Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық-құқықтық қорғау
Қысқартулар мен белгілер 3
Кіріспе 4
1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан халықаралық . құқықтық қорғау
мәселесін жалпы құқықтық талдау 12
1.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғаудың түсінігі мен ерекшеліктері 12
1.2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғаудың құқықтық негіздері 32
1.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғауды мемлекеттік реттеудің
құқықтық сипаттамасы 48
2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғаудың қағидалары және олардың
нормативтік мазмұны 61
2.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық . құқықтық қорғаудың обьектісін анықтау мәселесі 61
2.2 Ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны
қорғау қағидасының мазмұны және оның ықтимал зиянды
салдарының алдын алу ережесін талдау 70
2.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қорғау саласындағы халықаралық әріптестіктің негізгі қырлары және осы саладағы халықаралық дауларды бейбітшілік жолмен реттеу қағидасының маңызы 89
3 Ғарыштық қызметті жүзеге асыру барысында қоршаған орта
мен ғарыштық кеңістіктің өзіне келтірілетін ластану мен
жағымсыз салдар үшін жауаптылық 91
3.1 Қоршаған ортаны ластағаны үшін жауаптылық .
халықаралық . құқықтық негізгі мәселе 91
3.2 Ғарыш обьектілерімен ғарыш кеңістігінің өзіне және қоршаған
ортаға келтірілген зиян мен жағымсыз салдар үшін халықаралық
материалдық жауаптылық 97
3.3 Ғарыштық қызметтен болатын ластану мен жағымсыз салдар
үшін халықаралық үкіметаралық ұйымдарға
тағайындалатын жауаптылықтың маңызды қырлары 104
Қорытынды 109
Қолданылған әдебиеттер тізімі 115
Кіріспе 4
1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан халықаралық . құқықтық қорғау
мәселесін жалпы құқықтық талдау 12
1.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғаудың түсінігі мен ерекшеліктері 12
1.2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғаудың құқықтық негіздері 32
1.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғауды мемлекеттік реттеудің
құқықтық сипаттамасы 48
2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық . құқықтық қорғаудың қағидалары және олардың
нормативтік мазмұны 61
2.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық . құқықтық қорғаудың обьектісін анықтау мәселесі 61
2.2 Ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны
қорғау қағидасының мазмұны және оның ықтимал зиянды
салдарының алдын алу ережесін талдау 70
2.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қорғау саласындағы халықаралық әріптестіктің негізгі қырлары және осы саладағы халықаралық дауларды бейбітшілік жолмен реттеу қағидасының маңызы 89
3 Ғарыштық қызметті жүзеге асыру барысында қоршаған орта
мен ғарыштық кеңістіктің өзіне келтірілетін ластану мен
жағымсыз салдар үшін жауаптылық 91
3.1 Қоршаған ортаны ластағаны үшін жауаптылық .
халықаралық . құқықтық негізгі мәселе 91
3.2 Ғарыш обьектілерімен ғарыш кеңістігінің өзіне және қоршаған
ортаға келтірілген зиян мен жағымсыз салдар үшін халықаралық
материалдық жауаптылық 97
3.3 Ғарыштық қызметтен болатын ластану мен жағымсыз салдар
үшін халықаралық үкіметаралық ұйымдарға
тағайындалатын жауаптылықтың маңызды қырлары 104
Қорытынды 109
Қолданылған әдебиеттер тізімі 115
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми еңбекте қазіргі таңдағы халықаралық ғарыш құқығының және халықаралық экологиялық құқықтың ең өзекті мәселелерінің бірі ғарыштық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі туралы құқықтық сұрақтар жан - жақты қарастырылып, оларға кешенді талдау жүргізілген. Осы саладағы халықаралық және ұлттық заңнаманың мазмұны зерртелген. Бұл еңбекте қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық – құқықтық қорғаудың қағидалары, сонымен қатар ғарыштық қызмет барысында қоршаған орта мен ғарыш кеңістігіне келтірілетін ластану мен жағымсыз салдар үшін жауаптылық мәселесі зерттелген.
Диссертация тақырыбының өзектілігі.
Ғарыштық қызмет – ғылым мен адамзат техникасындағы тарихи серпіліс ретінде 21 ғасырдың адамзатына, оның өмірінің барлық бағыттарына өте үлкен ықпал етуде. Адамзаттың ғылыми – техникалық дамуы мен қоршаған ортаны қорғауы арасындағы қақтығыс пен қарама–қайшылықтар күннен күнге өзекті мәселеге айналуы баршамызға аян. Егер де қоршаған ортаға жағымсыз әсер еткен алғашқы уақыттағы ғылыми – техникалық төңкеріс біршама шектелген болса, онда ғарыш дәуіріндегі ғылыми – техникалық төңкерістің әсері шексіз бола бермек деген ойдамыз. Ғарышты игеру болашақта адамзат өмірін жақсартуға жағдай тудырады дегенмен де, сонымен қатар ол қазіргі адамзаттың өмір сүру ортасы жерге зиян келтіріп қана қоймай, онымен қоса жердің айналасындағы кеңістікке де қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен, ғарыштық қызмет барысында қоршаған ортаны ластау мен жағымсыз салдардың туындауынан қорғау мәселесі Жердің және оны қоршаған атмосфераның ғарыш кеңістігіне де тарайды. Осыған орай, қоршаған ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық реттеудің аумағына ғарыш кеңістігі де кіреді, сәйкесінше Жерді, әуе кеңістігін және ғарыш кеңістігін қамтиды.
Сондықтан да, осы ғылыми еңбек адамзаттың тағдырына ықпалы бар, бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердің бірі – ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғау мәселесіне арналған.
Диссертацияда қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығы, өз отанымыздың жерінде әлемдегі ең ірі космодромдардың бірі «Байқоңырдың» орналасуымен арта түседі. Себебі, «Байқоңыр» ғарыш кешенінінің қызмет етуінің экологиялық қауіпсіздігі туралы мәселе біздің еліміз үшін бүгінгі таңда шешімін табуы (оның ішінде, құқықтық шешімі) тиіс алдыңғы қатарлы сұрақтардың бірі. Біздің білуімізше, қазіргі күнде зымыран - ғарыштық қызметтің қоршаған ортаға әсері туралы обьективті мәліметтер жоқ, әрине, Байқоңыр ғарыш кешенінің, оның маңындағы тұрғындарға және қоршаған ортаға өте үлкен әсері бар.
Қазіргі таңда Қазақстанда экологияға деген көзқарас үлкен маңызға ие, осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 31 – ші бабында былай делінген: «Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды». [1]
Диссертация тақырыбының өзектілігі.
Ғарыштық қызмет – ғылым мен адамзат техникасындағы тарихи серпіліс ретінде 21 ғасырдың адамзатына, оның өмірінің барлық бағыттарына өте үлкен ықпал етуде. Адамзаттың ғылыми – техникалық дамуы мен қоршаған ортаны қорғауы арасындағы қақтығыс пен қарама–қайшылықтар күннен күнге өзекті мәселеге айналуы баршамызға аян. Егер де қоршаған ортаға жағымсыз әсер еткен алғашқы уақыттағы ғылыми – техникалық төңкеріс біршама шектелген болса, онда ғарыш дәуіріндегі ғылыми – техникалық төңкерістің әсері шексіз бола бермек деген ойдамыз. Ғарышты игеру болашақта адамзат өмірін жақсартуға жағдай тудырады дегенмен де, сонымен қатар ол қазіргі адамзаттың өмір сүру ортасы жерге зиян келтіріп қана қоймай, онымен қоса жердің айналасындағы кеңістікке де қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен, ғарыштық қызмет барысында қоршаған ортаны ластау мен жағымсыз салдардың туындауынан қорғау мәселесі Жердің және оны қоршаған атмосфераның ғарыш кеңістігіне де тарайды. Осыған орай, қоршаған ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық реттеудің аумағына ғарыш кеңістігі де кіреді, сәйкесінше Жерді, әуе кеңістігін және ғарыш кеңістігін қамтиды.
Сондықтан да, осы ғылыми еңбек адамзаттың тағдырына ықпалы бар, бүгінгі таңдағы маңызды мәселелердің бірі – ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғау мәселесіне арналған.
Диссертацияда қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығы, өз отанымыздың жерінде әлемдегі ең ірі космодромдардың бірі «Байқоңырдың» орналасуымен арта түседі. Себебі, «Байқоңыр» ғарыш кешенінінің қызмет етуінің экологиялық қауіпсіздігі туралы мәселе біздің еліміз үшін бүгінгі таңда шешімін табуы (оның ішінде, құқықтық шешімі) тиіс алдыңғы қатарлы сұрақтардың бірі. Біздің білуімізше, қазіргі күнде зымыран - ғарыштық қызметтің қоршаған ортаға әсері туралы обьективті мәліметтер жоқ, әрине, Байқоңыр ғарыш кешенінің, оның маңындағы тұрғындарға және қоршаған ортаға өте үлкен әсері бар.
Қазіргі таңда Қазақстанда экологияға деген көзқарас үлкен маңызға ие, осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 31 – ші бабында былай делінген: «Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды». [1]
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 7 қазан 1998 жылғы №284, 21 мамыр 2007 жылғы №254-3 ҚР Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен бірге //Алматы: Юрист, 2007.-44 б.
2 Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда 11 октября 1997 г.
3 Колосов Ю.М. Действующее международное право // Москва., - Т. 3, стр. 58.
4 Hermida, Julian. Legal basis for a national space legislation //Dordrecht; Boston: Kluwer Academic, 2004 y. -273 p.
5 Gal,Gyula. Space Law Imprint //LeydenSijthoff, 1969.
6 Brownlie I. A Survey of International Customary Rules of Environmental Protection. 13 nat.resourses J.-1973.-P.179.
7 Борьба СССР за мирное использование космоса 1957-1985 //М., 1985г. Т.1-2. -14 с.
8 Patricia Birnie., Alan Boyle. International Law and the Environment //Printed in Great Britain, 2002. Second Ed.-Oxford, 2002.
9 Е. А. Коровин. Международная жизнь //1959 г. №11, -118 с.
10 Е.А. Коровин. О международном режиме космического пространства// Международная жизнь, 1959 г. №1, -79 с.
11 Г.П. Жуков. Космическое право// М., 1966. -17 с.
12 Иойрыш и М.И.Лазарев. Договор, оздоровляющий атмосферу // М., 1965.
-19 с.
13 Договор о всеобьемлющем запрещении ядерных испытаний 24 сентября 1996 г. Международное публичное право. Сборник документов. Том 2.-М.:Издательство БЕК, 1996. -362-366 с.
14 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыштық қызметті дамыту туралы Мемлекеттік Бағдарлама. 25 қаңтар 2005 жылғы №1513 Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
15 Договор о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства, включая Луну и другие небесные тела от 27 января 1967 г. Международное публичное право. Сборник документов. Том 2.-М.:Издательство БЕК, 1996. -352-356 с.
16 Копылов М.Н. Международное космическое право //Изд-во УДН, 1987.
-16 с.
17 Г.П. Жуков., Ю.М.Колосов. Международное космическое право// Учебник. -М.: Междунар.отношения, 1999.-7 с.
18 Конвенция о регистрации обьектов, запускаемых в космическое пространство от 14 января 1975 г Международное космическое право. Сборник документов. Том 2.-М.: Издательство БЕК, 1996г. -368-371 с.
19 С.А. Кузнецов. Большой толковый словарь русского языка //-СПб.: «Норинт», 1998.-402 с.
20 Тихонравов М.К. Прогнозирование межпланетных полетов //М.: Машиностроение, 1973.-3 с.
21 Верещетин В.С. Международное сотрудничество в космосе //Наука, 1977. -143 с.
22 Мовчан А.П. Проблемы кодификации и прогрессивного развития международного права //Автореф.докт.дис. М., 1974.-24 с.
23 Философский словарь. Под ред.М.М. Розентана и П.Ф.Юдина.- М.: Политиздат, 1963.-С.217.
24 Василевская Э.Г. О высотном разграничении воздушного и космического пространства //СПб-1979. 100-105 с.
25 Даниленко Г.М. Процесс создания обычных норм в современном международном праве //Советский ежегодник международного права, 1982.-М., 1983.-151-170 с.
26 Даниленко Г.М. Граница между воздушным и космическим пространством и современном международном праве //СГП.-1984.-№9. -71-79 с.
27 Собко А.А. Ермак С.Н. Черкас С.В. Международно-правовые аспекты военно-космической деятельности //М., 2001.-7-8 с.
28 Малеев Ю.Н. Международное воздушное право //Вопросы теории и практики. М.: Междунар.отношения, 1986.-48 с.
29 Кубасов В.Н. Профессиональная подготовка космонавтов //М.: Машиностроение, -1985-288 с.
30 Большая Советская Энциклопедия //М.:Сов.энциклопедия, 3-е изд.Т.13, 1973г.-258 с.
31 Глушко Н.С. Космонавтика. Энциклопедия //М.:Сов.энциклопедия, 1985.
-198 с.
32 Dictionary of technical terms for aerospace use. –Wash., 1965.-16 р.
33 Рудев А.И. Международно-правовой статус космических станции //М.: Междунар.отношения, 1982.-С.84-85.
34 Жуков Г.П. Правовой статус космонавтов //М.: Международные отношения, 1999.-С.94.
35 Соглашение относительно сотрудничества по международной космической станции гражданского назначения. Международное космическое право: Учебник. Отв.ред. Г.П. Жуков, Ю.М. Колосов.-М.: Междунар.отношения, 1999.-С.317-349.
36 Соглашение о деятельности государств на Луне и других небесных телах от 18 декабря 1979 г. Международное публичное право. Сборник документов. Том 2.-М.: Издательство БЕК, 1996.-С.356-362.
37 Соглашение о спасании космонавтов, возвращении космонавтов и возвращении обтьектов, запущенных в космическое пространство от 22 апреля 1968 г. Там же.С.371-373.
38 25 қаңтар 2005 жылы №1513 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. «2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыштық қызметті дамыту туралы» мемлекеттік бағдарлама //Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
39 «Қазақстан Республикасының Үкіметі жанынан кеңес беру-кеңесу органын құру туралы» 31 қазан 2005 жыл №1087 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы //Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
40 «Акционерлік қоғам «Қазкосмос» Ұлттық компаниясын құру туралы» 17 наурыз 2005 жыл №242 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
41 Экологически кодекс Республики Казахстан от 9 января 2007 года. №212-3.-Алматы: ЮРИСТ, 2007-172 с.
42 Холмуминов Ж.Т. Правовые вопросы государственного управления в области экологии// Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов (Байсаловские чтения-2005): Материалы международной научно-практической конференции. Библиотека земельного права. - Астана, 2005 г. сост. Абдраимов, Б.Ж.-Выпуск 7.-С.43-51.
43 Постановление Правительства Республики Казахстан от 28 октября 2004 года №1113 Положение о Министерстве охраны окружающей среды РК//Справочная правовая система Юрист, 22.01.2007 г.
44 Концепция экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы. Одобрена Указом Президента Республики Казахстан от 3 декабря 2003 года №1241 //Экологический курьер,-2004.-29 января.
45 Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 марта 2004 года №311 Об утверждении Перечня специально уполномоченных органов, осуществляющих функции охраны окружающей среды, управление природопользованием и государственного контроля в этой области, и Правил организации их деятельности//Справочная правовая система Юрист, 22.01. 2008 г.
46 Сулейменова С.Ж. Классификация природоохранных мероприятий
// Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов.
47 Конвенция Орхус, 25 июня 1998 года //Справочно – правовая система Юрист, 27.03.2007г.
48 Қазақстан Республикасы 25 шілде 2006 жылғы № 155 Жарлығы бойынша «Байқоңыр» кешеніндегі Қазақстан Республикасының арнайы өкілі туралы Ереже // Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
49 Абдраимов Б.Ж., Жарылкасын Е. Возмещение экологического вреда по законодательству РК.-Алматы: Юрист, 2001.
50 Мухитдинов М.Б., Куандыков К.Ж. Проблемы теории права селскохозяйственного водопользования.-Тараз, 2001.
51 Байдельдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. Оқу құралы.-Алматы, 2005.
52 Сарсембаев М.А. Международное право. Общая часть: Учебное пособие.-Алматы: Ғылым, 1993.-133б.
53 Бринчук М.М., Экологическое право. Учебник для высших учебных заведений.-М.: Юрист, 1998.-688б.
54 Гиззатуллин Т.И. Международно-правовое регулирование трансграничной перевозки опасных отходов.: Дис.канд.юрид.наук: 12.00.10.-М.:РГБ, 2003.169б.
55 Алтаева К.Ж., Международно-правовая охрана окружающей среды от загрязнения опасными отходами. Дис. доктора философии (PhD) в области правоведение.-Алматы, 2008.
56 Лазарев М.И. Технический прогресс и международное право //М., 1963. стр., 26.
57 Мовчан А.П. Кодификация и прогрессивное развитие международного права //М. 1972.стр.191.
58 В. Журахов., Ю.Михайлов. Охрана природы и международное право // «Международная жизнь» 1971г. №.9.стр. 139-140.
59 Виноградов СВ., Жукова Э.Г. Международно-правовые режимы зашиты морской, воздушной и космической среды: сравнительный анализ. В книге. Международное морское, воздушное и космическое право. М. 1992. -72 с.
60 Виноградов С. В. Деятельность в космосе и охрана окружающей среды, в кн.: Космос и право. М., 1980. -С121.
61 Севастьянов В.И., Урсул А.Д., Школенко Ю.А. Освоение космоса и экологическая проблема: общество и природная среда. М., 1980. - С115-119.
62 Orbiting Debris: А Space Environmental Problem, Washington, 1990. -43 р.
63 Шестаков Л. И. Императивные нормы в системе современного права. М., 1981.-5с.
64 Ерджанов Т.К. Международное публичное право: Учебник.-Алматы, 2006.-892 б.
65 Жуков Г.П. Основные принципы Договора по космосу 1967г. В книге Тенденции развития космического права. М. 1971. -71—77 с.
66 Nicholas L. Johnson History of on-orbit satellite fragmentations 4-th ed. (Colorado Springs, CO: Teledyne Brown Engineering, Janua«y 1990), NASA Contract NAS 918209.
67 Reynolds, R.C. and Potter, A. E. "Orbital debris research at NASA Johnson Space Center, 1986-1988, NASA TM 102155, September 1989; Sato, K. and Nagatomo, M. Collision probability in space and the debris environment in future Proceedings of the fourteenth Symposium on Space Technology and Science, pp. 257-263, 1984.
68 Space debris, report of the ESA Space Debris Working Group, ESA SP-II09, November 1988 ; Report on orbital debris. Inter-agency Group (Space) for the National Security Council, Washington, D. C, February 1989.
69 Kessler, D.J. and Cour-Palais, B.G. "Collision frequency of artificial satellites the creation of a debris belt". Journal of Geophysical Research, vol. 83, Ho. A6, I June, 1978, pp. 2637-2646.
70 Kessler, D.J. "Collisional cascading: the limits of population growth in low earth orbit", COSPAR, The Hague, Netherlands, paper No. MB 2.2.2., 1990.
71 Eichler, P. and Rex, D., "Debris chain-reactions", AlAA/NASA/DOD Orbital Debris Conference, paper AIAA 90-1366, 16-19 April, 1990, Baltimore, MD.
72 Не Qi Zhi. Legal Aspect of Space Activities and the Environment, Space Law: Development and Scope, Ed. by N. Jasentuliyana, New York, 1992.
73 Law and Politics in Space. Montreal, 1964, p.43.
74 Колосов Ю.М. Борьба за мирный космос. М., 1968, с. 94.
75 Тенденции развития космического права, М, 1971. -186с.
76 Пирадов А.С. Космос и международное право. М., 1970.-44с.
77 Тункин Г.И. Вопросы теории международного права. М.,1962. -122-136с.
78 Шибаева Е. А. и Поточный М. Прововые вопросы структуры и деятельности международных организаций. М., 1989. -90-93 с.
79 Верещетин В. С. Космос и международное сотрудничество, стр, 40
80 Fawcett J. E. S. International Law and the Uses of outer space. N. Y. 1978, p. 60.
81 Лукашук И. И. Международно-правовое регулирование международных отношений. М., 1975, Стр. 8.
82 Молодцова Е. С. Мирное урегулирование международных споров в области космической деятельности. Авториферат Канд. Дисс. М., 1986.
83 Judicial Settlement of International Disputes. 1986. P 149.
84 Forkosch M. D. Outer Space and Legal Liability. The Hague, Boston. London. 1982. P, 5, 195—207.
85 International 1 aw Association. Paris Conference. 1984. P. 10-31.
86 Черниченко С.В. Международное право: современные теоретические проблемы. М., 1993.
87 Гусев Р.К., Петров В.В. Правовая охрана природы в СССР.М., 1979, стр.,167; Правовая охрана природы в СССР.-М., 1976,- 328 с.
88 Космические исследования и их практическое применение. Документы, представленные на Конференцию ООН по исследованною и использованию космического пространства в мирных целях. Вена, 14-27 августа 1969 г. Том П. ООН, Нью-Йорк, 1969, с.1129-1153.
89 Jeaks W.C. Space Uw, N.Y.-- Wash. 1965, p.445.
90 Тимошенко А.С. Правовой режим природных ресурсов, разделяемых двумя или более государствами, стр. 117.
91 Тункин Г.И, Теория международного права, стр. 432.
92 Василенко В.А. Ответственность государства за международные правонарушения. -Киев:, 1976, стр. 133-139.
93 Курис П.М. Указ. Соч., с. 236.
94 Г.И. Левин Д.Б. Ответственность государств в современном международном праве. -М., 1966, стр. 60.
95 Клименко Б.М. Международные реки Правовые вопросы использования международных рек в промышленном и сельском хозяйстве. М., 1969. стр.
96 Jenks C.W. Liability for Ultra-Hazardous Activities in International Law. 1966, vol. 117, pp. 106-108.
97 Колодкин А.Л. және Кибиревский С. Принципы деятельности государств по использованию морского дна. //Советское государство и право, 1970. № 6. 95-100 б.б.
98 Жуков Г.П. Международно-правовые проблемы освоения космоса. Автореферат Диссертации на соискание докторской степени. M..I966.
99 Jenks W. С. Space and law, Appendix X, pp.27,8-279.
100 Рубанов А.А. Международная космическо-правовая имущественная ответственность. М,1977. стр.236.
2 Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда 11 октября 1997 г.
3 Колосов Ю.М. Действующее международное право // Москва., - Т. 3, стр. 58.
4 Hermida, Julian. Legal basis for a national space legislation //Dordrecht; Boston: Kluwer Academic, 2004 y. -273 p.
5 Gal,Gyula. Space Law Imprint //LeydenSijthoff, 1969.
6 Brownlie I. A Survey of International Customary Rules of Environmental Protection. 13 nat.resourses J.-1973.-P.179.
7 Борьба СССР за мирное использование космоса 1957-1985 //М., 1985г. Т.1-2. -14 с.
8 Patricia Birnie., Alan Boyle. International Law and the Environment //Printed in Great Britain, 2002. Second Ed.-Oxford, 2002.
9 Е. А. Коровин. Международная жизнь //1959 г. №11, -118 с.
10 Е.А. Коровин. О международном режиме космического пространства// Международная жизнь, 1959 г. №1, -79 с.
11 Г.П. Жуков. Космическое право// М., 1966. -17 с.
12 Иойрыш и М.И.Лазарев. Договор, оздоровляющий атмосферу // М., 1965.
-19 с.
13 Договор о всеобьемлющем запрещении ядерных испытаний 24 сентября 1996 г. Международное публичное право. Сборник документов. Том 2.-М.:Издательство БЕК, 1996. -362-366 с.
14 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыштық қызметті дамыту туралы Мемлекеттік Бағдарлама. 25 қаңтар 2005 жылғы №1513 Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
15 Договор о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства, включая Луну и другие небесные тела от 27 января 1967 г. Международное публичное право. Сборник документов. Том 2.-М.:Издательство БЕК, 1996. -352-356 с.
16 Копылов М.Н. Международное космическое право //Изд-во УДН, 1987.
-16 с.
17 Г.П. Жуков., Ю.М.Колосов. Международное космическое право// Учебник. -М.: Междунар.отношения, 1999.-7 с.
18 Конвенция о регистрации обьектов, запускаемых в космическое пространство от 14 января 1975 г Международное космическое право. Сборник документов. Том 2.-М.: Издательство БЕК, 1996г. -368-371 с.
19 С.А. Кузнецов. Большой толковый словарь русского языка //-СПб.: «Норинт», 1998.-402 с.
20 Тихонравов М.К. Прогнозирование межпланетных полетов //М.: Машиностроение, 1973.-3 с.
21 Верещетин В.С. Международное сотрудничество в космосе //Наука, 1977. -143 с.
22 Мовчан А.П. Проблемы кодификации и прогрессивного развития международного права //Автореф.докт.дис. М., 1974.-24 с.
23 Философский словарь. Под ред.М.М. Розентана и П.Ф.Юдина.- М.: Политиздат, 1963.-С.217.
24 Василевская Э.Г. О высотном разграничении воздушного и космического пространства //СПб-1979. 100-105 с.
25 Даниленко Г.М. Процесс создания обычных норм в современном международном праве //Советский ежегодник международного права, 1982.-М., 1983.-151-170 с.
26 Даниленко Г.М. Граница между воздушным и космическим пространством и современном международном праве //СГП.-1984.-№9. -71-79 с.
27 Собко А.А. Ермак С.Н. Черкас С.В. Международно-правовые аспекты военно-космической деятельности //М., 2001.-7-8 с.
28 Малеев Ю.Н. Международное воздушное право //Вопросы теории и практики. М.: Междунар.отношения, 1986.-48 с.
29 Кубасов В.Н. Профессиональная подготовка космонавтов //М.: Машиностроение, -1985-288 с.
30 Большая Советская Энциклопедия //М.:Сов.энциклопедия, 3-е изд.Т.13, 1973г.-258 с.
31 Глушко Н.С. Космонавтика. Энциклопедия //М.:Сов.энциклопедия, 1985.
-198 с.
32 Dictionary of technical terms for aerospace use. –Wash., 1965.-16 р.
33 Рудев А.И. Международно-правовой статус космических станции //М.: Междунар.отношения, 1982.-С.84-85.
34 Жуков Г.П. Правовой статус космонавтов //М.: Международные отношения, 1999.-С.94.
35 Соглашение относительно сотрудничества по международной космической станции гражданского назначения. Международное космическое право: Учебник. Отв.ред. Г.П. Жуков, Ю.М. Колосов.-М.: Междунар.отношения, 1999.-С.317-349.
36 Соглашение о деятельности государств на Луне и других небесных телах от 18 декабря 1979 г. Международное публичное право. Сборник документов. Том 2.-М.: Издательство БЕК, 1996.-С.356-362.
37 Соглашение о спасании космонавтов, возвращении космонавтов и возвращении обтьектов, запущенных в космическое пространство от 22 апреля 1968 г. Там же.С.371-373.
38 25 қаңтар 2005 жылы №1513 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. «2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында ғарыштық қызметті дамыту туралы» мемлекеттік бағдарлама //Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
39 «Қазақстан Республикасының Үкіметі жанынан кеңес беру-кеңесу органын құру туралы» 31 қазан 2005 жыл №1087 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы //Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
40 «Акционерлік қоғам «Қазкосмос» Ұлттық компаниясын құру туралы» 17 наурыз 2005 жыл №242 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
41 Экологически кодекс Республики Казахстан от 9 января 2007 года. №212-3.-Алматы: ЮРИСТ, 2007-172 с.
42 Холмуминов Ж.Т. Правовые вопросы государственного управления в области экологии// Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов (Байсаловские чтения-2005): Материалы международной научно-практической конференции. Библиотека земельного права. - Астана, 2005 г. сост. Абдраимов, Б.Ж.-Выпуск 7.-С.43-51.
43 Постановление Правительства Республики Казахстан от 28 октября 2004 года №1113 Положение о Министерстве охраны окружающей среды РК//Справочная правовая система Юрист, 22.01.2007 г.
44 Концепция экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы. Одобрена Указом Президента Республики Казахстан от 3 декабря 2003 года №1241 //Экологический курьер,-2004.-29 января.
45 Постановление Правительства Республики Казахстан от 12 марта 2004 года №311 Об утверждении Перечня специально уполномоченных органов, осуществляющих функции охраны окружающей среды, управление природопользованием и государственного контроля в этой области, и Правил организации их деятельности//Справочная правовая система Юрист, 22.01. 2008 г.
46 Сулейменова С.Ж. Классификация природоохранных мероприятий
// Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов.
47 Конвенция Орхус, 25 июня 1998 года //Справочно – правовая система Юрист, 27.03.2007г.
48 Қазақстан Республикасы 25 шілде 2006 жылғы № 155 Жарлығы бойынша «Байқоңыр» кешеніндегі Қазақстан Республикасының арнайы өкілі туралы Ереже // Справочная правовая система ЮРИСТ, 22.02.2009ж.
49 Абдраимов Б.Ж., Жарылкасын Е. Возмещение экологического вреда по законодательству РК.-Алматы: Юрист, 2001.
50 Мухитдинов М.Б., Куандыков К.Ж. Проблемы теории права селскохозяйственного водопользования.-Тараз, 2001.
51 Байдельдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. Оқу құралы.-Алматы, 2005.
52 Сарсембаев М.А. Международное право. Общая часть: Учебное пособие.-Алматы: Ғылым, 1993.-133б.
53 Бринчук М.М., Экологическое право. Учебник для высших учебных заведений.-М.: Юрист, 1998.-688б.
54 Гиззатуллин Т.И. Международно-правовое регулирование трансграничной перевозки опасных отходов.: Дис.канд.юрид.наук: 12.00.10.-М.:РГБ, 2003.169б.
55 Алтаева К.Ж., Международно-правовая охрана окружающей среды от загрязнения опасными отходами. Дис. доктора философии (PhD) в области правоведение.-Алматы, 2008.
56 Лазарев М.И. Технический прогресс и международное право //М., 1963. стр., 26.
57 Мовчан А.П. Кодификация и прогрессивное развитие международного права //М. 1972.стр.191.
58 В. Журахов., Ю.Михайлов. Охрана природы и международное право // «Международная жизнь» 1971г. №.9.стр. 139-140.
59 Виноградов СВ., Жукова Э.Г. Международно-правовые режимы зашиты морской, воздушной и космической среды: сравнительный анализ. В книге. Международное морское, воздушное и космическое право. М. 1992. -72 с.
60 Виноградов С. В. Деятельность в космосе и охрана окружающей среды, в кн.: Космос и право. М., 1980. -С121.
61 Севастьянов В.И., Урсул А.Д., Школенко Ю.А. Освоение космоса и экологическая проблема: общество и природная среда. М., 1980. - С115-119.
62 Orbiting Debris: А Space Environmental Problem, Washington, 1990. -43 р.
63 Шестаков Л. И. Императивные нормы в системе современного права. М., 1981.-5с.
64 Ерджанов Т.К. Международное публичное право: Учебник.-Алматы, 2006.-892 б.
65 Жуков Г.П. Основные принципы Договора по космосу 1967г. В книге Тенденции развития космического права. М. 1971. -71—77 с.
66 Nicholas L. Johnson History of on-orbit satellite fragmentations 4-th ed. (Colorado Springs, CO: Teledyne Brown Engineering, Janua«y 1990), NASA Contract NAS 918209.
67 Reynolds, R.C. and Potter, A. E. "Orbital debris research at NASA Johnson Space Center, 1986-1988, NASA TM 102155, September 1989; Sato, K. and Nagatomo, M. Collision probability in space and the debris environment in future Proceedings of the fourteenth Symposium on Space Technology and Science, pp. 257-263, 1984.
68 Space debris, report of the ESA Space Debris Working Group, ESA SP-II09, November 1988 ; Report on orbital debris. Inter-agency Group (Space) for the National Security Council, Washington, D. C, February 1989.
69 Kessler, D.J. and Cour-Palais, B.G. "Collision frequency of artificial satellites the creation of a debris belt". Journal of Geophysical Research, vol. 83, Ho. A6, I June, 1978, pp. 2637-2646.
70 Kessler, D.J. "Collisional cascading: the limits of population growth in low earth orbit", COSPAR, The Hague, Netherlands, paper No. MB 2.2.2., 1990.
71 Eichler, P. and Rex, D., "Debris chain-reactions", AlAA/NASA/DOD Orbital Debris Conference, paper AIAA 90-1366, 16-19 April, 1990, Baltimore, MD.
72 Не Qi Zhi. Legal Aspect of Space Activities and the Environment, Space Law: Development and Scope, Ed. by N. Jasentuliyana, New York, 1992.
73 Law and Politics in Space. Montreal, 1964, p.43.
74 Колосов Ю.М. Борьба за мирный космос. М., 1968, с. 94.
75 Тенденции развития космического права, М, 1971. -186с.
76 Пирадов А.С. Космос и международное право. М., 1970.-44с.
77 Тункин Г.И. Вопросы теории международного права. М.,1962. -122-136с.
78 Шибаева Е. А. и Поточный М. Прововые вопросы структуры и деятельности международных организаций. М., 1989. -90-93 с.
79 Верещетин В. С. Космос и международное сотрудничество, стр, 40
80 Fawcett J. E. S. International Law and the Uses of outer space. N. Y. 1978, p. 60.
81 Лукашук И. И. Международно-правовое регулирование международных отношений. М., 1975, Стр. 8.
82 Молодцова Е. С. Мирное урегулирование международных споров в области космической деятельности. Авториферат Канд. Дисс. М., 1986.
83 Judicial Settlement of International Disputes. 1986. P 149.
84 Forkosch M. D. Outer Space and Legal Liability. The Hague, Boston. London. 1982. P, 5, 195—207.
85 International 1 aw Association. Paris Conference. 1984. P. 10-31.
86 Черниченко С.В. Международное право: современные теоретические проблемы. М., 1993.
87 Гусев Р.К., Петров В.В. Правовая охрана природы в СССР.М., 1979, стр.,167; Правовая охрана природы в СССР.-М., 1976,- 328 с.
88 Космические исследования и их практическое применение. Документы, представленные на Конференцию ООН по исследованною и использованию космического пространства в мирных целях. Вена, 14-27 августа 1969 г. Том П. ООН, Нью-Йорк, 1969, с.1129-1153.
89 Jeaks W.C. Space Uw, N.Y.-- Wash. 1965, p.445.
90 Тимошенко А.С. Правовой режим природных ресурсов, разделяемых двумя или более государствами, стр. 117.
91 Тункин Г.И, Теория международного права, стр. 432.
92 Василенко В.А. Ответственность государства за международные правонарушения. -Киев:, 1976, стр. 133-139.
93 Курис П.М. Указ. Соч., с. 236.
94 Г.И. Левин Д.Б. Ответственность государств в современном международном праве. -М., 1966, стр. 60.
95 Клименко Б.М. Международные реки Правовые вопросы использования международных рек в промышленном и сельском хозяйстве. М., 1969. стр.
96 Jenks C.W. Liability for Ultra-Hazardous Activities in International Law. 1966, vol. 117, pp. 106-108.
97 Колодкин А.Л. және Кибиревский С. Принципы деятельности государств по использованию морского дна. //Советское государство и право, 1970. № 6. 95-100 б.б.
98 Жуков Г.П. Международно-правовые проблемы освоения космоса. Автореферат Диссертации на соискание докторской степени. M..I966.
99 Jenks W. С. Space and law, Appendix X, pp.27,8-279.
100 Рубанов А.А. Международная космическо-правовая имущественная ответственность. М,1977. стр.236.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 120 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ӘОЖ 341:502 Қолжазба құқығында
ҚАБАНБАЕВА ГҮЛБАҚЫТ БОРИБЕКОВНА
Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық-құқықтық
қорғау
Құқықтану саласында
PhD философия докторы академиялық дәрежесін алу үшін диссертация
Ғылыми жетекшілер
заң ғылымдарының докторы,
профессор Д.Л. Байдельдинов
заң ғылымдарының докторы,
профессор А. Е. Бойл
Қазақстан Республикасы
Алматы 2009
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар мен белгілер 3
Кіріспе 4
1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан халықаралық – құқықтық қорғау
мәселесін жалпы құқықтық талдау 12
1.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың түсінігі мен ерекшеліктері 12
1.2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың құқықтық негіздері 32
1.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғауды мемлекеттік реттеудің
құқықтық сипаттамасы 48
2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың қағидалары және олардың
нормативтік мазмұны 61
2.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың обьектісін анықтау мәселесі 61
2.2 Ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны
қорғау қағидасының мазмұны және оның ықтимал зиянды
салдарының алдын алу ережесін талдау 70
2.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қорғау
саласындағы халықаралық әріптестіктің негізгі қырлары және осы
саладағы халықаралық дауларды бейбітшілік жолмен реттеу қағидасының
маңызы 89
3 Ғарыштық қызметті жүзеге асыру барысында қоршаған орта
мен ғарыштық кеңістіктің өзіне келтірілетін ластану мен
жағымсыз салдар үшін жауаптылық 91
3.1 Қоршаған ортаны ластағаны үшін жауаптылық –
халықаралық – құқықтық негізгі мәселе 91
3.2 Ғарыш обьектілерімен ғарыш кеңістігінің өзіне және қоршаған
ортаға келтірілген зиян мен жағымсыз салдар үшін халықаралық
материалдық жауаптылық 97
3.3 Ғарыштық қызметтен болатын ластану мен жағымсыз салдар
үшін халықаралық үкіметаралық ұйымдарға
тағайындалатын жауаптылықтың маңызды қырлары 104
Қорытынды 109
Қолданылған әдебиеттер тізімі 115
Қысқартулар мен белгілер
БҰҰ Біріккен ұлттар ұйымы
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР Қазақстан Республикасы
ЗҒҚ Зымыран ғарыштық қызмет
ЗТ ББ Зымыран тасығыштардың бөлінентін бөлшектері
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ Америка Құрама Штаттары
NASA АҚШ–тың Ғарыш кеңістігін зерттеу мен аэронавтика бойынша ұлттық
басқармасы
ФҒА Федералдық ғарыш агенттігі
ҰҒА Ұлттық Ғарыш Агенттігі
ФҒБ Федералдық Ғарыш Бағдарламасы
РФ Ресей Федерациясы
ЗҒҚ ЭҚ Зымыран ғарыштық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі
МЭС Мемлекеттік экологиялық сараптама
ЗҒТ Зымыран ғарыштық техника
ЖЖС Жердің жасанды серігі
ЕҒА Еуропалық ғарыш агенттігі
ҚР ЭК Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі
ИНМАРСАТ Теңіздік спутниктік байланыс бойынша халықаралық ұйым
ИНТЕЛСАТ Халықаралық байланыс ұйымы
АРАБСАТ Ғарыштық байланыс бойынша араб елдерінің Корпорациясы
ХҒС Халықаралық Ғарыш Станциясы
ЖҚЗ Жерді қашықтықтан зоналау
РФ СК Ресей Федерациясының Су Кодексі
SSN Ғарыштық Бақылау Жүйесі
ҚХР Қытай Халық Республикасы
МАГАТЭ Атомдық қуат бойынша халықаралық агенттігі
ЮНЕП БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау бойынша Бағдарламасы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми еңбекте қазіргі таңдағы
халықаралық ғарыш құқығының және халықаралық экологиялық құқықтың ең өзекті
мәселелерінің бірі ғарыштық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі туралы
құқықтық сұрақтар жан - жақты қарастырылып, оларға кешенді талдау
жүргізілген. Осы саладағы халықаралық және ұлттық заңнаманың мазмұны
зерртелген. Бұл еңбекте қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан халықаралық – құқықтық қорғаудың қағидалары, сонымен қатар
ғарыштық қызмет барысында қоршаған орта мен ғарыш кеңістігіне келтірілетін
ластану мен жағымсыз салдар үшін жауаптылық мәселесі зерттелген.
Диссертация тақырыбының өзектілігі.
Ғарыштық қызмет – ғылым мен адамзат техникасындағы тарихи серпіліс
ретінде 21 ғасырдың адамзатына, оның өмірінің барлық бағыттарына өте үлкен
ықпал етуде. Адамзаттың ғылыми – техникалық дамуы мен қоршаған ортаны
қорғауы арасындағы қақтығыс пен қарама–қайшылықтар күннен күнге өзекті
мәселеге айналуы баршамызға аян. Егер де қоршаған ортаға жағымсыз әсер
еткен алғашқы уақыттағы ғылыми – техникалық төңкеріс біршама шектелген
болса, онда ғарыш дәуіріндегі ғылыми – техникалық төңкерістің әсері шексіз
бола бермек деген ойдамыз. Ғарышты игеру болашақта адамзат өмірін
жақсартуға жағдай тудырады дегенмен де, сонымен қатар ол қазіргі адамзаттың
өмір сүру ортасы жерге зиян келтіріп қана қоймай, онымен қоса жердің
айналасындағы кеңістікке де қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен, ғарыштық қызмет
барысында қоршаған ортаны ластау мен жағымсыз салдардың туындауынан қорғау
мәселесі Жердің және оны қоршаған атмосфераның ғарыш кеңістігіне де
тарайды. Осыған орай, қоршаған ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық
реттеудің аумағына ғарыш кеңістігі де кіреді, сәйкесінше Жерді, әуе
кеңістігін және ғарыш кеңістігін қамтиды.
Сондықтан да, осы ғылыми еңбек адамзаттың тағдырына ықпалы бар, бүгінгі
таңдағы маңызды мәселелердің бірі – ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны
қорғау мәселесіне арналған.
Диссертацияда қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығы, өз
отанымыздың жерінде әлемдегі ең ірі космодромдардың бірі Байқоңырдың
орналасуымен арта түседі. Себебі, Байқоңыр ғарыш кешенінінің қызмет
етуінің экологиялық қауіпсіздігі туралы мәселе біздің еліміз үшін бүгінгі
таңда шешімін табуы (оның ішінде, құқықтық шешімі) тиіс алдыңғы қатарлы
сұрақтардың бірі. Біздің білуімізше, қазіргі күнде зымыран - ғарыштық
қызметтің қоршаған ортаға әсері туралы обьективті мәліметтер жоқ, әрине,
Байқоңыр ғарыш кешенінің, оның маңындағы тұрғындарға және қоршаған ортаға
өте үлкен әсері бар.
Қазіргі таңда Қазақстанда экологияға деген көзқарас үлкен маңызға ие,
осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 31 – ші бабында
былай делінген: Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы
айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. [1]
Еліміз тәуелсіздікке қолжеткізгеннен кейін, оның алдында бірқатар
экологиялық мәселелер тұрды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев Қазақстан - 2030 Бағдарламасында қоршаған ортаны қорғау
мәселесіне ерекше көңіл бөлгені бекер емес болса керек. Қазақстан 2030-шы
жылға қарай таза ауасы мен мөлдір суы бар, таза және жасыл ел болуы
міндетті. Өндірістік қалдықтар мен радиация ендігі кезекте біздің үйлеріміз
бен бақшаларымызға өтпейтін болады. Біздің балаларымыз бен біздің
балаларымыздың балалары қолайлы қоршаған орта жағдайында толыққанды өмір
сүреді. [2] Еліміздің алдында тұрған экологиялық мәселелерді шешу үшін 26
халықаралық экологиялық конвенциялар ратификацияланды, олардың басты
мақсаты – қоршаған ортаны қорғау. Өз мәселесін жалғыз болып шешу еш бір
бақуатты мемлекеттердің де қолынан келмейтін іс екендігін түсінетін кез
келді. Әлемдік қауымдастық белсенді түрде мамандандырылған ұйымдардың
көмегіне жүгінуді, сонымен қатар әмбебап және аумақтық конвенцияларға қол
қоя бастады.
Бүгінгі таңда, адамзаттың ғарыш айлағындағы қызметі барысында ғарыш
кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғау мәселесіне көңіл бөлуі кездейсоқ емес.
Ғылыми–техникалық серпіліс адамзаттың ғарышты зерттеуі мен пайдалануының
әрі шарты, әрі салдары болатын ғарыш өндірісі мен ғарыш қызметінің белсенді
дамуын, адамның ғарыштық қызметі барысында табиғатқа әсер етуін күрт
күшейтіп қана қоймай, ғарышты игеру кезіндегі ықпал етудің ауқымын
айтарлықтай кеңейтті.
Жердегі табиғи ресурстарды интенсивті пайдалану, жер, әуе және жерден
тыс ортаны ластау, шикізат пен энергияның жаңа қайнар көздеріне деген
қажеттіліктің өсуі адамзатты үлкен тоқыраудың алдына әкеліп тіреді.
Сондықтан да, адамзаттың ғарышты игеруі барысында ғарыш кеңістігі мен
қоршаған ортаны қорғау және жер мен одан тыс табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалану міндеті жаһандық сипаттағы мәселеге айналып отыр, қазіргі
халықаралық қауымдастықтың күн тәртібіндегі шешілуі тиіс негізгі міндет
болып табылады.
Адамзаттың ғарыштық қызметі барысында ғарыш кеңістігі мен қоршаған
ортаны қорғау мәселесі біртіндеп халықаралық қауымдастықтың көңілін аулап
отыр, сонымен қатар ол халықаралық ғарыш құқығының ең маңызды қағидаларының
бірі болып табылады.
Халықаралық қауымдастық ғарышты және қоршаған ортаны қорғауға
байланысты халықаралық шараларды түрлі мемлекеттер арасындағы ең ауқымды
және жан - жақты халықаралық әріптестікпен барабар етеді және
сәйкестендіреді. Мемлекеттердің әріптестігі қазіргі халықаралық құқықтың
және халықаралық ғарыш құқығының ең маңызды қағидаларының біріне айналуда,
сонымен қатар ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны халықаралық қорғауды
қамтамасыз етудің ең маңызды шарттарының бірі болып табылады. Ғарыш
кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғауға байланысты ең маңызды халықаралық
шаралар - Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның арнайы ұйымдарының
бастамасымен болатыны белгілі.
Халықаралық ғарыш құқығы - ғарыш пен қоршаған ортаны қорғау мен
пайдалану барысындағы мемлекеттер арасындағы қатынастарды негізгі реттеуші
құрал болып табылады. Ол мемлекеттердің ғарыштағы қызметі барысындағы,
оларға тиесілі табиғат қорғау режимін анықтауда шешуші рөл атқарады. Ғарыш
кеңістігін және қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық қорғаудың қалыптасуы
халықаралық ғарыш құқығының прогрессивті дамуының жалпы процессінің
ағынымен қатар болып отыр.
Сондықтан да, осы саладағы халықаралық – құқықтық реттеу сөзсіз төменде
келтірілгендей әмбебап халықаралық келісімдердің ықпалымен қалыптасуда:
✓ 1963 жылғы Әуеде, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды
сынақтан өткізуге тыйым салу туралы Мәскеу Шарты;
✓ 1967 жылғы Ғарыш кеңістігін, Ай мен аспан денелерін зерттеу мен
пайдалану барысындағы мемлекеттердің қызметінің қағидалары туралы
Шарт;
✓ 1972 жылғы Ғарыш обьектілерімен келтірілген зиян үшін халықаралық
жауаптылық туралы Конвенция;
✓ 1979 жылғы Айда және басқа да аспан денелерінде мемлекеттердің
қызметі туралы Келісім және тағы басқалары.
Осы аталған барлық халықаралық – құқықтық актілер адамзаттың ғарышты
игеруі, яғни ғарыштық қызметті жүзеге асыруы барысындағы маңызды табиғат
қорғау ережелерін қамтиды, сонымен бірге жер, әуе және ғарыш кеңістігін
сауықтыруға ықпал етеді.
Сонымен қатар, ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны радиоактивті және
басқа да зиянды заттармен ластаудың алдын алуға, табиғи ресурстарды және
тұтастай табиғи кешендерді қорғау мен ұтымды пайдалануға бағытталған
көпжақты және екіжақты халықаралық шарттардың саны үнемі ұлғаюда.
Адамзаттың ғарышты игеру процессі барысындағы ғарыш пен қоршаған ортаны
қорғаудың халықаралық-құқықтық реттеу жүйесінде қазіргі кезеңде халықаралық
ұйымдардың, әсіресе БҰҰ-ның рөлі ұлғаюда және ерекше болып табылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы - әлемдік сипаты бар, ең өкілді халықаралық ұйым, кез-
келген жаhандық сипаты бар мәселелерді шешу үшін, мемлекеттер әріптестігін
ыңғайластыру үшін ең тиімді институционалдық негіз болып табылады, соның
ішінде, қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне де қатысты. Сонымен қатар, БҰҰ
көпжақты келісім сөздерді жүргізудің дайын құралы, әрі өзара тиімді шешімге
келудің құралы, ең бастысы жалпы халықаралық құқық пен халықаралық ғарыш
құқығын кодификациялаудың және прогрессивті дамуының дайын құралы ретінде.
Ғарыш пен қоршаған ортаны қорғауды реттеуге байланысты жұмыс көлемінің
ұлғаюына орай, ғарыш қызметіне байланысты жаңа халықаралық ұйымды құру
қажет болып отыр.
Бұл ұйым халықаралық құқықтың субьектісі ретінде ғарыш және қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық реттеуде оператордың рөлін атқарады,
кем дегенде БҰҰ-ның ғарыш жөніндегі комитеті мен түрлі арнайы және
жергілікті ұйымдардың орынына, мысалы, ақпараттық, кеңестік, бақылау сияқты
бірқатар функцияларды атқарады, тіпті дауларды шешуші және реттеуші және
арбитр ретінде қызмет ету функциясын және тағы да басқасын көздейді.
Ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық
реттеуді теориялық зерттеу барысында ғарышты игеру кезіндегі ғарыш
кеңістігі мен қоршаған ортаға келтірілген зиян мен жағымсыз салдар үшін
жауаптылықты зерттеу маңызды орын алады. Аталған зерттеудің мәні мен оның
қорытындылары ғарыш құқығының жүйесін толықтырып қана қоймай, нақты
құқықтық процедураларға құқықтық негіз беруінде. Зерттеу барысында
төмендегідей сұрақтар міндетті түрде қарастырылады, ол жауапкершіліктің
субьектілері, олардың ерекше сипаттары және тағы да басқа.
Көріп отырғанымыздай, ілгеріде аталғандардың барлығы ғарыштық қызмет
барысында ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғауды халықаралық
-құқықтық реттеу мәселесіне тұтастай арналған диссертациялық жұмыстың
өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Диссертацияның мақсаты болып халықаралық ғарыш құқығындағы қоршаған
ортаны қорғаудың негізгі бағыттарын кешенді қарастыру, қоршаған ортаны
қорғауды халықаралық-құқықтық реттеудің теориялық жүйесін талдау танылады.
Жүргізілген талдау нәтижесінде Қазақстанның ғарыштық қызмет туралы
заңнамасына қоршаған ортаны қорғауға байланысты тиімді ережелердің көрініс
табуын қамтамасыз ету. Бұндай талдаудың өзектілігі халықаралық қатынастарды
реттеуде халықаралық ұйымдардың маңызының үнемі өсуінде, олардың
халықаралық құқық нормаларының дамуы мен қалыптасуына және олардың
қолданылуына айтарлықтай ықпал етуінде.
Осыларды ескере отырып, диссертант келесідей міндеттерді шешуге
тырысты:
✓ адамзаттың ғарыштық қызметі барысындағы қоршаған ортаны қорғауды
халықаралық-құқықтық реттеудің негіздері мен қазіргі жай-күйін зерттеу;
✓ қоршаған ортаны халықаралық - құқықтық реттеудің негізінде жатқан,
жаңа арнайы қағидалар мен нормаларды анализдеу және қалыптасу барысын
көрсету;
✓ ғарыш дәуіріндегі қоршаған ортаны қорғауға қатысты түрлі халықаралық
ұйымдардың құқықтық табиғатын, құқықтық жағдайын, құрылымын және
құзіретін анықтау;
✓ халықаралық құқық пен халықаралық ғарыш құқығының қоршаған ортаны
қорғау саласындағы түрлі елдердегі ғалымдардың еңбектерін зерттеу және
салыстыру;
✓ Қазақстан Республикасында ғарыштық қызмет саласында нақты құқықтық
ережелерді қабылдау қажеттігін негіздеу;
✓ жүргізілген талдау нәтижесінде Қазақстан Республикасының ғарыштық
қызмет саласындағы заңнамасын жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау, оның
ішінде Байқоңыр ғарыш кешенінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша нормативтік құжаттарды талдау;
Зерттеудің әдістемелік негізі мен зерттеу әдістері.
Автор талдау әдісін қолданады, себебі ол Қазақстан Республикасында
шығарылатын ғарыштық қызмет саласындағы құқықтық актілердің ережелері мен
халықаралық ғарыш құқығының келісімдерін зерттеудің маңызды құралы болып
табылады. Бұл әдіс зерттелетін құқықтық құжаттардың кемшілікті тұстарын
анықтау мен көрсетуге мүмкіндік береді. Синтездеу әдісі зерттеу барысында
жасалған қорытындылар мен оның жалпы мақсат пен алға қойылған міндеттермен
ара қатынасын логикалық жүйелі түрде көрсетуге мүмкіндік береді.
Диссертацияда сонымен қатар, жүйелі түрде қарастыру қолданылған. Автор
ғарыштық қызмет саласындағы отандық құқықтық нормаларды халықаралық ғарыш
құқығының негізгі қағидаларымен байланыстыра отырып қарастырған, олардың
құрылымын анықтаған. Сонымен қатар, зымыран – ғарыштық қызметтің
экологиялық қауіпсіздігі бойынша халықаралық тәжірибе мен Байқоңыр ғарыш
айлағының қызметінің экологиялық қауіпсіздігіне қатысты құжаттар
салыстырмалы құқықтық тұрғыдан зерттелді.
Диссертация тақырыбын өңдеу барысында автор отандық, ресейлік және де
батыстық халықаралық құқық доктриналарының және халықаралық ғарыш құқығы
саласындағы ғалымдардың теориялық ережелері мен негізгі қорытындыларына
арқа сүйеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі.
Диссертациямен жұмыс барысында халықаралық құқық доктринасының кеңестік
және ресейлік өкілдерінің жалпытеориялық және арнайы еңбектері үлкен көмек
көрсетті. Олар: Г.И.Тункин, Э.Г.Василевская, В.А.Василенко, В.С.Верещетина,
Г.П,Жукова, А.И.Иойрыш, Б.М.Клименко, Ф.М.Кожевников, А.Л.Колодкин,
Ю.М.Колосов, Е.А.Коровин, С.Б.Крылов, П.М.Курис, М.И.Лазарев, Д.Б.Левин,
И.И.Лукашук, С.А.Малинин, А.П.Мовчан, С.В.Молодцов, Е.С.Молодцова,
А.С.Пирадов, А.А.Рубанов, А.И.Рудев, Д.И.Фельдман, Л.Н.Шестаков,
Е.А.Шибаева, В.Г.Эмина және басқалары.
Автор қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық мәселелері мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласының мамандары С.В.Виноградовтың,
Р.К.Гусевтың, Р.В.Деканозованың, В.Г.Жураховтың, Н.С.Иванченконың,
О.С.Колбасовтың, И.И.Котряловтың, В.В.Петровтың, В.И.Севастьяновтың, А.С.
Тимошенконың, А.Д.Урсуланың, В.А.Чичвариннің, Ю.А.Школенконың және
басқаларының еңбектерін қолданды.
Сонымен қатар, батыс елдерінің ғалымдары: l.Brownlie,
G.Schwarzenberger, Nicholas L. Johnson, D.J.Kessler, B.G.Cour-Palais,
P.Eichler, D.Rex, J.E.Fawcett, M.D.Forkosch, W.C.Jeaks, C.W.Jenks, A.E.
Boyle және басқалары.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау зерттеулерінің басты
мақсаты болып табылатын келесідей қазақстандақ ғалымдардың еңбектері:
Абдраимов Б.Ж., Байдельдинов Д.Л., Еркинбаева Л.К., Баимбетов Н.С.,
Культелеев С.Т., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А., Сулейменова С.Ж., және
басқалары қолданылды.
Зерттеудің нормативтік негізі ретінде ғарыш құқығы саласындағы көптеген
халықаралық келісімдер; адамзатты қоршаған ортаны қорғау бойынша Стокгольм
конференциясы мен БҰҰ - ның көптеген халықаралық келісімдері зерттеудің
нормативтік базасы ретінде қолданылды; БҰҰ - ның басты және қосымша
органдарының құжаттары;
Ғылыми ойдың әр түрлі бағыттарда дамығанына қарамастан, отандық
әдебиетте ғарыш айлағындағы қызметтен қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселесін осы күнге дейін арнайы, кешенді түрде зерттеген зерттеулер,
еңбектер жоқ.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы төмендегідей:
Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеу бойынша ең алғашқы
кешенді зерттеу болып табылады.
Алғаш рет халықаралық ғарыш құқығының жалпы қағидалар және нормаларының
жүйесі мен оның жүйе бөлшегі қоршаған ортаны қорғаудың өзара ара қатынасы
нақты анықталып, талдау жүргізілген. Сонымен қатар, ғарыштық қызметтің
жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны қорғау қағидасының анықтамасы берілген.
Алғаш рет ғарыштық қызметтің қоршаған ортаға келтіретін жағымды және
жағымсыз салдарының әсері құқықтық тұрғыдан зерттеліп қарастырылған. Осы
жерде алғаш рет ғарыштық қызметтің жағымсыз салдары ұғымына анықтама
берілген. Бұл еңбектің басқа да зерттеулерден ерекшелігі, оның қоршаған
ортаны қорғау мәселесінде тек философиялық көз қараспен шектелмейтіндігі.
Алғаш рет қоршаған ортаны ғарыш айлағындағы қызметтен қорғаудың
қалыптасып жатқан және қазіргі қағидаларын жүйеге келтіруге талпыныс
жасалған, олардың қалыптасу процесін көрсету және осы процесстегі БҰҰ
органдарының резолюциялары мен шешімдерінің маңыздылығын көрсетіліп,
аталған қағидалардың құқықтық мазмұны анықталған.
Алғаш рет Байқоңыр ғарыш кешенінің қызметінің экологиялық
қауіпсіздігін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз ету ғылыми қырынан зерттелген.
Алғаш рет халықаралық ғарыш құқығында халықаралық әдеттің осы құқық
саласында өз қолдауын таппағандығы жөнінде тұжырым жасалды.
Қорғауға шығарылған негізгі ережелер. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде автор
төмендегідей қорытындылар мен ұсыныстарды қорғауға шығарады.
1. Бүгінгі халықаралық құқықтың негізгі қағидалары мемлекеттердің ғарыштық
қызметі барысында туындайтын қатынастарын реттейді. Осымен қатар,
бүгінгі таңда халықаралық ғарыш құқығында мемлекеттердің ғарыштық
қызметінің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны қорғаудың арнайы
қағидалары қалыптасқан. Дамудың қазіргі кезеңінде олардың қатарына
келесілерді жатқызамыз: а) ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
адамзаттың өмір сүру кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғау қағидасы; ә)
ғарыштық қызмет барысында ғарыш кеңістігі мен аспан денелеріндегі
тәжірибелердің ықтимал зиянды салдарының алдын алу қағидасы; б)
қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қорғау
саласындағы халықаралық әріптестік қағидасы; в) қоршаған ортаны қорғау
саласындағы халықаралық дауларды бейбітшілік жолмен реттеу қағидасы
және т.б.
2. Ғарыш кеңістігінде мемлекеттердің оны зерттеу мен пайдалануға
байланысты қызметінің көлемінің ұлғаюына байланысты халықаралық ұйымдардың
рөлі артуда. Сонымен қатар, ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған
ортаның ластануының алдын алу жолында мемлекеттер тарапынан қоршаған ортаны
ластауға байланысты тыйым салатын нормалардың тиісті деңгейде орындалуына
бақылау жасаудың маңызы үлкен. Сол сияқты, ғарыштық қызмет саласында
халықаралық әріптестікті дамыту мақсатында, ғарыш кеңістігі мен қоршаған
ортаны қорғауға байланысты халықаралық ұйым құру қажет. Осыған орай,
ғарыштық қызмет барысында қоршаған ортаны қорғау бойынша халықаралық ұйым
құру ұсынылады. Бұл ұйымды құру қазіргі уақытта ғарыштық қызметті жүзеге
асыратын (жүзеге асырмайтын) мемлекеттердің қоршаған ортаны қорғауға
байланысты қызметін реттеуші және олар үшін орталықтандырылған бақылау
қызметін, ақпарат орталығы, кеңесу орталығы болып табылады. Сонымен қатар,
аталған ұйым ғарыштық қызмет салдарынан туындайтын қоршаған ортаны қорғауға
байланысты халықаралық құқық субьектілері арасында туындайтын халықаралық
дауларды шешу құзіреттілігіне ие болуы тиіс. Ғарыш кеңістігін игеру
процесінің қазіргі уақытта қарқынды дамуы кезеңінде ілгеріде аталған ұйымды
құру барлық мемлекеттердің ортақ мүддесін қорғау сияқты обьективті
қажеттілік негізінен туындап отыр.
3. Ғарыштық қызметті реттеуге байланысты құқықтық нормалардың қалыптасу
және даму процесстері, қазіргі таңда Қазақстан Республикасының ғарыштық
қызмет саласындағы заңнамасының түрлі деңгейдегі бірқатар нормативтік –
құқықтық актілерден тұратындығына алып келді, олардың көпшілігінің тікелей
ғарыштық қызметке қатысы жоқ. Дамыған ұлттық заңнаманың жоқтығы көптеген
халықаралық ғарыш құқығының ережелерінің тек декларативтік сипатта
болатындығына себепкер болып отыр. Біздің білуімізше, олардың тиімді жүзеге
асырылуы, халықаралық ғарыш құқығының ережелерін дамытатын және олар үшін
мемлекеттердің заңи жауаптылығын бекітетін нормаларды, мемлекеттер
тарапынан нақты қабылдануы жолымен ғана шешілуі мүмкін. Осыған орай,
Қазақстан Республикасында Ғарыштық қызмет туралы Заңның жобасын дайындап
оны қабылдайтын қажеттілік туындап отыр. Ғарыштық қызмет туралы Заң
ғарыштық қызметті жан - жақты реттеуді қамтамасыз етеді, соның ішінде
қоршаған ортаны қорғауға байланысты қатынастарды.
4. Диссертация тақырыбы төңірегінде зерттеу жүргізу нәтижесінде және
түрлі халықаралық құжаттарды талдай отырып автор келесідей ұғымның
анықтамасын беруге тырысты: ғарыштық қызметтің жағымсыз салдары дегеніміз
ғарыштық қызметтің жүзеге асырылуы барысында қоршаған ортаны улы және
басқа да зиянды заттар мен материалдарды жасанды түрде енгізу арқылы
ластау, сонымен қатар қоршаған ортаның табиғи түрде өзін өзі қалпына
келтіруіне және тазалануына байланысты қабілеттілігінен асып түсетін, өте
үлкен көлемде жылуды бөлу, сонымен қатар тірі табиғаттың өлуіне алып
келетін және адамның денсаулығы мен әл ахуалына зиян келтіретін іс әрекетті
айтамыз.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік мәні төмендегідей:
Ғарыштық қызметтен қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық қорғау
сұрақтарын зерттеу БҰҰ – ның құқықшығармашылық және құқыққолданушылық
қызметінің тиімділігін көтеру және жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасауға
мүмкіндік береді, ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны
қорғауға байланысты болашақ халықаралық ұйымның, болашақтағы орны мен рөлін
көрсетеді.
Бұл зерттеуден туындайтын қорытындылар, мемлекеттердің және халықаралық
ұйымдардың нақты жағдайлар бойынша тиісті нормалар мен ережелер дайындауы
барысында қажет болуы мүмкін.
Бұл еңбектің мазмұны Қазақстан Республикасының құқықшығармашылығында
ғарыштық қызмет және қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру
мақсатында қолданылуы мүмкін.
Диссертация материалдары халықаралық ғарыш құқығы және халықаралық
қоршаған ортаны қорғау құқықтарынан арнайы курстар оқу үшін, сонымен қатар
ғарыштық қызмет барысында қоршаған ортаны қорғауға байланысты сұрақтарды
теориялық өңдеу, ғылыми мәселелерді ары қарай зерттеу үшін қолданылуы
мүмкін.
Зерттеу обьектісі болып ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған
ортаны халықаралық – құқықтық қорғауға байланысты қоғамдық қатынастардың
кешені танылады.
Зерттеудің пәні болып халықаралық құжаттардағы ғарыштық қызметтің
жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны қорғауға бағытталған ережелердің,
қағидалардың жүзеге асырылуының құқықтық механизмі.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Бұл диссертациялық зерттеудің
негізгі ережелері басылып шағарылған ғылыми мақалаларда көрініс тапты және
халықаралық ғылыми, тәжірибелік конференцияларда талқыланды: Адам
құқықтары және халықаралық құқықтың өзекті мәселелері (Алматы, 2009);
Назир Төреқұловтың Қазақстан Республикасының саяси және дипломатиялық
өміріндегі рөлі (Түркістан, 2006); Ғылым және инновация (2008).
Жұмыстың құрылымы.
Диссертация кіріспеден, олардың әр қайсысы тараулардан тұратын үш
бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҒАРЫШТЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖАҒЫМСЫЗ САЛДАРЫНАН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ –
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕСІН ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық
– құқықтық қорғаудың түсінігі мен ерекшеліктері
Халықаралық ғарыш құқығы жалпы халықаралық құқық негізделетін қайнар
көздерден басқа қайнар көздерге ие бола алмайды. Мемлекеттермен ерікті
түрде жасалған халықаралық шарт - халықаралық құқықтың негізгі қайнар көзі
болып табылады. Бұл тарихи заңдылық халықаралық ғарыш құқығында да міндетті
түрде сақталады.
Халықаралық – құқықтық әдет керісінше, мемлекеттердің ғарыштық
қызметінің реттеушісі болатындай, оншалықты уақыт әрекет еткен жоқ, қазіргі
кезде ол халықаралық ғарыш құқығының тек ықтимал, оның ішінде тек қосымша
ғана қайнар көзі болып табылады. Ғарыш кеңістігін игеруге байланысты
мемлекеттердің қызметін ретке келтіруге бағытталған, халықаралық шарттар
мен келісімдерді өңдеу мен жасасу аясындағы халықаралық ұйымдардың рөлі
айтарлықтай күшейді, әсіресе Біріккен Ұлттар Ұйымы мен оның арнайы
мекемелерінің қызметі барысында.
Халықаралық ғарыш құқығы халықаралық құқықтың бір саласы болып
табылады, сол себепті оның қайнар көздері жалпы халықаралық құқықтың қайнар
көздерімен ұқсас бірдей болып келеді. Халықаралық соттың Статутының 38–ші
бабы анықтайтындай, нақты дауды халықаралық құқық негізінде шешуі тиіс Сот
төмендегілерді қолданады немесе қолдануға құқылы:
a) дауласушы мемлекеттермен толық мойындалған, жалпы және арнайы ережелер
бекітетін – халықаралық конвенциялар;
b) жалпығаортақ тәжірибемен дәлелденген, құқықтық норма ретінде танылған
халықаралық әдет-ғұрып;
c) өркениетті ұлттармен мойындалған, құқықтың ортақ қағидалары;
d) 59 – шы бапта көрсетілген ережені ескере отырып, құқықтық нормаларды
анықтаудың қосымша құралы ретінде түрлі ұлттардың жария құқық бойынша
неғұрлым мамандандырылған мамандарының доктриналары мен сот шешімдері
[3];
Халықаралық Соттың статутының ілгеріде аталған бабы, Халықаралық Соттың
істерді қарау процессі барысында қолданылуы тиіс нормаларды анықтайды.
Көптеген халықаралық құқықтың өкілдері осы нормалар жалпы халықаралық
құқықтың қайнар көздеріне сәйкес келеді деп санайды [4]; Халықаралық ғарыш
құқығы халықаралық құқықтың бөлінбейтін бөлшегі ретінде БҰҰ - ның
Халықаралық Сотының статутының 38 – ші бабында көрсетілгендей қайнар
көздерге ие болады.
Халықаралық шарт. Халықаралық шарт пен әдет халықаралық құқықтың қайнар
көздері арасындағы халықаралық құқықтың ең негізгі қайнар көзі болып
табылады [5]; Халықаралық құқықтың басқа да классикалық салаларымен
салыстырғанда халықаралық ғарыш құқығының айырмашылығы ол оның негізгі
қайнар көзі ретінде халықаралық әдет емес халықаралық шарттың
танылатындығында.
Халықаралық ғарыш құқығының қалыптасуы әсіресе ғарыш пен қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық құқықтық реттеу процессі барысында басты рөлді
халықаралық шарт атқаруы тиіс [6];
Біріншіден, ғарыш дәуіріне енудің өзі ғарышты игеру процесі барысында
көптеген халықаралық-құқықтық сұрақтарды туындатты. Өзара қарым-
қатынастарды реттеу үшін тиісті мемлекеттер аз уақыт ішінде көптеген
бірқатар маңызды шарттарды жасасты, осы шарттар ғарыш құқығының негізгі
мазмұнын құрады, соның ішінде ғарышты игеру барысында ғарыш пен қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық-құқытық реттеуге байланысты. КСРО - дағы ең
алғаш жасанды жер серігін ұшырған 40 жыл ішінде ғарыш техникасының дамып
кеткендігі соншалық, тиісті мемлекеттер ғарыш құқығының нормаларын, соның
ішінде ғарышты игеру процесі барысында ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны
халықаралық құқықтық қорғауға байланысты нормаларды, тек қана халықаралық
шарттар жасасу жолымен қалыптастырады, халықаралық әдет арқылы емес, бұл
халықаралық тәжірибеге қойылатын негізгі үш талаптың бірімен байланысты,
нақтырақ айтсақ оның қолданылу ұзақтылығы, мемлекеттердің ғарыштағы
қызметінің техникалық қамсыздандырылуының жылдам өзгеруі, тез арада
құқықтық рәсімделуді де талап етеді.
Екіншіден, ғарышты зерттеу мен пайдалану процесі барысында туындайтын
түрлі ғылыми-техникалық сұрақтар мен глобальді экологиялық мәселелерге
нақты және арнайы сипат тән, бұл жағдай жан - жақты және нақты анықталған
жүріс - тұрыс ережесін қажет етеді. Соңғысына айтарлықтай дәрежеде қол
жеткізу халықаралық шарт жасасу арқылы жүзеге асырылмақ, онда оған қатысушы
мемлекеттердің құқықтары мен міндеттері нақты анықталады. Ал, халықаралық
әдетке қатысты айтарымыз, онда жүріс -тұрыстың нақты, анық ережелері емес,
тек жалпы қағидалар орын алған және қамтылған.
Үшіншіден, халықаралық шарт, халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде
бар немесе қалыптасқан қатынастарды реттеп қана қоймай, оның ережелері
болашақта туындайтын қатынастарды да қарастырады. Ал, халықаралық әдет
болса халықаралық қатынастар тәжірибесінде қалыптасқан қатынастардан және
тәжірибеден туындайды, сол себепті ол болашақта мемлекеттер арасында
туындайтын жаңа қатынастарды реттей алмайды. Ғарыш құқығында осындай жаңа
бастаулар үнемі туындап отырады, сондықтан да халықаралық құқықтың қайнар
көзі ретіндегі халықаралық әдет, халықаралық шартқа қарағанда ғарыш құқығы
үшін қажетсіз болып келеді немесе қажеттілігі шамалы.
Мысалы, Ғарыш бойынша Шарттың 9–шы бабы анықтағандай Шартқа қатысушы -
мемлекеттер ғарыш кеңістігін, айды және басқа да аспан денелерін зерттеу
мен пайдалану үшін бөгде заттарды жеткізу барысында жер бетіндегі болуы
мүмкін қауіп пен жағымсыз салдардың алдын-алу үшін тиісті шараларды
қабылдайды [7];
Бұл нақты уақытта жоқ, бірақ болашақта болуы мүмкін қатынастарды алдын
ала анықтау сипатындағы ереже болып табылады. Ал ұқсас сұрақтар тек қана
халықаралық шарттар негізінде шешіледі, басқа жолы жоқ.
Сондықтан халықаралық шарттарды жасасу ғарыш құқығының, соның ішінде
ғарыш пен қоршаған ортаны қорғауды халықаралық құқықтық реттеудің
нормаларын қалыптастырудың ең тиімді жолы болып табылады [7, 14б.];
Халықаралық әдет - ғұрып. Халықаралық шарт халықаралық ғарыш құқығының
негізгі қайнар көзі болып табылады, бірақ бұл айғақ келесідей айғақты жоққа
шығара алмайды, яғни халықаралық әдет - ғұрып халықаралық ғарыш құқығының
маңызды қайнар көзі болып табылады, ал ол өз кезегінде ғарыш пен қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық реттеудің де қайнар көзі болып
табылады деген сөз.
Біріншіден, ғарыш дәуіріне ену мен ғарышты игерудің халықаралық
тәжірибесі, халықаралық әдет – ғұрыптың халықаралық ғарыш құқығының қайнар
көздерінің бірі екендігін дәлелдейді, тіпті адамзаттың ғарышты игеру
процессі қысқа ғана мерзімде болса да. Ғарышты игерудің кейбір қағидалары
халықаралық тәжірибемен туындаған, мысалы, ғарыш кеңістігі мен аспан
денелерін зерттеу және пайдалану бостандығы; ғарыш кеңістігі мен аспан
денелерін және тағы басқаларын ұлттық иемденуге тыйым салу; ілгеріде
аталған қағидалардың барлығы адамзаттың ғарышты игеруінен кейін басталған.
Екіншіден, қазіргі халықаралық құқықта жай норманың пайда болу процессі
айтарлықтай қысқарған. Ғылыми, экономикалық және саяси қарым қатынастардың
тез дамитындығы себепті, халықаралық әдет – ғұрыпты қалыптастырудың
дәстүрлі жолы белгілі-бір өзгерістерге ұшырады. Кейбір халықаралық құқық
өкілдерінде тіпті жай нормалардың instant-ы деген түсінік пайда болған [8].
Үшіншіден, ғарышты игеру тәжірибесі дәлелдегендей, ғарышты игеруді
халықаралық - құқықтық реттеу, сонымен қатар ғарыш пен қоршаған ортаны
қорғауға байланысты көптеген мәселелер осы кезге дейін халықаралық шарт
жасасу арқылы шешілген жоқ.
Ілгеріде айтылғандардың негізінде келесідей қорытынды жасауға болады,
халықаралық шартқа қарағанда сирек қолданылса да, халықаралық әдет – ғұрып
халықаралық ғарыш құқығының маңызды қайнар көздерінің бірі болып табылады.
Ғарыш құқығының басқа да қағидалары. Қазіргі құқықтағы құқықтың жалпы
қағидалары ғарыш құқығының қайнар көздерінің қатарында екені сөзсіз. Біз
үшін маңыздысы құқықтың жалпы қағидалары дегеніміз не екенін анықтап алу.
Халықаралық сот Статутының 38–ші бабының мәніне сәйкес құқықтың жалпы
қағидалары дегеніміз – ол өркениетті елдермен танылатын құқықтық қағидалар.
Ескертетін жағдай, бүгінде өркениетті ұлттар деп - барлық тәуелсіз
мемлекеттер танылады. Қазіргі халықаралық өмірде мемлекеттердің арасында
олардың құқықтық жүйесіне әсер етпей қоймайтын қоғамдық құрылым, саяси
құрылым, экономикалық дамуы салаларындағы айырмашылықтар бар. Құқықтың
жалпы қағидалары барлық құқықтық жүйелерге ортақ болатын қағидалардан
құралуы тиіс. Артынша, құқықтың жалпы қағидалары барлық өркениетті
ұлттардың мақұлдауына ие болуы тиіс; бұл мақұлдау халықаралық шартта немесе
әдетте бекітіледі, сондықтан да құқықтың жалпы қағидалары халықаралық
құқықтың дербес тәуелсіз қайнар көзі бола алмайды, яғни халықаралық ғарыш
құқығына да.
Сот шешімдері жалпы халықаралық құқықтағы сияқты, ғарыш құқығында да
шарттық және жай нормаларды шығару процесі барысындағы қосымша құрал
болып табылады. Бұл жағдай халықаралық соттың және мемлекет ішіндегі
соттардың да шешімдеріне қатысты. Ғарышты игерудің дамуы барысында ғарыш
құқығы нормаларын туындату процессі барысында қосымша құрал ретіндегі сот
шешімдерінің рөлі артқанымен, ол келер уақытта ғарыш құқығының дербес
қайнар көзі бола алмайды.
Құқықтық реттеу әдісі ғарыш кеңістігі және қоршаған ортаны халықаралық
-құқықтық қорғау үшін және ғарыш құқығы үшін және жалпы халықаралық құқық
үшін ортақ болып табылады. Бұл нақты бір жүріс - тұрыс ережесінің мазмұнын
анықтау және оны заңи міндетті деп тануға қатысты мемлекеттер еркінің
келісуі болып табылады. Осыған байланысты ғарышты және қоршаған ортаны
халықаралық - құқытық реттеудің және ғарыш құқығының және жалпы халықаралық
құқықтың қайнар көздерінің бірыңғайлығы жөнінде қорытынды жасауға болады.
Олар халықаралық шарт және халықаралық әдет- ғұрып болып танылады.
Жалпы ғарыш құқығының ғарышты және қоршаған ортаны қорғауды халықаралық
- құқықтық реттеудің нормаларының құрылу процессі барысында негізгі, шешуші
рөл халықаралық шартқа тиесілі.
1959–шы жылы Е.А. Коровин былай деп жазған: Ғарышты барлық адамзаттың
ортақ пайдалануындағы обьекті деп қарастырсақ (res communis omnium), онда
ортақ пайдаланудың әдістері мен ережелері барлық пайдаланушылардың өзара
келісімімен бекітілуі мүмкін, яғни халықаралық келісім арқылы [9].
Егер де шарттық нормалар жоқ болса, Е.А. Коровин, ғарыш кеңістігінің
халықаралық режиміне байланысты сұрақтарды әрекет етуші халықаралық
құқықтың мемлекеттік және халықаралық тәжірибедегі үлгілер тұрғысында және
оның ережелерін ғылыми талқылау тұрғысынан шешу мүмкіндігін пайдалану
керек деп таныған [10].
Уақыт өте келе, шарттық нормалармен реттелмейтін, кейбір ғарыш қызметі
түрлеріндегі мұндай мемлекеттік тәжірибе халықаралық қарым -қатынастың
қатысушыларымен халықаралық құқықтың жай нормасы түрінде тұрақты сипатқа ие
болуы мүмкін.
Халықаралық әдет - ғұрып - ол ұзақ уақыт аралығы мен жалпыға ортақ
қолданудың нәтижесінде халықаралық қарым-қатынастың қатысушыларымен
құқықтық немесе заңи міндетті норма ретінде танылған жүріс-тұрыс ережесі.
Жуков Г.П. өз кітабында былай деген: Халықаралық әдет – ғұрып ғарыш
құқығының нормаларының қалыптасу процессі барысында, сөзсіз белгілі бір рөл
ойнауы әсерін тигізуі мүмкін. Дегенмен, осы мағынадағы оның мәнін асыра
бағалауға болмайды [11].
Лукин П.И. бір жағынан халықаралық әдет - ғұрыпты ғарыш құқығының
қайнар көзі ретіндегі рөлін жоққа шығарып отырса немесе теріс бағаласа, ал
екінші жағынан, түрлі мемлекеттердің ғарышкерлерінің арасында ғарышты
игерудің ең жоғарғы дәрежесіне жеткен кезінде келесідей қатынастар
туындайтынын болжайды немесе жоққа шығармайды, яғни болашақта уақыт өте
келе халықаралық - құқықтық әдетке айналатын және осы түрлі елдердің
ғарышкерлерінің белгілі бір жүріс - тұрыстарының дұрыстығына негізделген
әдет-ғұрыптар халықаралық ғарыш құқығының қосымша қайнар көзі бола алады.
Ғарышты және қоршаған ортаны қорғауды халықаралық - құқықтық реттеудің
нормаларының халықаралық шарт жасасу арқылы қалыптасуының мысалы ретінде
келесілерді атауға болады:
1. Ғарыш кеңістігін, сонымен қатар Айды және басқа да аспан денелерін
зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің қызметінің қағидалары туралы
Шарт (1967 жыл);
2. Ғарышкерлерді құтқару, ғарышкерлерді қайтару және ғарыш кеңістігіне
жіберілген обьектілерді қайтару туралы Келісім (1968 жыл);
3. Ғарыш обьектілерімен келтірілген зиян үшін халықаралық жауаптылық
туралы Конвенция (1972 жыл);
4. Ғарыш кеңістігіне жіберілетін обьектілерді тіркеу туралы Конвенция
(1975 жыл);
5. Табиғи ортаға әсер ететін құралды, әскери және басқа да қастық сипатта
пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1977 жыл);
6. Табиғи ортаға әсер ететін құралды, әскери және басқа да қастық сипатта
пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1978 жыл);
7. Айда және басқа да аспан денелеріндегі мемлекеттердің қызметі туралы
Келісім (1979 жыл) және тағы басқалары.
1967 жылғы Ғарыш кеңістігін, сонымен қатар Айды және басқа да аспан
денелерін зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің қызметінің қағидалары
туралы Шартта ғарышты және қоршаған ортаны қорғауды халықаралық - құқықтық
реттеудің тек қана негізгі, ең басты қағидалары мен нормалары көрініс
тапқан. Оның мазмұны ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаға келтірілген зиян
мен оның алдын алу мәселесін ғана емес, сонымен қатар зиян келтіргеннен
кейінгі оның орнын толтыру мен түзету шараларын да қамтиды.
Ғарышты игерудің алғашқы кезеңінде ғарышты әскери мақсатта пайдалану
дамыған мемлекеттердің басты мақсаттарының бірі болғандығы барлығына
белгілі. Бірақ ғарыштағы кез келген әскери іс - қимыл халықаралық
қауымдастыққа айтарлықтай қауіп төндіреді және қауіпсіздігіне қатер
төндіреді, ал оның тікелей салдары болып экологиялық тепе - теңдіктің
бұзылуы ғарыш кеңістігінің және қоршаған ортаның ластануы танылады.
Сондықтан да, Ғарыш туралы Шарттағы, ғарыш кеңістігін әскери мақсатта
пайдалануға тыйым салу туралы ереже ғарышты және қоршаған ортаны
халықаралық - құқықтық реттеудің қайнар көзі болуы тиіс. Шарттың 4-ші
бабында көрсетілгендей: 1) Шартқа қатысушы - мемлекеттер Жер шарының
орбитасына ядролық қаруы бар немесе жалпыны жоятын кез келген қару түрі бар
обьектілерді шығармауға, осындай қаруларды аспан денелеріне қондырмауға
және осындай қаруларды ғарыш кеңістігінде қандай да бір түрде
орналастырмауға міндеттенеді және 2) Ай және басқа да аспан денелері
Шартқа қатысушы - мемлекеттердің барлығымен тек бейбітшілік мақсатта
пайдаланылады. Аспан денелерінде әскери базаларды, құрылымдар мен
құрылғыларды салуға, қарудың кез келген түріне сынақ жасауға және әскери іс
- қимылдарды жасауға тыйым салынады.
Ғылыми зерттеулер мен қандай да бір бейбітшілік мақсатта әскери
персоналды пайдалануға тыйым салынбайды. Сонымен қатар, Айды және басқа да
аспан денелерін бейбітшілік мақсатта зерттеу үшін қажетті кез келген
құралдар мен құрылғыларды пайдалануға тыйым салынбайды [7, 12б.].
4-ші баптың құрылымы төмендегідей тұжырым жасауға жол береді, яғни бұл
бап жер шарының орбитасының айналасында бақылау - іздеу, ракетаға қарсы,
коммуникациялық және басқа да әскери мақсаттарда ғарыш аппараттарын
пайдалануға тыйым салмайды делінген және 4-ші бап аспан денелерінің
демилитаризациясын жарияласа да, ғарыш кеңістігінде әскери іс-қимылдарды
жүргізуге және оның әскери сипатта пайдаланылуына тыйым салынбайды, егер де
бұндай қызмет халықаралық құқық пен БҰҰ - ның Жарғысына сәйкес атқарылса
және ол агрессиялық сипатта болмаса.
Бейбітшілік мақсатта пайдалану деген ұғым агрессиялық сипаттың жоқ
болуы деген мағына деп интерпретациялауға болмайды деген көз қарас біз
үшін ең дұрысы болса керек, яғни кез келген әскери іс-қимыл бейбітшілік
сипатта емес деп қарастыру, тіпті ол қорғаныс мақсатында немесе
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтап тұру мен қалпына келтіруді
көздесе де.
Дегенмен мойындайтын жағдай ол 4-ші баптың мазмұны келесідей мағынада
талқылау жасауға алып келді: ғарыш кеңістігі аспан денелері сияқты
демилитаризацияланған. Бірақ, ғарыш кеңістігін қандай да бір әскери
мақсатта пайдалану мүмкіндігі және оны қандай да бір агрессиялық емес
мақсатта пайдалану бойынша, Жер Шарының орбитасының маңайында ядролық
қаруды немесе басқа да бұқаралық жойқын қаруды орналастыруды қоспағанда,
нақты анық жауап беру мүмкін емес.
Ғарыштағы қызметі нәтижесінде болатын зиянды салдардан ғарыш пен
қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғаудың негізі болып табылатын
керекті ереже ғарыш бойынша Шарттың 9-шы бабында көрсетілген: Шартқа
қатысушы - Мемлекеттер Айды және басқа да аспан денелерін, ғарыш кеңістігін
зерттеу мен зерделеуді, жер шарына жағымсыз өзгерістер әкелу мен зиянды
ластануды болдырмайтындай етіп атқаруы және жүргізуі тиіс және осы мақсатта
қажет болған жағдайда керекті іс-шараларды қолданады. Бұл бап кейбір
маңызды және қағидалы ережелерді қамтиды.
Ескертетін жағдай, бұл ереженің жалпылық сипатта болуы және онда
көрсетілген мамлекеттердің міндеттерінің онша анық еместігі. Біріншіден,
Шартта ғарыш қызметі туралы сөз болып отыр. Солай дегенмен де, әңгіме тек
ғарыш кеңістігін зерттеу мен зерделеу жөнінде ғана болып отыр, ал ғарыш
кеңістігін пайдалану туралы ешнәрсе жоқ, себебі біздің білуімізше ғарыш
кеңістігін пайдалану адамзаттың ғарыштағы тәжірибесінде маңыздырақ болып
табылады. Екіншіден, зиянды ластанудан сақтану тек ғарыш кеңістігінің
ауқымымен шектелген, атмосфераның және Жердің үстінің ластануын
қарастырмаған; Үшіншіден, жер шарының жағымсыз жаққа өзгеруі бөгде затпен
ластануымен ғана шектеледі - қайта ластанатын, ластанудың басқа себептеріне
қатысы жоқ; төртіншіден, кейбір ұғымдарға қатысты талқылаулар мен
анықтамалардың жоқтығы, мысалы, жағымсыз өзгерістер, зиянды ластану және
қажет жағдайларда және тағысын тағы.
Бұл жағдай әлемдегі көптеген халықаралық заңгер мамандармен
түсіндіріледі. Мысалы, ағылшындық халықаралық құқықтың маманы Хермина
Джулиан, ғарыш бойынша Шарттың 9-шы бабының мазмұнын түпкілікті анализдей
отырып, бұл ереженің нақты анық еместігін ескертеді [4, 204б.].
Шындығында да, егер де 9-шы баптың ережесін әрпі бойынша талқылайтын
болсақ келесідей қорытынды жасауға болады: қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз өзгерістер тек қана бөгде заттарды жеткізудің салдарынан болады
деп қарастыру. Бірақ, ондай салдар басқа да себептердің нәтижесінде болуы
мүмкін, мысалы, радиоактивті ластанудың нәтижесінде немесе ауа райының
өзгеруіне байланысты тәжірибе жүргізулердің нәтижесінде.
Демек, Хермида Джулиан бұл ережені тура осы күйінде түсініп отыр, оның
айтуынша, ғарыш бойынша Шартта көрсетілген жер шарындағы жағымсыз
өзгерістердің алдын алу бөгде затпен қайта ластану мәселесімен ғана
шектеледі [4, 204б.].
Сонымен қатар, тиісті шаралар деп көрсетілгенде оның нақты
мағынасының не білдіретіндігі айтарлықтай анық емес, яғни ол шараны қандай
мемлекеттің қолданатындығы, бұл шараны қолдану қажеттілігінің қашан
туындағанын кімнің анықтайтындығы, тиісті шаралар деген ұғым мүдделі
тараптардың кеңес өткізуін немесе қарапайым сипаттағы өз алдына жеке
шаралар қолдануды білдіреді ма деген сұрақтар туындайды.
Бұған қарамастан, Ғарыш туралы шарттың IX-шы бабының мазмұнының
ақтаңдақтарына карамастан, оның жалпы сипаттамасының артықшылықтары бар,
себебі ол алдағы уақытта осы баптың ережелеріне қайшы келмейтін, оған
қарағанда нақтырақ, арнайы нормаларды дайындауға мүмкіндік береді.
Ғарыш бойынша шарттың IX-шы бабына сәйкес, егер шартқа қатысушы қандай
да бір мемлекеттің, ғарыш кеңістігінде, Айды және басқа да аспан денелерін
қоса алғанда жоспарланған тәжірибе жұмыстарын жүргізуде немесе ондағы іс -
әрекетінің, басқа шартқа қатысушы мемлекеттердің ғарыш кеңістігін тек
бейбітшілік мақсатта зерттеу мен пайдалануына ықтимал зиян не кедергі
келтіруі мүмкін деп тапса және оған негіз болса, онда ол ондай қызмет пен
зерттеу жұмыстарына кіріспес бұрын тиісті халықаралық кеңесуді өткізуі
қажет.
Өз кезегінде, ғарыш кеңістігін бейбіт түрде пайдалану мен зерттеуге
кедергі келуі мүмкін деп шешкен болса, не оған негіз болса, ол мемлекет
Шартқа сәйкес осы қызмет түрі мен тәжірибеге қатысты кеңестің жүргізілуіне
сұраныс жасау құқығына ие.
Ғарыш бойынша шарттың IX-шы бабында бекітілгендей, ғарыш айлағындағы
қызметтің нәтижесінде болуы мүмкін жағымсыз салдардың алдын алу қағидасына
сәйкес, кеңесу міндеттілігі айтарлықтай жалпы түрде құрастырылған және оны
ерікті түрде талқылауға көп мүмкіндіктер берілген. Нақтырақ айтсақ,
ықтимал қауіпті кедергілер деген ұғымның мазмұнына бейбіт мақсатта ғарыш
кеңістігін зерттеу мен пайдалану қызметі, ластану мен басқа да жағымсыз
салдардан қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қызметі кіреді ма? Кеңесуді
жүргізудің тәртібі туралы, сонымен қатар оның құқықтық салдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ӘОЖ 341:502 Қолжазба құқығында
ҚАБАНБАЕВА ГҮЛБАҚЫТ БОРИБЕКОВНА
Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық-құқықтық
қорғау
Құқықтану саласында
PhD философия докторы академиялық дәрежесін алу үшін диссертация
Ғылыми жетекшілер
заң ғылымдарының докторы,
профессор Д.Л. Байдельдинов
заң ғылымдарының докторы,
профессор А. Е. Бойл
Қазақстан Республикасы
Алматы 2009
МАЗМҰНЫ
Қысқартулар мен белгілер 3
Кіріспе 4
1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан халықаралық – құқықтық қорғау
мәселесін жалпы құқықтық талдау 12
1.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың түсінігі мен ерекшеліктері 12
1.2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың құқықтық негіздері 32
1.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғауды мемлекеттік реттеудің
құқықтық сипаттамасы 48
2 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың қағидалары және олардың
нормативтік мазмұны 61
2.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
халықаралық – құқықтық қорғаудың обьектісін анықтау мәселесі 61
2.2 Ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны
қорғау қағидасының мазмұны және оның ықтимал зиянды
салдарының алдын алу ережесін талдау 70
2.3 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қорғау
саласындағы халықаралық әріптестіктің негізгі қырлары және осы
саладағы халықаралық дауларды бейбітшілік жолмен реттеу қағидасының
маңызы 89
3 Ғарыштық қызметті жүзеге асыру барысында қоршаған орта
мен ғарыштық кеңістіктің өзіне келтірілетін ластану мен
жағымсыз салдар үшін жауаптылық 91
3.1 Қоршаған ортаны ластағаны үшін жауаптылық –
халықаралық – құқықтық негізгі мәселе 91
3.2 Ғарыш обьектілерімен ғарыш кеңістігінің өзіне және қоршаған
ортаға келтірілген зиян мен жағымсыз салдар үшін халықаралық
материалдық жауаптылық 97
3.3 Ғарыштық қызметтен болатын ластану мен жағымсыз салдар
үшін халықаралық үкіметаралық ұйымдарға
тағайындалатын жауаптылықтың маңызды қырлары 104
Қорытынды 109
Қолданылған әдебиеттер тізімі 115
Қысқартулар мен белгілер
БҰҰ Біріккен ұлттар ұйымы
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР Қазақстан Республикасы
ЗҒҚ Зымыран ғарыштық қызмет
ЗТ ББ Зымыран тасығыштардың бөлінентін бөлшектері
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АҚШ Америка Құрама Штаттары
NASA АҚШ–тың Ғарыш кеңістігін зерттеу мен аэронавтика бойынша ұлттық
басқармасы
ФҒА Федералдық ғарыш агенттігі
ҰҒА Ұлттық Ғарыш Агенттігі
ФҒБ Федералдық Ғарыш Бағдарламасы
РФ Ресей Федерациясы
ЗҒҚ ЭҚ Зымыран ғарыштық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі
МЭС Мемлекеттік экологиялық сараптама
ЗҒТ Зымыран ғарыштық техника
ЖЖС Жердің жасанды серігі
ЕҒА Еуропалық ғарыш агенттігі
ҚР ЭК Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі
ИНМАРСАТ Теңіздік спутниктік байланыс бойынша халықаралық ұйым
ИНТЕЛСАТ Халықаралық байланыс ұйымы
АРАБСАТ Ғарыштық байланыс бойынша араб елдерінің Корпорациясы
ХҒС Халықаралық Ғарыш Станциясы
ЖҚЗ Жерді қашықтықтан зоналау
РФ СК Ресей Федерациясының Су Кодексі
SSN Ғарыштық Бақылау Жүйесі
ҚХР Қытай Халық Республикасы
МАГАТЭ Атомдық қуат бойынша халықаралық агенттігі
ЮНЕП БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау бойынша Бағдарламасы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл ғылыми еңбекте қазіргі таңдағы
халықаралық ғарыш құқығының және халықаралық экологиялық құқықтың ең өзекті
мәселелерінің бірі ғарыштық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі туралы
құқықтық сұрақтар жан - жақты қарастырылып, оларға кешенді талдау
жүргізілген. Осы саладағы халықаралық және ұлттық заңнаманың мазмұны
зерртелген. Бұл еңбекте қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан халықаралық – құқықтық қорғаудың қағидалары, сонымен қатар
ғарыштық қызмет барысында қоршаған орта мен ғарыш кеңістігіне келтірілетін
ластану мен жағымсыз салдар үшін жауаптылық мәселесі зерттелген.
Диссертация тақырыбының өзектілігі.
Ғарыштық қызмет – ғылым мен адамзат техникасындағы тарихи серпіліс
ретінде 21 ғасырдың адамзатына, оның өмірінің барлық бағыттарына өте үлкен
ықпал етуде. Адамзаттың ғылыми – техникалық дамуы мен қоршаған ортаны
қорғауы арасындағы қақтығыс пен қарама–қайшылықтар күннен күнге өзекті
мәселеге айналуы баршамызға аян. Егер де қоршаған ортаға жағымсыз әсер
еткен алғашқы уақыттағы ғылыми – техникалық төңкеріс біршама шектелген
болса, онда ғарыш дәуіріндегі ғылыми – техникалық төңкерістің әсері шексіз
бола бермек деген ойдамыз. Ғарышты игеру болашақта адамзат өмірін
жақсартуға жағдай тудырады дегенмен де, сонымен қатар ол қазіргі адамзаттың
өмір сүру ортасы жерге зиян келтіріп қана қоймай, онымен қоса жердің
айналасындағы кеңістікке де қауіп төндіруі мүмкін. Сонымен, ғарыштық қызмет
барысында қоршаған ортаны ластау мен жағымсыз салдардың туындауынан қорғау
мәселесі Жердің және оны қоршаған атмосфераның ғарыш кеңістігіне де
тарайды. Осыған орай, қоршаған ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық
реттеудің аумағына ғарыш кеңістігі де кіреді, сәйкесінше Жерді, әуе
кеңістігін және ғарыш кеңістігін қамтиды.
Сондықтан да, осы ғылыми еңбек адамзаттың тағдырына ықпалы бар, бүгінгі
таңдағы маңызды мәселелердің бірі – ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны
қорғау мәселесіне арналған.
Диссертацияда қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығы, өз
отанымыздың жерінде әлемдегі ең ірі космодромдардың бірі Байқоңырдың
орналасуымен арта түседі. Себебі, Байқоңыр ғарыш кешенінінің қызмет
етуінің экологиялық қауіпсіздігі туралы мәселе біздің еліміз үшін бүгінгі
таңда шешімін табуы (оның ішінде, құқықтық шешімі) тиіс алдыңғы қатарлы
сұрақтардың бірі. Біздің білуімізше, қазіргі күнде зымыран - ғарыштық
қызметтің қоршаған ортаға әсері туралы обьективті мәліметтер жоқ, әрине,
Байқоңыр ғарыш кешенінің, оның маңындағы тұрғындарға және қоршаған ортаға
өте үлкен әсері бар.
Қазіргі таңда Қазақстанда экологияға деген көзқарас үлкен маңызға ие,
осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының 31 – ші бабында
былай делінген: Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы
айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды. [1]
Еліміз тәуелсіздікке қолжеткізгеннен кейін, оның алдында бірқатар
экологиялық мәселелер тұрды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев Қазақстан - 2030 Бағдарламасында қоршаған ортаны қорғау
мәселесіне ерекше көңіл бөлгені бекер емес болса керек. Қазақстан 2030-шы
жылға қарай таза ауасы мен мөлдір суы бар, таза және жасыл ел болуы
міндетті. Өндірістік қалдықтар мен радиация ендігі кезекте біздің үйлеріміз
бен бақшаларымызға өтпейтін болады. Біздің балаларымыз бен біздің
балаларымыздың балалары қолайлы қоршаған орта жағдайында толыққанды өмір
сүреді. [2] Еліміздің алдында тұрған экологиялық мәселелерді шешу үшін 26
халықаралық экологиялық конвенциялар ратификацияланды, олардың басты
мақсаты – қоршаған ортаны қорғау. Өз мәселесін жалғыз болып шешу еш бір
бақуатты мемлекеттердің де қолынан келмейтін іс екендігін түсінетін кез
келді. Әлемдік қауымдастық белсенді түрде мамандандырылған ұйымдардың
көмегіне жүгінуді, сонымен қатар әмбебап және аумақтық конвенцияларға қол
қоя бастады.
Бүгінгі таңда, адамзаттың ғарыш айлағындағы қызметі барысында ғарыш
кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғау мәселесіне көңіл бөлуі кездейсоқ емес.
Ғылыми–техникалық серпіліс адамзаттың ғарышты зерттеуі мен пайдалануының
әрі шарты, әрі салдары болатын ғарыш өндірісі мен ғарыш қызметінің белсенді
дамуын, адамның ғарыштық қызметі барысында табиғатқа әсер етуін күрт
күшейтіп қана қоймай, ғарышты игеру кезіндегі ықпал етудің ауқымын
айтарлықтай кеңейтті.
Жердегі табиғи ресурстарды интенсивті пайдалану, жер, әуе және жерден
тыс ортаны ластау, шикізат пен энергияның жаңа қайнар көздеріне деген
қажеттіліктің өсуі адамзатты үлкен тоқыраудың алдына әкеліп тіреді.
Сондықтан да, адамзаттың ғарышты игеруі барысында ғарыш кеңістігі мен
қоршаған ортаны қорғау және жер мен одан тыс табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалану міндеті жаһандық сипаттағы мәселеге айналып отыр, қазіргі
халықаралық қауымдастықтың күн тәртібіндегі шешілуі тиіс негізгі міндет
болып табылады.
Адамзаттың ғарыштық қызметі барысында ғарыш кеңістігі мен қоршаған
ортаны қорғау мәселесі біртіндеп халықаралық қауымдастықтың көңілін аулап
отыр, сонымен қатар ол халықаралық ғарыш құқығының ең маңызды қағидаларының
бірі болып табылады.
Халықаралық қауымдастық ғарышты және қоршаған ортаны қорғауға
байланысты халықаралық шараларды түрлі мемлекеттер арасындағы ең ауқымды
және жан - жақты халықаралық әріптестікпен барабар етеді және
сәйкестендіреді. Мемлекеттердің әріптестігі қазіргі халықаралық құқықтың
және халықаралық ғарыш құқығының ең маңызды қағидаларының біріне айналуда,
сонымен қатар ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны халықаралық қорғауды
қамтамасыз етудің ең маңызды шарттарының бірі болып табылады. Ғарыш
кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғауға байланысты ең маңызды халықаралық
шаралар - Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның арнайы ұйымдарының
бастамасымен болатыны белгілі.
Халықаралық ғарыш құқығы - ғарыш пен қоршаған ортаны қорғау мен
пайдалану барысындағы мемлекеттер арасындағы қатынастарды негізгі реттеуші
құрал болып табылады. Ол мемлекеттердің ғарыштағы қызметі барысындағы,
оларға тиесілі табиғат қорғау режимін анықтауда шешуші рөл атқарады. Ғарыш
кеңістігін және қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық қорғаудың қалыптасуы
халықаралық ғарыш құқығының прогрессивті дамуының жалпы процессінің
ағынымен қатар болып отыр.
Сондықтан да, осы саладағы халықаралық – құқықтық реттеу сөзсіз төменде
келтірілгендей әмбебап халықаралық келісімдердің ықпалымен қалыптасуда:
✓ 1963 жылғы Әуеде, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қаруды
сынақтан өткізуге тыйым салу туралы Мәскеу Шарты;
✓ 1967 жылғы Ғарыш кеңістігін, Ай мен аспан денелерін зерттеу мен
пайдалану барысындағы мемлекеттердің қызметінің қағидалары туралы
Шарт;
✓ 1972 жылғы Ғарыш обьектілерімен келтірілген зиян үшін халықаралық
жауаптылық туралы Конвенция;
✓ 1979 жылғы Айда және басқа да аспан денелерінде мемлекеттердің
қызметі туралы Келісім және тағы басқалары.
Осы аталған барлық халықаралық – құқықтық актілер адамзаттың ғарышты
игеруі, яғни ғарыштық қызметті жүзеге асыруы барысындағы маңызды табиғат
қорғау ережелерін қамтиды, сонымен бірге жер, әуе және ғарыш кеңістігін
сауықтыруға ықпал етеді.
Сонымен қатар, ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны радиоактивті және
басқа да зиянды заттармен ластаудың алдын алуға, табиғи ресурстарды және
тұтастай табиғи кешендерді қорғау мен ұтымды пайдалануға бағытталған
көпжақты және екіжақты халықаралық шарттардың саны үнемі ұлғаюда.
Адамзаттың ғарышты игеру процессі барысындағы ғарыш пен қоршаған ортаны
қорғаудың халықаралық-құқықтық реттеу жүйесінде қазіргі кезеңде халықаралық
ұйымдардың, әсіресе БҰҰ-ның рөлі ұлғаюда және ерекше болып табылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы - әлемдік сипаты бар, ең өкілді халықаралық ұйым, кез-
келген жаhандық сипаты бар мәселелерді шешу үшін, мемлекеттер әріптестігін
ыңғайластыру үшін ең тиімді институционалдық негіз болып табылады, соның
ішінде, қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне де қатысты. Сонымен қатар, БҰҰ
көпжақты келісім сөздерді жүргізудің дайын құралы, әрі өзара тиімді шешімге
келудің құралы, ең бастысы жалпы халықаралық құқық пен халықаралық ғарыш
құқығын кодификациялаудың және прогрессивті дамуының дайын құралы ретінде.
Ғарыш пен қоршаған ортаны қорғауды реттеуге байланысты жұмыс көлемінің
ұлғаюына орай, ғарыш қызметіне байланысты жаңа халықаралық ұйымды құру
қажет болып отыр.
Бұл ұйым халықаралық құқықтың субьектісі ретінде ғарыш және қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық реттеуде оператордың рөлін атқарады,
кем дегенде БҰҰ-ның ғарыш жөніндегі комитеті мен түрлі арнайы және
жергілікті ұйымдардың орынына, мысалы, ақпараттық, кеңестік, бақылау сияқты
бірқатар функцияларды атқарады, тіпті дауларды шешуші және реттеуші және
арбитр ретінде қызмет ету функциясын және тағы да басқасын көздейді.
Ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық
реттеуді теориялық зерттеу барысында ғарышты игеру кезіндегі ғарыш
кеңістігі мен қоршаған ортаға келтірілген зиян мен жағымсыз салдар үшін
жауаптылықты зерттеу маңызды орын алады. Аталған зерттеудің мәні мен оның
қорытындылары ғарыш құқығының жүйесін толықтырып қана қоймай, нақты
құқықтық процедураларға құқықтық негіз беруінде. Зерттеу барысында
төмендегідей сұрақтар міндетті түрде қарастырылады, ол жауапкершіліктің
субьектілері, олардың ерекше сипаттары және тағы да басқа.
Көріп отырғанымыздай, ілгеріде аталғандардың барлығы ғарыштық қызмет
барысында ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғауды халықаралық
-құқықтық реттеу мәселесіне тұтастай арналған диссертациялық жұмыстың
өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Диссертацияның мақсаты болып халықаралық ғарыш құқығындағы қоршаған
ортаны қорғаудың негізгі бағыттарын кешенді қарастыру, қоршаған ортаны
қорғауды халықаралық-құқықтық реттеудің теориялық жүйесін талдау танылады.
Жүргізілген талдау нәтижесінде Қазақстанның ғарыштық қызмет туралы
заңнамасына қоршаған ортаны қорғауға байланысты тиімді ережелердің көрініс
табуын қамтамасыз ету. Бұндай талдаудың өзектілігі халықаралық қатынастарды
реттеуде халықаралық ұйымдардың маңызының үнемі өсуінде, олардың
халықаралық құқық нормаларының дамуы мен қалыптасуына және олардың
қолданылуына айтарлықтай ықпал етуінде.
Осыларды ескере отырып, диссертант келесідей міндеттерді шешуге
тырысты:
✓ адамзаттың ғарыштық қызметі барысындағы қоршаған ортаны қорғауды
халықаралық-құқықтық реттеудің негіздері мен қазіргі жай-күйін зерттеу;
✓ қоршаған ортаны халықаралық - құқықтық реттеудің негізінде жатқан,
жаңа арнайы қағидалар мен нормаларды анализдеу және қалыптасу барысын
көрсету;
✓ ғарыш дәуіріндегі қоршаған ортаны қорғауға қатысты түрлі халықаралық
ұйымдардың құқықтық табиғатын, құқықтық жағдайын, құрылымын және
құзіретін анықтау;
✓ халықаралық құқық пен халықаралық ғарыш құқығының қоршаған ортаны
қорғау саласындағы түрлі елдердегі ғалымдардың еңбектерін зерттеу және
салыстыру;
✓ Қазақстан Республикасында ғарыштық қызмет саласында нақты құқықтық
ережелерді қабылдау қажеттігін негіздеу;
✓ жүргізілген талдау нәтижесінде Қазақстан Республикасының ғарыштық
қызмет саласындағы заңнамасын жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау, оның
ішінде Байқоңыр ғарыш кешенінің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша нормативтік құжаттарды талдау;
Зерттеудің әдістемелік негізі мен зерттеу әдістері.
Автор талдау әдісін қолданады, себебі ол Қазақстан Республикасында
шығарылатын ғарыштық қызмет саласындағы құқықтық актілердің ережелері мен
халықаралық ғарыш құқығының келісімдерін зерттеудің маңызды құралы болып
табылады. Бұл әдіс зерттелетін құқықтық құжаттардың кемшілікті тұстарын
анықтау мен көрсетуге мүмкіндік береді. Синтездеу әдісі зерттеу барысында
жасалған қорытындылар мен оның жалпы мақсат пен алға қойылған міндеттермен
ара қатынасын логикалық жүйелі түрде көрсетуге мүмкіндік береді.
Диссертацияда сонымен қатар, жүйелі түрде қарастыру қолданылған. Автор
ғарыштық қызмет саласындағы отандық құқықтық нормаларды халықаралық ғарыш
құқығының негізгі қағидаларымен байланыстыра отырып қарастырған, олардың
құрылымын анықтаған. Сонымен қатар, зымыран – ғарыштық қызметтің
экологиялық қауіпсіздігі бойынша халықаралық тәжірибе мен Байқоңыр ғарыш
айлағының қызметінің экологиялық қауіпсіздігіне қатысты құжаттар
салыстырмалы құқықтық тұрғыдан зерттелді.
Диссертация тақырыбын өңдеу барысында автор отандық, ресейлік және де
батыстық халықаралық құқық доктриналарының және халықаралық ғарыш құқығы
саласындағы ғалымдардың теориялық ережелері мен негізгі қорытындыларына
арқа сүйеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі.
Диссертациямен жұмыс барысында халықаралық құқық доктринасының кеңестік
және ресейлік өкілдерінің жалпытеориялық және арнайы еңбектері үлкен көмек
көрсетті. Олар: Г.И.Тункин, Э.Г.Василевская, В.А.Василенко, В.С.Верещетина,
Г.П,Жукова, А.И.Иойрыш, Б.М.Клименко, Ф.М.Кожевников, А.Л.Колодкин,
Ю.М.Колосов, Е.А.Коровин, С.Б.Крылов, П.М.Курис, М.И.Лазарев, Д.Б.Левин,
И.И.Лукашук, С.А.Малинин, А.П.Мовчан, С.В.Молодцов, Е.С.Молодцова,
А.С.Пирадов, А.А.Рубанов, А.И.Рудев, Д.И.Фельдман, Л.Н.Шестаков,
Е.А.Шибаева, В.Г.Эмина және басқалары.
Автор қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық мәселелері мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласының мамандары С.В.Виноградовтың,
Р.К.Гусевтың, Р.В.Деканозованың, В.Г.Жураховтың, Н.С.Иванченконың,
О.С.Колбасовтың, И.И.Котряловтың, В.В.Петровтың, В.И.Севастьяновтың, А.С.
Тимошенконың, А.Д.Урсуланың, В.А.Чичвариннің, Ю.А.Школенконың және
басқаларының еңбектерін қолданды.
Сонымен қатар, батыс елдерінің ғалымдары: l.Brownlie,
G.Schwarzenberger, Nicholas L. Johnson, D.J.Kessler, B.G.Cour-Palais,
P.Eichler, D.Rex, J.E.Fawcett, M.D.Forkosch, W.C.Jeaks, C.W.Jenks, A.E.
Boyle және басқалары.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау зерттеулерінің басты
мақсаты болып табылатын келесідей қазақстандақ ғалымдардың еңбектері:
Абдраимов Б.Ж., Байдельдинов Д.Л., Еркинбаева Л.К., Баимбетов Н.С.,
Культелеев С.Т., Ерджанов Т.К., Сарсембаев М.А., Сулейменова С.Ж., және
басқалары қолданылды.
Зерттеудің нормативтік негізі ретінде ғарыш құқығы саласындағы көптеген
халықаралық келісімдер; адамзатты қоршаған ортаны қорғау бойынша Стокгольм
конференциясы мен БҰҰ - ның көптеген халықаралық келісімдері зерттеудің
нормативтік базасы ретінде қолданылды; БҰҰ - ның басты және қосымша
органдарының құжаттары;
Ғылыми ойдың әр түрлі бағыттарда дамығанына қарамастан, отандық
әдебиетте ғарыш айлағындағы қызметтен қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
мәселесін осы күнге дейін арнайы, кешенді түрде зерттеген зерттеулер,
еңбектер жоқ.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы төмендегідей:
Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс ғарыштық қызметтің жағымсыз
салдарынан қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеу бойынша ең алғашқы
кешенді зерттеу болып табылады.
Алғаш рет халықаралық ғарыш құқығының жалпы қағидалар және нормаларының
жүйесі мен оның жүйе бөлшегі қоршаған ортаны қорғаудың өзара ара қатынасы
нақты анықталып, талдау жүргізілген. Сонымен қатар, ғарыштық қызметтің
жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны қорғау қағидасының анықтамасы берілген.
Алғаш рет ғарыштық қызметтің қоршаған ортаға келтіретін жағымды және
жағымсыз салдарының әсері құқықтық тұрғыдан зерттеліп қарастырылған. Осы
жерде алғаш рет ғарыштық қызметтің жағымсыз салдары ұғымына анықтама
берілген. Бұл еңбектің басқа да зерттеулерден ерекшелігі, оның қоршаған
ортаны қорғау мәселесінде тек философиялық көз қараспен шектелмейтіндігі.
Алғаш рет қоршаған ортаны ғарыш айлағындағы қызметтен қорғаудың
қалыптасып жатқан және қазіргі қағидаларын жүйеге келтіруге талпыныс
жасалған, олардың қалыптасу процесін көрсету және осы процесстегі БҰҰ
органдарының резолюциялары мен шешімдерінің маңыздылығын көрсетіліп,
аталған қағидалардың құқықтық мазмұны анықталған.
Алғаш рет Байқоңыр ғарыш кешенінің қызметінің экологиялық
қауіпсіздігін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз ету ғылыми қырынан зерттелген.
Алғаш рет халықаралық ғарыш құқығында халықаралық әдеттің осы құқық
саласында өз қолдауын таппағандығы жөнінде тұжырым жасалды.
Қорғауға шығарылған негізгі ережелер. Жүргізілген зерттеу нәтижесінде автор
төмендегідей қорытындылар мен ұсыныстарды қорғауға шығарады.
1. Бүгінгі халықаралық құқықтың негізгі қағидалары мемлекеттердің ғарыштық
қызметі барысында туындайтын қатынастарын реттейді. Осымен қатар,
бүгінгі таңда халықаралық ғарыш құқығында мемлекеттердің ғарыштық
қызметінің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны қорғаудың арнайы
қағидалары қалыптасқан. Дамудың қазіргі кезеңінде олардың қатарына
келесілерді жатқызамыз: а) ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан
адамзаттың өмір сүру кеңістігі мен қоршаған ортаны қорғау қағидасы; ә)
ғарыштық қызмет барысында ғарыш кеңістігі мен аспан денелеріндегі
тәжірибелердің ықтимал зиянды салдарының алдын алу қағидасы; б)
қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қорғау
саласындағы халықаралық әріптестік қағидасы; в) қоршаған ортаны қорғау
саласындағы халықаралық дауларды бейбітшілік жолмен реттеу қағидасы
және т.б.
2. Ғарыш кеңістігінде мемлекеттердің оны зерттеу мен пайдалануға
байланысты қызметінің көлемінің ұлғаюына байланысты халықаралық ұйымдардың
рөлі артуда. Сонымен қатар, ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған
ортаның ластануының алдын алу жолында мемлекеттер тарапынан қоршаған ортаны
ластауға байланысты тыйым салатын нормалардың тиісті деңгейде орындалуына
бақылау жасаудың маңызы үлкен. Сол сияқты, ғарыштық қызмет саласында
халықаралық әріптестікті дамыту мақсатында, ғарыш кеңістігі мен қоршаған
ортаны қорғауға байланысты халықаралық ұйым құру қажет. Осыған орай,
ғарыштық қызмет барысында қоршаған ортаны қорғау бойынша халықаралық ұйым
құру ұсынылады. Бұл ұйымды құру қазіргі уақытта ғарыштық қызметті жүзеге
асыратын (жүзеге асырмайтын) мемлекеттердің қоршаған ортаны қорғауға
байланысты қызметін реттеуші және олар үшін орталықтандырылған бақылау
қызметін, ақпарат орталығы, кеңесу орталығы болып табылады. Сонымен қатар,
аталған ұйым ғарыштық қызмет салдарынан туындайтын қоршаған ортаны қорғауға
байланысты халықаралық құқық субьектілері арасында туындайтын халықаралық
дауларды шешу құзіреттілігіне ие болуы тиіс. Ғарыш кеңістігін игеру
процесінің қазіргі уақытта қарқынды дамуы кезеңінде ілгеріде аталған ұйымды
құру барлық мемлекеттердің ортақ мүддесін қорғау сияқты обьективті
қажеттілік негізінен туындап отыр.
3. Ғарыштық қызметті реттеуге байланысты құқықтық нормалардың қалыптасу
және даму процесстері, қазіргі таңда Қазақстан Республикасының ғарыштық
қызмет саласындағы заңнамасының түрлі деңгейдегі бірқатар нормативтік –
құқықтық актілерден тұратындығына алып келді, олардың көпшілігінің тікелей
ғарыштық қызметке қатысы жоқ. Дамыған ұлттық заңнаманың жоқтығы көптеген
халықаралық ғарыш құқығының ережелерінің тек декларативтік сипатта
болатындығына себепкер болып отыр. Біздің білуімізше, олардың тиімді жүзеге
асырылуы, халықаралық ғарыш құқығының ережелерін дамытатын және олар үшін
мемлекеттердің заңи жауаптылығын бекітетін нормаларды, мемлекеттер
тарапынан нақты қабылдануы жолымен ғана шешілуі мүмкін. Осыған орай,
Қазақстан Республикасында Ғарыштық қызмет туралы Заңның жобасын дайындап
оны қабылдайтын қажеттілік туындап отыр. Ғарыштық қызмет туралы Заң
ғарыштық қызметті жан - жақты реттеуді қамтамасыз етеді, соның ішінде
қоршаған ортаны қорғауға байланысты қатынастарды.
4. Диссертация тақырыбы төңірегінде зерттеу жүргізу нәтижесінде және
түрлі халықаралық құжаттарды талдай отырып автор келесідей ұғымның
анықтамасын беруге тырысты: ғарыштық қызметтің жағымсыз салдары дегеніміз
ғарыштық қызметтің жүзеге асырылуы барысында қоршаған ортаны улы және
басқа да зиянды заттар мен материалдарды жасанды түрде енгізу арқылы
ластау, сонымен қатар қоршаған ортаның табиғи түрде өзін өзі қалпына
келтіруіне және тазалануына байланысты қабілеттілігінен асып түсетін, өте
үлкен көлемде жылуды бөлу, сонымен қатар тірі табиғаттың өлуіне алып
келетін және адамның денсаулығы мен әл ахуалына зиян келтіретін іс әрекетті
айтамыз.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік мәні төмендегідей:
Ғарыштық қызметтен қоршаған ортаны халықаралық – құқықтық қорғау
сұрақтарын зерттеу БҰҰ – ның құқықшығармашылық және құқыққолданушылық
қызметінің тиімділігін көтеру және жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасауға
мүмкіндік береді, ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны
қорғауға байланысты болашақ халықаралық ұйымның, болашақтағы орны мен рөлін
көрсетеді.
Бұл зерттеуден туындайтын қорытындылар, мемлекеттердің және халықаралық
ұйымдардың нақты жағдайлар бойынша тиісті нормалар мен ережелер дайындауы
барысында қажет болуы мүмкін.
Бұл еңбектің мазмұны Қазақстан Республикасының құқықшығармашылығында
ғарыштық қызмет және қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру
мақсатында қолданылуы мүмкін.
Диссертация материалдары халықаралық ғарыш құқығы және халықаралық
қоршаған ортаны қорғау құқықтарынан арнайы курстар оқу үшін, сонымен қатар
ғарыштық қызмет барысында қоршаған ортаны қорғауға байланысты сұрақтарды
теориялық өңдеу, ғылыми мәселелерді ары қарай зерттеу үшін қолданылуы
мүмкін.
Зерттеу обьектісі болып ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан қоршаған
ортаны халықаралық – құқықтық қорғауға байланысты қоғамдық қатынастардың
кешені танылады.
Зерттеудің пәні болып халықаралық құжаттардағы ғарыштық қызметтің
жағымсыз салдарынан қоршаған ортаны қорғауға бағытталған ережелердің,
қағидалардың жүзеге асырылуының құқықтық механизмі.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Бұл диссертациялық зерттеудің
негізгі ережелері басылып шағарылған ғылыми мақалаларда көрініс тапты және
халықаралық ғылыми, тәжірибелік конференцияларда талқыланды: Адам
құқықтары және халықаралық құқықтың өзекті мәселелері (Алматы, 2009);
Назир Төреқұловтың Қазақстан Республикасының саяси және дипломатиялық
өміріндегі рөлі (Түркістан, 2006); Ғылым және инновация (2008).
Жұмыстың құрылымы.
Диссертация кіріспеден, олардың әр қайсысы тараулардан тұратын үш
бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҒАРЫШТЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖАҒЫМСЫЗ САЛДАРЫНАН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ –
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕСІН ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Қоршаған ортаны ғарыштық қызметтің жағымсыз салдарынан халықаралық
– құқықтық қорғаудың түсінігі мен ерекшеліктері
Халықаралық ғарыш құқығы жалпы халықаралық құқық негізделетін қайнар
көздерден басқа қайнар көздерге ие бола алмайды. Мемлекеттермен ерікті
түрде жасалған халықаралық шарт - халықаралық құқықтың негізгі қайнар көзі
болып табылады. Бұл тарихи заңдылық халықаралық ғарыш құқығында да міндетті
түрде сақталады.
Халықаралық – құқықтық әдет керісінше, мемлекеттердің ғарыштық
қызметінің реттеушісі болатындай, оншалықты уақыт әрекет еткен жоқ, қазіргі
кезде ол халықаралық ғарыш құқығының тек ықтимал, оның ішінде тек қосымша
ғана қайнар көзі болып табылады. Ғарыш кеңістігін игеруге байланысты
мемлекеттердің қызметін ретке келтіруге бағытталған, халықаралық шарттар
мен келісімдерді өңдеу мен жасасу аясындағы халықаралық ұйымдардың рөлі
айтарлықтай күшейді, әсіресе Біріккен Ұлттар Ұйымы мен оның арнайы
мекемелерінің қызметі барысында.
Халықаралық ғарыш құқығы халықаралық құқықтың бір саласы болып
табылады, сол себепті оның қайнар көздері жалпы халықаралық құқықтың қайнар
көздерімен ұқсас бірдей болып келеді. Халықаралық соттың Статутының 38–ші
бабы анықтайтындай, нақты дауды халықаралық құқық негізінде шешуі тиіс Сот
төмендегілерді қолданады немесе қолдануға құқылы:
a) дауласушы мемлекеттермен толық мойындалған, жалпы және арнайы ережелер
бекітетін – халықаралық конвенциялар;
b) жалпығаортақ тәжірибемен дәлелденген, құқықтық норма ретінде танылған
халықаралық әдет-ғұрып;
c) өркениетті ұлттармен мойындалған, құқықтың ортақ қағидалары;
d) 59 – шы бапта көрсетілген ережені ескере отырып, құқықтық нормаларды
анықтаудың қосымша құралы ретінде түрлі ұлттардың жария құқық бойынша
неғұрлым мамандандырылған мамандарының доктриналары мен сот шешімдері
[3];
Халықаралық Соттың статутының ілгеріде аталған бабы, Халықаралық Соттың
істерді қарау процессі барысында қолданылуы тиіс нормаларды анықтайды.
Көптеген халықаралық құқықтың өкілдері осы нормалар жалпы халықаралық
құқықтың қайнар көздеріне сәйкес келеді деп санайды [4]; Халықаралық ғарыш
құқығы халықаралық құқықтың бөлінбейтін бөлшегі ретінде БҰҰ - ның
Халықаралық Сотының статутының 38 – ші бабында көрсетілгендей қайнар
көздерге ие болады.
Халықаралық шарт. Халықаралық шарт пен әдет халықаралық құқықтың қайнар
көздері арасындағы халықаралық құқықтың ең негізгі қайнар көзі болып
табылады [5]; Халықаралық құқықтың басқа да классикалық салаларымен
салыстырғанда халықаралық ғарыш құқығының айырмашылығы ол оның негізгі
қайнар көзі ретінде халықаралық әдет емес халықаралық шарттың
танылатындығында.
Халықаралық ғарыш құқығының қалыптасуы әсіресе ғарыш пен қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық құқықтық реттеу процессі барысында басты рөлді
халықаралық шарт атқаруы тиіс [6];
Біріншіден, ғарыш дәуіріне енудің өзі ғарышты игеру процесі барысында
көптеген халықаралық-құқықтық сұрақтарды туындатты. Өзара қарым-
қатынастарды реттеу үшін тиісті мемлекеттер аз уақыт ішінде көптеген
бірқатар маңызды шарттарды жасасты, осы шарттар ғарыш құқығының негізгі
мазмұнын құрады, соның ішінде ғарышты игеру барысында ғарыш пен қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық-құқытық реттеуге байланысты. КСРО - дағы ең
алғаш жасанды жер серігін ұшырған 40 жыл ішінде ғарыш техникасының дамып
кеткендігі соншалық, тиісті мемлекеттер ғарыш құқығының нормаларын, соның
ішінде ғарышты игеру процесі барысында ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаны
халықаралық құқықтық қорғауға байланысты нормаларды, тек қана халықаралық
шарттар жасасу жолымен қалыптастырады, халықаралық әдет арқылы емес, бұл
халықаралық тәжірибеге қойылатын негізгі үш талаптың бірімен байланысты,
нақтырақ айтсақ оның қолданылу ұзақтылығы, мемлекеттердің ғарыштағы
қызметінің техникалық қамсыздандырылуының жылдам өзгеруі, тез арада
құқықтық рәсімделуді де талап етеді.
Екіншіден, ғарышты зерттеу мен пайдалану процесі барысында туындайтын
түрлі ғылыми-техникалық сұрақтар мен глобальді экологиялық мәселелерге
нақты және арнайы сипат тән, бұл жағдай жан - жақты және нақты анықталған
жүріс - тұрыс ережесін қажет етеді. Соңғысына айтарлықтай дәрежеде қол
жеткізу халықаралық шарт жасасу арқылы жүзеге асырылмақ, онда оған қатысушы
мемлекеттердің құқықтары мен міндеттері нақты анықталады. Ал, халықаралық
әдетке қатысты айтарымыз, онда жүріс -тұрыстың нақты, анық ережелері емес,
тек жалпы қағидалар орын алған және қамтылған.
Үшіншіден, халықаралық шарт, халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде
бар немесе қалыптасқан қатынастарды реттеп қана қоймай, оның ережелері
болашақта туындайтын қатынастарды да қарастырады. Ал, халықаралық әдет
болса халықаралық қатынастар тәжірибесінде қалыптасқан қатынастардан және
тәжірибеден туындайды, сол себепті ол болашақта мемлекеттер арасында
туындайтын жаңа қатынастарды реттей алмайды. Ғарыш құқығында осындай жаңа
бастаулар үнемі туындап отырады, сондықтан да халықаралық құқықтың қайнар
көзі ретіндегі халықаралық әдет, халықаралық шартқа қарағанда ғарыш құқығы
үшін қажетсіз болып келеді немесе қажеттілігі шамалы.
Мысалы, Ғарыш бойынша Шарттың 9–шы бабы анықтағандай Шартқа қатысушы -
мемлекеттер ғарыш кеңістігін, айды және басқа да аспан денелерін зерттеу
мен пайдалану үшін бөгде заттарды жеткізу барысында жер бетіндегі болуы
мүмкін қауіп пен жағымсыз салдардың алдын-алу үшін тиісті шараларды
қабылдайды [7];
Бұл нақты уақытта жоқ, бірақ болашақта болуы мүмкін қатынастарды алдын
ала анықтау сипатындағы ереже болып табылады. Ал ұқсас сұрақтар тек қана
халықаралық шарттар негізінде шешіледі, басқа жолы жоқ.
Сондықтан халықаралық шарттарды жасасу ғарыш құқығының, соның ішінде
ғарыш пен қоршаған ортаны қорғауды халықаралық құқықтық реттеудің
нормаларын қалыптастырудың ең тиімді жолы болып табылады [7, 14б.];
Халықаралық әдет - ғұрып. Халықаралық шарт халықаралық ғарыш құқығының
негізгі қайнар көзі болып табылады, бірақ бұл айғақ келесідей айғақты жоққа
шығара алмайды, яғни халықаралық әдет - ғұрып халықаралық ғарыш құқығының
маңызды қайнар көзі болып табылады, ал ол өз кезегінде ғарыш пен қоршаған
ортаны қорғауды халықаралық-құқықтық реттеудің де қайнар көзі болып
табылады деген сөз.
Біріншіден, ғарыш дәуіріне ену мен ғарышты игерудің халықаралық
тәжірибесі, халықаралық әдет – ғұрыптың халықаралық ғарыш құқығының қайнар
көздерінің бірі екендігін дәлелдейді, тіпті адамзаттың ғарышты игеру
процессі қысқа ғана мерзімде болса да. Ғарышты игерудің кейбір қағидалары
халықаралық тәжірибемен туындаған, мысалы, ғарыш кеңістігі мен аспан
денелерін зерттеу және пайдалану бостандығы; ғарыш кеңістігі мен аспан
денелерін және тағы басқаларын ұлттық иемденуге тыйым салу; ілгеріде
аталған қағидалардың барлығы адамзаттың ғарышты игеруінен кейін басталған.
Екіншіден, қазіргі халықаралық құқықта жай норманың пайда болу процессі
айтарлықтай қысқарған. Ғылыми, экономикалық және саяси қарым қатынастардың
тез дамитындығы себепті, халықаралық әдет – ғұрыпты қалыптастырудың
дәстүрлі жолы белгілі-бір өзгерістерге ұшырады. Кейбір халықаралық құқық
өкілдерінде тіпті жай нормалардың instant-ы деген түсінік пайда болған [8].
Үшіншіден, ғарышты игеру тәжірибесі дәлелдегендей, ғарышты игеруді
халықаралық - құқықтық реттеу, сонымен қатар ғарыш пен қоршаған ортаны
қорғауға байланысты көптеген мәселелер осы кезге дейін халықаралық шарт
жасасу арқылы шешілген жоқ.
Ілгеріде айтылғандардың негізінде келесідей қорытынды жасауға болады,
халықаралық шартқа қарағанда сирек қолданылса да, халықаралық әдет – ғұрып
халықаралық ғарыш құқығының маңызды қайнар көздерінің бірі болып табылады.
Ғарыш құқығының басқа да қағидалары. Қазіргі құқықтағы құқықтың жалпы
қағидалары ғарыш құқығының қайнар көздерінің қатарында екені сөзсіз. Біз
үшін маңыздысы құқықтың жалпы қағидалары дегеніміз не екенін анықтап алу.
Халықаралық сот Статутының 38–ші бабының мәніне сәйкес құқықтың жалпы
қағидалары дегеніміз – ол өркениетті елдермен танылатын құқықтық қағидалар.
Ескертетін жағдай, бүгінде өркениетті ұлттар деп - барлық тәуелсіз
мемлекеттер танылады. Қазіргі халықаралық өмірде мемлекеттердің арасында
олардың құқықтық жүйесіне әсер етпей қоймайтын қоғамдық құрылым, саяси
құрылым, экономикалық дамуы салаларындағы айырмашылықтар бар. Құқықтың
жалпы қағидалары барлық құқықтық жүйелерге ортақ болатын қағидалардан
құралуы тиіс. Артынша, құқықтың жалпы қағидалары барлық өркениетті
ұлттардың мақұлдауына ие болуы тиіс; бұл мақұлдау халықаралық шартта немесе
әдетте бекітіледі, сондықтан да құқықтың жалпы қағидалары халықаралық
құқықтың дербес тәуелсіз қайнар көзі бола алмайды, яғни халықаралық ғарыш
құқығына да.
Сот шешімдері жалпы халықаралық құқықтағы сияқты, ғарыш құқығында да
шарттық және жай нормаларды шығару процесі барысындағы қосымша құрал
болып табылады. Бұл жағдай халықаралық соттың және мемлекет ішіндегі
соттардың да шешімдеріне қатысты. Ғарышты игерудің дамуы барысында ғарыш
құқығы нормаларын туындату процессі барысында қосымша құрал ретіндегі сот
шешімдерінің рөлі артқанымен, ол келер уақытта ғарыш құқығының дербес
қайнар көзі бола алмайды.
Құқықтық реттеу әдісі ғарыш кеңістігі және қоршаған ортаны халықаралық
-құқықтық қорғау үшін және ғарыш құқығы үшін және жалпы халықаралық құқық
үшін ортақ болып табылады. Бұл нақты бір жүріс - тұрыс ережесінің мазмұнын
анықтау және оны заңи міндетті деп тануға қатысты мемлекеттер еркінің
келісуі болып табылады. Осыған байланысты ғарышты және қоршаған ортаны
халықаралық - құқытық реттеудің және ғарыш құқығының және жалпы халықаралық
құқықтың қайнар көздерінің бірыңғайлығы жөнінде қорытынды жасауға болады.
Олар халықаралық шарт және халықаралық әдет- ғұрып болып танылады.
Жалпы ғарыш құқығының ғарышты және қоршаған ортаны қорғауды халықаралық
- құқықтық реттеудің нормаларының құрылу процессі барысында негізгі, шешуші
рөл халықаралық шартқа тиесілі.
1959–шы жылы Е.А. Коровин былай деп жазған: Ғарышты барлық адамзаттың
ортақ пайдалануындағы обьекті деп қарастырсақ (res communis omnium), онда
ортақ пайдаланудың әдістері мен ережелері барлық пайдаланушылардың өзара
келісімімен бекітілуі мүмкін, яғни халықаралық келісім арқылы [9].
Егер де шарттық нормалар жоқ болса, Е.А. Коровин, ғарыш кеңістігінің
халықаралық режиміне байланысты сұрақтарды әрекет етуші халықаралық
құқықтың мемлекеттік және халықаралық тәжірибедегі үлгілер тұрғысында және
оның ережелерін ғылыми талқылау тұрғысынан шешу мүмкіндігін пайдалану
керек деп таныған [10].
Уақыт өте келе, шарттық нормалармен реттелмейтін, кейбір ғарыш қызметі
түрлеріндегі мұндай мемлекеттік тәжірибе халықаралық қарым -қатынастың
қатысушыларымен халықаралық құқықтың жай нормасы түрінде тұрақты сипатқа ие
болуы мүмкін.
Халықаралық әдет - ғұрып - ол ұзақ уақыт аралығы мен жалпыға ортақ
қолданудың нәтижесінде халықаралық қарым-қатынастың қатысушыларымен
құқықтық немесе заңи міндетті норма ретінде танылған жүріс-тұрыс ережесі.
Жуков Г.П. өз кітабында былай деген: Халықаралық әдет – ғұрып ғарыш
құқығының нормаларының қалыптасу процессі барысында, сөзсіз белгілі бір рөл
ойнауы әсерін тигізуі мүмкін. Дегенмен, осы мағынадағы оның мәнін асыра
бағалауға болмайды [11].
Лукин П.И. бір жағынан халықаралық әдет - ғұрыпты ғарыш құқығының
қайнар көзі ретіндегі рөлін жоққа шығарып отырса немесе теріс бағаласа, ал
екінші жағынан, түрлі мемлекеттердің ғарышкерлерінің арасында ғарышты
игерудің ең жоғарғы дәрежесіне жеткен кезінде келесідей қатынастар
туындайтынын болжайды немесе жоққа шығармайды, яғни болашақта уақыт өте
келе халықаралық - құқықтық әдетке айналатын және осы түрлі елдердің
ғарышкерлерінің белгілі бір жүріс - тұрыстарының дұрыстығына негізделген
әдет-ғұрыптар халықаралық ғарыш құқығының қосымша қайнар көзі бола алады.
Ғарышты және қоршаған ортаны қорғауды халықаралық - құқықтық реттеудің
нормаларының халықаралық шарт жасасу арқылы қалыптасуының мысалы ретінде
келесілерді атауға болады:
1. Ғарыш кеңістігін, сонымен қатар Айды және басқа да аспан денелерін
зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің қызметінің қағидалары туралы
Шарт (1967 жыл);
2. Ғарышкерлерді құтқару, ғарышкерлерді қайтару және ғарыш кеңістігіне
жіберілген обьектілерді қайтару туралы Келісім (1968 жыл);
3. Ғарыш обьектілерімен келтірілген зиян үшін халықаралық жауаптылық
туралы Конвенция (1972 жыл);
4. Ғарыш кеңістігіне жіберілетін обьектілерді тіркеу туралы Конвенция
(1975 жыл);
5. Табиғи ортаға әсер ететін құралды, әскери және басқа да қастық сипатта
пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1977 жыл);
6. Табиғи ортаға әсер ететін құралды, әскери және басқа да қастық сипатта
пайдалануға тыйым салу туралы Конвенция (1978 жыл);
7. Айда және басқа да аспан денелеріндегі мемлекеттердің қызметі туралы
Келісім (1979 жыл) және тағы басқалары.
1967 жылғы Ғарыш кеңістігін, сонымен қатар Айды және басқа да аспан
денелерін зерттеу мен пайдаланудағы мемлекеттердің қызметінің қағидалары
туралы Шартта ғарышты және қоршаған ортаны қорғауды халықаралық - құқықтық
реттеудің тек қана негізгі, ең басты қағидалары мен нормалары көрініс
тапқан. Оның мазмұны ғарыш кеңістігі мен қоршаған ортаға келтірілген зиян
мен оның алдын алу мәселесін ғана емес, сонымен қатар зиян келтіргеннен
кейінгі оның орнын толтыру мен түзету шараларын да қамтиды.
Ғарышты игерудің алғашқы кезеңінде ғарышты әскери мақсатта пайдалану
дамыған мемлекеттердің басты мақсаттарының бірі болғандығы барлығына
белгілі. Бірақ ғарыштағы кез келген әскери іс - қимыл халықаралық
қауымдастыққа айтарлықтай қауіп төндіреді және қауіпсіздігіне қатер
төндіреді, ал оның тікелей салдары болып экологиялық тепе - теңдіктің
бұзылуы ғарыш кеңістігінің және қоршаған ортаның ластануы танылады.
Сондықтан да, Ғарыш туралы Шарттағы, ғарыш кеңістігін әскери мақсатта
пайдалануға тыйым салу туралы ереже ғарышты және қоршаған ортаны
халықаралық - құқықтық реттеудің қайнар көзі болуы тиіс. Шарттың 4-ші
бабында көрсетілгендей: 1) Шартқа қатысушы - мемлекеттер Жер шарының
орбитасына ядролық қаруы бар немесе жалпыны жоятын кез келген қару түрі бар
обьектілерді шығармауға, осындай қаруларды аспан денелеріне қондырмауға
және осындай қаруларды ғарыш кеңістігінде қандай да бір түрде
орналастырмауға міндеттенеді және 2) Ай және басқа да аспан денелері
Шартқа қатысушы - мемлекеттердің барлығымен тек бейбітшілік мақсатта
пайдаланылады. Аспан денелерінде әскери базаларды, құрылымдар мен
құрылғыларды салуға, қарудың кез келген түріне сынақ жасауға және әскери іс
- қимылдарды жасауға тыйым салынады.
Ғылыми зерттеулер мен қандай да бір бейбітшілік мақсатта әскери
персоналды пайдалануға тыйым салынбайды. Сонымен қатар, Айды және басқа да
аспан денелерін бейбітшілік мақсатта зерттеу үшін қажетті кез келген
құралдар мен құрылғыларды пайдалануға тыйым салынбайды [7, 12б.].
4-ші баптың құрылымы төмендегідей тұжырым жасауға жол береді, яғни бұл
бап жер шарының орбитасының айналасында бақылау - іздеу, ракетаға қарсы,
коммуникациялық және басқа да әскери мақсаттарда ғарыш аппараттарын
пайдалануға тыйым салмайды делінген және 4-ші бап аспан денелерінің
демилитаризациясын жарияласа да, ғарыш кеңістігінде әскери іс-қимылдарды
жүргізуге және оның әскери сипатта пайдаланылуына тыйым салынбайды, егер де
бұндай қызмет халықаралық құқық пен БҰҰ - ның Жарғысына сәйкес атқарылса
және ол агрессиялық сипатта болмаса.
Бейбітшілік мақсатта пайдалану деген ұғым агрессиялық сипаттың жоқ
болуы деген мағына деп интерпретациялауға болмайды деген көз қарас біз
үшін ең дұрысы болса керек, яғни кез келген әскери іс-қимыл бейбітшілік
сипатта емес деп қарастыру, тіпті ол қорғаныс мақсатында немесе
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтап тұру мен қалпына келтіруді
көздесе де.
Дегенмен мойындайтын жағдай ол 4-ші баптың мазмұны келесідей мағынада
талқылау жасауға алып келді: ғарыш кеңістігі аспан денелері сияқты
демилитаризацияланған. Бірақ, ғарыш кеңістігін қандай да бір әскери
мақсатта пайдалану мүмкіндігі және оны қандай да бір агрессиялық емес
мақсатта пайдалану бойынша, Жер Шарының орбитасының маңайында ядролық
қаруды немесе басқа да бұқаралық жойқын қаруды орналастыруды қоспағанда,
нақты анық жауап беру мүмкін емес.
Ғарыштағы қызметі нәтижесінде болатын зиянды салдардан ғарыш пен
қоршаған ортаны халықаралық құқықтық қорғаудың негізі болып табылатын
керекті ереже ғарыш бойынша Шарттың 9-шы бабында көрсетілген: Шартқа
қатысушы - Мемлекеттер Айды және басқа да аспан денелерін, ғарыш кеңістігін
зерттеу мен зерделеуді, жер шарына жағымсыз өзгерістер әкелу мен зиянды
ластануды болдырмайтындай етіп атқаруы және жүргізуі тиіс және осы мақсатта
қажет болған жағдайда керекті іс-шараларды қолданады. Бұл бап кейбір
маңызды және қағидалы ережелерді қамтиды.
Ескертетін жағдай, бұл ереженің жалпылық сипатта болуы және онда
көрсетілген мамлекеттердің міндеттерінің онша анық еместігі. Біріншіден,
Шартта ғарыш қызметі туралы сөз болып отыр. Солай дегенмен де, әңгіме тек
ғарыш кеңістігін зерттеу мен зерделеу жөнінде ғана болып отыр, ал ғарыш
кеңістігін пайдалану туралы ешнәрсе жоқ, себебі біздің білуімізше ғарыш
кеңістігін пайдалану адамзаттың ғарыштағы тәжірибесінде маңыздырақ болып
табылады. Екіншіден, зиянды ластанудан сақтану тек ғарыш кеңістігінің
ауқымымен шектелген, атмосфераның және Жердің үстінің ластануын
қарастырмаған; Үшіншіден, жер шарының жағымсыз жаққа өзгеруі бөгде затпен
ластануымен ғана шектеледі - қайта ластанатын, ластанудың басқа себептеріне
қатысы жоқ; төртіншіден, кейбір ұғымдарға қатысты талқылаулар мен
анықтамалардың жоқтығы, мысалы, жағымсыз өзгерістер, зиянды ластану және
қажет жағдайларда және тағысын тағы.
Бұл жағдай әлемдегі көптеген халықаралық заңгер мамандармен
түсіндіріледі. Мысалы, ағылшындық халықаралық құқықтың маманы Хермина
Джулиан, ғарыш бойынша Шарттың 9-шы бабының мазмұнын түпкілікті анализдей
отырып, бұл ереженің нақты анық еместігін ескертеді [4, 204б.].
Шындығында да, егер де 9-шы баптың ережесін әрпі бойынша талқылайтын
болсақ келесідей қорытынды жасауға болады: қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз өзгерістер тек қана бөгде заттарды жеткізудің салдарынан болады
деп қарастыру. Бірақ, ондай салдар басқа да себептердің нәтижесінде болуы
мүмкін, мысалы, радиоактивті ластанудың нәтижесінде немесе ауа райының
өзгеруіне байланысты тәжірибе жүргізулердің нәтижесінде.
Демек, Хермида Джулиан бұл ережені тура осы күйінде түсініп отыр, оның
айтуынша, ғарыш бойынша Шартта көрсетілген жер шарындағы жағымсыз
өзгерістердің алдын алу бөгде затпен қайта ластану мәселесімен ғана
шектеледі [4, 204б.].
Сонымен қатар, тиісті шаралар деп көрсетілгенде оның нақты
мағынасының не білдіретіндігі айтарлықтай анық емес, яғни ол шараны қандай
мемлекеттің қолданатындығы, бұл шараны қолдану қажеттілігінің қашан
туындағанын кімнің анықтайтындығы, тиісті шаралар деген ұғым мүдделі
тараптардың кеңес өткізуін немесе қарапайым сипаттағы өз алдына жеке
шаралар қолдануды білдіреді ма деген сұрақтар туындайды.
Бұған қарамастан, Ғарыш туралы шарттың IX-шы бабының мазмұнының
ақтаңдақтарына карамастан, оның жалпы сипаттамасының артықшылықтары бар,
себебі ол алдағы уақытта осы баптың ережелеріне қайшы келмейтін, оған
қарағанда нақтырақ, арнайы нормаларды дайындауға мүмкіндік береді.
Ғарыш бойынша шарттың IX-шы бабына сәйкес, егер шартқа қатысушы қандай
да бір мемлекеттің, ғарыш кеңістігінде, Айды және басқа да аспан денелерін
қоса алғанда жоспарланған тәжірибе жұмыстарын жүргізуде немесе ондағы іс -
әрекетінің, басқа шартқа қатысушы мемлекеттердің ғарыш кеңістігін тек
бейбітшілік мақсатта зерттеу мен пайдалануына ықтимал зиян не кедергі
келтіруі мүмкін деп тапса және оған негіз болса, онда ол ондай қызмет пен
зерттеу жұмыстарына кіріспес бұрын тиісті халықаралық кеңесуді өткізуі
қажет.
Өз кезегінде, ғарыш кеңістігін бейбіт түрде пайдалану мен зерттеуге
кедергі келуі мүмкін деп шешкен болса, не оған негіз болса, ол мемлекет
Шартқа сәйкес осы қызмет түрі мен тәжірибеге қатысты кеңестің жүргізілуіне
сұраныс жасау құқығына ие.
Ғарыш бойынша шарттың IX-шы бабында бекітілгендей, ғарыш айлағындағы
қызметтің нәтижесінде болуы мүмкін жағымсыз салдардың алдын алу қағидасына
сәйкес, кеңесу міндеттілігі айтарлықтай жалпы түрде құрастырылған және оны
ерікті түрде талқылауға көп мүмкіндіктер берілген. Нақтырақ айтсақ,
ықтимал қауіпті кедергілер деген ұғымның мазмұнына бейбіт мақсатта ғарыш
кеңістігін зерттеу мен пайдалану қызметі, ластану мен басқа да жағымсыз
салдардан қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қызметі кіреді ма? Кеңесуді
жүргізудің тәртібі туралы, сонымен қатар оның құқықтық салдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz