Каспий теңізі табиғат ресурстарын игерудің саяси-географиялық және экологиялық-экономикалық мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І. Каспий аумағындағы табиғат ресурстарын пайдаланудағы құқықтық мәселелердің саяси және экономикалық.географиялық негіздері ... ... ... ..5
ІІ. Каспий аймағындағы мұнай мен табиға газ кен орындарының жалпы географиялық сипаттамасы мен оларды шаруашылыққа игерудегі саяси.экономикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1. Каспий аймағындағы отын.энергетика ресурстарын игерудегі бірлескен халықаралық трансұлттық жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2. Бірлескен трансұлттық жобаларды іске асырудағы қиындықтар мен мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.3. Каспий аймағындағы мұнай мен газ кен орындары мен ресурстарының экономикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.4. Каспий аймағында отын.энергетика байлығын өндірудің мәселелері мен Қазақстанда мұнай.газ өнеркәсібін дамытудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.5. Каспий теңізінің Қазақстандық секторын (КТҚС) игеру жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ІІІ. Каспий теңізінің отын.энергетика ресурстарын тасымалдаудың бағыттары мен оларды іске асыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.1. Каспий теңізіндегі бәсекелес кемежайлардың қарым.қатынастарының экономикалық факторлары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2. Қазақстан мұнайын Ақтау.Баку.Тбилиси.Жейхан бағыты бойынша тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.3. Қазақстан . Қытай бағытының құрылыс жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.4. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының газды тасымалдау саласындағы қарым.қатынас келісімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.5. Бургас.Александрополис мұнай құбыры желісінің құрылыс жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ІV. Индустриалды Қазақстан жағдайында жер қойнауларын пайдалануды реттеу туралы заңнаманы дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
4.1. Көмірсутегі шикізатын өндіру және пайдаланудың
экономикалық . экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
V. Каспий аймағының экологиялық мәселелері және себептері ... ... ... ...66
5.1. Қазақстанның минералды.шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
5.2. Каспий теңізінің экологиялық мәселелерін шешу жолдары ... ... ... ... ... ..82
5.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық талаптарды орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
VІ. Қазақстанның Ұлттық қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
І. Каспий аумағындағы табиғат ресурстарын пайдаланудағы құқықтық мәселелердің саяси және экономикалық.географиялық негіздері ... ... ... ..5
ІІ. Каспий аймағындағы мұнай мен табиға газ кен орындарының жалпы географиялық сипаттамасы мен оларды шаруашылыққа игерудегі саяси.экономикалық мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1. Каспий аймағындағы отын.энергетика ресурстарын игерудегі бірлескен халықаралық трансұлттық жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2. Бірлескен трансұлттық жобаларды іске асырудағы қиындықтар мен мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.3. Каспий аймағындағы мұнай мен газ кен орындары мен ресурстарының экономикалық.географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.4. Каспий аймағында отын.энергетика байлығын өндірудің мәселелері мен Қазақстанда мұнай.газ өнеркәсібін дамытудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.5. Каспий теңізінің Қазақстандық секторын (КТҚС) игеру жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ІІІ. Каспий теңізінің отын.энергетика ресурстарын тасымалдаудың бағыттары мен оларды іске асыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.1. Каспий теңізіндегі бәсекелес кемежайлардың қарым.қатынастарының экономикалық факторлары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2. Қазақстан мұнайын Ақтау.Баку.Тбилиси.Жейхан бағыты бойынша тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.3. Қазақстан . Қытай бағытының құрылыс жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.4. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының газды тасымалдау саласындағы қарым.қатынас келісімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.5. Бургас.Александрополис мұнай құбыры желісінің құрылыс жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ІV. Индустриалды Қазақстан жағдайында жер қойнауларын пайдалануды реттеу туралы заңнаманы дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
4.1. Көмірсутегі шикізатын өндіру және пайдаланудың
экономикалық . экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
V. Каспий аймағының экологиялық мәселелері және себептері ... ... ... ...66
5.1. Қазақстанның минералды.шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру кезінде экологиялық факторларды ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
5.2. Каспий теңізінің экологиялық мәселелерін шешу жолдары ... ... ... ... ... ..82
5.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық талаптарды орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
VІ. Қазақстанның Ұлттық қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
Қазба байлықтары мол көптеген елдер осы байлықтарға зәру елдерге қарағанда экономикасының өркендеуімен немесе қандай да бір экономикалық жетістіктерімен мақтана алмайтыны мәлім. Дегенмен мұндай көзқарастың өзі экономиканың негізгі заңдарына қайшы келер еді. Себебі табиғи ресурстардың молшылығы экономика өрлеуінің негізі мен елдің келешекке үміт артар мүмкіншілігі ретінде қаралуға тиіс. Табиғи ресурстарға бай елдер осы байлықтан түсетін табысты қалай молайту керек, міне, осы жайтты білу үшін экономисттер мен сарапшылар көп уақыт кетірді.
Мұнайға бай Нигерия триллион долларға тең мұнай табысының 1/4-ін орынсыз төгіп шашып, бүгінгі күні қыруар қарызға батып отырса, Венесуэлла халқының 2/3-бөлігі кедейлік ғұмыр кешіп отыр. Мұнай-газ бен минералды ресурстарды иеленуге құлшынғандардың азаматтық соғысы көп елдерді күйретті.
Бұл жайтты былай түсіндіруге болады. Табиғи байлықтардан түскен табыс валютаның айырбас бағамын өсіріп, оның тұрақсыздығына әкеледі де, бұл өз кезегінде экономиканың мұнай өндіретін секторына жатпайтын саласын әлсіретіп, жергілікті өнім өндірушілердің бәсекелесу қабілетін төмендетіп, экспортқа шығуларына кедергі жасайды. Нақ сол кезде экономиканың мұнай секторы мол табыс алғанымен, жаңа жұмыс орындары ашылмайды, нәтижесінде пайда болған жұмыссыздық саяси және әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеліп соғады.
Дегенмен табиғи ресурстарға бай елдердегі ең маңызды мәселе – саяси мәселе. Қазба байлықтарды бақылауына алған үкімет билікті бөлуге құлшынбайды да, билік басына әділ сайлау арқылы келудің орнына, ерекше құқықты иеленуге тырысады.
Билік басындағылар саяси тұрғыдан қолдауға ие болу үшін аса қымбатты инвестициялық жобаларды енгізіп, үкіметпен жақсы қарым-қатынасы бар құрылымдармен келісім шарт жасаса отырып, жаңа жұмыс орындарын аша бастайды. Алайда мемлекеттік тұрғыдан берілетін жәрдем қаржы (субсидия) пайда келтірмейтін жобаларға жұмсалатындықтан, осы жобалар елдің экономикасын мұнай секторынан тәуелсіз ете алмайды. Үкіметтің қазба байлықтардан түсетін табысты бақылауға алуы үшін құлшынуы пайда түсірушілер мен осы пайдаға қолы жетпегендердің арасындағы талас-тартысқа әкеліп соғады.
Бұған жол бермеу үшін өкімет пен халық өз елінің табиғи байлықтарын бүкіл ұлттың игілігі деп ұғынулары керек. Бұл табиғи ресурстар – қазіргі үкімет пен бүгінгі ұрпақтың ғана еншісі емес, келешек ұрпақтың да еншісі. Осы байлықтардың болашақ ұрпақ есебінен жеке бастың мақсаты үшін жұмсау – бүкіл ұлттың мұрасын иемдену деген сөз.
Мұнайға бай Нигерия триллион долларға тең мұнай табысының 1/4-ін орынсыз төгіп шашып, бүгінгі күні қыруар қарызға батып отырса, Венесуэлла халқының 2/3-бөлігі кедейлік ғұмыр кешіп отыр. Мұнай-газ бен минералды ресурстарды иеленуге құлшынғандардың азаматтық соғысы көп елдерді күйретті.
Бұл жайтты былай түсіндіруге болады. Табиғи байлықтардан түскен табыс валютаның айырбас бағамын өсіріп, оның тұрақсыздығына әкеледі де, бұл өз кезегінде экономиканың мұнай өндіретін секторына жатпайтын саласын әлсіретіп, жергілікті өнім өндірушілердің бәсекелесу қабілетін төмендетіп, экспортқа шығуларына кедергі жасайды. Нақ сол кезде экономиканың мұнай секторы мол табыс алғанымен, жаңа жұмыс орындары ашылмайды, нәтижесінде пайда болған жұмыссыздық саяси және әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеліп соғады.
Дегенмен табиғи ресурстарға бай елдердегі ең маңызды мәселе – саяси мәселе. Қазба байлықтарды бақылауына алған үкімет билікті бөлуге құлшынбайды да, билік басына әділ сайлау арқылы келудің орнына, ерекше құқықты иеленуге тырысады.
Билік басындағылар саяси тұрғыдан қолдауға ие болу үшін аса қымбатты инвестициялық жобаларды енгізіп, үкіметпен жақсы қарым-қатынасы бар құрылымдармен келісім шарт жасаса отырып, жаңа жұмыс орындарын аша бастайды. Алайда мемлекеттік тұрғыдан берілетін жәрдем қаржы (субсидия) пайда келтірмейтін жобаларға жұмсалатындықтан, осы жобалар елдің экономикасын мұнай секторынан тәуелсіз ете алмайды. Үкіметтің қазба байлықтардан түсетін табысты бақылауға алуы үшін құлшынуы пайда түсірушілер мен осы пайдаға қолы жетпегендердің арасындағы талас-тартысқа әкеліп соғады.
Бұған жол бермеу үшін өкімет пен халық өз елінің табиғи байлықтарын бүкіл ұлттың игілігі деп ұғынулары керек. Бұл табиғи ресурстар – қазіргі үкімет пен бүгінгі ұрпақтың ғана еншісі емес, келешек ұрпақтың да еншісі. Осы байлықтардың болашақ ұрпақ есебінен жеке бастың мақсаты үшін жұмсау – бүкіл ұлттың мұрасын иемдену деген сөз.
1. Амреев К. На кошо работает нефтедобывающая отрасль Казахстана // Интернет-сайт http://mizinov.net. – 15.09.2005.
2. Беккалиев С. «Станет ли Каспий заложником нефтедобычи?» мақаласы, «Экокурьер» газеті,№ 19 (162) 1-14/Х-1997 жыл
3. Беркелиев Т. Главные экологические проблемы Каспийского моря / Т. Беркелиев // Экспертиза – 2002 ж.
4. Гавричев С. Китай становится в регионе перспективным инвестором и партнером // Интернет-сайт www/rusenergy.com.- 16.04.2006.
5. Джантуреева Э. Нефтегазовые недропользователи подводят итоги // Международный деловой журнал KAZAKHSTAN № 1, 2006.
6. Егоров О.И., Чигаркина О.А., Баймуканов А.С. нефтегазовый комплекс Казахстана: проблемы развития и эффективного функционирования. – Алматы: 2003
7. Едильбаева Г. Развитие законодательства по регулированию природопользования в условиях индустриального развития Казахстана. Международный деловой журнал KAZAKHSTAN № 3, 2006.
8. Жанбуршин Е. Чистые технологии // Caspian Research, №3, 2002. – б.72-74.
9. Жумаев Ж. Экономическая характеристика портов и геологических ресурсов структур кзахстанского сектора Каспийского моря // Вестник КазАТК, 2006, № 27
10. Жумаев Ж. О некоторых вопросах строительства гидротехнических сооружений на Восточном побережье Каспийского моря // Магистраль, 2005, № 13(55). – б. 97-99.
11. Жумаев Ж. Каспий теңізінің қазақстандық мұнай-газ секторын игерудегі Түпқараған жаңа № 6(50). – б.22-25.
12. Жулинский М. Каспийский регион: нефтегазовые проблемы // География в школе, 2006, № 4.-б.17-25.
13. Исмайлов Ч. Экономико-географические условия. Развитие нефте-газового-химического комплекса в Прикаспийских районах /– Баку, 2003 ж.
14. Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы туралы ҚР президентінің 16 мамыр 2003 жылғы № 1095 Қаулысы.
15. Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы
16. Каспий теңізінің теңіздік ортасын қорғау жөніндегі Келісілген шектен шықпау Конвенциясы.
17. «КазМұнайГаз» и CNPC приступили к разроботке обоснования инвестиций строительства газопровода из Казахстана в Китай // ИНТЕРФАКС-КАЗАХСТАН. – 16.03.2006.
18. Құмшығанақ Қ. «Каспий теңізі аздап қайтты, бірақ..» мақаласы. «Қазақ елі» газеті, 26/ХІІ-1997 жыл.
19. Леонов С. Природа Каспия взывает о помощи / Сергей Леонов // «Независимая газета», 28 қазан, 1998 ж., № 201 (1772).
20. Мамедов Р. Международно-правовая делимитация Каспийского моря // Баку, 2001 ж.
21. Мамедов Р. Формирование Международно-правового статуса Каспийского моря в постсоветский период / Р. Мамедов // Центральная Азия и Кавказ – 2 (8) 2000ж.
22. Мамедзадзе Г. Каспий на грани катастрофы / Г. Мамедзаде // Зеркало – 2003 ж.
23. Мартынов В. Прогноз тенденций мирового экономического процесса // КосмоПолис: Альманах.1999.
24. Митяева Е. Развитие в Каспийском регионе и интересы США // США: экономика, политика, культура. 1999, № 11.
25. Муликов Р., Аукешева Б. Проблемы охраны окружающей среды при освоении нефтегазовых месторождений Прикаспия // Нефть и газ, № 2, 2000г. – Б.48-49.
26. Ноғаев Ы. «Қазыналы теңіз қасірет теңізіне айналмасын» мақаласы. «Егемен Қазақстан» газеті, 24/ІХ-1997 жыл.
27. Нефти хватит на всех. // OIL&GAS;, №2 2005 г. – б.22-24.
28. Пекин заинтересован в строительстве второго китайско-казахстанского нефтепровода – Интерфакс-Китай. – 14.04.2006.
29. Послание Президента страны народу Казахстана. – Астана, март 2006ж.
30. Преображенский И. Нефть вдвоем. Россия и Казахстан хотят синхронизировать свои трубопроводные системы в европе и Китае // Интернет-сайт www.strana.ru. – 03.04.06.
31. Салыков Е. В мировой экономике Китай выдвигается на первый план // Интернет-сайт http://mizinov.net. – 26.01.2006
32. Салыков Е. Казахстан нефти добывает все больше и больше // Интернет-сайт http://mizinov.net. – 01.12.2005.
33. Содружество Независимых Государств – Мәскеу, 1999 ж.
34. Цалик С. Каспийские нефтяные доходы: кто окажется в выигрыше? – Алматы: национальный фонд РК, 2003 г. – 67 б.
35. Щеглов А. Казахстан обошел Россию. Китайский рынок проглотит любые обьемы энергоресурсов - Интернет-сайт www.strana.ru. – 15.02.05.
36. «Экологические проблемы Каспийского моря и экологического образования в Прикаспийских странах» халықаралық конференциясының материалдары.–Баку, 1998.–120б.
37. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. Ақпараттық-талдау жинағы. Алматы, Қазақстан Республикасы статистика агенттігі баспасы, 2006ж, 126б.
2. Беккалиев С. «Станет ли Каспий заложником нефтедобычи?» мақаласы, «Экокурьер» газеті,№ 19 (162) 1-14/Х-1997 жыл
3. Беркелиев Т. Главные экологические проблемы Каспийского моря / Т. Беркелиев // Экспертиза – 2002 ж.
4. Гавричев С. Китай становится в регионе перспективным инвестором и партнером // Интернет-сайт www/rusenergy.com.- 16.04.2006.
5. Джантуреева Э. Нефтегазовые недропользователи подводят итоги // Международный деловой журнал KAZAKHSTAN № 1, 2006.
6. Егоров О.И., Чигаркина О.А., Баймуканов А.С. нефтегазовый комплекс Казахстана: проблемы развития и эффективного функционирования. – Алматы: 2003
7. Едильбаева Г. Развитие законодательства по регулированию природопользования в условиях индустриального развития Казахстана. Международный деловой журнал KAZAKHSTAN № 3, 2006.
8. Жанбуршин Е. Чистые технологии // Caspian Research, №3, 2002. – б.72-74.
9. Жумаев Ж. Экономическая характеристика портов и геологических ресурсов структур кзахстанского сектора Каспийского моря // Вестник КазАТК, 2006, № 27
10. Жумаев Ж. О некоторых вопросах строительства гидротехнических сооружений на Восточном побережье Каспийского моря // Магистраль, 2005, № 13(55). – б. 97-99.
11. Жумаев Ж. Каспий теңізінің қазақстандық мұнай-газ секторын игерудегі Түпқараған жаңа № 6(50). – б.22-25.
12. Жулинский М. Каспийский регион: нефтегазовые проблемы // География в школе, 2006, № 4.-б.17-25.
13. Исмайлов Ч. Экономико-географические условия. Развитие нефте-газового-химического комплекса в Прикаспийских районах /– Баку, 2003 ж.
14. Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы туралы ҚР президентінің 16 мамыр 2003 жылғы № 1095 Қаулысы.
15. Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы
16. Каспий теңізінің теңіздік ортасын қорғау жөніндегі Келісілген шектен шықпау Конвенциясы.
17. «КазМұнайГаз» и CNPC приступили к разроботке обоснования инвестиций строительства газопровода из Казахстана в Китай // ИНТЕРФАКС-КАЗАХСТАН. – 16.03.2006.
18. Құмшығанақ Қ. «Каспий теңізі аздап қайтты, бірақ..» мақаласы. «Қазақ елі» газеті, 26/ХІІ-1997 жыл.
19. Леонов С. Природа Каспия взывает о помощи / Сергей Леонов // «Независимая газета», 28 қазан, 1998 ж., № 201 (1772).
20. Мамедов Р. Международно-правовая делимитация Каспийского моря // Баку, 2001 ж.
21. Мамедов Р. Формирование Международно-правового статуса Каспийского моря в постсоветский период / Р. Мамедов // Центральная Азия и Кавказ – 2 (8) 2000ж.
22. Мамедзадзе Г. Каспий на грани катастрофы / Г. Мамедзаде // Зеркало – 2003 ж.
23. Мартынов В. Прогноз тенденций мирового экономического процесса // КосмоПолис: Альманах.1999.
24. Митяева Е. Развитие в Каспийском регионе и интересы США // США: экономика, политика, культура. 1999, № 11.
25. Муликов Р., Аукешева Б. Проблемы охраны окружающей среды при освоении нефтегазовых месторождений Прикаспия // Нефть и газ, № 2, 2000г. – Б.48-49.
26. Ноғаев Ы. «Қазыналы теңіз қасірет теңізіне айналмасын» мақаласы. «Егемен Қазақстан» газеті, 24/ІХ-1997 жыл.
27. Нефти хватит на всех. // OIL&GAS;, №2 2005 г. – б.22-24.
28. Пекин заинтересован в строительстве второго китайско-казахстанского нефтепровода – Интерфакс-Китай. – 14.04.2006.
29. Послание Президента страны народу Казахстана. – Астана, март 2006ж.
30. Преображенский И. Нефть вдвоем. Россия и Казахстан хотят синхронизировать свои трубопроводные системы в европе и Китае // Интернет-сайт www.strana.ru. – 03.04.06.
31. Салыков Е. В мировой экономике Китай выдвигается на первый план // Интернет-сайт http://mizinov.net. – 26.01.2006
32. Салыков Е. Казахстан нефти добывает все больше и больше // Интернет-сайт http://mizinov.net. – 01.12.2005.
33. Содружество Независимых Государств – Мәскеу, 1999 ж.
34. Цалик С. Каспийские нефтяные доходы: кто окажется в выигрыше? – Алматы: национальный фонд РК, 2003 г. – 67 б.
35. Щеглов А. Казахстан обошел Россию. Китайский рынок проглотит любые обьемы энергоресурсов - Интернет-сайт www.strana.ru. – 15.02.05.
36. «Экологические проблемы Каспийского моря и экологического образования в Прикаспийских странах» халықаралық конференциясының материалдары.–Баку, 1998.–120б.
37. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. Ақпараттық-талдау жинағы. Алматы, Қазақстан Республикасы статистика агенттігі баспасы, 2006ж, 126б.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Экономикалық және әлеуметтік география кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
КАСПИЙ ТЕҢІЗІ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУДІҢ
САЯСИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Орындаған: 4-курс студенті
Б.Қ. Якупова
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к., профессор С.Т.Темірбеков
Норма бақылаушы:
аға оқытушы О.Ж.Ғабдолла
Қорғауға жіберілді
______________ 2007 жыл
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к., профессор А.Т.Темірбеков
Алматы, 2007
Мазмұны:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Каспий аумағындағы табиғат ресурстарын пайдаланудағы құқықтық
мәселелердің саяси және экономикалық-географиялық негіздері ... ... ... ..5
ІІ. Каспий аймағындағы мұнай мен табиға газ кен орындарының жалпы
географиялық сипаттамасы мен оларды шаруашылыққа игерудегі саяси-
экономикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 11
2.1. Каспий аймағындағы отын-энергетика ресурстарын игерудегі бірлескен
халықаралық трансұлттық
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.2. Бірлескен трансұлттық жобаларды іске асырудағы қиындықтар мен
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.3. Каспий аймағындағы мұнай мен газ кен орындары мен ресурстарының
экономикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.4. Каспий аймағында отын-энергетика байлығын өндірудің мәселелері мен
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібін дамытудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.5. Каспий теңізінің Қазақстандық секторын (КТҚС) игеру жөніндегі
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ. Каспий теңізінің отын-энергетика ресурстарын тасымалдаудың бағыттары
мен оларды іске асыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .31
3.1. Каспий теңізіндегі бәсекелес кемежайлардың қарым-қатынастарының
экономикалық факторлары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2. Қазақстан мұнайын Ақтау-Баку-Тбилиси-Жейхан бағыты бойынша
тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..43
3.3. Қазақстан – Қытай бағытының құрылыс
жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..44
3.4. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының газды
тасымалдау саласындағы қарым-қатынас
келісімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..45
3.5. Бургас-Александрополис мұнай құбыры желісінің құрылыс
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ІV. Индустриалды Қазақстан жағдайында жер қойнауларын пайдалануды реттеу
туралы заңнаманы дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 53
4.1. Көмірсутегі шикізатын өндіру және пайдаланудың
экономикалық – экологиялық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
V. Каспий аймағының экологиялық мәселелері және себептері ... ... ... ...66
5.1. Қазақстанның минералды-шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру
кезінде экологиялық факторларды
ескеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .78
5.2. Каспий теңізінің экологиялық мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ..82
5.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық талаптарды
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
VІ. Қазақстанның Ұлттық
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .92
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .93
КІРІСПЕ
Қазба байлықтары мол көптеген елдер осы байлықтарға зәру елдерге
қарағанда экономикасының өркендеуімен немесе қандай да бір экономикалық
жетістіктерімен мақтана алмайтыны мәлім. Дегенмен мұндай көзқарастың өзі
экономиканың негізгі заңдарына қайшы келер еді. Себебі табиғи ресурстардың
молшылығы экономика өрлеуінің негізі мен елдің келешекке үміт артар
мүмкіншілігі ретінде қаралуға тиіс. Табиғи ресурстарға бай елдер осы
байлықтан түсетін табысты қалай молайту керек, міне, осы жайтты білу үшін
экономисттер мен сарапшылар көп уақыт кетірді.
Мұнайға бай Нигерия триллион долларға тең мұнай табысының 14-ін
орынсыз төгіп шашып, бүгінгі күні қыруар қарызға батып отырса, Венесуэлла
халқының 23-бөлігі кедейлік ғұмыр кешіп отыр. Мұнай-газ бен минералды
ресурстарды иеленуге құлшынғандардың азаматтық соғысы көп елдерді күйретті.
Бұл жайтты былай түсіндіруге болады. Табиғи байлықтардан түскен
табыс валютаның айырбас бағамын өсіріп, оның тұрақсыздығына әкеледі де, бұл
өз кезегінде экономиканың мұнай өндіретін секторына жатпайтын саласын
әлсіретіп, жергілікті өнім өндірушілердің бәсекелесу қабілетін төмендетіп,
экспортқа шығуларына кедергі жасайды. Нақ сол кезде экономиканың мұнай
секторы мол табыс алғанымен, жаңа жұмыс орындары ашылмайды, нәтижесінде
пайда болған жұмыссыздық саяси және әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеліп соғады.
Дегенмен табиғи ресурстарға бай елдердегі ең маңызды мәселе – саяси
мәселе. Қазба байлықтарды бақылауына алған үкімет билікті бөлуге
құлшынбайды да, билік басына әділ сайлау арқылы келудің орнына, ерекше
құқықты иеленуге тырысады.
Билік басындағылар саяси тұрғыдан қолдауға ие болу үшін аса
қымбатты инвестициялық жобаларды енгізіп, үкіметпен жақсы қарым-қатынасы
бар құрылымдармен келісім шарт жасаса отырып, жаңа жұмыс орындарын аша
бастайды. Алайда мемлекеттік тұрғыдан берілетін жәрдем қаржы (субсидия)
пайда келтірмейтін жобаларға жұмсалатындықтан, осы жобалар елдің
экономикасын мұнай секторынан тәуелсіз ете алмайды. Үкіметтің қазба
байлықтардан түсетін табысты бақылауға алуы үшін құлшынуы пайда түсірушілер
мен осы пайдаға қолы жетпегендердің арасындағы талас-тартысқа әкеліп
соғады.
Бұған жол бермеу үшін өкімет пен халық өз елінің табиғи байлықтарын
бүкіл ұлттың игілігі деп ұғынулары керек. Бұл табиғи ресурстар – қазіргі
үкімет пен бүгінгі ұрпақтың ғана еншісі емес, келешек ұрпақтың да еншісі.
Осы байлықтардың болашақ ұрпақ есебінен жеке бастың мақсаты үшін жұмсау –
бүкіл ұлттың мұрасын иемдену деген сөз.
І. Каспий аумағындағы табиғат ресурстарын пайдаланудағы құқықтық
мәселелердің саяси және экономикалық-географиялық негіздері
Каспий теңізі және оның маңы географиялық - аумақтық тұрғыда
солтүстігінде және шығысында Қазақстан мен Түркменстанның батысындағы,
солтүстік-батысында Ресейдің, оңтүстік-батысында Әзірбайжанның, ал
оңтүстігінде Иранның жер аумақтарын қамтиды. Осы мемлекеттердің әрқайсысы
Каспий теңізінің табиғат ресурстарын игеру, пайдалану мәселесіне келгенде,
оны тұйық су бассейні немесе көл ретінде қарастыруды ұсынғанымен, іс-
жүзінде шешуге келгенде бесжақты келіссөздер барысында әртүрлі пікірлер,
көзқарастар айтылып, құқықтық тұрғыда бір тұжырымға келе алмай жүр.
Халықаралық құқық өзінің теориялық және практикалық баптарында
белгілі бір немесе бірнеше мемлекет аумағында орналасқан көлді жәненемесе
теңізді сол мемлекеттің немесе сол бірнеше мемлекеттердің ішкі суы ретінде
таниды (жіктейді). Бірақ, бұл әрине осындай көлді жәненемесе теңізді
әлемдік, халықаралық су жолдары жүйесінің құрамдас бөлігі деп қарауға
қарсылық білдірмейді. Көлдер мен ішкі теңіздерді осындай мақсаттарда
пайдалану қазіргі кезде іс жүзінде қолда бар арнайы ережелермен іске
асырылады. Аталмыш мәселеге байланысты бірнеше халықаралық-құқықтық
құжаттарды мысал ретінде атап көрсетуге болады. Ең алдымен бұл Германия,
Австрия, Швейцария мемлекеттеріне ортақ шекаралас орналасқан Боден көліне
қатысты. Бұл көлді іс жүзінде Баден, Бавария, Вюртемберг князьдіктері мен
герцогтіктерінің және Швейцарияның кантондары арасындағы ортақ көл ретінде
пайдалануға 1867 жылы қол қойылған Бергенц келісімі осы күнге дейін
құқықтық құжат ретінде жүреді. Екі елдің ортақ көлі ретінде Женева көлін
құқықтық негізде пайдалану Швейцария мен Сардиния (Франция) арасында 1818
жылғы қол қайылған келісім бойынша іске асырылады. Ұлы көлдер (Жоғарғы,
Гурон, Мичиган, Эри, Онтарио) АҚШ пен Канада арасындағы келісімнің
қорытындысы болып табылады. Екі жақты құқықтық келісімдер негізінде кеме
жүзу, әскери-теңіздік күштер және әскери кемелердің жүзіп өтуіне байланысты
сұрақтар шешіліп, көлдер екі ел арасында бөлінген.
Каспийге халықаралық көл мәртебесін беруге ұмтылушылар ең алдымен
Солтүстік Америкадағы Ұлы көлдер және Африкадағы Чад көлдері мысалдарына
сілтемеленеді. Осы жағдайды іс жүзінде пайдалану қиындығының мәні –
халықаралық құқықта халықаралық көл мәртебесін анықтайтын арнайы
нормалардың болмауында. Қандай көлемдегі су қоймасын – көл немесе теңіз деп
атау анықтамалары бар ешқандай халықаралық құқықтық құжат та жоқ. Ал бұл
мәселеге географиялық тұрғыдан келетін болсақ, Каспий табиғи көл (су
қоймасы), сондықтан оны теңіз деп тану құры әурелі болып саналады. Бірақ,
географиялық карталарда оны теңіз деп жазуының негізгі себебі оның алып
жатқан су айдынының (акваториясының) өте үлкендігіне байланысты.
Жалпы 1956 жылы қабылданған Халықаралық теңіз құқығын анықтайтын
Басшылыққа сәйкес Ішкі теңіз түсінігіне сай табиғи айдындарының
(теңіздердің) акваториясының топтамасының 3 (үш) түрі бар. Біріншіден,
Дүниежүзілік мұхит кеңістігіне тіке шыға алмайтын және екі немесе бірнеше
мемлекеттердің жер аумағымен қоршалған теңіз. Екіншіден, бір немесе бірнеше
бұғаздар арқылы Дүниежүзілік мұхит кеңістігімен ұласып жатқан және бірнеше
елдердің жер аумағымен қоршалған теңіз. Бұндай теңіздің құқықтық режимі
қазірде бар - Қара және Балтық теңіздеріне қатысты халықаралық
келісімдердің ережелерімен реттелінеді. Үшіншіден, өзінің саяси-
географиялық сипаттамалары бойынша ішкі теңіздің екінші типтік түріне ұқсас
бола тұра, бұл үшінші түр өзінің ешқандай халықаралық келісімдерде аталынып
көрсетілмегендігімен ерекшеленеді. Бұл үшінші топтамаға Жапон және Охот
теңіздері жатады. Ал Каспий теңізіне келетін болсақ, ол ішкі теңіздің 1-
типтік түріне өте ұқсас болғанымен, осы типтік түрлердің ешқайсысы
толығымен Каспийдің құқықтық таластар туғызып отырған жағдайларын шешіп
бермейтіндігінде. Иран жағы осы жағын ескеріп, олар Каспийді континентальды
жабық (тұйық) су қоймасы ретінде қарастырып, оның табиғат ресурстарын осы
теңіз жағалауында орналасқан мемлекеттердің ортақ байлығы, оны ортақ
игеруге құқылы деп танып, аумақтық ынтымақтастық жөнінде Келісімге тұрып,
бес мемлекетте бірдей тең құқықта кіретін Халықаралық ұйым құруды ұсынды.
Бұл ұсыныс Каспий теңізінің табиғат ресурстарын ортақ пайдалануда болатын
континентальды тұйық су қойма мәртебесін беру деген сөз. Бұндай мәртебе тек
Иран жағына емес, сонымен қатар Ресей үшін өте тиімді болар еді. Себебі бұл
екі мемлекеттің шекарасы өтетін жағалаудағы теңіз секторларында су астында
көмірсутек ресурстары әзірге аз кездеседі (табылған).
Жалпы ресейлік – ирандық позициямен, әрине, Әзірбайжан, Түркменстан
және Қазақстан келіспеді. Басты себеп - осы үш мемлекеттерге бөлінетін
секторларда көмірсутек ресурстарының молдығы және көптеп табылуына
байланысты. Олар Каспийді ұлттық секторларға бөлу ұсынысын қолдайтынын
білдірді.
Бірте-бірте Ресей сияқты Иран да өз позициясын жұмсартуға мәжбүр
болды және ең соңында Каспийді ұлттық секторларға бөлуге келісім берді.
Сонымен бірге алдын-ала теңіз ресурстарын бес мемлекет ортақ пайдалануда
қалуына шарт қойды.
Қазақстан әуел бастан компромиссті позицияны ұстанды. Ол бойынша
теңіз ерекшеліктері, ерекше экономикалық зона мен аумақтық теңіз режимінің
кей элементтерін ескерген 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ Конвенциясын
қабылдау керек, оның түбі мен су қойнауын ұлттық секторларға бөлу, суда ені
12 теңіз миліне дейін болатын аумақтық теңізді келіскен ені бар балық аулау
зоналарын орнату керек. Қалған теңіз бөлігін ортақ пайдалану
(эксплуатациялау) обьектісі ретінде ұсынылды.
Қазақстан өз позициясын тұрақтату мақсатында су қойнауын және су
астындағы қайраңдарды пайдалану жөнінде құқықтық режимдердің алуандығына
байланысты сұрақтарды шешуде халықаралық тәжірибені, ортақ сызық
концепциясын пайдаланды. Астана көзқарасына сәйкес межелеу сызығының
негізінде әрбір мемлекеттің келісушілігі бойынша модификациялана алатын
классикалық орталық сызықты жүргізу ұстанымын негізгі талап деп ұсынды.
Сонымен қатар Қазақстан жағының пікірінше, Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы ұзақ мерзімді, немесе көп жылдарға арналып жазылып қол
қойылған концептуалды құжат, Конвенцияның болу керектігін тұжырымдады.
Кей авторлардың ойынша, Каспий мәртебесін анықтау және бекіту
мәселелерінде шешім табуға көмектесетін халықаралық-құқықтық құжат бар. Бұл
ашық, жартылай жабық және түгелдей жабық теңіз немесе су алабының
анықтамасы бар 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ Конвенциясы. Белгілі бір
су алабының теңіз ретінде қарастырылуының негізін салушы принцип ретінде
– оның Дүниежүзілік мұхитпен тікелей немесе басқа теңіздер арқылы, мысалы:
Қара теңіз – Босфор және Дарданеллы бұғаздары арқылы немесе Азов теңізі –
Дүниежүзілік мұхитқа алдымен Керчь бұғазы арқылы Қара теңізге, одан әрі
Босфор мен Дарданеллы арқылы Эгей және Жерорта теңіздеріне және Гибралтар
арқылы Атлант мұхитына шыға алуы арқылы анықталады.
Халықаралық құқықтың маңызды нормаларының біріне сәйкес: белгілі
бір аймақта жаңа мемлекеттің пайда болу кезінде жалпы пайдалану
кеңістігінің мәртебесі мен режимі бір немесе бірнеше қызығушылығы бар
елдердің ерігі бойынша біржақты қайта қарауына түсе алмайды. Бұл принцип,
әсіресе, мәртебесі өзгермейтін физико-географиялық нысаналарға
(обьектілерге) негізделген теңіз кеңістігіне сәйкестенген. Каспий – тұйық
су қойма болғандықтан, оған аумақтық сулар туралы Халықаралық теңіз
құқығының, континенттік қайраң және ерекше экономикалық зона ережелерін
қолдануға болмайды. Сәйкесінше, Каспийдің тұйық теңіз мәртебесі оның
жағалауында орналасқан жеке бір мемлекеттің біржақты әрекетімен өзгертіле
алмайды. Ол тек Каспийдің барлық жағалаулық мемлекеттерінің келісімімен
және халықаралық құқық орнатылу тәртібімен ғана өзгертіледі. Бұл қарар 1996
жылдың қарашасындағы Ашхабад кездесуінде Каспий маңы мемлекеттерінің шетел
істері министрлерінің кездесуінде қол қоюымен бекітілді, яғни олар
Каспийдің құқықтық мәртебесіне қатысты (барлық жағалаулық мемлекеттерге
қатысты) бір ауыздан мақұлданылмаған, қол қойылып бекітілмеген шешімдерді
танымауды белгілеп айтты.
Іс жүзінде ашық теңіздерге тән континеттік қайраңда шаруашылықты
жүргізудің ұлттық зонасы, теңіз түбін бөлу сияқты институттарды енгізу;
аумақ шегінен тыс орналасқан мемлекеттердің компанияларын табиғат
ресурстарды барлауға ұмтылдыру – Каспийде 1958 жылғы континенталды қайраң
Конвенциясының ережелері мен ашық теңізге қатысты 1982 жылғы теңіз құқығы
бойынша БҰҰ Конвенциясының сәйкес баптары таратылды деген сөз. Ресейлік
зерттеуші К.Гаджиев жазғандай, біз бұл жерде бұл мәселенің заңдылығы
жөнінде көп дауласып, пікірталасуымыз мүмкін, бірақ, Каспий Дүниежүзілік
мұхит және ашық теңіздерге қатысты дәстүрлі түрде пайдаланылып келе жатқан
Халықаралық теңіз құқығының нормаларына сәйкес, ережелерге, құқықтық
нормаларға ұқсас бөлінгені факт ретінде қалмақ.
Өз жобаларын іске асыру мақсатында үшінші елдердің мұнай
компанияларын шақыра отырып, Әзірбайжан өз зонасында көмірсутек кен
орындарын игеруге басқа Каспий маңы мемлекеттерімен өз позицияларын
үйлестірмей бастап кеткенге дейін Каспий мәртебесінің өзгерісі жайындағы
барлық ой-пікірлер теориялық сипатта болады. Сәл кейінірек, көмірсутек
ресурстарын игеру және барлау мақсатында өз жағалауларының теңіз түбі
учаскелеріне халықаралық тендер жариялаған Қазақстан мен Түркменстан осы
жолмен іске асыруда.
Барлық мемлекеттер үшін өзара тиімді және халықаралық құқық
принциптері мен нормаларына сәйкес келетін Каспий теңізінің мәртебесін
орнату тек қана оның ұлттық секторларға үзілді-кесілді бөлу негізінде ғана
мүмкін екендігі қазіргі кезде іске асып отыр.
Біртұтас КСРО географиялық кеңістігі құлағаннан кейін орын алған
геосаяси және геоэкономикалық бетбұрыстар жаңа аумақтық конфигурацияның
құрылуына әкелді. Бұндай аумақтық бірлестіктердің негізін ең алдымен
елдердің бір географиялық зонада, бірдей климаттық жағдайлары мен
биоресурстары бар болатын және ортақ ашық зоналарға - Балтық, Қара,
Каспий теңіздеріне шығу мүмкіндігі болатындай географиялық факторлар
негізінде ортақ экономикалық бірлестік пен табиғи әлеуетті игеру мүмкіндігі
және географиялық жақындылығын ескерсек, аталған аумақтағы елдер аумақтық
ұйымдарды құрады: Қара теңіз экономикалық бірлестігі (ҚЭБ) - ол өзіне Қара
теңіз, Закавказье мен Балқандардың 11 мемлекетін (Әзірбайжан, Албания,
Армения, Болгария, Греция, Грузия, Молдавия, Ресей, Румыния, Түркия және
Украина), Балтық теңізі мемлекеттерінің Кеңесі (1992 жылы құрылған) оған –
Германия, Дания, Латвия, Литва, Норвегия, Польша, Ресей, Финляндия, Швеция,
Эстония кіреді және Еуропалық Комиссия (ЕО-тың атқарушы органы), сондай-ақ
Балтық теңізі мемлекеттерінің субрегионалды бірлестігінің ұйымы (БТМСБҰ).
Бұл ұйым Балтық теңізі елдерінің өкіметтік емес ұйымы, Ставангер (Норвегия)
қаласында өткен конференцияда 1993 жылдың қазанында негізі қаланған. Ұйым
жұмысында Балтық теңізі жағалауында орналасқан облыстар, жерлер,
губерниялар және федералды мәні бар қалалардың өкілдері қатысады. Бүгінгі
күні БТМСБҰ – да тұрақты құрамы жоқ және ол Балтық теңізінің елдері
аумағына кіретін барлық 163 аумақтың қатынасуына ашық ұйым.23.
Аумақтық бірлестіктердің құрылуының қарқыны айтарлықтай дәрежеде
бұрынғы КСРО-ң Орта Азиялық және Закавказьелік республикалардың аумағында
да көрініс береді. Ол бүгінде егемендік алған елдер – Қазақстан,
Қырғызстан, Түркменстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Грузия, Армения, Әзірбайжан
және оларға шекералас Түркия, Иран, Ауғанстан және Қытай.
Осы елдердің барлығы белгілі бір сипатта белгілі бір
конфигурациясымен, тура немесе жанама болсын өзара мемлекетаралық және
биресми қатынаста байланысқан. Біріншіден, олардың бәрі аумақтық
экономикалық блоктарға немесе саяси бірлестіктерге кіреді. Екіншіден, осы
елдердің кейбірі Орта Азиялық және Закавказ аумағындағы аймақтық көшбасшы
рөліне дәмеленеді.
Бүгінгі күні барлық ескі географиялық атаулар, мысалы,
Закавказье, Орталық Азия жаңа мәнге ие болып отыр, себебі бұрынғы КСРО-
ның геосаяси кеңістігінде жаңа еркін дербес зоналар, субаумақтар құрылды,
өз кезегінде олардың әлемдік саясатта, әлемдік шаруашылық байланыста
белгілі рөлі мен орны бар.
Ортаазиялық, закавказдық аумақтар географиялық атауға қарағанда
көп дәрежеде саяси анықтамалар. Мысалы, КСРО-ға кірген кезде Тәжікстан,
Қазақстан, Түркменстан, Өзбекстан, Қырғыз елдері өз тәуелсіздіктерін
алғаннан кейін саясаткерлер, эксперт, саясатшылар оларды Орталық Азия
аумағына жатқызатын болды.
Аймақ сөзіне әртүрлі түсініктеме, анықтама бар:
а) шаруашылық- экономикалық ортақтық (общность);
ә) географиялық-әкімшілік бірлік;
б) тарихи-мәдени облыс, т.б.
Аймақ сөзін бағалау белгілерінің әралуандығына қарамастан барлық
анықтамалардың байланыстырушы түйіні ретінде мемлекет ұғымы тұрады. Бұрынғы
КСРО-ның еуразиялық кеңістігінде жаңа елдердің құрылуы нәтижесінде ұғымдық
саяси-географиялық аппаратта өзгерістер болды. Бүгінде Кавказ – Ресей үшін
– Солтүстік Кавказ (Қара және Каспий теңіздеріне жақын жатқан немесе
Грузия, Әзірбайжанмен шекаралас республикалар мен облыстардың аумағы) және
Закавказье (Грузия, Әзірбайжан, Армения).
Каспий теңізі қайраңында және оған іргелес зоналарда мұнайдың алып
қорларының ашылуы, отын-энергетикалық ресурстарды игеру мен оларды әлемдік
рынокқа жеткізу үшін маршруттарды және де Еуропа мен Азияны байланыстыра
алатын траспорттық дәлізді құру бойынша әртүрлі жобалардың пайда болуы –
жаңа субаймақтың – Каспий маңы анықтамасының пайда болуына әкелді. Әрі
ресейлік, әрі англосаксондық политологияда жаңа географиялық ұйымдар пайда
болды: Транскаспий аумағы, Каспий маңы немесе Каспий аумағы, Каспий
теңізінің ауданы. Бұл ұғымдардың барлығы тікелей Каспий теңізіне шыға
алатын елдерді қамтиды - Әзірбайжан, Түркменстан, Қазақстан, Ресей, Иран.
Онымен бірге, бұл ұғымдарға мұнай және газ құбырларының маршруттарын
салуға, басқа да траспорттық бағыттарының салынуына, жалпы аумақтағы
жағдайға географиялық жағдайы мен саясаты әсер ете алатын мемлекеттер
жатады. Олар – Түркия, Грузия, Қытай, Пәкістан, Ауғанстан сияқты елдер.
Каспий маңы аумағының ерешелігі – оның тек шикізаттық қана емес,
сонымен бірге транзиттік аумақ мәртебесін иеленуде, сол арқылы Шығыс пен
Батыс арасын біріктіріп қана қоймай (Ұлы Жібек жолын қайта құру), сонымен
бірге Солтүстік пен Оңтүстікті (Су жолы: Санкт- Петербург – Мәскеу – Еділ
бойымен Астраханьға дейін – одан әрі Каспий теңізі арқылы Иранға дейін)
жалғастыруға мүмкіндік береді. Осы себептерге байланысты Каспий маңы
аумағын Транскаспийлік деп атауы бекер емес.23
Ірі батыс елдерінің осы аумаққа деген үлкен қызығушылығына
қарамастан, осы күнге дейін келесідей экономикалық және саяси сұрақтарды
шешуде іс-әрекеттер координациясы үшін осы елдерді біріктіретін арнайы
халықаралық өкіметтік ұйым құрылмады:
• Каспий теңізі мәртебесін анықтау, су бөлігі мен теңіз түбін аумақтық
бөлу сұрағын шешу;
• Каспий биоресурстарын қорғау бойынша шаралар кешенін іске асыру,
құрастыру;
• Әртүрлі тектегі мемлекетаралық конфликттерді заңдастыру, мысалы,
Армения мен Әзірбайжанның Таулы Карабах бойынша дауы немесе Әзірбайжан
мен Түркменстанның Каспий теңізіндегі Осман және Хазар кен
орындарын иелік етуге қатысты даулы мәселесі, т.б.
• Аумақтық қауіпсіздік қаупімен күрес шараларын іске асыру.
• Мұнай мен газды айдау бағасына қатысты келісімді тарифтік саясатын,
жаңа мұнай және газ құбырларының маршруттарын құру және ойластыру
бойынша қаржы институттары мен халықаралық ұйымдардың, барлық
қызығушылық танытқан елдердің іс-әрекеттерінің координациясы қажет.
Каспий теңізінің шикізат ресурстарын интенсивті игеру әрі қоғамның,
әрі ғалымдар арасында аумақта қалыптасқан экологияға қатысты мәселелер және
болашақта Каспий теңізі биоресурстарынан айрылып қалу мүмкіндіктері
алаңдатады. Атмосфера, гидросфера және топырақ пен өсімдік жамылғысының
мониторингі биологиялық апат белгілерін анықтап беруде.
Халықаралық ұйымның болмауы саяси, экономикалық және құқықтық
реттеулердің әлеуетті мүмкіндіктерінің дамуына кедергі келтіріп тұр.
Координациялық органның болмауының орнын төмендегілер толтыруда: а)
трасұлттық корпорацияның белсенді әрекеттері; ә) Каспий маңы
мемлекеттерінің біржақты әрекеттері немесе аумақтық қауіпсіздік және Каспий
теңізі мәртебесін анықтау мәселесіндегі екіжақты дипломатиясы; б) кейбір
елдердің Түркия, Иран, АҚШ - өздерінің әскери-саяси және аумақтағы
геоэкологиялық әсерін күшейтуге тырысу.
ІІ. Каспий аймағындағы мұнай мен табиға газ кен орындарының жалпы
географиялық сипаттамасы мен оларды шаруашылыққа игерудегі саяси-
экономикалық мәселелер.
2.1. Каспий аймағындағы отын-энергетика ресурстарын игерудегі бірлескен
халықаралық трансұлттық жобалар.
Каспий маңы аймағының ерекшелігі – оның аумағында геосаяси
кеңістікте әлемдік саясатқа және әлемнің басқа аудандарына тән – аумақтық
интеграция, ішкі және сыртқы саясаттың демократизациясы, трансұлттық
кооперация сияқты үрдістер мен құбылыстар жүріп жатыр. Оған қоса, бұл
аймақта халықаралық ланкестік жағынан қауіп, діни экстремизм, ұлттық
сепаратизм, қару-жарақ пен есірткі заттарын заңсыз тасымалдау сияқты теріс
үрдістер шиеленісіп кетті.
Бұл аймақта тағы бір жалпыәлемдік тенденция байқалады, ол – бір
уақытта экономикалық, мәдени, саяси, ғылыми-техникалық, гуманитарлық
байланыстардың өсуімен қарулы күштер факторы рөлінің сақталуы. Бұл жағдай
өмірге әлемдік экономиканың ғаламдануы нәтижесі болып табылатын мәселелер
мен мүмкіндіктерді туындатады.
Каспий теңізінде және оған іргелес жатқан аудандардан ашылған
қосымша газ және мұнай қорлары оларды өңдеуге қосымша алымдарды қажет
етеді. Каспий маңы аймағындағы бірқатар елдер үшін бүгінгі күнде
экономикалық себептерге байланысты жеке өздері және толық көлемде табиғи
ресурстарын игеруді, жаңа құбыр жолдарын салуды, өндіріс өнеркәсібін
жаңалауды жүзеге асыра алмайды. Сол себепті де шетелдік инвестициялардың
келуі ерекше маңызды және өте қажет. Кооперациялық өндірістік үрдіске
тұрақты және кепілді заң базасы негізінде трансұлттық корпорацияларды
енгізу осы елдерге халықаралық және трансұлттық бірлестік арқылы өз
экономикаларын дамытуға мүмкіндік бар. Басқа сөзбен айтқанда, мұнай мен газ
сыртқы саясаттағы өте тартымды және эффективті өзара халықаралық
бірлестікті орнатудың құралы болып табылады.
Осындай кооперациялық мемлекетаралық және трансұлттық
байланыстардың жарқын көрінісі ретінде 1992 жылы құрылған Каспийлік құбыр
желісі - Консорциуымы (КҚК), кейін 1996 жылы ол қайта құрылымданды. Бұл
жобада Ресей (қатысу үлесі – 24%), Қазақстан (19%), Оман (7%),
консорциумның қалған 50% – ын американдық (15%), ресей-британдық (7,5%),
итальяндық (2%), британдық (1,75%) қатысушылар бөледі.
Консорциум меншігінің мұндай алуан құрылымы – қатысушылардың
мемлекеттік және коммерциялық қызығушылықтарының өзара балансын тапқандығын
байқатады. КҚК жобасының ұзындығы 1580 шақырым. Теңіз кен орнынан (алынып
жатқан қоры шамамен 9 млрд баррель) Новороссийск терминалына шикі мұнайды
тасымалдау үшін арнайы құрылған. Сонымен бірге КҚК төмендегідей маңызды
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Біріншіден, Каспий теңізінің
солтүстігі және солтүстік-шығысынан Каспий мұнайын экспорттау үшін
траспорттық жүйенің негізгі бағыттарының бірін құрайды. Ол өз кезегінде
еліміздің өте бай мұнай қорларын (анықталған қоры 10,0-17,6 млрд баррель;
өз кезегінде ресейлік Каспий маңы аймағында бұл көрсеткіш – 2,7 млрд
баррель) әлемдік рынокка тура және тұрақты тасымалдауын қамтамасыз етеді.
Соңғы жылдар оқиғалары көрсеткендей, отын-энергетикалық
ресурстарды іздеу және барлау – Каспий маңы мемлекеттерінің кен орындарды
игерудегі ортақ бірлесу бағдарламасының бір бөлігі ғана болып табылады.
Бүгінгі күні мұнай-газ ресурстары әлемдік саясаттың негізгі факторы болып
табылады. Қазіргі кездегі дамудың ғаламдық үрдістері энергоресурстармен
тура немесе жанама байланысып, оған сенімді әрі берік кіру кез-келген
елдердің негізгі приоритеттерінің санына кіреді. Сондықтан кез – келген
мұнай мен газды игерудегі ірі жобалар және оларды тасымалдау әрі кең
халықаралық бірлестіктің, әрі жанжалдар мен конфронтациялардың үлгісі болуы
мүмкін. Тәжірибе жүзінде барлық дерлік әлемнің мұнай мен газ барлайтын
елдердің өз арсеналында энергетикалық дипломатиясы бар, осы энергетикалық
дипломатияның шеңберінде мемлекет әлемдік рынокта өзінің отын-энергетикалық
кешенінің қызығушылықтарын қорғап, лоббировать етеді.
Каспий маңы аймағынан болашақта мұнай мен газды тасымалдау ерекше
қиындық туғызады. Оған қоса, жаңа экспорттық линияларды талқылағанда
экономикалық мақсатқа лайықтылық пен эффективтілік соңғы мақсатқа өтіп
кетеді, себебі, бұл жобалар айқын көрсетілген саяси сипатқа ие болады.
Осында мемлекеттер мен компаниялар арасында шынайы келіспеушіліктер
туындап, олардың позицияларының әртүрлілігі байқалады. Ең алдымен
келіспеушіліктер мемлекетаралық деңгейде ұсынылатын маршруттарға қатысты
туындайды.
Негізгі экспорттық бағыт – БТЖ жобасын салу аймақтағы Ресей мен
Ираннан басқа барлық елдердің қызығушылығын айқындайды, себебі,
экономикалық көзқарас жағынан Ресей – Баку – Новороссийск құбыры бойынша
Әзірбайжан мұнайды тасымалдаудағы қосымша кірістен айырылады, ал саяси
жағынан аймақтағы Ресейдің әсері әлсірейді. 24.
Айтарлықтай маңызды және технологиялық қиындық туғызатыны Каспий
теңізі түбінен мұнай мен газ құбырларын жүргізу. 1998 жылы мұнай алыптары
Рояль ДатчШелл, Шеврон, Мобил және Қазақстан өкіметі бірігіп, теңіз
түбімен мұнай-газ тасымалдайтын Ақтаудан Бакуге (ұзындығы 370 милль,
шамамен құны 2,5-3 млрд доллар), кейін Баку - Жейхан бағытына қосылатын
екілі линиясын салу мүмкіндігін зерттейтін келісімге қол қойылды.
Жобаның ең негізгі мақсаты Еуропадан Закавказье мен Орталық Азия
елдеріне және керісінше жүкті тұрақты және сенімді тасымалдау болып
табылады. Бұндай траспорттық дәліз кең аумақтар мен рыноктарды біртұтас
экономикалық кеңістікке біріктіре алады және өндірістер мен қызмет
көрсетудің аймақтық орталықтары мен рыноктарын құрауға тірек болуға
көмектеседі.
Айтарлықтай энергия қорлары және т.б пайдалы қазбалары бар Каспий
маңы аймағы Еуразия материгінің дәл ортасына орналаса отырып масштабы
жөнінен алып саналатын осы жобада өз атауына толығымен лайық болып
табылатын және болашақта трансконтинетальды коммуникациялар дамуының үлгісі
болып табылады.
Нақты осындай жағдайлардың дамуы барысында заңды түрде британдық
ғалым Х.Мак-Киндердің (1861-1947) әйгілі формуласын қайта өңдеп айтуға
болады: Кімде-кім Еуразиядағы транспорттық маршруттарды бақыласа, (оның
ойынша Еуразия - әлемдік саясаттың өсі) хартлендті бақылайды (әлем
жүрегі), ал хартлендті бақылаған - әлемнің тағдырын бақылайды.23
2.2. Бірлескен трансұлттық жобаларды іске асырудағы қиындықтар мен
мәселелер.
АҚШ, Түркия, Иран, Жапония, Қытай және т.б елдер Каспий маңы
аймағынан энергетикалық-транспорттық дәліздерді құруға деген
қызығушылығының жоғары болуы бекер емес және оған деген бақылауды алуға
тырысады (несие беру, саяси қысым көрсету және өздерінің компанияларының
коммерциялық қатысуы арқылы). Алайда Грузия, Әзірбайжан, Қазақстан және
Түркменстан аумақтарынан өтетін осы және басқа мүмкін болатын бағыттардың
құрылуына ең көп қызығушылық танытады. Қазіргі кезде екі Каспий маңы
мемлекеттері – Қазақстан мен Әзірбайжан халықаралық - аудандық кооперацияға
белсенді кіріскен және Каспий маңы геоэкономикалық алаңында негізгі
ойыншылар ретінде танылады.
Қазақстан толық құқықта өзінің қолайлы геосаяси жағдайы мен
Еуразияның ортасында орналасып, транспорттық жолдардың түйіскен торабы
болып табылады. Әзірбайжан да Еуропа мен Азия шегінде орналаса отырып,
транзиттік мүмкіндіктерге ие.
Кесте 1. Әлем бойынша көмірсутек ресурстарын барлау
жылдар Батыс Орталық Орталық Азия-ТынТаяу Африка Солтүсті
Еуропа және Азия ық мұхит к
Еуропа ауданы Америка
Мұнай және газ конденсаты, мың баррелькүн
1985 4033 11359 902 5883 11311 5684 12677
1990 4254 10775 925 6663 17686 6881 11241
1995 6307 6578 855 7354 20165 7318 11016
2000 6713 6868 1314 7782 23082 7916 10847
Мұнай және газ конденсаты, млн тоннажыл
1985 201 567 45 294 565 284 633
1990 212 538 46 333 883 343 560
1995 315 328 43 367 1006 365 550
2000 336 344 66 389 1155 396 543
Газ млрд. текше метр.
1985 203 557 136 111 64 51 559
1990 200 700 142 154 100 71 612
1995 246 646 91 212 142 85 689
2000 292 628 94 270 199 130 718
жылдар Латын Барлығы Дамыған ОПЕК Қазақстан
Америкасы елдер Республикасы
Мұнай және газ конденсаты, мың баррелькүн
1985 6880 58729 17356 17534 457
1990 7457 65855 16142 24564 502
1995 9140 68733 17965 27645 423
2000 10435 74957 18415 30796 706
2002 953
Мұнай және газ конденсаты, млн тоннажыл
1985 343 2931 866 875 23
1990 372 3287 806 1226 25
1995 456 3431 897 1380 21
2000 522 3751 922 1546 35
2002 47
Газ млрд. текше метр.
1985 74 1755 782 153 5
1990 86 2065 841 216 7
1995 100 2210 972 285 5
2000 134 2464 1049 375 12
2002 15
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігін игерудің Мемлекеттік
бағдарлама мәліметтері. 15
Өзінің көмірсутекті қоры бойынша Солтүстік теңізбен теңесетін
Каспий мұнай өндіруші аймағы бүгінгі күнде мұнай мен газдың әлемдік
нарықтағы жаңа тасымалдаушысы болып отыр. Ондағы өндірістің өсуіне
байланысты бұл аймаққа бар әлемнің назары түсуде. Дегенмен мұнай және газ
өндірудің қарқынды дамуы мұнда өндіріс және мұнай-газды тасымалдаумен,
шетелдік инвесторлармен т.б-мен байланысты кешенді мәселелер тудырды.
Каспий теңізі мен оған тиісті аумақтардың экологиясының төмендеуі де үлкен
мәселе болып отыр.
2.3. Каспий аймағындағы мұнай мен газ кен орындары мен ресурстарының
экономикалық-географиялық сипаттамасы.
Берілген бағалауларға қарағанда, Қазақстан Республикасының
көмірсутегі әлеуеті әлемдік қорлардың жалпы аумағында қомақты болып
саналады. Дәлелденген мұнай қоры бойынша Қазақстан әлемдегі ең жетекші
мемлекеттердің қатарына кіреді. Ал, ТМД мемлекеттері арасында көмірсутегі
қоры бойынша Ресейден кейінгі екінші орынды иемденіп отыр.
ГКЗ бекіткен, құрлықты қоса есептегенде, ҚР алынатын көмірсутегі
қоры төмендегі көрсеткіштерден тұрады:
- мұнай – 4,8 млрд. т (35 млрд. барр.)
- көгілдір отын – 3,4 трлн. м3.15
Қазақстан көмірсутегі қоры бойынша жетекші орындарды иемденетін он
мемлекеттің қатарына кіреді. Жалпы алғанда, Каспий теңізінің Қазақстандық
секторындағы (КТҚС) көмірсутегі шикізаты қоры 8 млрд. т. дейін жетуі мүмкін
деп болжау жасалынуда.
Каспий теңізінің солтүстігіндегі Қашаған кен орны Қазақстанды
әлемнің көмірсутегі ресустары жағынан жетекші орындарын иемденетін
мемлекеттер қатарына шығарды. Оның ілуде бір кездесетін қасиеттері барлық
әлемді өзіне қаратып, дүниенің төрт бұрышы тарапынан Каспий аумағына деген
керемет қызығушылық тудырды. Және Каспий теңізінің Қазақстандық секторына
инвестиция тарту көлемін ерекше арттырды.
Қазіргі кезде барланған көмірсутегі шикізаттары (КСШ) бойынша
жоғарыда айтып кеткендей, Қазақстанды тек тоғыз мемлекет басып озады. Олар:
Сауд Аравиясы, Канада, Иран, Ирак, Кувейт, Абу-Даби, Венесуэла, Ресей және
Ливия. Әлемдік қордағы біздің еліміздің үлесі мұнай бойынша 3 пайызды, ал
газ бойынша 1 пайызды құрайды. Сонымен қатар республикамыздың болжалынып
отырған ресурстарының жартысынан көбі (13 – 18 млрд шамасында) Каспий
теңізінің Қазақстандық секторының қайраңымен тығыз байланысты.
2005-жылдың 1-қаңтарындағы есеп бойынша, Қазақстан республикасының
мемлекеттік балансына 191 мұнай, 101 газ және 49 конденсаттық кен орындары
алынған. 14. Сонымен қатар олардың көп бөлігі елдің батысында орын
тепкен. Мәселен, алынатын барлық мұнайдың 71 пайызы Атырау облысының, 14
пайызы – Маңғыстаудың, 12 пайызы - Ақтөбе мен Батыс Қазақстан облыстарының
еншісіне тиеді. Ал, қалған бөлігін Қызылорда (2 %) және Қарағанды (1%)
облыстары өзара бөліседі. Көгілдір отын жөнінде айтсақ, газ қорының
жартыдан астамы – Батыс Қазақстан облысының кен орындарында (57%), 14% -
Атырау облысында, 12% - Маңғыстауда, 11 % - Ақтөбеде орналасқан. Қалған 6
% еліміздің оңтүстік облыстарының еншісінде. 6
Жер қойнауын игерушілер арасында қорлардың бөліну мәселесін
қарастыра отырып, Аджип Қазақстан Норт Каспиан Оперэйтинг Компани Н.В.
(Аджип ККО) мен Теңізшевройл (ТШО) БК ЖШС жетекші рөлін атап айтуға
болады. Бұл компанияларға жалпы өндірілетін көмірсутегі шикізатының 67
пайызы тиесілі. Бұл компаниялар 78 көмірсутегі шикізаты кенін игеретін 13
ірі кәсіпорынның қатарына кіреді. Бұл дегеніңіз республикамыздың пайдалы
қазба байлықтары қорының 92 % деген сөз. Орташа және кішігірім
компанияларға келетін болсақ, олардың үлесіне 116 нысан тиеді, онда КСШ
қорының тек сегіз пайызы ғана шоғырланған. Орташа есеппен алғанда, саланың
барланған қорлармен қамтамасыз етілгеніне 80 жыл болған, ал ірі
компаниялардағы бұл көрсеткіш екі есеге кем.
Көмірсутегінің баланстық қоры құрылымы дайындалатын (50,3 %),
барланатын (43 %), өнеркәсіптік игеруге дайындалған (5,8 %) және
консервіленген (0,6 %) кен орындарынан тұрады. Бүгінгі таңда барлық жер
қойнауын игеру нысандарының тек 3 пайызы ғана пайдаланылмай бос жатыр.
1996-жылдан 2005 – жылдар аралығында жер қойнауын игерушілер салған
инвестиция есебінен баланстық қордың (А+В+С) жалпы өсімі 1134,3 млн
тонна мұнай мен 33,1 млрд. м³ көгілдір отынды, 147,4 млн тонна конденсатты
құрады. 2002-жылы Қашаған ірі кен орны қайраңы бойынша мұнай қоры біршама
өсті. Сондай-ақ, Теңіз кеніндегі жолай компоненттер мен алынатын және
геологиялық мұнай қоры бекітілді. Содан соң жаңа коммерциялық жаңалықтар,
көлемі жағынан кішігірім – Қаламқас – теңіз, Ақтоты және Қайран кендері
ашылды. Нәтижесінде республикамыздағы мұнай қоры екі есеге өсті.
Соңғы он жыл ішінде барланған қорлардың (1996-2005 жылдары ол
1134,1 млн тоннаны құрады) қорды құрту (жоғарыдағы кезеңде ол 365,4 млн
тонна болатын) бағытынан арту тенденциясы байқалды. Бұл біздің еліміздегі
мұнай мен газ өндіру саласының даму перспективасына оң өзгеріс әкелді.
Жер қойнауын пайдалану туралы айтар болсақ, 2006-жылдың 1-қаңтарына
берілген мәлімет бойынша, жер қойнауын пайдалануды 144 компания жүзеге
асырады. Оның ішінде 21 бірлескен, 54 шетелдік және 69 отандық кәсіпорындар
болып табылады. Жұмыс көмірсутек шикізаттарының 230 нысанында жүргізілді,
бұның ішінде 142 мұнай кені, 56 мұнай-газды, 19 мұнайгазконденсатты, 6 газ
кен орындары мен бір жер асты газ қоймасы кіреді. Геологиялық барлау
жұмыстары (ГБЖ) 52 нысанда (23 %), өндіру – 90 нысанды (39 %), біріккен
барлау мен өндіру жұмыстары – 88 (38 %) кен орнында жүргізіліп жатыр.
Жалпы айтатын болсақ, Каспий маңы мемлекеттерінің (әсіресе,
Әзірбайжанның) екінші Парсы шығанағының ашылуы туралы жақын маңдағы
жарияланымдары бойынша каспийлік мұнайдың дәлелденген қоры жалпы әлемде 3,3
% құраса, газдікі – 5 %-ды құраған. Нақты сандар бойынша бұл 5,1 млрд.т
мұнай және 8 трлн м3 газ. Мұнайдың дәлелденген қорларының ең ірі аймақтары
Қазақстан және Әзірбайжан мемлекеттерінің шегінде жатыр.
Қазақстанда мұнай қорының шамамен 23-сі екі ірі кен орынның
үлесіне тиеді – Теңіз (900 млн т) және Қашаған теңіздік кен орны (1,23 млрд
т). Ең ірі газ кен орны – Қазақстанның солтүстік-батысындағы Қарашығанақ.
2003-2004 жж көптеген баспалардың мәліметтері бойынша
Әзірбайжандағы дәлелденген мұнай қоры 1 млрд т құрайды. Оның 730 млн
тоннасы Азери-Чираг-Гюнешли теңіз кен орындарының үлесіне тиеді. Ал газдың
дәлелденген қоры – 721 млрд м3, оның ішінде 625 млрд м3 Шах-Дениз теңіздік
кен орнына тиесілі.
Осы аймақтың ең көп дәлелденген газ қоры Түркменстанда, оның
мөлшері - 2,92 млрд м3. Ал дәлелденген мұнай қоры өте аз: 230 млн т.
Каспий аймағының ресейлік бөлігінде анықталған мұнай қоры 300 млн
тоннаны құрайды (Хвалын кен орны). Өзге кен орындары мен болашағы зор деп
саналатын бөліктерде қазірше барлау жұмыстары жүргізілуде. Шешен
Республикасының, Дағыстан және Калмыкияның кен орындарының қоры өте аз және
көпшілік бөлігі қалдықты. Каспий аймағының ресейлік бөлігіндегі құрлықтық
жалғыз ірі кен орны – Астрахань газ-конденсатты кен орны. Оның нақты қоры –
2,5 трлн м3 газ және 400 млн т конденсат.
Каспий аймағы кеңестік жылдардың өзінде жақсы зерттелгенімен, оның
мұнай-газ кендерін болжамдық бағалауының шашырандылығы жоғары. Дегенмен,
аймақтың мұнайлы Эльдорадоға айналуы мүмкін бола қоймас. Каспий
қойнауының геологиялық зерттелуіне және сонымен қатар КСРО-да мұнай-газ
ресурстарын игеруде терең сулы теңіздік кен орындарында қажетті өңдеу
технологияларының болмауына байланысты бұл аймақ бір уақыттарда КСРО
экономикасының жоспарлы дамуындағы 1960-1980 жж қорытындысы бойынша басты
жанармай базасы болған батыссібірлік мұнайды игерумен салыстырғанда
назардан тыс қалып отырды. Және осыған байланысты РФ табиғи ресурстар
Министрлігінің болжамдық бағалауының (Кесте-2) мүмкіндігін өте жоғары деуге
болады. АҚШ энергетикалық ақпарат басқармасының мәліметтері бойынша (Кесте-
2) Каспий аймағының мұнай-газ ресурстары Парсы шығанағы елдерінің
ресурстарынан тек 2 есе ғана қалып қояды және ресейлік көрсеткіштерден үш
есе артық.
1 - сурет. Каспий теңізі және Каспий маңы аумақтарында негізгі жұмыс істеп
тұрған және болашақта игерілетін кен орындары.
(2005 жылғы мәлімет бойынша,Каспий теңізі айдынындағы пунктир сызықтармен
ұлттық бөліктердің мүмкін болатын шекаралары көрсетілген).12
Кесте-2. Каспий аймағының мұнай-газ қорының болжамдық бағасы, т.у.т
Мемлекет РФ табиғи ресурстары АҚШ энергетикалық
министрлігінің бағалауыақпарат басқармасының
бағалауы
Әзірбайжан 3,7 9,3
Иран ** 2,6 2,8
Қазақстан 9, 0 26, 6
Ресей** 2,2 1,0
Түркменстан 2,2 18,4
Барлығы 19,7 58,1
*Теңізді орталық сызық бойынша секторға бөлу барысында
**Каспий маңы аумақтары
Кесте-3. 1992-2003 жылдарда Каспий аймағында мұнай мен газды өндіру серпіні
1992ж 1993ж 1994ж 1995ж 1996ж 1997ж
Мұнай, 40,3 36,6 33,1 32,9 32,5 33,7
млн.т
Газ 58,7 64,3 34,8 31,3 34,3 17,2
млрд.м3 *
1998ж 1999ж 2000ж 2001ж 2002ж 2003ж
Мұнай, 42,5 47,1 51,2 62,6 71,2 76,8
млн.т
Газ 23,7 35,0 60,7 65,6 71,5 77,1
млрд.м3 *
*Каспий аймағындағы Ресей секторының газ өндіру серпінінің мәліметтерінсіз;
1992-1997 жж мәліметтері тек Түркменстан бойынша.12
Ресейдің энергетикалық және инвестициялық саясаты мен жобалық
қаржыландыруының даму қорының президенті А.Конопляниктің ойынша, бұл
аймақтың мұнай-газ қорын бұлайша бағалау тым астамшылық. АҚШ-тың
Энергетикалық ақпараттық басқармасының мәліметтері бойынша Қазақстанның
мұнай қоры 16 млрд т, Әзірбайжан – 6, Түркменстан - 5,3 млрд т құрайды. Бұл
тұрғыда Каспий маңы елдері сияқты Батыс елдері де үлкен қызығушылық
танытуда. Ең үлкен болжамдық бағалаулар Каспий маңы мемлекеттері жасаған
сияқты. Мысалы, Әзірбайжан Республикасының Мемлекеттік мұнай компаниясының
президенті Н.Алиевтің айтуынша әзірбайжандық қайраңда 10 млрд т мұнай бар.
Ал Түркменстанның президенті С.Ниязовтың айтуынша Түркменстанның мұнай-газ
әлеуеті 45 млрд т мұнай эквивалентіне тең. Олардың үлкен қорлары туралы
мәліметтер Каспий маңы елдерінің тәуелсіз экономикалық саясат жүргізуде
сенімділік береді. Ал Батыс елдері үшін бұл асырма бағалар олардың Каспий
кендерін өңдеуге ат салысатын мұнай компаниялары үшін қосымша стимул болып
табылады.
2.4. Каспий аймағында отын-энергетика байлығын өндірудің мәселелері мен
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібін дамытудың қазіргі жағдайы.
Каспий өңірінде мұнай өндіру 1992-2003 жж аралығында үш еселенді
(Кесте-3). Осылайша жаңа мұнай-газ өндіруші аймақ әлемдік нарыққа шығады.
Бүгінгі күнде Каспий аймағында негізгі 3 мұнай өндіруші бар, олар
Қазақстан (дәлелденген қоры және өндіру бойынша көшбасшы), Әзірбайжан және
Түркменстан. Газды осы елдермен қатар Ресей де өндіреді. Ал Иран Каспийде
мұнай-газ өндіру жұмыстарын жүргізбейді. Иранның Әзірбайжанмен және
Түркменстанмен талас кен орындары, болашағы зор құрылыстары бар. Осыған
байланысты Иран өзінің толық мәртебесін анықтап алмай тұрып Каспийдегі өз
бөлігін игеруге кіріспейді.
Каспий маңы елдерінде мұнай және газ өндіру саласында ұлттық және
біріккен секторлар бөлінеді. Ұлттық сектор ұлттық мұнай өндіруші
компаниялармен көрініс берсе, біріккен сектор – түрлі біріккен кәсіпорындар
(БК) және іс жүргізуші компаниялармен (ІК) көрінеді. Олар өнім бөлінісі
негізінде мұнай және газ өндіруді мемлекеттік компаниялар арқылы іске
асырады. Каспий өңірі жаңа болашағы зор кен орындарын өңдеуге
негізделгендіктен мұндағы мұнай мен газ өндірудің дамуы біріккен
секторлармен байланысты.
Әзірбайжанда негізгі мұнай мен газ өндіруші - Әзірбайжан
Республикасының мемлекеттік мұнай өндіруші ұлттық компаниясы болды
(ӘРММҰК). Ол негізінен КСРО кезінде ашылған қалдықты қоры бар кен
орындарында өңдеу жұмыстарын жүргізеді.
700 млн.т қоры бар Азери-Чираг-Гюнешли (АЧГ) бірігіп өңдеудегі ең
ірі мұнай кен орны болып табылады. Бұл кен орнын игеру үшін 10 мұнай
өндіруші компаниядан тұратын халықаралық Әзірбайжандық операциялық компания
(ХӘОК) құрылды. Мұның 10%-ы ӘРММК-ның үлесіне тиеді. ХӘОК-ның операторы
және басты инвесторы ағылшындық Бритиш Петролеум компаниясы болып
табылады. Алдын ала болжам бойынша АЧГ кен орнындағы мұнай өндіру 2009
жылға қарай жылына 55 млн.т мұнайды құрайды, ал содан кейін 2024 жылға
дейін 12-15 млн.т кемиді және осы жыл бұл кен орынды өңдеудегі соңғы
келісім жылы болады. 2003 ж Әзірбайжанда 15,4 млн.т мұнай өндірілген, оның
6,5 млн тоннасы ХӘОК-ның үлесіне тиді.
Әзірбайжанның ең ірі болашақтық маңызы зор газ кен орны Бритиш
Петролеум игеріп отырған Шах-Дениз болып табылады. Ол жылына ең көп
дегенде 8 млрд м3 газ өндіре отырып, Әзірбайжанды әлемдік газ нарығына
шығарып отыр.
Әзірбайжандағы мұнай өндіру көптеген мәселелер туындатып отыр.
Бұлардың ішіндегі ең негізгілері – геологиялық және шикізат мәселелері. Кен
орындарын игерудегі 1998 жылы бекітілген 18 біріккен келісім шарттың
бүгінгі күнде АЧГ, Шах - Дениз және Ялама қайраңдық кен орындармен
байланысты тек үшеуі ғана қайта қаралуда. Ал өзге кен орындарда
бұрғылаушылар қиын тау-геологиялық жағдаймен соқтығысып қалған, әрі қордың
көлемі айтарлықтай көп емес болды. Ал екі кен орын Каспий айдынында Иранмен
талас аймақта орналасқан. Олардағы игеру жұмыстары Каспий теңізінің
мәртебесін анықтап, мұнай-газды аймақтарды нақты бөлгенге дейін уақытша
тоқтатылды.
Түркменстанды бірінші кезекте нақты экспорттық бағыты бар
газөндіруші ел ретінде қарастыру қажет. 2003 жылы мұнда 69 млрд м3 газ және
10 млн т мұнай өндірілген болатын. Осының барысында газ өндірудің 84%–ы
Түркменгаз мелекеттік компаниясының үлесіне тиеді, ал мұнай өндірудің
болашақтағы көлемінің өсуі қазірде өндіру жұмыстары жүргізіліп жатқан үш:
құрлықта - Хазар және Небит-Даг, теңізде Челекен кен орындарында біріккен
сектордың дамуымен тікелей байланысты болуы мүмкін.
Түркменстанның мұнай саласындағы мәселелелері де баршылық.
Біріншіден елдегі мұнайдың дәлелденген қоры онша көп емес, ал болашағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Экономикалық және әлеуметтік география кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
КАСПИЙ ТЕҢІЗІ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУДІҢ
САЯСИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Орындаған: 4-курс студенті
Б.Қ. Якупова
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.к., профессор С.Т.Темірбеков
Норма бақылаушы:
аға оқытушы О.Ж.Ғабдолла
Қорғауға жіберілді
______________ 2007 жыл
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к., профессор А.Т.Темірбеков
Алматы, 2007
Мазмұны:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Каспий аумағындағы табиғат ресурстарын пайдаланудағы құқықтық
мәселелердің саяси және экономикалық-географиялық негіздері ... ... ... ..5
ІІ. Каспий аймағындағы мұнай мен табиға газ кен орындарының жалпы
географиялық сипаттамасы мен оларды шаруашылыққа игерудегі саяси-
экономикалық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 11
2.1. Каспий аймағындағы отын-энергетика ресурстарын игерудегі бірлескен
халықаралық трансұлттық
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.2. Бірлескен трансұлттық жобаларды іске асырудағы қиындықтар мен
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.3. Каспий аймағындағы мұнай мен газ кен орындары мен ресурстарының
экономикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.4. Каспий аймағында отын-энергетика байлығын өндірудің мәселелері мен
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібін дамытудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.5. Каспий теңізінің Қазақстандық секторын (КТҚС) игеру жөніндегі
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 23
ІІІ. Каспий теңізінің отын-энергетика ресурстарын тасымалдаудың бағыттары
мен оларды іске асыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .31
3.1. Каспий теңізіндегі бәсекелес кемежайлардың қарым-қатынастарының
экономикалық факторлары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2. Қазақстан мұнайын Ақтау-Баку-Тбилиси-Жейхан бағыты бойынша
тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..43
3.3. Қазақстан – Қытай бағытының құрылыс
жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..44
3.4. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының газды
тасымалдау саласындағы қарым-қатынас
келісімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..45
3.5. Бургас-Александрополис мұнай құбыры желісінің құрылыс
жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ІV. Индустриалды Қазақстан жағдайында жер қойнауларын пайдалануды реттеу
туралы заңнаманы дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 53
4.1. Көмірсутегі шикізатын өндіру және пайдаланудың
экономикалық – экологиялық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
V. Каспий аймағының экологиялық мәселелері және себептері ... ... ... ...66
5.1. Қазақстанның минералды-шикізаттық кешеніндегі кластерлерді құру
кезінде экологиялық факторларды
ескеру ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .78
5.2. Каспий теңізінің экологиялық мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ..82
5.3. Теңіз қайраңындағы теңіз операциялары және экологиялық талаптарды
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
VІ. Қазақстанның Ұлттық
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .92
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .93
КІРІСПЕ
Қазба байлықтары мол көптеген елдер осы байлықтарға зәру елдерге
қарағанда экономикасының өркендеуімен немесе қандай да бір экономикалық
жетістіктерімен мақтана алмайтыны мәлім. Дегенмен мұндай көзқарастың өзі
экономиканың негізгі заңдарына қайшы келер еді. Себебі табиғи ресурстардың
молшылығы экономика өрлеуінің негізі мен елдің келешекке үміт артар
мүмкіншілігі ретінде қаралуға тиіс. Табиғи ресурстарға бай елдер осы
байлықтан түсетін табысты қалай молайту керек, міне, осы жайтты білу үшін
экономисттер мен сарапшылар көп уақыт кетірді.
Мұнайға бай Нигерия триллион долларға тең мұнай табысының 14-ін
орынсыз төгіп шашып, бүгінгі күні қыруар қарызға батып отырса, Венесуэлла
халқының 23-бөлігі кедейлік ғұмыр кешіп отыр. Мұнай-газ бен минералды
ресурстарды иеленуге құлшынғандардың азаматтық соғысы көп елдерді күйретті.
Бұл жайтты былай түсіндіруге болады. Табиғи байлықтардан түскен
табыс валютаның айырбас бағамын өсіріп, оның тұрақсыздығына әкеледі де, бұл
өз кезегінде экономиканың мұнай өндіретін секторына жатпайтын саласын
әлсіретіп, жергілікті өнім өндірушілердің бәсекелесу қабілетін төмендетіп,
экспортқа шығуларына кедергі жасайды. Нақ сол кезде экономиканың мұнай
секторы мол табыс алғанымен, жаңа жұмыс орындары ашылмайды, нәтижесінде
пайда болған жұмыссыздық саяси және әлеуметтік тұрақсыздыққа әкеліп соғады.
Дегенмен табиғи ресурстарға бай елдердегі ең маңызды мәселе – саяси
мәселе. Қазба байлықтарды бақылауына алған үкімет билікті бөлуге
құлшынбайды да, билік басына әділ сайлау арқылы келудің орнына, ерекше
құқықты иеленуге тырысады.
Билік басындағылар саяси тұрғыдан қолдауға ие болу үшін аса
қымбатты инвестициялық жобаларды енгізіп, үкіметпен жақсы қарым-қатынасы
бар құрылымдармен келісім шарт жасаса отырып, жаңа жұмыс орындарын аша
бастайды. Алайда мемлекеттік тұрғыдан берілетін жәрдем қаржы (субсидия)
пайда келтірмейтін жобаларға жұмсалатындықтан, осы жобалар елдің
экономикасын мұнай секторынан тәуелсіз ете алмайды. Үкіметтің қазба
байлықтардан түсетін табысты бақылауға алуы үшін құлшынуы пайда түсірушілер
мен осы пайдаға қолы жетпегендердің арасындағы талас-тартысқа әкеліп
соғады.
Бұған жол бермеу үшін өкімет пен халық өз елінің табиғи байлықтарын
бүкіл ұлттың игілігі деп ұғынулары керек. Бұл табиғи ресурстар – қазіргі
үкімет пен бүгінгі ұрпақтың ғана еншісі емес, келешек ұрпақтың да еншісі.
Осы байлықтардың болашақ ұрпақ есебінен жеке бастың мақсаты үшін жұмсау –
бүкіл ұлттың мұрасын иемдену деген сөз.
І. Каспий аумағындағы табиғат ресурстарын пайдаланудағы құқықтық
мәселелердің саяси және экономикалық-географиялық негіздері
Каспий теңізі және оның маңы географиялық - аумақтық тұрғыда
солтүстігінде және шығысында Қазақстан мен Түркменстанның батысындағы,
солтүстік-батысында Ресейдің, оңтүстік-батысында Әзірбайжанның, ал
оңтүстігінде Иранның жер аумақтарын қамтиды. Осы мемлекеттердің әрқайсысы
Каспий теңізінің табиғат ресурстарын игеру, пайдалану мәселесіне келгенде,
оны тұйық су бассейні немесе көл ретінде қарастыруды ұсынғанымен, іс-
жүзінде шешуге келгенде бесжақты келіссөздер барысында әртүрлі пікірлер,
көзқарастар айтылып, құқықтық тұрғыда бір тұжырымға келе алмай жүр.
Халықаралық құқық өзінің теориялық және практикалық баптарында
белгілі бір немесе бірнеше мемлекет аумағында орналасқан көлді жәненемесе
теңізді сол мемлекеттің немесе сол бірнеше мемлекеттердің ішкі суы ретінде
таниды (жіктейді). Бірақ, бұл әрине осындай көлді жәненемесе теңізді
әлемдік, халықаралық су жолдары жүйесінің құрамдас бөлігі деп қарауға
қарсылық білдірмейді. Көлдер мен ішкі теңіздерді осындай мақсаттарда
пайдалану қазіргі кезде іс жүзінде қолда бар арнайы ережелермен іске
асырылады. Аталмыш мәселеге байланысты бірнеше халықаралық-құқықтық
құжаттарды мысал ретінде атап көрсетуге болады. Ең алдымен бұл Германия,
Австрия, Швейцария мемлекеттеріне ортақ шекаралас орналасқан Боден көліне
қатысты. Бұл көлді іс жүзінде Баден, Бавария, Вюртемберг князьдіктері мен
герцогтіктерінің және Швейцарияның кантондары арасындағы ортақ көл ретінде
пайдалануға 1867 жылы қол қойылған Бергенц келісімі осы күнге дейін
құқықтық құжат ретінде жүреді. Екі елдің ортақ көлі ретінде Женева көлін
құқықтық негізде пайдалану Швейцария мен Сардиния (Франция) арасында 1818
жылғы қол қайылған келісім бойынша іске асырылады. Ұлы көлдер (Жоғарғы,
Гурон, Мичиган, Эри, Онтарио) АҚШ пен Канада арасындағы келісімнің
қорытындысы болып табылады. Екі жақты құқықтық келісімдер негізінде кеме
жүзу, әскери-теңіздік күштер және әскери кемелердің жүзіп өтуіне байланысты
сұрақтар шешіліп, көлдер екі ел арасында бөлінген.
Каспийге халықаралық көл мәртебесін беруге ұмтылушылар ең алдымен
Солтүстік Америкадағы Ұлы көлдер және Африкадағы Чад көлдері мысалдарына
сілтемеленеді. Осы жағдайды іс жүзінде пайдалану қиындығының мәні –
халықаралық құқықта халықаралық көл мәртебесін анықтайтын арнайы
нормалардың болмауында. Қандай көлемдегі су қоймасын – көл немесе теңіз деп
атау анықтамалары бар ешқандай халықаралық құқықтық құжат та жоқ. Ал бұл
мәселеге географиялық тұрғыдан келетін болсақ, Каспий табиғи көл (су
қоймасы), сондықтан оны теңіз деп тану құры әурелі болып саналады. Бірақ,
географиялық карталарда оны теңіз деп жазуының негізгі себебі оның алып
жатқан су айдынының (акваториясының) өте үлкендігіне байланысты.
Жалпы 1956 жылы қабылданған Халықаралық теңіз құқығын анықтайтын
Басшылыққа сәйкес Ішкі теңіз түсінігіне сай табиғи айдындарының
(теңіздердің) акваториясының топтамасының 3 (үш) түрі бар. Біріншіден,
Дүниежүзілік мұхит кеңістігіне тіке шыға алмайтын және екі немесе бірнеше
мемлекеттердің жер аумағымен қоршалған теңіз. Екіншіден, бір немесе бірнеше
бұғаздар арқылы Дүниежүзілік мұхит кеңістігімен ұласып жатқан және бірнеше
елдердің жер аумағымен қоршалған теңіз. Бұндай теңіздің құқықтық режимі
қазірде бар - Қара және Балтық теңіздеріне қатысты халықаралық
келісімдердің ережелерімен реттелінеді. Үшіншіден, өзінің саяси-
географиялық сипаттамалары бойынша ішкі теңіздің екінші типтік түріне ұқсас
бола тұра, бұл үшінші түр өзінің ешқандай халықаралық келісімдерде аталынып
көрсетілмегендігімен ерекшеленеді. Бұл үшінші топтамаға Жапон және Охот
теңіздері жатады. Ал Каспий теңізіне келетін болсақ, ол ішкі теңіздің 1-
типтік түріне өте ұқсас болғанымен, осы типтік түрлердің ешқайсысы
толығымен Каспийдің құқықтық таластар туғызып отырған жағдайларын шешіп
бермейтіндігінде. Иран жағы осы жағын ескеріп, олар Каспийді континентальды
жабық (тұйық) су қоймасы ретінде қарастырып, оның табиғат ресурстарын осы
теңіз жағалауында орналасқан мемлекеттердің ортақ байлығы, оны ортақ
игеруге құқылы деп танып, аумақтық ынтымақтастық жөнінде Келісімге тұрып,
бес мемлекетте бірдей тең құқықта кіретін Халықаралық ұйым құруды ұсынды.
Бұл ұсыныс Каспий теңізінің табиғат ресурстарын ортақ пайдалануда болатын
континентальды тұйық су қойма мәртебесін беру деген сөз. Бұндай мәртебе тек
Иран жағына емес, сонымен қатар Ресей үшін өте тиімді болар еді. Себебі бұл
екі мемлекеттің шекарасы өтетін жағалаудағы теңіз секторларында су астында
көмірсутек ресурстары әзірге аз кездеседі (табылған).
Жалпы ресейлік – ирандық позициямен, әрине, Әзірбайжан, Түркменстан
және Қазақстан келіспеді. Басты себеп - осы үш мемлекеттерге бөлінетін
секторларда көмірсутек ресурстарының молдығы және көптеп табылуына
байланысты. Олар Каспийді ұлттық секторларға бөлу ұсынысын қолдайтынын
білдірді.
Бірте-бірте Ресей сияқты Иран да өз позициясын жұмсартуға мәжбүр
болды және ең соңында Каспийді ұлттық секторларға бөлуге келісім берді.
Сонымен бірге алдын-ала теңіз ресурстарын бес мемлекет ортақ пайдалануда
қалуына шарт қойды.
Қазақстан әуел бастан компромиссті позицияны ұстанды. Ол бойынша
теңіз ерекшеліктері, ерекше экономикалық зона мен аумақтық теңіз режимінің
кей элементтерін ескерген 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ Конвенциясын
қабылдау керек, оның түбі мен су қойнауын ұлттық секторларға бөлу, суда ені
12 теңіз миліне дейін болатын аумақтық теңізді келіскен ені бар балық аулау
зоналарын орнату керек. Қалған теңіз бөлігін ортақ пайдалану
(эксплуатациялау) обьектісі ретінде ұсынылды.
Қазақстан өз позициясын тұрақтату мақсатында су қойнауын және су
астындағы қайраңдарды пайдалану жөнінде құқықтық режимдердің алуандығына
байланысты сұрақтарды шешуде халықаралық тәжірибені, ортақ сызық
концепциясын пайдаланды. Астана көзқарасына сәйкес межелеу сызығының
негізінде әрбір мемлекеттің келісушілігі бойынша модификациялана алатын
классикалық орталық сызықты жүргізу ұстанымын негізгі талап деп ұсынды.
Сонымен қатар Қазақстан жағының пікірінше, Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы ұзақ мерзімді, немесе көп жылдарға арналып жазылып қол
қойылған концептуалды құжат, Конвенцияның болу керектігін тұжырымдады.
Кей авторлардың ойынша, Каспий мәртебесін анықтау және бекіту
мәселелерінде шешім табуға көмектесетін халықаралық-құқықтық құжат бар. Бұл
ашық, жартылай жабық және түгелдей жабық теңіз немесе су алабының
анықтамасы бар 1982 жылғы теңіз құқығы бойынша БҰҰ Конвенциясы. Белгілі бір
су алабының теңіз ретінде қарастырылуының негізін салушы принцип ретінде
– оның Дүниежүзілік мұхитпен тікелей немесе басқа теңіздер арқылы, мысалы:
Қара теңіз – Босфор және Дарданеллы бұғаздары арқылы немесе Азов теңізі –
Дүниежүзілік мұхитқа алдымен Керчь бұғазы арқылы Қара теңізге, одан әрі
Босфор мен Дарданеллы арқылы Эгей және Жерорта теңіздеріне және Гибралтар
арқылы Атлант мұхитына шыға алуы арқылы анықталады.
Халықаралық құқықтың маңызды нормаларының біріне сәйкес: белгілі
бір аймақта жаңа мемлекеттің пайда болу кезінде жалпы пайдалану
кеңістігінің мәртебесі мен режимі бір немесе бірнеше қызығушылығы бар
елдердің ерігі бойынша біржақты қайта қарауына түсе алмайды. Бұл принцип,
әсіресе, мәртебесі өзгермейтін физико-географиялық нысаналарға
(обьектілерге) негізделген теңіз кеңістігіне сәйкестенген. Каспий – тұйық
су қойма болғандықтан, оған аумақтық сулар туралы Халықаралық теңіз
құқығының, континенттік қайраң және ерекше экономикалық зона ережелерін
қолдануға болмайды. Сәйкесінше, Каспийдің тұйық теңіз мәртебесі оның
жағалауында орналасқан жеке бір мемлекеттің біржақты әрекетімен өзгертіле
алмайды. Ол тек Каспийдің барлық жағалаулық мемлекеттерінің келісімімен
және халықаралық құқық орнатылу тәртібімен ғана өзгертіледі. Бұл қарар 1996
жылдың қарашасындағы Ашхабад кездесуінде Каспий маңы мемлекеттерінің шетел
істері министрлерінің кездесуінде қол қоюымен бекітілді, яғни олар
Каспийдің құқықтық мәртебесіне қатысты (барлық жағалаулық мемлекеттерге
қатысты) бір ауыздан мақұлданылмаған, қол қойылып бекітілмеген шешімдерді
танымауды белгілеп айтты.
Іс жүзінде ашық теңіздерге тән континеттік қайраңда шаруашылықты
жүргізудің ұлттық зонасы, теңіз түбін бөлу сияқты институттарды енгізу;
аумақ шегінен тыс орналасқан мемлекеттердің компанияларын табиғат
ресурстарды барлауға ұмтылдыру – Каспийде 1958 жылғы континенталды қайраң
Конвенциясының ережелері мен ашық теңізге қатысты 1982 жылғы теңіз құқығы
бойынша БҰҰ Конвенциясының сәйкес баптары таратылды деген сөз. Ресейлік
зерттеуші К.Гаджиев жазғандай, біз бұл жерде бұл мәселенің заңдылығы
жөнінде көп дауласып, пікірталасуымыз мүмкін, бірақ, Каспий Дүниежүзілік
мұхит және ашық теңіздерге қатысты дәстүрлі түрде пайдаланылып келе жатқан
Халықаралық теңіз құқығының нормаларына сәйкес, ережелерге, құқықтық
нормаларға ұқсас бөлінгені факт ретінде қалмақ.
Өз жобаларын іске асыру мақсатында үшінші елдердің мұнай
компанияларын шақыра отырып, Әзірбайжан өз зонасында көмірсутек кен
орындарын игеруге басқа Каспий маңы мемлекеттерімен өз позицияларын
үйлестірмей бастап кеткенге дейін Каспий мәртебесінің өзгерісі жайындағы
барлық ой-пікірлер теориялық сипатта болады. Сәл кейінірек, көмірсутек
ресурстарын игеру және барлау мақсатында өз жағалауларының теңіз түбі
учаскелеріне халықаралық тендер жариялаған Қазақстан мен Түркменстан осы
жолмен іске асыруда.
Барлық мемлекеттер үшін өзара тиімді және халықаралық құқық
принциптері мен нормаларына сәйкес келетін Каспий теңізінің мәртебесін
орнату тек қана оның ұлттық секторларға үзілді-кесілді бөлу негізінде ғана
мүмкін екендігі қазіргі кезде іске асып отыр.
Біртұтас КСРО географиялық кеңістігі құлағаннан кейін орын алған
геосаяси және геоэкономикалық бетбұрыстар жаңа аумақтық конфигурацияның
құрылуына әкелді. Бұндай аумақтық бірлестіктердің негізін ең алдымен
елдердің бір географиялық зонада, бірдей климаттық жағдайлары мен
биоресурстары бар болатын және ортақ ашық зоналарға - Балтық, Қара,
Каспий теңіздеріне шығу мүмкіндігі болатындай географиялық факторлар
негізінде ортақ экономикалық бірлестік пен табиғи әлеуетті игеру мүмкіндігі
және географиялық жақындылығын ескерсек, аталған аумақтағы елдер аумақтық
ұйымдарды құрады: Қара теңіз экономикалық бірлестігі (ҚЭБ) - ол өзіне Қара
теңіз, Закавказье мен Балқандардың 11 мемлекетін (Әзірбайжан, Албания,
Армения, Болгария, Греция, Грузия, Молдавия, Ресей, Румыния, Түркия және
Украина), Балтық теңізі мемлекеттерінің Кеңесі (1992 жылы құрылған) оған –
Германия, Дания, Латвия, Литва, Норвегия, Польша, Ресей, Финляндия, Швеция,
Эстония кіреді және Еуропалық Комиссия (ЕО-тың атқарушы органы), сондай-ақ
Балтық теңізі мемлекеттерінің субрегионалды бірлестігінің ұйымы (БТМСБҰ).
Бұл ұйым Балтық теңізі елдерінің өкіметтік емес ұйымы, Ставангер (Норвегия)
қаласында өткен конференцияда 1993 жылдың қазанында негізі қаланған. Ұйым
жұмысында Балтық теңізі жағалауында орналасқан облыстар, жерлер,
губерниялар және федералды мәні бар қалалардың өкілдері қатысады. Бүгінгі
күні БТМСБҰ – да тұрақты құрамы жоқ және ол Балтық теңізінің елдері
аумағына кіретін барлық 163 аумақтың қатынасуына ашық ұйым.23.
Аумақтық бірлестіктердің құрылуының қарқыны айтарлықтай дәрежеде
бұрынғы КСРО-ң Орта Азиялық және Закавказьелік республикалардың аумағында
да көрініс береді. Ол бүгінде егемендік алған елдер – Қазақстан,
Қырғызстан, Түркменстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Грузия, Армения, Әзірбайжан
және оларға шекералас Түркия, Иран, Ауғанстан және Қытай.
Осы елдердің барлығы белгілі бір сипатта белгілі бір
конфигурациясымен, тура немесе жанама болсын өзара мемлекетаралық және
биресми қатынаста байланысқан. Біріншіден, олардың бәрі аумақтық
экономикалық блоктарға немесе саяси бірлестіктерге кіреді. Екіншіден, осы
елдердің кейбірі Орта Азиялық және Закавказ аумағындағы аймақтық көшбасшы
рөліне дәмеленеді.
Бүгінгі күні барлық ескі географиялық атаулар, мысалы,
Закавказье, Орталық Азия жаңа мәнге ие болып отыр, себебі бұрынғы КСРО-
ның геосаяси кеңістігінде жаңа еркін дербес зоналар, субаумақтар құрылды,
өз кезегінде олардың әлемдік саясатта, әлемдік шаруашылық байланыста
белгілі рөлі мен орны бар.
Ортаазиялық, закавказдық аумақтар географиялық атауға қарағанда
көп дәрежеде саяси анықтамалар. Мысалы, КСРО-ға кірген кезде Тәжікстан,
Қазақстан, Түркменстан, Өзбекстан, Қырғыз елдері өз тәуелсіздіктерін
алғаннан кейін саясаткерлер, эксперт, саясатшылар оларды Орталық Азия
аумағына жатқызатын болды.
Аймақ сөзіне әртүрлі түсініктеме, анықтама бар:
а) шаруашылық- экономикалық ортақтық (общность);
ә) географиялық-әкімшілік бірлік;
б) тарихи-мәдени облыс, т.б.
Аймақ сөзін бағалау белгілерінің әралуандығына қарамастан барлық
анықтамалардың байланыстырушы түйіні ретінде мемлекет ұғымы тұрады. Бұрынғы
КСРО-ның еуразиялық кеңістігінде жаңа елдердің құрылуы нәтижесінде ұғымдық
саяси-географиялық аппаратта өзгерістер болды. Бүгінде Кавказ – Ресей үшін
– Солтүстік Кавказ (Қара және Каспий теңіздеріне жақын жатқан немесе
Грузия, Әзірбайжанмен шекаралас республикалар мен облыстардың аумағы) және
Закавказье (Грузия, Әзірбайжан, Армения).
Каспий теңізі қайраңында және оған іргелес зоналарда мұнайдың алып
қорларының ашылуы, отын-энергетикалық ресурстарды игеру мен оларды әлемдік
рынокқа жеткізу үшін маршруттарды және де Еуропа мен Азияны байланыстыра
алатын траспорттық дәлізді құру бойынша әртүрлі жобалардың пайда болуы –
жаңа субаймақтың – Каспий маңы анықтамасының пайда болуына әкелді. Әрі
ресейлік, әрі англосаксондық политологияда жаңа географиялық ұйымдар пайда
болды: Транскаспий аумағы, Каспий маңы немесе Каспий аумағы, Каспий
теңізінің ауданы. Бұл ұғымдардың барлығы тікелей Каспий теңізіне шыға
алатын елдерді қамтиды - Әзірбайжан, Түркменстан, Қазақстан, Ресей, Иран.
Онымен бірге, бұл ұғымдарға мұнай және газ құбырларының маршруттарын
салуға, басқа да траспорттық бағыттарының салынуына, жалпы аумақтағы
жағдайға географиялық жағдайы мен саясаты әсер ете алатын мемлекеттер
жатады. Олар – Түркия, Грузия, Қытай, Пәкістан, Ауғанстан сияқты елдер.
Каспий маңы аумағының ерешелігі – оның тек шикізаттық қана емес,
сонымен бірге транзиттік аумақ мәртебесін иеленуде, сол арқылы Шығыс пен
Батыс арасын біріктіріп қана қоймай (Ұлы Жібек жолын қайта құру), сонымен
бірге Солтүстік пен Оңтүстікті (Су жолы: Санкт- Петербург – Мәскеу – Еділ
бойымен Астраханьға дейін – одан әрі Каспий теңізі арқылы Иранға дейін)
жалғастыруға мүмкіндік береді. Осы себептерге байланысты Каспий маңы
аумағын Транскаспийлік деп атауы бекер емес.23
Ірі батыс елдерінің осы аумаққа деген үлкен қызығушылығына
қарамастан, осы күнге дейін келесідей экономикалық және саяси сұрақтарды
шешуде іс-әрекеттер координациясы үшін осы елдерді біріктіретін арнайы
халықаралық өкіметтік ұйым құрылмады:
• Каспий теңізі мәртебесін анықтау, су бөлігі мен теңіз түбін аумақтық
бөлу сұрағын шешу;
• Каспий биоресурстарын қорғау бойынша шаралар кешенін іске асыру,
құрастыру;
• Әртүрлі тектегі мемлекетаралық конфликттерді заңдастыру, мысалы,
Армения мен Әзірбайжанның Таулы Карабах бойынша дауы немесе Әзірбайжан
мен Түркменстанның Каспий теңізіндегі Осман және Хазар кен
орындарын иелік етуге қатысты даулы мәселесі, т.б.
• Аумақтық қауіпсіздік қаупімен күрес шараларын іске асыру.
• Мұнай мен газды айдау бағасына қатысты келісімді тарифтік саясатын,
жаңа мұнай және газ құбырларының маршруттарын құру және ойластыру
бойынша қаржы институттары мен халықаралық ұйымдардың, барлық
қызығушылық танытқан елдердің іс-әрекеттерінің координациясы қажет.
Каспий теңізінің шикізат ресурстарын интенсивті игеру әрі қоғамның,
әрі ғалымдар арасында аумақта қалыптасқан экологияға қатысты мәселелер және
болашақта Каспий теңізі биоресурстарынан айрылып қалу мүмкіндіктері
алаңдатады. Атмосфера, гидросфера және топырақ пен өсімдік жамылғысының
мониторингі биологиялық апат белгілерін анықтап беруде.
Халықаралық ұйымның болмауы саяси, экономикалық және құқықтық
реттеулердің әлеуетті мүмкіндіктерінің дамуына кедергі келтіріп тұр.
Координациялық органның болмауының орнын төмендегілер толтыруда: а)
трасұлттық корпорацияның белсенді әрекеттері; ә) Каспий маңы
мемлекеттерінің біржақты әрекеттері немесе аумақтық қауіпсіздік және Каспий
теңізі мәртебесін анықтау мәселесіндегі екіжақты дипломатиясы; б) кейбір
елдердің Түркия, Иран, АҚШ - өздерінің әскери-саяси және аумақтағы
геоэкологиялық әсерін күшейтуге тырысу.
ІІ. Каспий аймағындағы мұнай мен табиға газ кен орындарының жалпы
географиялық сипаттамасы мен оларды шаруашылыққа игерудегі саяси-
экономикалық мәселелер.
2.1. Каспий аймағындағы отын-энергетика ресурстарын игерудегі бірлескен
халықаралық трансұлттық жобалар.
Каспий маңы аймағының ерекшелігі – оның аумағында геосаяси
кеңістікте әлемдік саясатқа және әлемнің басқа аудандарына тән – аумақтық
интеграция, ішкі және сыртқы саясаттың демократизациясы, трансұлттық
кооперация сияқты үрдістер мен құбылыстар жүріп жатыр. Оған қоса, бұл
аймақта халықаралық ланкестік жағынан қауіп, діни экстремизм, ұлттық
сепаратизм, қару-жарақ пен есірткі заттарын заңсыз тасымалдау сияқты теріс
үрдістер шиеленісіп кетті.
Бұл аймақта тағы бір жалпыәлемдік тенденция байқалады, ол – бір
уақытта экономикалық, мәдени, саяси, ғылыми-техникалық, гуманитарлық
байланыстардың өсуімен қарулы күштер факторы рөлінің сақталуы. Бұл жағдай
өмірге әлемдік экономиканың ғаламдануы нәтижесі болып табылатын мәселелер
мен мүмкіндіктерді туындатады.
Каспий теңізінде және оған іргелес жатқан аудандардан ашылған
қосымша газ және мұнай қорлары оларды өңдеуге қосымша алымдарды қажет
етеді. Каспий маңы аймағындағы бірқатар елдер үшін бүгінгі күнде
экономикалық себептерге байланысты жеке өздері және толық көлемде табиғи
ресурстарын игеруді, жаңа құбыр жолдарын салуды, өндіріс өнеркәсібін
жаңалауды жүзеге асыра алмайды. Сол себепті де шетелдік инвестициялардың
келуі ерекше маңызды және өте қажет. Кооперациялық өндірістік үрдіске
тұрақты және кепілді заң базасы негізінде трансұлттық корпорацияларды
енгізу осы елдерге халықаралық және трансұлттық бірлестік арқылы өз
экономикаларын дамытуға мүмкіндік бар. Басқа сөзбен айтқанда, мұнай мен газ
сыртқы саясаттағы өте тартымды және эффективті өзара халықаралық
бірлестікті орнатудың құралы болып табылады.
Осындай кооперациялық мемлекетаралық және трансұлттық
байланыстардың жарқын көрінісі ретінде 1992 жылы құрылған Каспийлік құбыр
желісі - Консорциуымы (КҚК), кейін 1996 жылы ол қайта құрылымданды. Бұл
жобада Ресей (қатысу үлесі – 24%), Қазақстан (19%), Оман (7%),
консорциумның қалған 50% – ын американдық (15%), ресей-британдық (7,5%),
итальяндық (2%), британдық (1,75%) қатысушылар бөледі.
Консорциум меншігінің мұндай алуан құрылымы – қатысушылардың
мемлекеттік және коммерциялық қызығушылықтарының өзара балансын тапқандығын
байқатады. КҚК жобасының ұзындығы 1580 шақырым. Теңіз кен орнынан (алынып
жатқан қоры шамамен 9 млрд баррель) Новороссийск терминалына шикі мұнайды
тасымалдау үшін арнайы құрылған. Сонымен бірге КҚК төмендегідей маңызды
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Біріншіден, Каспий теңізінің
солтүстігі және солтүстік-шығысынан Каспий мұнайын экспорттау үшін
траспорттық жүйенің негізгі бағыттарының бірін құрайды. Ол өз кезегінде
еліміздің өте бай мұнай қорларын (анықталған қоры 10,0-17,6 млрд баррель;
өз кезегінде ресейлік Каспий маңы аймағында бұл көрсеткіш – 2,7 млрд
баррель) әлемдік рынокка тура және тұрақты тасымалдауын қамтамасыз етеді.
Соңғы жылдар оқиғалары көрсеткендей, отын-энергетикалық
ресурстарды іздеу және барлау – Каспий маңы мемлекеттерінің кен орындарды
игерудегі ортақ бірлесу бағдарламасының бір бөлігі ғана болып табылады.
Бүгінгі күні мұнай-газ ресурстары әлемдік саясаттың негізгі факторы болып
табылады. Қазіргі кездегі дамудың ғаламдық үрдістері энергоресурстармен
тура немесе жанама байланысып, оған сенімді әрі берік кіру кез-келген
елдердің негізгі приоритеттерінің санына кіреді. Сондықтан кез – келген
мұнай мен газды игерудегі ірі жобалар және оларды тасымалдау әрі кең
халықаралық бірлестіктің, әрі жанжалдар мен конфронтациялардың үлгісі болуы
мүмкін. Тәжірибе жүзінде барлық дерлік әлемнің мұнай мен газ барлайтын
елдердің өз арсеналында энергетикалық дипломатиясы бар, осы энергетикалық
дипломатияның шеңберінде мемлекет әлемдік рынокта өзінің отын-энергетикалық
кешенінің қызығушылықтарын қорғап, лоббировать етеді.
Каспий маңы аймағынан болашақта мұнай мен газды тасымалдау ерекше
қиындық туғызады. Оған қоса, жаңа экспорттық линияларды талқылағанда
экономикалық мақсатқа лайықтылық пен эффективтілік соңғы мақсатқа өтіп
кетеді, себебі, бұл жобалар айқын көрсетілген саяси сипатқа ие болады.
Осында мемлекеттер мен компаниялар арасында шынайы келіспеушіліктер
туындап, олардың позицияларының әртүрлілігі байқалады. Ең алдымен
келіспеушіліктер мемлекетаралық деңгейде ұсынылатын маршруттарға қатысты
туындайды.
Негізгі экспорттық бағыт – БТЖ жобасын салу аймақтағы Ресей мен
Ираннан басқа барлық елдердің қызығушылығын айқындайды, себебі,
экономикалық көзқарас жағынан Ресей – Баку – Новороссийск құбыры бойынша
Әзірбайжан мұнайды тасымалдаудағы қосымша кірістен айырылады, ал саяси
жағынан аймақтағы Ресейдің әсері әлсірейді. 24.
Айтарлықтай маңызды және технологиялық қиындық туғызатыны Каспий
теңізі түбінен мұнай мен газ құбырларын жүргізу. 1998 жылы мұнай алыптары
Рояль ДатчШелл, Шеврон, Мобил және Қазақстан өкіметі бірігіп, теңіз
түбімен мұнай-газ тасымалдайтын Ақтаудан Бакуге (ұзындығы 370 милль,
шамамен құны 2,5-3 млрд доллар), кейін Баку - Жейхан бағытына қосылатын
екілі линиясын салу мүмкіндігін зерттейтін келісімге қол қойылды.
Жобаның ең негізгі мақсаты Еуропадан Закавказье мен Орталық Азия
елдеріне және керісінше жүкті тұрақты және сенімді тасымалдау болып
табылады. Бұндай траспорттық дәліз кең аумақтар мен рыноктарды біртұтас
экономикалық кеңістікке біріктіре алады және өндірістер мен қызмет
көрсетудің аймақтық орталықтары мен рыноктарын құрауға тірек болуға
көмектеседі.
Айтарлықтай энергия қорлары және т.б пайдалы қазбалары бар Каспий
маңы аймағы Еуразия материгінің дәл ортасына орналаса отырып масштабы
жөнінен алып саналатын осы жобада өз атауына толығымен лайық болып
табылатын және болашақта трансконтинетальды коммуникациялар дамуының үлгісі
болып табылады.
Нақты осындай жағдайлардың дамуы барысында заңды түрде британдық
ғалым Х.Мак-Киндердің (1861-1947) әйгілі формуласын қайта өңдеп айтуға
болады: Кімде-кім Еуразиядағы транспорттық маршруттарды бақыласа, (оның
ойынша Еуразия - әлемдік саясаттың өсі) хартлендті бақылайды (әлем
жүрегі), ал хартлендті бақылаған - әлемнің тағдырын бақылайды.23
2.2. Бірлескен трансұлттық жобаларды іске асырудағы қиындықтар мен
мәселелер.
АҚШ, Түркия, Иран, Жапония, Қытай және т.б елдер Каспий маңы
аймағынан энергетикалық-транспорттық дәліздерді құруға деген
қызығушылығының жоғары болуы бекер емес және оған деген бақылауды алуға
тырысады (несие беру, саяси қысым көрсету және өздерінің компанияларының
коммерциялық қатысуы арқылы). Алайда Грузия, Әзірбайжан, Қазақстан және
Түркменстан аумақтарынан өтетін осы және басқа мүмкін болатын бағыттардың
құрылуына ең көп қызығушылық танытады. Қазіргі кезде екі Каспий маңы
мемлекеттері – Қазақстан мен Әзірбайжан халықаралық - аудандық кооперацияға
белсенді кіріскен және Каспий маңы геоэкономикалық алаңында негізгі
ойыншылар ретінде танылады.
Қазақстан толық құқықта өзінің қолайлы геосаяси жағдайы мен
Еуразияның ортасында орналасып, транспорттық жолдардың түйіскен торабы
болып табылады. Әзірбайжан да Еуропа мен Азия шегінде орналаса отырып,
транзиттік мүмкіндіктерге ие.
Кесте 1. Әлем бойынша көмірсутек ресурстарын барлау
жылдар Батыс Орталық Орталық Азия-ТынТаяу Африка Солтүсті
Еуропа және Азия ық мұхит к
Еуропа ауданы Америка
Мұнай және газ конденсаты, мың баррелькүн
1985 4033 11359 902 5883 11311 5684 12677
1990 4254 10775 925 6663 17686 6881 11241
1995 6307 6578 855 7354 20165 7318 11016
2000 6713 6868 1314 7782 23082 7916 10847
Мұнай және газ конденсаты, млн тоннажыл
1985 201 567 45 294 565 284 633
1990 212 538 46 333 883 343 560
1995 315 328 43 367 1006 365 550
2000 336 344 66 389 1155 396 543
Газ млрд. текше метр.
1985 203 557 136 111 64 51 559
1990 200 700 142 154 100 71 612
1995 246 646 91 212 142 85 689
2000 292 628 94 270 199 130 718
жылдар Латын Барлығы Дамыған ОПЕК Қазақстан
Америкасы елдер Республикасы
Мұнай және газ конденсаты, мың баррелькүн
1985 6880 58729 17356 17534 457
1990 7457 65855 16142 24564 502
1995 9140 68733 17965 27645 423
2000 10435 74957 18415 30796 706
2002 953
Мұнай және газ конденсаты, млн тоннажыл
1985 343 2931 866 875 23
1990 372 3287 806 1226 25
1995 456 3431 897 1380 21
2000 522 3751 922 1546 35
2002 47
Газ млрд. текше метр.
1985 74 1755 782 153 5
1990 86 2065 841 216 7
1995 100 2210 972 285 5
2000 134 2464 1049 375 12
2002 15
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігін игерудің Мемлекеттік
бағдарлама мәліметтері. 15
Өзінің көмірсутекті қоры бойынша Солтүстік теңізбен теңесетін
Каспий мұнай өндіруші аймағы бүгінгі күнде мұнай мен газдың әлемдік
нарықтағы жаңа тасымалдаушысы болып отыр. Ондағы өндірістің өсуіне
байланысты бұл аймаққа бар әлемнің назары түсуде. Дегенмен мұнай және газ
өндірудің қарқынды дамуы мұнда өндіріс және мұнай-газды тасымалдаумен,
шетелдік инвесторлармен т.б-мен байланысты кешенді мәселелер тудырды.
Каспий теңізі мен оған тиісті аумақтардың экологиясының төмендеуі де үлкен
мәселе болып отыр.
2.3. Каспий аймағындағы мұнай мен газ кен орындары мен ресурстарының
экономикалық-географиялық сипаттамасы.
Берілген бағалауларға қарағанда, Қазақстан Республикасының
көмірсутегі әлеуеті әлемдік қорлардың жалпы аумағында қомақты болып
саналады. Дәлелденген мұнай қоры бойынша Қазақстан әлемдегі ең жетекші
мемлекеттердің қатарына кіреді. Ал, ТМД мемлекеттері арасында көмірсутегі
қоры бойынша Ресейден кейінгі екінші орынды иемденіп отыр.
ГКЗ бекіткен, құрлықты қоса есептегенде, ҚР алынатын көмірсутегі
қоры төмендегі көрсеткіштерден тұрады:
- мұнай – 4,8 млрд. т (35 млрд. барр.)
- көгілдір отын – 3,4 трлн. м3.15
Қазақстан көмірсутегі қоры бойынша жетекші орындарды иемденетін он
мемлекеттің қатарына кіреді. Жалпы алғанда, Каспий теңізінің Қазақстандық
секторындағы (КТҚС) көмірсутегі шикізаты қоры 8 млрд. т. дейін жетуі мүмкін
деп болжау жасалынуда.
Каспий теңізінің солтүстігіндегі Қашаған кен орны Қазақстанды
әлемнің көмірсутегі ресустары жағынан жетекші орындарын иемденетін
мемлекеттер қатарына шығарды. Оның ілуде бір кездесетін қасиеттері барлық
әлемді өзіне қаратып, дүниенің төрт бұрышы тарапынан Каспий аумағына деген
керемет қызығушылық тудырды. Және Каспий теңізінің Қазақстандық секторына
инвестиция тарту көлемін ерекше арттырды.
Қазіргі кезде барланған көмірсутегі шикізаттары (КСШ) бойынша
жоғарыда айтып кеткендей, Қазақстанды тек тоғыз мемлекет басып озады. Олар:
Сауд Аравиясы, Канада, Иран, Ирак, Кувейт, Абу-Даби, Венесуэла, Ресей және
Ливия. Әлемдік қордағы біздің еліміздің үлесі мұнай бойынша 3 пайызды, ал
газ бойынша 1 пайызды құрайды. Сонымен қатар республикамыздың болжалынып
отырған ресурстарының жартысынан көбі (13 – 18 млрд шамасында) Каспий
теңізінің Қазақстандық секторының қайраңымен тығыз байланысты.
2005-жылдың 1-қаңтарындағы есеп бойынша, Қазақстан республикасының
мемлекеттік балансына 191 мұнай, 101 газ және 49 конденсаттық кен орындары
алынған. 14. Сонымен қатар олардың көп бөлігі елдің батысында орын
тепкен. Мәселен, алынатын барлық мұнайдың 71 пайызы Атырау облысының, 14
пайызы – Маңғыстаудың, 12 пайызы - Ақтөбе мен Батыс Қазақстан облыстарының
еншісіне тиеді. Ал, қалған бөлігін Қызылорда (2 %) және Қарағанды (1%)
облыстары өзара бөліседі. Көгілдір отын жөнінде айтсақ, газ қорының
жартыдан астамы – Батыс Қазақстан облысының кен орындарында (57%), 14% -
Атырау облысында, 12% - Маңғыстауда, 11 % - Ақтөбеде орналасқан. Қалған 6
% еліміздің оңтүстік облыстарының еншісінде. 6
Жер қойнауын игерушілер арасында қорлардың бөліну мәселесін
қарастыра отырып, Аджип Қазақстан Норт Каспиан Оперэйтинг Компани Н.В.
(Аджип ККО) мен Теңізшевройл (ТШО) БК ЖШС жетекші рөлін атап айтуға
болады. Бұл компанияларға жалпы өндірілетін көмірсутегі шикізатының 67
пайызы тиесілі. Бұл компаниялар 78 көмірсутегі шикізаты кенін игеретін 13
ірі кәсіпорынның қатарына кіреді. Бұл дегеніңіз республикамыздың пайдалы
қазба байлықтары қорының 92 % деген сөз. Орташа және кішігірім
компанияларға келетін болсақ, олардың үлесіне 116 нысан тиеді, онда КСШ
қорының тек сегіз пайызы ғана шоғырланған. Орташа есеппен алғанда, саланың
барланған қорлармен қамтамасыз етілгеніне 80 жыл болған, ал ірі
компаниялардағы бұл көрсеткіш екі есеге кем.
Көмірсутегінің баланстық қоры құрылымы дайындалатын (50,3 %),
барланатын (43 %), өнеркәсіптік игеруге дайындалған (5,8 %) және
консервіленген (0,6 %) кен орындарынан тұрады. Бүгінгі таңда барлық жер
қойнауын игеру нысандарының тек 3 пайызы ғана пайдаланылмай бос жатыр.
1996-жылдан 2005 – жылдар аралығында жер қойнауын игерушілер салған
инвестиция есебінен баланстық қордың (А+В+С) жалпы өсімі 1134,3 млн
тонна мұнай мен 33,1 млрд. м³ көгілдір отынды, 147,4 млн тонна конденсатты
құрады. 2002-жылы Қашаған ірі кен орны қайраңы бойынша мұнай қоры біршама
өсті. Сондай-ақ, Теңіз кеніндегі жолай компоненттер мен алынатын және
геологиялық мұнай қоры бекітілді. Содан соң жаңа коммерциялық жаңалықтар,
көлемі жағынан кішігірім – Қаламқас – теңіз, Ақтоты және Қайран кендері
ашылды. Нәтижесінде республикамыздағы мұнай қоры екі есеге өсті.
Соңғы он жыл ішінде барланған қорлардың (1996-2005 жылдары ол
1134,1 млн тоннаны құрады) қорды құрту (жоғарыдағы кезеңде ол 365,4 млн
тонна болатын) бағытынан арту тенденциясы байқалды. Бұл біздің еліміздегі
мұнай мен газ өндіру саласының даму перспективасына оң өзгеріс әкелді.
Жер қойнауын пайдалану туралы айтар болсақ, 2006-жылдың 1-қаңтарына
берілген мәлімет бойынша, жер қойнауын пайдалануды 144 компания жүзеге
асырады. Оның ішінде 21 бірлескен, 54 шетелдік және 69 отандық кәсіпорындар
болып табылады. Жұмыс көмірсутек шикізаттарының 230 нысанында жүргізілді,
бұның ішінде 142 мұнай кені, 56 мұнай-газды, 19 мұнайгазконденсатты, 6 газ
кен орындары мен бір жер асты газ қоймасы кіреді. Геологиялық барлау
жұмыстары (ГБЖ) 52 нысанда (23 %), өндіру – 90 нысанды (39 %), біріккен
барлау мен өндіру жұмыстары – 88 (38 %) кен орнында жүргізіліп жатыр.
Жалпы айтатын болсақ, Каспий маңы мемлекеттерінің (әсіресе,
Әзірбайжанның) екінші Парсы шығанағының ашылуы туралы жақын маңдағы
жарияланымдары бойынша каспийлік мұнайдың дәлелденген қоры жалпы әлемде 3,3
% құраса, газдікі – 5 %-ды құраған. Нақты сандар бойынша бұл 5,1 млрд.т
мұнай және 8 трлн м3 газ. Мұнайдың дәлелденген қорларының ең ірі аймақтары
Қазақстан және Әзірбайжан мемлекеттерінің шегінде жатыр.
Қазақстанда мұнай қорының шамамен 23-сі екі ірі кен орынның
үлесіне тиеді – Теңіз (900 млн т) және Қашаған теңіздік кен орны (1,23 млрд
т). Ең ірі газ кен орны – Қазақстанның солтүстік-батысындағы Қарашығанақ.
2003-2004 жж көптеген баспалардың мәліметтері бойынша
Әзірбайжандағы дәлелденген мұнай қоры 1 млрд т құрайды. Оның 730 млн
тоннасы Азери-Чираг-Гюнешли теңіз кен орындарының үлесіне тиеді. Ал газдың
дәлелденген қоры – 721 млрд м3, оның ішінде 625 млрд м3 Шах-Дениз теңіздік
кен орнына тиесілі.
Осы аймақтың ең көп дәлелденген газ қоры Түркменстанда, оның
мөлшері - 2,92 млрд м3. Ал дәлелденген мұнай қоры өте аз: 230 млн т.
Каспий аймағының ресейлік бөлігінде анықталған мұнай қоры 300 млн
тоннаны құрайды (Хвалын кен орны). Өзге кен орындары мен болашағы зор деп
саналатын бөліктерде қазірше барлау жұмыстары жүргізілуде. Шешен
Республикасының, Дағыстан және Калмыкияның кен орындарының қоры өте аз және
көпшілік бөлігі қалдықты. Каспий аймағының ресейлік бөлігіндегі құрлықтық
жалғыз ірі кен орны – Астрахань газ-конденсатты кен орны. Оның нақты қоры –
2,5 трлн м3 газ және 400 млн т конденсат.
Каспий аймағы кеңестік жылдардың өзінде жақсы зерттелгенімен, оның
мұнай-газ кендерін болжамдық бағалауының шашырандылығы жоғары. Дегенмен,
аймақтың мұнайлы Эльдорадоға айналуы мүмкін бола қоймас. Каспий
қойнауының геологиялық зерттелуіне және сонымен қатар КСРО-да мұнай-газ
ресурстарын игеруде терең сулы теңіздік кен орындарында қажетті өңдеу
технологияларының болмауына байланысты бұл аймақ бір уақыттарда КСРО
экономикасының жоспарлы дамуындағы 1960-1980 жж қорытындысы бойынша басты
жанармай базасы болған батыссібірлік мұнайды игерумен салыстырғанда
назардан тыс қалып отырды. Және осыған байланысты РФ табиғи ресурстар
Министрлігінің болжамдық бағалауының (Кесте-2) мүмкіндігін өте жоғары деуге
болады. АҚШ энергетикалық ақпарат басқармасының мәліметтері бойынша (Кесте-
2) Каспий аймағының мұнай-газ ресурстары Парсы шығанағы елдерінің
ресурстарынан тек 2 есе ғана қалып қояды және ресейлік көрсеткіштерден үш
есе артық.
1 - сурет. Каспий теңізі және Каспий маңы аумақтарында негізгі жұмыс істеп
тұрған және болашақта игерілетін кен орындары.
(2005 жылғы мәлімет бойынша,Каспий теңізі айдынындағы пунктир сызықтармен
ұлттық бөліктердің мүмкін болатын шекаралары көрсетілген).12
Кесте-2. Каспий аймағының мұнай-газ қорының болжамдық бағасы, т.у.т
Мемлекет РФ табиғи ресурстары АҚШ энергетикалық
министрлігінің бағалауыақпарат басқармасының
бағалауы
Әзірбайжан 3,7 9,3
Иран ** 2,6 2,8
Қазақстан 9, 0 26, 6
Ресей** 2,2 1,0
Түркменстан 2,2 18,4
Барлығы 19,7 58,1
*Теңізді орталық сызық бойынша секторға бөлу барысында
**Каспий маңы аумақтары
Кесте-3. 1992-2003 жылдарда Каспий аймағында мұнай мен газды өндіру серпіні
1992ж 1993ж 1994ж 1995ж 1996ж 1997ж
Мұнай, 40,3 36,6 33,1 32,9 32,5 33,7
млн.т
Газ 58,7 64,3 34,8 31,3 34,3 17,2
млрд.м3 *
1998ж 1999ж 2000ж 2001ж 2002ж 2003ж
Мұнай, 42,5 47,1 51,2 62,6 71,2 76,8
млн.т
Газ 23,7 35,0 60,7 65,6 71,5 77,1
млрд.м3 *
*Каспий аймағындағы Ресей секторының газ өндіру серпінінің мәліметтерінсіз;
1992-1997 жж мәліметтері тек Түркменстан бойынша.12
Ресейдің энергетикалық және инвестициялық саясаты мен жобалық
қаржыландыруының даму қорының президенті А.Конопляниктің ойынша, бұл
аймақтың мұнай-газ қорын бұлайша бағалау тым астамшылық. АҚШ-тың
Энергетикалық ақпараттық басқармасының мәліметтері бойынша Қазақстанның
мұнай қоры 16 млрд т, Әзірбайжан – 6, Түркменстан - 5,3 млрд т құрайды. Бұл
тұрғыда Каспий маңы елдері сияқты Батыс елдері де үлкен қызығушылық
танытуда. Ең үлкен болжамдық бағалаулар Каспий маңы мемлекеттері жасаған
сияқты. Мысалы, Әзірбайжан Республикасының Мемлекеттік мұнай компаниясының
президенті Н.Алиевтің айтуынша әзірбайжандық қайраңда 10 млрд т мұнай бар.
Ал Түркменстанның президенті С.Ниязовтың айтуынша Түркменстанның мұнай-газ
әлеуеті 45 млрд т мұнай эквивалентіне тең. Олардың үлкен қорлары туралы
мәліметтер Каспий маңы елдерінің тәуелсіз экономикалық саясат жүргізуде
сенімділік береді. Ал Батыс елдері үшін бұл асырма бағалар олардың Каспий
кендерін өңдеуге ат салысатын мұнай компаниялары үшін қосымша стимул болып
табылады.
2.4. Каспий аймағында отын-энергетика байлығын өндірудің мәселелері мен
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібін дамытудың қазіргі жағдайы.
Каспий өңірінде мұнай өндіру 1992-2003 жж аралығында үш еселенді
(Кесте-3). Осылайша жаңа мұнай-газ өндіруші аймақ әлемдік нарыққа шығады.
Бүгінгі күнде Каспий аймағында негізгі 3 мұнай өндіруші бар, олар
Қазақстан (дәлелденген қоры және өндіру бойынша көшбасшы), Әзірбайжан және
Түркменстан. Газды осы елдермен қатар Ресей де өндіреді. Ал Иран Каспийде
мұнай-газ өндіру жұмыстарын жүргізбейді. Иранның Әзірбайжанмен және
Түркменстанмен талас кен орындары, болашағы зор құрылыстары бар. Осыған
байланысты Иран өзінің толық мәртебесін анықтап алмай тұрып Каспийдегі өз
бөлігін игеруге кіріспейді.
Каспий маңы елдерінде мұнай және газ өндіру саласында ұлттық және
біріккен секторлар бөлінеді. Ұлттық сектор ұлттық мұнай өндіруші
компаниялармен көрініс берсе, біріккен сектор – түрлі біріккен кәсіпорындар
(БК) және іс жүргізуші компаниялармен (ІК) көрінеді. Олар өнім бөлінісі
негізінде мұнай және газ өндіруді мемлекеттік компаниялар арқылы іске
асырады. Каспий өңірі жаңа болашағы зор кен орындарын өңдеуге
негізделгендіктен мұндағы мұнай мен газ өндірудің дамуы біріккен
секторлармен байланысты.
Әзірбайжанда негізгі мұнай мен газ өндіруші - Әзірбайжан
Республикасының мемлекеттік мұнай өндіруші ұлттық компаниясы болды
(ӘРММҰК). Ол негізінен КСРО кезінде ашылған қалдықты қоры бар кен
орындарында өңдеу жұмыстарын жүргізеді.
700 млн.т қоры бар Азери-Чираг-Гюнешли (АЧГ) бірігіп өңдеудегі ең
ірі мұнай кен орны болып табылады. Бұл кен орнын игеру үшін 10 мұнай
өндіруші компаниядан тұратын халықаралық Әзірбайжандық операциялық компания
(ХӘОК) құрылды. Мұның 10%-ы ӘРММК-ның үлесіне тиеді. ХӘОК-ның операторы
және басты инвесторы ағылшындық Бритиш Петролеум компаниясы болып
табылады. Алдын ала болжам бойынша АЧГ кен орнындағы мұнай өндіру 2009
жылға қарай жылына 55 млн.т мұнайды құрайды, ал содан кейін 2024 жылға
дейін 12-15 млн.т кемиді және осы жыл бұл кен орынды өңдеудегі соңғы
келісім жылы болады. 2003 ж Әзірбайжанда 15,4 млн.т мұнай өндірілген, оның
6,5 млн тоннасы ХӘОК-ның үлесіне тиді.
Әзірбайжанның ең ірі болашақтық маңызы зор газ кен орны Бритиш
Петролеум игеріп отырған Шах-Дениз болып табылады. Ол жылына ең көп
дегенде 8 млрд м3 газ өндіре отырып, Әзірбайжанды әлемдік газ нарығына
шығарып отыр.
Әзірбайжандағы мұнай өндіру көптеген мәселелер туындатып отыр.
Бұлардың ішіндегі ең негізгілері – геологиялық және шикізат мәселелері. Кен
орындарын игерудегі 1998 жылы бекітілген 18 біріккен келісім шарттың
бүгінгі күнде АЧГ, Шах - Дениз және Ялама қайраңдық кен орындармен
байланысты тек үшеуі ғана қайта қаралуда. Ал өзге кен орындарда
бұрғылаушылар қиын тау-геологиялық жағдаймен соқтығысып қалған, әрі қордың
көлемі айтарлықтай көп емес болды. Ал екі кен орын Каспий айдынында Иранмен
талас аймақта орналасқан. Олардағы игеру жұмыстары Каспий теңізінің
мәртебесін анықтап, мұнай-газды аймақтарды нақты бөлгенге дейін уақытша
тоқтатылды.
Түркменстанды бірінші кезекте нақты экспорттық бағыты бар
газөндіруші ел ретінде қарастыру қажет. 2003 жылы мұнда 69 млрд м3 газ және
10 млн т мұнай өндірілген болатын. Осының барысында газ өндірудің 84%–ы
Түркменгаз мелекеттік компаниясының үлесіне тиеді, ал мұнай өндірудің
болашақтағы көлемінің өсуі қазірде өндіру жұмыстары жүргізіліп жатқан үш:
құрлықта - Хазар және Небит-Даг, теңізде Челекен кен орындарында біріккен
сектордың дамуымен тікелей байланысты болуы мүмкін.
Түркменстанның мұнай саласындағы мәселелелері де баршылық.
Біріншіден елдегі мұнайдың дәлелденген қоры онша көп емес, ал болашағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz