қаржы орталығы жұмысының үшінші жылында бір жылда шығарылатын
облигация көлемі 5 млрд. долларды құрайтын болады, ал бесінші жылда жылына
– 8 млрд. долларды құрайтын болады. Олардың пайымдауынша, эмиссия көлемі
қазақстандық компаниялар, сондай-ақ, Ресей мен Украина эмитенттері
арқасында болады. Сонымен қатар, қаржы орталығының бес жыл қызметінен кейін
Орталық Азияның басқа елдерінің эмитенттері нарыққа шыға алатын болады.
Нарықтық экономикаға өткелі бері, Қазақстан инвестиция тартудың жаңа
мүмкіндіктерін, жаңа көздерін іздеуде талпыныс жасауда. Тәуелсіздік алған
жылдардан бері шетелдік инвестицияның басым бөлігі мұнай-газ саласымен
түрлі-түсті металлургия саласына, жалпы шикізат экспорты секторына
тартылды. Мысалы, 1993-ші жылмен 2007-ші жылдар арасында Қазақстанға тек
қана АҚШ тарапынан 68,8 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартылған.
Бұл жылдар ел экономикасы үшін қолайлы жылдар болғаны белгілі, осы жылдары
Қазақстанда екінші деңгейлі банк, зейнетақы, инвестициялық қорлары мен
сақтандыру компаниялары активтерінің өсімі қарқынды болды. Қазақстан
басшылығының пайымдауынша еліміздің инвестициялық мүмкіндігін арттыру
бағытында 2008-2010-шы жылдары алдын-ала болжам бойынша 255-285 млрд. АҚШ
доллары көлемінде инвестиция тарту керек екен, оның ішінде Каспий теңізі
шельфіне 2008-ші жылы 12,9 млрд. АҚШ доллары көлемінде, ал 2011-2015-ші
жылдары 16 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тарту жоспарланған,
алдағы бес жылдық көлемінде елдегі инфроқұрылымды дамыту үшін 30 млрд. АҚШ
доллары көлемінде инвестиция тарту, 2015-ші жылға дейін темір жолмен үлкен
автожолдарға 10 млрд. АҚШ доллары көлемінде инвестиция тарту көзделген
болатын, алайда бұл жоспарлардың іске асырылуына әлемдік қаржы дағдарысы өз
өзгерісін тигізгені белігілі. Қазіргі кезде тікелей шетелдік инвестицияның
40%-ы шикізат секторына келіп отыр. Ішкі инвестициялық мүмкіндіктерімізді
алатын болсақ, банк секторының көлемі ІЖӨ көлемімен алғанда 92,6%-ы,
зейнетақы қорларының үлесі 9,7%-ды, сақтандыру компаниялырының үлесі 1,7%-
ды, пайлық инвестициялық қорларының ІЖӨ шаққандағы көлемі 1,6%-ды құрайды
екен. Бұл көрсеткіштер қаржы секторының дамуында да үлкен алшақтықтар және
кенжелеп қалған тұстары бар екенін көрсетеді.
Қазақстанның қаржы-экономикалық мүміндіктерін арттыру бағытында 2005-
ші жылы Үкіметтің қаулысымен Қазақстан Республикасы Алматы қаласының
өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі Акционерлік қоғамы
құрылды, ал 2006-шы жылы аталған агенттік туралы заң қабылданды. Өңірлік
қаржы орталығын құру туралы бастаманы 2004-ші жылы қараша айында Қазақстан
қаржыгерлері қауымдастығының мұрындық болуымен өткен қаржыгерлер
конгресінде елбасы Нұрсұлтан Назарбаев айтқан болатын. Қазіргі кезде Алматы
қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің қызметін Нью-
Йорк, Лондон, Токио, Шанхай қор биржалары, Швейцария биржасы, Мәскеу
банкаралық валюта биржасы, Ресей тауарлық жүйесі секілді қор биржасындағы
азулы сауда орталықтары мойындап отыр. Бүгінгі күнде агенттік аясында
арнайы сауда алаңы, рейтинг агенттігі, Агенттік академиясы жұмыс жасайды.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының қызметін реттеу агенттігі Акционерлік қоғамы ресейлік РТС қор
биржасы ААҚ-мен бірігіп Алматы қаласында Еуразиялық сауда жүйесі АҚ
құрды. Бұл жаңа қордың 60%-ы РТС қор биржасы ААҚ-на, ал 40%-ы Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығына тиесілі. Агенттік төрағасы Әркен
Арыстановтың пайымдауынша қазіргі дағдарысқа қарамай, Қазақстан
экономикасына инвестиция салғылары келетіндердің саны жетерлік, ол тек қана
батыс бағытында ғана емес, сонымен қатар оңтүстік азия, араб елдерінен де
инвеситция құюға даяр инвесторлар бар дейді. Салалық агенттіктің құрылуына
байланысты, Қазақстанда тұңғыш рет 2011-ші жылға дейін жоспарланған қор
биржасын дамыту жөніндегі стратегиялық бағдарлама қабылданды. Агенттіктің
құрылуы сонымен қатар Алматы қаласында үлкен халықарылық қаржы ұйымдырының
өкілдіктерін ашуға мүмкіндік берді, 2008-ші жылдың 1-ші қаңтарындағы ақпар
бойынша агенттікте тіркелген брокерлік және дилерлік ұйымдардың жалпы саны
2007-ші жылдың аяғында 65-ке жеткен. Агенттіктің бағытты жұмыс жасауына
байланысты эмитенттердің сан және сапа жағынан алғанда нәтижесі өсе түсті,
қаржы қадағалау агенттігінің мәліметіне сенсек, егер де 2005-ші жылы
эмитенттердің саны бар-жоғы 94 болса, 2007-ші жылы оның саны 126-ға дейін
өскен. Агенттік құрылғаннан бері еліміздегі қор нарығы қозғала бастап, қор
нарығы секторындағы заңнамалар қабылданып, олар жетілдіріле, сонымен қатар
жаңа қаржы тетіктері енгізіле бастады.
Дегенмен де, Қазақстан Республикасы қор нарығының жетіспейтін тұстары
да бар, ол қор нарығы инфрақұрылымының даму деңгейінің төмендігі, еліміздің
қор нарығының басқа елдердің қор нарығымен салыстырғанда бәсекелестік
деңгейінің, орталық депозитарийдің капитализациясымен автоматтандырылуының
төмендігі, телекоммуникациялық ұсыныстардың қымбаттылығы, отандық
компаниялармен кәсіпкерлерге ұтымды баға берудің жүйеленбеуі, корпоративті
басқарудың төмендігі, компаниялардың өз қызметі жөніндегі ақпаратты толық
ашпауы, инвесторлардың нашар қорғалуы, көрсетілетін қаржы ұсыныстарының
бірізді болуы. Қазіргі кезде отандық қор нарығында тек қана акциялар мен
облигациялар ғана қолданылуда. Тағы бір айта кететін жетіспеушілік, бұл
халық тарапынан қор биржасына деген сенімсіздіктің орын алуы және
инвестиция, қор туралы ақпараттың жетіспеуі, жалпы бұл саладағы мәдениеттің
болмауы және т.б. Қаржы дағдарысы осы сектордағы көптеген кемшіліктердің
бетін ашып берді. Соңғы уақытта Алматы қаласы әкімі Ахметжан Есімов те
агенттіктің жұмысына көңілі толмайтынын айтып жүр. Оның пікірінше агенттік
мемлекеттің тарапынан жасаған қолдауды, сенімді ақтай алмай отыр дейді.
Алматы қаласын халықаралық қаржы орталығына айналдыру жоспары бойынша,
Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін
реттеу агенттігі 2015-жылға дейін Азиядағы алдыңғы қатарлы қаржы
орталықтарының ондығына кіруі тиіс. Қазіргі кезде дағдарыс салдарына
қарамай бұл салада бәсекелестік артып келе жатыр. Әлемдік қаржы орталықтары
индексінің (Global Financial Centres Index) бағамы бойынша, жетекші қаржы
орталықтарына Гонконг, Сингапур, Токио, Дубай, Шанхай, Бахрейн, Пекин,
Қатар, Мумбай, қалалары кіреді екен. Алдыңғы қатардағы орталық тізіміне
Сеул, Осака, Куала-Лумпур, Манила, Бангкок, Ыстамбұл және Теһран қалалары
да кіруге талпыныс жасауда.
Соңғы жылдары, көршілес Ресей, Мәскеу қаласын халықаралық қаржы
орталығына айналдыру бойынша жүйелі жұмыстар жүргізіп жатыр. Ресей
президенті Дмитрий Медведевтің айтуынша, Ресей қазіргі қалыптасқан жағдайға
қарамай, Мәскеу қаласын халықаралық қаржы орталығына айналдыру бастамасынан
бас тартпайды, керісінше бұл бастаманы жүзеге асырудың маңыздылығы артыла
түсті дейді. Алматы қаласының қаржы орталығына айналдыру үшін ТМД көлемінде
болашақта басты бәсекелестік Мәскеу тарапынан туындауы мүмкін.
1.3 Алматы-аймақтық қаржы орталығының ұйым-құқықтық қажетілігі
Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының
қызметін реттеу агенттігі Үкімет әзірлеп жатқан Бағдарлама шеңберінде,
халықтың инвестициялық мәдениетін және инвестициялық білімін көтеруге
бағытталған мақалалар топтамасын жариялауды бастап отыр.
Орталық және аймақтық БАҚ беттерінде мамандар оқырмандарға қор биржасы
дегеніміз не, қалай инвестициялық пай қорларын дұрыс таңдау керек,
Қазақстан нарығында бағалы қағаздардың қандай түрлері бар, жеке
инвесторларды қандай заңдар қорғайды, қандай тәуекелдер орын алуы мүмкін
және оларды қалай азайтуға болады деген сұрақтар бойынша ойларын
жеткізеді...
Қазақстан Республикасы басқа да ТМД елдері қатарында нарықтық
экономиканы соның ішінде оның басты құрамдас бөлігі бағалы қағаздар нарығын
дамыту және тұрақтандыру үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы 90 жылдардың басынан
бастау алады, осы кезеңде КСРО заңдарының негізінде қор нарығының алғашқы
институттары құрыла бастады.
Қор нарығының тұрақтануы бірқатар қиын кезеңдерді басынан кешірді.
Оған 90 жылдардың басында орын алған инфляцияның өсуі, өндіріс ошақтарының
тоқтауы, көптеген шаруашылық етуші субъектілердің қор нарығында жұмыс істеу
тәжірибесінің болмауы басты себеп болды. Қор нарығында орта топ өкілдерінің
аздығы, ішкі өнімді өндірушілер негізінен ірі стратегиялық компаниялардың
болуы қор нарығының тиімді жұмыс істеуіне кедергі келтіріп отырған қазіргі
таңдағы басты себептер болып табылады. Ірі компаниялар қор нарығына
белсенді қатысудың орнына құнды қағаздарын бір қолға шоғырландырып, оларды
айналымға енгізуден бас тартуда.
Осындай тығырықтан шығу мақсатында еліміз бірқатар реформаларды іске
асыруда, олардың ішінде әлемдік тәжірибеге негізделген Алматы өңірлік қаржы
орталығын құруды ерекше атап өтуге болады.
2010 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев Қазақстан
халқына арналған Жолдауында Алматы қаласын қаржы және іскерлік
белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамытуды қолға алу туралы атап
өтті.
Жолдауда айтылғандай Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы
ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік
үлкен бизнес-жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін
көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар
мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Қаржы орталығының
тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен,
телекоммуникациялар жасақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz