Бюджеттік процесс: оның кезеңдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
1.1 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы
ретінде экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бюджет жүйесі қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретінде ... ... ... .14
2. Қазақстан Республикасының бюджет процесі
2.1 Бюджет процесінің кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Республикалық бюджет бойынша бюджет процесінің жүзеге
асырылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Жергілікті бюджет процесін жүзеге асыру (Арыс қалалық
Қазынашылық басқармасы мәліметтері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3. Бюджет жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет жүйесі бойынша шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2 Қазақстан Республикасының фискалдық саясатын жетілдіру
арқылы бюджет процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...78
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
1.1 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы
ретінде экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бюджет жүйесі қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретінде ... ... ... .14
2. Қазақстан Республикасының бюджет процесі
2.1 Бюджет процесінің кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Республикалық бюджет бойынша бюджет процесінің жүзеге
асырылуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Жергілікті бюджет процесін жүзеге асыру (Арыс қалалық
Қазынашылық басқармасы мәліметтері негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3. Бюджет жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет жүйесі бойынша шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2 Қазақстан Республикасының фискалдық саясатын жетілдіру
арқылы бюджет процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...78
Кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесінің орталық буыны оның бюджет жүйесі болып табылады. Бұл бітіру жұмысымның өзектілігі: мемлекеттің негізгі қаржылық құжаты болып табылатын Мемлекеттік бюджеттің жобасын құру, қарау және бекіту, атқару, атқарылуына бақылау және атқарылу жайында есеп беру кезеңдерінен тұратын бюджеттік процесті талдау. Ағымдағы бюджет бөлімдерін талдау негізінде заңдық-құқықтық аспектілерін анықтап, қажетті теориялық практикалық ұсыныстар енгізу.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі және т.б .
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің экономикалық мазмұны, оның даму тарихы жан-жақты қарастырылған. Сонымен бірге бюджеттік үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджеттік процесіне заңдық-құқықтық қамтамасыз етілуі аясында әр кезеңіне тоқтала отырып, оның мәні көрсетілген. Бұл процесс 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Ресспубликасының фискалдық саясаты негізінде республикалық және жергілікті бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар жасалған.
Бюджеттің басты мәселелері: мемлекеттік қаражаттарды икемді әрі тиімді пайдалануға, жұмсауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар үш жылдық бюджеттің арқасында мемлекет бұрынғыға қарағанда теңгерімдірек экономикалық және әлеуметтік саясат жүргізе алады, мұның өзі елдің экономикалық дами түсуі мен Қазақстан халқының әл-ауқатын жақсара түсуіне мүмкіндік береді.
Бюджеттің тағы бір артық¬шылығы, ол мемлекеттік органдардың бюд¬жет-тің ағымдағы жылғы міндеттемелерін бекітуіне және тіркетуіне жағдай жасайды. Ол әсіресе технологиялық жағынан дайындалу мерзімі бір жылдан асатын және қызмет көрсету мерзімі бір жыл шеңберінен шығып кететін тауарлар сатып алуға негізделген инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға қатысты. Орта мерзімді бюд¬жеттік жоспар¬лаудың келесі бір ерекшелігі – ол ұзақ мерзімді міндеттемелер қабылдау мүм¬кіндігі, жыл сайын шарттарды қайта жасау мен тендерлер өткізу қажеттігі жойылатындықтан, оның өзі бюджет қаражатының игерілу дең¬гейіне оң әсер ететін болады.
Дегенмен, осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген оқымыстылар оның әр түрлі астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді. Мәселен, классикалық экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе түсінігіне келесідей анықтама береді: «Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын көрсететін күрделі механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының негізінде құрылады».
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі және т.б .
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің экономикалық мазмұны, оның даму тарихы жан-жақты қарастырылған. Сонымен бірге бюджеттік үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджеттік процесіне заңдық-құқықтық қамтамасыз етілуі аясында әр кезеңіне тоқтала отырып, оның мәні көрсетілген. Бұл процесс 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Ресспубликасының фискалдық саясаты негізінде республикалық және жергілікті бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар жасалған.
Бюджеттің басты мәселелері: мемлекеттік қаражаттарды икемді әрі тиімді пайдалануға, жұмсауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар үш жылдық бюджеттің арқасында мемлекет бұрынғыға қарағанда теңгерімдірек экономикалық және әлеуметтік саясат жүргізе алады, мұның өзі елдің экономикалық дами түсуі мен Қазақстан халқының әл-ауқатын жақсара түсуіне мүмкіндік береді.
Бюджеттің тағы бір артық¬шылығы, ол мемлекеттік органдардың бюд¬жет-тің ағымдағы жылғы міндеттемелерін бекітуіне және тіркетуіне жағдай жасайды. Ол әсіресе технологиялық жағынан дайындалу мерзімі бір жылдан асатын және қызмет көрсету мерзімі бір жыл шеңберінен шығып кететін тауарлар сатып алуға негізделген инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға қатысты. Орта мерзімді бюд¬жеттік жоспар¬лаудың келесі бір ерекшелігі – ол ұзақ мерзімді міндеттемелер қабылдау мүм¬кіндігі, жыл сайын шарттарды қайта жасау мен тендерлер өткізу қажеттігі жойылатындықтан, оның өзі бюджет қаражатының игерілу дең¬гейіне оң әсер ететін болады.
Дегенмен, осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген оқымыстылар оның әр түрлі астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді. Мәселен, классикалық экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе түсінігіне келесідей анықтама береді: «Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын көрсететін күрделі механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының негізінде құрылады».
1. Өтебаев Б.С., Мемлекеттік бюджет.– Алматы:Экономика, 2006 – 7-15 б
2. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 2001.- № 3«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардаға №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2001 ж., № 3
3. Доклад Первого Вице Министра финансов К.Келимбетова на Международной Конференций Казахстана по Бюджетной реформе и Реформе казначейской системы.2003 год
4. Хамитов Н.Н., Шалабаева И.И. Местные бюджеты: современное состояние и перспективы. Монография. – Алматы:Экономика, - 2000. – С.42
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 26 тамыздағы N 861 Жарлығымен бекітілген “Республикалық бюджет жобасын әзірлеу ережелері”
6. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі. 05.02.2009. 3-бөлім.12-тарау. 74-75 баптар
7. Жубаев С.Д. Принципы формирования доходов местных бюджетов и их взаимодействие с республиканским бюджетом в современных условиях. // Банки Казахстана. – 2001. – № 9. – С. 46.
8. Раимбаев АФ фискальное регулирование межбюджетных отношениий РК автореферат 2004
9. Несіпбаева Ш Қ Вестник КазНу серия экономическая №2 (66) 2008
10. Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана. - Астана, 2006. – С.17.
11. “Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты” Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 12 шілдедегі №660 Қаулысы. Юрист 04.09.2006
12. “Арыс қаласы әкімдігінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты” Арыс қаласы әкімдігінің 2006 жылғы «23» маусымдағы № 1098 қаулысымен бекітілген
13. Марите Любонайте.“Сравнительный анализ функций казначейских органов зарубежных стран” журнал “Бюджет ” январь 2010
14. “ОҚО Арыс қаласының экономикасын дамытудың 2009-2010 жж арналған бірінші кезектегі жүзеге асырылатын жобалар” Арыс қалалық маслихатының шешімі
15. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2003.– С. 11.
16. Финансы. Учебник для вузов. - /Под ред. Л.А.Дробзиной. – М.2004.–С.72
17. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі. w.w.w. minfin.kz. Бюджет жүйесінің қалыптасуы және іске асырылуын бақылау//
18. В.Д. Мельников., В.Д. Ли., Қаржының жалпы курсы // Оқу құралы Алматы «Қазан университеті» 2005ж 94-159 б
19. Ерубаев. Б.Е.,Бюджеттік үдерістің қалыптасуы // w.w.w. google.kz
20. Ержанова. Ұ.Т., Мемлекеттік бюджетің атқарылу кезеңдері // w.w.w.akorda.kz.
21. Жақай Нұрғалиев., Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік қамсыздандыру// w.w.w. google.kz. Егемен Қазақстан №101-101(25499) 30 сейсенбі 2008
22. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы: “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” 2009 жыл // Егемен Қазақстан № 91(25488) 6-наурыз жұма 2009 жыл
23. Ағыбаев Ә.Ғ., Үш жылдық бюджеттің орындалу тетіктері //Президент және халық. – 2008 - №52 (173) 26 желтоқсан жұма 2-3 б
24. Нурумов А. Проблемы межбюджетных отношений и их совершенствование// экономика и статистика. 2006 №1
25. Ж. Жексенбинов “Бар мәселе бюджетаралық қатынастарды ретеуде” Егемен Қазақстан. 1 ақпан.2006 жыл
26. C. Өсербайұлы, Ш.Қ Несіпбаева “ Республикалқ бюджеттің механизмін жетілдіру” Вестник КазНу. Серия экономическая №3 (67) 2008
2. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 2001.- № 3«Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардаға №148 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2001 ж., № 3
3. Доклад Первого Вице Министра финансов К.Келимбетова на Международной Конференций Казахстана по Бюджетной реформе и Реформе казначейской системы.2003 год
4. Хамитов Н.Н., Шалабаева И.И. Местные бюджеты: современное состояние и перспективы. Монография. – Алматы:Экономика, - 2000. – С.42
5. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 26 тамыздағы N 861 Жарлығымен бекітілген “Республикалық бюджет жобасын әзірлеу ережелері”
6. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі. 05.02.2009. 3-бөлім.12-тарау. 74-75 баптар
7. Жубаев С.Д. Принципы формирования доходов местных бюджетов и их взаимодействие с республиканским бюджетом в современных условиях. // Банки Казахстана. – 2001. – № 9. – С. 46.
8. Раимбаев АФ фискальное регулирование межбюджетных отношениий РК автореферат 2004
9. Несіпбаева Ш Қ Вестник КазНу серия экономическая №2 (66) 2008
10. Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана. - Астана, 2006. – С.17.
11. “Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімдік фискалдық саясаты” Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 12 шілдедегі №660 Қаулысы. Юрист 04.09.2006
12. “Арыс қаласы әкімдігінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты” Арыс қаласы әкімдігінің 2006 жылғы «23» маусымдағы № 1098 қаулысымен бекітілген
13. Марите Любонайте.“Сравнительный анализ функций казначейских органов зарубежных стран” журнал “Бюджет ” январь 2010
14. “ОҚО Арыс қаласының экономикасын дамытудың 2009-2010 жж арналған бірінші кезектегі жүзеге асырылатын жобалар” Арыс қалалық маслихатының шешімі
15. Елубаева Ж. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2003.– С. 11.
16. Финансы. Учебник для вузов. - /Под ред. Л.А.Дробзиной. – М.2004.–С.72
17. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі. w.w.w. minfin.kz. Бюджет жүйесінің қалыптасуы және іске асырылуын бақылау//
18. В.Д. Мельников., В.Д. Ли., Қаржының жалпы курсы // Оқу құралы Алматы «Қазан университеті» 2005ж 94-159 б
19. Ерубаев. Б.Е.,Бюджеттік үдерістің қалыптасуы // w.w.w. google.kz
20. Ержанова. Ұ.Т., Мемлекеттік бюджетің атқарылу кезеңдері // w.w.w.akorda.kz.
21. Жақай Нұрғалиев., Мемлекеттік бюджеттің әлеуметтік қамсыздандыру// w.w.w. google.kz. Егемен Қазақстан №101-101(25499) 30 сейсенбі 2008
22. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы: “Дағдарыстан жаңару мен дамуға” 2009 жыл // Егемен Қазақстан № 91(25488) 6-наурыз жұма 2009 жыл
23. Ағыбаев Ә.Ғ., Үш жылдық бюджеттің орындалу тетіктері //Президент және халық. – 2008 - №52 (173) 26 желтоқсан жұма 2-3 б
24. Нурумов А. Проблемы межбюджетных отношений и их совершенствование// экономика и статистика. 2006 №1
25. Ж. Жексенбинов “Бар мәселе бюджетаралық қатынастарды ретеуде” Егемен Қазақстан. 1 ақпан.2006 жыл
26. C. Өсербайұлы, Ш.Қ Несіпбаева “ Республикалқ бюджеттің механизмін жетілдіру” Вестник КазНу. Серия экономическая №3 (67) 2008
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Бюджеттік процесс: оның кезеңдері
Орындаушы _________________________________ Г. Батырханова
4 курс, Ф06К2 тобы
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы,PhD докторы____________________________ _Г.Қ.Жанибекова
Норма бақылаушы ________________________________Д.А . Садыханова
Аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.қ, доцент
Қорғауға жіберілді _________________________________ М.Ж. Арзаева
Алматы, 2010
Реферат
Қазіргі таңдағы кез келген қоғамның экономикалық құрылымын қалыптастыру
мен дамуында алдыңғы және шешуші рөлді билікпен қабылданған экономикалық
саясат шегінде жүзеге асырылатын мемлекеттік реттеу атқарады. Мемлекетке
экономикалық және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
едәуір маңызды механизмдердің бірі қаржылық механизм- бастапқы звеносы
мемлекеттік бюджет болып табылатын қоғамның қаржылық жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің дәл осы қаржылық жүйесі арқылы орталықтандырылған ақша қорларын
қалыптасады және ақшалай қорлардың қайта орталықтандырылған қорының
қалыптасуына әсер ете отырып, мемлекеттік органдарға жүктелген функцияларын
орындауға мүмкіндікпен қамтамасыз етеді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының
бюджеттік процесі мен оның кезеңдеріне толықтай талдау жасап, оның
республикалық және жергілікті бюджет деңгейіндегі қазіргі таңдағы жағдайын
ашып көрсету және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Зерттеу обьектісі- Қ.Р мемлекеттік бюджет жүйесі болып табылады.
Бюджеттік жүйе-мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын – бюджетті қалыптасу мен
пайдалану бойынша заңды , жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен байланысты.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы “бюджет” терминіне, оның
экономикалық категория ретінде және экономиканы басқару құралы тұрғысынан
теориялық негіздеріне зерттеу жасалынған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджеттік процесінің кезеңдері
жеке-жеке қарастырылып, оның республикалық бюджет және жергілікті бюджет
бойынша жүзеге асырылуына талдау жасалды.
Үшінші бөлімде бюджет жүйесінің шетелдік тәжірибесі келтірілді. Соның
негізінде, Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамыту бойынша негізгі
ұсыныстар жасалды.
Зерттеу пәні- Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің
құрылымы, жүйесі және оны бағалау, жоспарлау, бөлу және дамыту мәселелері.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Батырханова Гульзада Иманәліқызы 4 курс студентіне
“Қазақстан Ресупбликасының бюджеттік процесі және оның кезеңдері”
жұмыс тақырыбы
___ ________ № ______бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі ___ ________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері:
1. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі. 05.02.2009.
2. Өтебаев Б.С., Мемлекеттік бюджет.– Алматы:Экономика, 2006
3. “Арыс қаласы әкімдігінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты” Арыс қаласы әкімдігінің 2006 жылғы 23
маусымдағы № 1098 қаулысымен бекітілген.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Бюджет және бюджет жүйесінің теориялық негіздемелері;
б) Бюджеттік процесс және оның республикалық және жергілікті деңгейде
жүзеге асырылуы;
в) Еліміздегі бюджеттік процесін жетілдіру мақсатында іске асырылу қажет
негізгі бағыттары;
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
РеттікБөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми Ескертулер
№ сұрақтар тізімі жетекшіге
тапсыру
мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу 12.09.10 әдебиет,
мен өңдеу. Негізгі көздербойынша нормативтік
библиография жасау актілерді
талдау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау және19.01.10 Дипломдық жұмыс
оны жетекшімен қарастыру бойынша жоспар
құру және
бекіту
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 26.01.10 Графиктер мен
тексеруге ұсыну сызбаларды
қосымшаға
кірістіру
4. Практикалық материалдарды және т.б. 16.02.10 Статистикалық
жинақтау, жүйелеу, талдау. мәліметтерге
талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 16.03.10 Ұсыныстар жасау
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 30.03.10 Методикалық
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған нұсқауларға сай
жұмысты кафедраға ұсыну. жұмысты өңдеу
7. Рецензия мен пікірлермен танысу 05.04.10 Рецензенттің
сын-пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 15.04.10 Презентация
отырып, қорғауға дайындықты аяқтау. даярлау
Тапсырманың берілген күні ___________________________________ _______
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ М.Ж. Арзаева
э.ғ.қ, доцент
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ ___ Г.Қ.Жанибекова
аға оқытушы,PhD докторы
Тапсырманы орындауға алған студент ___________________ Г.И. Батырханова
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
1.1 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы
ретінде экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Бюджет жүйесі қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретінде ... ... ... .14
2. Қазақстан Республикасының бюджет процесі
2.1 Бюджет процесінің
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Республикалық бюджет бойынша бюджет процесінің жүзеге
асырылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..29
2.3 Жергілікті бюджет процесін жүзеге асыру (Арыс қалалық
Қазынашылық басқармасы мәліметтері
негізінде) ... ... ... ... ... ... . ... ... 49
3. Бюджет жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет жүйесі бойынша шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 66
3.2 Қазақстан Республикасының фискалдық саясатын жетілдіру
арқылы бюджет процесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...78
Кіріспе
Кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесінің орталық буыны оның бюджет
жүйесі болып табылады. Бұл бітіру жұмысымның өзектілігі: мемлекеттің
негізгі қаржылық құжаты болып табылатын Мемлекеттік бюджеттің жобасын құру,
қарау және бекіту, атқару, атқарылуына бақылау және атқарылу жайында есеп
беру кезеңдерінен тұратын бюджеттік процесті талдау. Ағымдағы бюджет
бөлімдерін талдау негізінде заңдық-құқықтық аспектілерін анықтап, қажетті
теориялық практикалық ұсыныстар енгізу.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі және т.б .
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі
қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің
экономикалық мазмұны, оның даму тарихы жан-жақты қарастырылған. Сонымен
бірге бюджеттік үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері
нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджеттік процесіне заңдық-
құқықтық қамтамасыз етілуі аясында әр кезеңіне тоқтала отырып, оның мәні
көрсетілген. Бұл процесс 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан
Ресспубликасының фискалдық саясаты негізінде республикалық және жергілікті
бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар
жасалған.
Бюджеттің басты мәселелері: мемлекеттік қаражаттарды икемді әрі
тиімді пайдалануға, жұмсауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар үш жылдық
бюджеттің арқасында мемлекет бұрынғыға қарағанда теңгерімдірек экономикалық
және әлеуметтік саясат жүргізе алады, мұның өзі елдің экономикалық дами
түсуі мен Қазақстан халқының әл-ауқатын жақсара түсуіне мүмкіндік береді.
Бюджеттің тағы бір артықшылығы, ол мемлекеттік органдардың бюджеттің
ағымдағы жылғы міндеттемелерін бекітуіне және тіркетуіне жағдай жасайды. Ол
әсіресе технологиялық жағынан дайындалу мерзімі бір жылдан асатын және
қызмет көрсету мерзімі бір жыл шеңберінен шығып кететін тауарлар сатып
алуға негізделген инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға қатысты. Орта
мерзімді бюджеттік жоспарлаудың келесі бір ерекшелігі – ол ұзақ мерзімді
міндеттемелер қабылдау мүмкіндігі, жыл сайын шарттарды қайта жасау мен
тендерлер өткізу қажеттігі жойылатындықтан, оның өзі бюджет қаражатының
игерілу деңгейіне оң әсер ететін болады.
Дегенмен, осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген
оқымыстылар оның әр түрлі астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді.
Мәселен, классикалық экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе
түсінігіне келесідей анықтама береді: Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің
ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын
көрсететін күрделі механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын
әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының
негізінде құрылады.
Өз зерттеулерінде В.Н. Радионова бюджет жүйесін Экономикалық
қатынастар мен заң нормаларына негізделген, өзара заңмен белгіленген
арақатынасы бар мемлекет бюджеттерінің барлық түрлерінің жиынтығы – деп
атап көрсетеді. А. Худяков заңды тұрғыдан бюджет жүйесін – берілген
мемлекет аумағында қызмет ететін, әр түрлі деңгейлі бюджеттердің жиынтығы
деп қарастырады.
Отандық оқымыстылардың көзқарастары да осыған келіп саяды. Атап
айтсақ, А.Б.Зейнелгабдиннің ғылыми зерттеулерінде қарастырылып отырған
түсінікке келесідей анықтама беріледі: Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар
нысандарының жиынтығын, бюджет түрлерін (республикалық және жергілікті
бюджет), оны құру, атқарылу, сонымен қатар қаржылық және басқа да басқару
органдарының жиынтығын білдіреді. Ал бюджеттік қатынастардың жиынтығы
бюджет жүйесінің негізін құрайды. Бюджет жүйесінің қондырмасы бюджет
түрлерін басқарудың әр түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдану негізінде
бюджеттердің құрылуын, қарастырылуын, бекітілуін жүзеге асыратын және
бюджеттік қатынастар нысанын анықтайтын қаржылық және басқа да басқару
органдары болып табылады. [6]
Экономикалық сонымен қатар қаржылық ойдың тұрақты дамуымен байланысты
өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді ескере отырып,
В.Д. Мельников өз еңбектерінде Бюджет жүйесі – бұл экономикалық және заңды
нормаларға негізделген жеке дербес бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады.
[7]
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр.
1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
1.1 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы ретінде экономикалық мәні
Бюджет–ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа денгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір–бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым–қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым–қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым–қатынас мемлекеттік бюджет деген
түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша қоры.
Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материалдық негізгі –
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы экономикалық қарым
–қатынас, заңнамалық белсендіруі заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмасада мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық – экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізгі бар
өндірістік қарым – қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым–қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда
бюджет өз алдына ақша қарым–қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды
қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық
қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс,т.б.) қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры. [1]
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар)
беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мыса-
лы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша
қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса,
әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет
– ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар ; бюджет – ол
заңнамалық құжат ; бюджет ол – комуникация құралы ; бюджет ол – бюджеттік
салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының
мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі
функциялары, мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық дамуы мен фискадық
саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа
көрсеткіштері мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
- ол, өз алдында жеке бір экономикалық категория ;
- ол, мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол, экономиканы реттеуге арналған құрал ( бюджеттік механизм арқылы);
- ол, мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ;
- ол, барлық бюджеттік қарым – қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген – ол
республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама–қарсы өтеу
операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және
бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет. Сонымен қатар,
мемлекеттік бюджет термині – мемлекет құрастыратын және басқаратын
орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттік бюджет қаржылық қарым–қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік–экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал.
Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен
салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға (компромисс) келеді,
бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және
жергілікті мүдделерді қалыптастырып, іске асырады. Ал бюджет экономикалық
құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми–техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық
құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар
(білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар
қамтамасыз етіледі.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылықты бөлу мен қайта бөлу
процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым – қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл
қарым–қатынас мемлекетің ақша қаражаттарының орталықтан-
дырылған қорын қалыптастыру және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық
мүдделерді қамтамасыз етуге пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.[3]
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде
қолданып,оны экономиканы басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай
маңызды қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық
өндірістің дамуына бағытталған,оның тиімділігін жоғарлатуға,қоғам
мүшелерінің мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей
көрсетілген. Бюджеттік қатынастарды пайдалану құқықтық формада болғандығы
оған өте үлкен ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық пропорциялар екі
формада көрініс табады,яғни натуралды заттық және құндық(ақшалай).
Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында
материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен қамтуды, ал
құндық форма ақшалай қаражаттарда бөлудің пропорцияларын анықтауды
қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдарды
(Ұлттық қаржы,бюджет,несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық
өндірістің құрылымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономикасының салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге
сәйкес қайта бөлуде пайдаланады. Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды
пайдалануын ынталандыру, экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды
іске асыру мен басқа да әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге
мүмкіншілік береді. Экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде
мемлекеттік бюджетті айтуға болады, себебі бюджет негізі-бюджеттік
қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату
мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюджетті-экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай отырып,
бұл құралдың рөлі объективті алдын-ала анықталғанын айрықша айту қажет.
Оған дәлел,біріншіден,экономикалық байланысты жалпы реттеу нәтижесінде
бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада пайдалану,
екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны қоғамдық өнді-
ріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде пайдалану. Бюджеттің
мәні мен ролі оның экономикалық құрал ретіндегі ерекшілігімен
дәлелденеді,яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең пайдаланатын құндық
құралы болып табылады.
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары,сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте
маңызды.[1]
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам – жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл кезекті
ретте, бюджеттік қарым–қатынастың осындай болжам – жоспарлық формада
әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған
қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында – бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің
күш–жігері жарияланады.
Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет жөніндегі Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе
соларды анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілері) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік – салық саясатында қаржылық жоспар – бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік – салық саясаты - ол халықтың
ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған
іс–әрекеті. Бұл саясат – еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз
етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы мен оның
тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік
бюджет,
барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті :
- Ұлттық табысты қайта бөлу;
- Әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету ;
- Экономиканы реттеу мен ынталандыру ;
- Ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндылық бөлу құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
әлпеттейді. Бөліс функциясы арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір біріне бөлек емес,
неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда бюджеттік
қарым–қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс–әрекет салалары, аумақтар, экономика
салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен анықталады.
Бюджеттен басқа бірде бір құндылық бөлу категориялар ақша қаражаттарын
осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың әр деңгейінде
іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің
әлеуметтк–экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік
қор қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік емес салалар арасында қайта бөлу материалдық
өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір бөлігін алу арқылы іске
асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала мекемелерін бюджеттік
қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік қаржыландырудың ұлттық табысты
пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі өте зор, себебі мемлекеттік
бюджет экономика секторлары арасында ұлттық табысты қайта бөлудің маңызды
құралы болып табылады.
Әрине, қазіргі уақытта ақша қаражаттарының басым жағыорталықтандырылған
қорға мемлекеттік сектордан түседі, бірақ жалпы мемлекеттік қамтамасыз
етуге жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының басқа да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функциясын ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді,сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
процестерінің дамуымен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын
реттеуде, салық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі
және мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық процестерді ұлғайтуда кеніне
пайдаланады. Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің
қоғамдық өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары
деңгейдегі іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын
экономикалық және әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға
мүмкіншілік береді де экономиканың жоғары өсу қарқынына жету мен оның
тиімділігін жоғарлатуына жетуі мен оның тиімділігін жоғарлатуына ықпал
етеді.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютер қолдану
негіздерінде көп мүмкіншілік алады. міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар
қоғамдық қарым – қатынастың белгілі саласында көрініс табады. құралдары
ретінде пайдалануы тек адамша іс – әрекет процесінде мүмкін, ал ол
мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.[3]
Осы механизмнің арқасында объективтік түрде бар қатынастарды экономиканың
даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі болады. Бюджеттік механизм-ол
бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға мемлекеттің құрастырған және
пайдаланатын арнайы формалар кешені мен қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-
әрекеи салалары,экономика салалары және елдің аумақтар арасында қайта
бөлуді қамтитын әдіс –тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективтік негізі Мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді.
Сондықтан,бюджеттік механизм құрылымында кірістер,шығыстар бюджетаралық
байланыстар сияқты бюджеттік қатынастар топтары соларға сәйкес ақша
қаражаттарын қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол
себепті бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінсінің формаларына
тәуелді келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, әр түрлі іс әрекет
салаларына бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен
формалар; ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын
әдістер.
Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы,ақша қаражаттарды жұмылдырытын бюджеттік
механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен(қосымша құнға
салық,акциздер,мүлік салығы және т.б) іске асырылады.Мекемелер,кәсіпорындар
мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі принциптер
негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формалары арқылы іске асырылады.
Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу механизмі бюджет
жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет қаражаттарының белгілі
бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі әдістерімен
сипатталады.Сонымен,мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді
белсенді түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды
бағыттарына ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес
экономиканың салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық
ресуртар түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен
қатар,мемлекеттік бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында
экономиканы басқарудың құралы ретінде болып,қоғамдық өндіріске қаржылық
құжат,экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
1.2. Бюджет жүйесі қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретінде
Бюджеттік жүйе-мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын–бюджетті- қалыптасу мен
пайдалану бойынша заңды , жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі. [1]
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады. Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады. [4]
Қазақстан Республикасының 11 жылдық Тәуелсіздігі жылдарында еліміздің
бюджет жүйесі қалыптасу мен дамудың даңғыл жолын жүріп өтті.
Республикамыздың мемлекеттік қаржы жүйесінің қалыптасуының негізгі
кезеңі болып “ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі” Конституциялық Заңы қабылданған
күннің ертесіне жарық көрген 1991 жылдың 17 желтоқсанында ”Бюджет жүйесі”
алғашқы Заңы болды.
Бұл Заң еліміздің бюджетінің қалыптасуының, республикалық және
жергілікті бюджеттер арасындағы қатынастар, салықтарды, басқа да төлемдер
және бюджеттік ассигнованиелерді төлеу бойынша бюджет пен жеке және заңды
тұлғалармен қарым-қатынасының қағидаларын анықтайды.
Бұл Заңның негізгі қағидасы болып мемлекеттің бюджеттік жүйе
бөлімдерінің жергілікті және республикалық дербестігі табылады.
Жергіліктілерге: облыстық, қалалық, аудандық, қаладағы аудандар, кент және
ауыл бюджеттері жатқызылды. Әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
теңдік қағидалары бұл Заңмен қабылданған еді. Бюджет құрылымы бюджеттің
кіріс және щығыс бөлігінен тұрды. Одан басқа, бұл заң келесі жылға сәйкес
қаралатын және бекітілетін қосымша бюджет құруға жол беретін.
1995 ж. ҚР Конституциясының жаңа басылымының қабылдануы және
экономикалық және саяси жағдайдың өзгеруі, нарықтық экономикаға өту, Салық
Кодексін қабылдау, Қазынашылық органның құрылуы 1996 ж 24 желтоқсанында
қабылданған екніші “Бюджеттік жүйе” Заңының алғышарттары болды.
1997 ж. Халықаралық стандарттардың негізінде бюджетті атқарудың
мөлдірлігін қамтамасыз ететін, барлық деңгейдегі бюджеттердің шығыстарының
мемлекеттік бағдарламаларына сәйкес жүзеге асырылуына мүм
кіндік беретін жаңа бюджеттік құрылым өңделіп және енгізілді. Ол
Халықаралық Валюта қорының әдістемесі негізінде жасалды.
1998 ж ҚР Қаржы Министрлігінің мемлекеттік секторға функционалдық талдау
жүргізу нәтижесінде, бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйымдар
оңтайландырылды. Республикалық және жергілікті бюджеттердің арасында
бюджеттік қаражаттарды бөлу бағыттарының негізгі шегі жасалды.
Бұл мәселенің барлығы бюджеттік процесті терең талдау, жоспарлаудың
терең әдістемелік базасын өңдеу, нормативтік актілерді өзгерту арқылы
шешілді.
1999 ж. бюджеттік қаражаттарды мақсатты және тиімді бөлу саласы бойынша
нормативтік құқықтық базасын жетілдіру, икемді механизмді құру арқылы
бюджеттің несиелік қарызының өсімін төмендету жұмыстары басталды.
Бюджеттік қаражаттар есебінен жүргізілетін азаматтық-құқықтық
мәмілелерді қазынашылық органдарында тіркеу міндеттерінің нормасы
бекітілді. Кейбір мемлекеттік функциялар нақты бір ортаға берілді, бұл
мемлкетке қызмет көрсету ретінде болды. Бюджетаралық қатынастардың жаңа
қағидалары енгізілді. Бюджеттен тыс қорлардың барлығы қысқартылып, олардың
кірістері мен шығыстары мемлекеттік бюджетке консолидацияланды.
Барлық мемлекеттік мекемелер сәйкес қаржылық жылға заңмен бекітілген
бюджеттік тағайындау сомаларынан тыс өзіне қосымша қаржылық міндеттеме алу
құқыған шектеу заңды түрде бекітілді.
Соңғы жылдары мемлекеттік мекеменің бюджеттен мемлекеттік тапсырысты
орындауға бөлінген бюджеттік қаражаттарды мақсатты қолдануын, қарыз алу-
шылардың ҚР Үкіметі кепіл берген мемлекеттік сыртқы қарыз, мемлекеттік емес
қарыздарды, бюджеттік несиелерді мақсатты қолданылыуын және қайтарылуын
бақылауға айтарлықтай көп назар аударылды.
Мемлекеттік мекеменің табыстарының үлесін сәйкес бюджеттерге толық және
өз уақытында аударылуын, шаруашылық серіктестіктердің табыстарын
мемлекеттік үлеске және акционерлік қоғамдардың мемлекеттік акциялар
пакетіне дивиденттерді аударуды қамтамасыз ететін шаралар қабылданды.
Дегенмен, бюджет жүйесінде кейбір жекелеген сұрақтар ескерілмеді. Оған
мысалдар:
Біріншіден, бюджеттік қаражаттарды жоспарлаумен оларды атқару арасындағы
байланыс механизмі; Екіншіден, бюджеттік шығындардың мақсаттылығы;
Үшіншіден, бюджеттік бағдарламалардың тиімді жүзеге асырлуына бақылау
орнату; Төртіншіден, бюджеттік бағдарламалар бойынша әкімшіліктің
жауапкершілігі;Бесіншіден, мемлекеттік мекемелердің несиелік қарызының
пайда болуын қадағалау механизмі.
Осыған байланысты Қаржы Министрлігі бюджеттік жүйені жетілдіру бойынша
шараларды жалғастырды. Ол келесідей нәтижелерге алып келді:
1. Бюджеттік бағдарламаларды ағымдық бюджеттік бағдарламалар және дамудың
бюджеттік бағдарламаларына бөлу арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық
даму бағыттарын анықтайтын, мақсаттық бюджеттің қалыптасуы.
Бюджет ағымдағы бюджет, оның есебінен мемлекеттің ағымдағы
қажеттіліктері қамтамасыз етіледі және даму бюджеті, оның есебінен
экономиканы, инфрақұрылымды, құрылыс, мемлекеттік мекемелерді
ақпараттандыру, ғылым және кадрларды дайындауға инвестициялар жүзеге
асырылатын екі деңгейге бөлінді.
Бюджеттік мұндай бөлінуі мемлекеттік заңмен бекітілген және
мемлекеттік мекемелерді қамсыздандыруға бағытталған өз функцияларын
қаншалықты орындалғанын бағалауға және әлеуметтік-экономикалық дамуға
жұмсалған инвестициялар көлемін анықтауға, сондай-ақ бюджеттік
бағдарламаларды жүйелеуге мүмкіндік береді.
2. Мемлекеттің инвестициялық саясаты мен бюджеттік саясатын сәйкестендіру
мақсатында инвестициялық жобаларға талаптар мен оларды бюджетке енгізу
тәртібі орнатылды.
Республикалық және жергіліті бюджет есебінен қаржыландыруға
ұсынылатын
инвестициялық жобалар, республиканың немесе жекелеген аймақтың
дамуының индикативті жоспарында көрсетілетін, еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму приоритетіне сәйкес болуы керек. Сонымен қатар,
міндетті түрде техникалық-экономикалық негіз, жобалық-сметалық
құжаттама, салалық өкілетті органның, экономикалық жоспарлау бойынша
атқарушы органның оң шешімі болуы керек. Республикалық немесе
жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар
сәйкес бюджеттік комиссияда қаралады.
3. 2002 ж бастап әкімшінің өзіне жүктелген функциясын бағалаудың
негізгі құжаты ретінде болып табылатын бюджеттік бағдарламаның
Паспорты енгізілді. Паспорт Үкімет және жергілікті атқарушы органмен
бекітіліп, бюджеттік бағдарламалардың бағасын, нормативтік- құқықтық
негізін , қаржыландыру көзін, мақсатын, міндетін, бағдарламаны жүзеге
асыру бойынша шараларын, күтілетін нәтижелер, жауапты тұлғаларды,
бағдарламаны іске асыру мерзімін анықтайды.
Паспорттың негізгі ерекшелігі бюджеттік бағдарламаларды жоспарлау
процесі мен атқару процесінің байланысын орнатады. Ол әкімшінің
бюджетті құрі кезінде жасалған бюджеттік өтініші негізнде жасалады
және мәні бойынша ол әр ведомствоның алдына қойған бюджет қаражат
тарымен іске асырылатын стратегиялық тапсырмалардың өзіндік жос- пары
болып табылады. Мұндай құжаттың болуы мемлекеттік органдарды тәртіпке
келтіріп, бюджеттік бағдарламаның іске асу барысын қадағалауға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ Паспорт бюджеттік қаражаттар-
ды атқарудың жариялылығын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
мекеменің
сметалық жоспарлау механизмі жетілдірілді.
4. Барлық деңгейде Бюджеттік комиссиялар құрылды. Олар бюджетті жасау,
нақтылауда, сондай-ақ алдағы үш жылға мемлекеттік бюджеттің болжамды
көрсеткіштерінің сәйкес болуын қамтамасыз етуде негізгі рөл
берілді. Бюджеттік комиссиялар үздіксіз негізде қызмет атқарады. Бұл
олардың деңгейін жоғарылата түсті.
5. Бюджеттік процеске бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыратын бағалау
механизмі енгізілді. Бюджетті жоспарлаудың алғашқы кезеңінде,
ҚаржыМинистрлігі бюджетке бағдарламаны енгізу үшін, бюджеттік
өтініштің стратегиялық және бағдарламалық құжаттарға сәйкестігін
талдайды.
6. Қаржы Министрлігінің бюджеттік қаражаттарды өзі басқарып, қайда,
қашан, кімге, қанша ақша қажеттігін, кімді қаржыландыру қажеттігін,
қай жерде минималды қаражат бөлу керектігін өз бетінше анықтай алуы
үшін, оның рөлін арттыру міндетін алдына қойды.
Жоғарыдағы аталған құрылымдық өзгерістерге байланысты еліміздің
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 27 қаңтар 1994 жылғы №1526 Жарлығымен Қазақстан
Республикасы Қаржы Министрлігінің Қазынашылығын құру және Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинетінің 1994 жылғы 20-мамыр күні шыққан №549
қаулысына орай Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігіне қарасты
Қазынашылық бас Басқармасы құрылды. Бұл қаржылық жүйе мен
бюджеттік мекемелердегі бухалтерлік есептің әдістемесі және сонымен бірге
бюджеттік басқарылу функциясы берілген бюджеттің атқарудағы бірден бір
ұйым. Сонымен қатар, министрліктерде, ведомстваларда, кәсіпорындар мен
ұйымдарда мақсатты және мақсатсыз пайдаланылған бюджеттік қаражаттард
тексеруге және сонда фактілерді айқындаған кезінде мақсатсыз пайдаланған
қаражаттарды қайтарып алуға құзыретті болды. Бірінші кезекте аймақтардағы
қазынашылық жүйенің алғашқы құрылымдануы жасалды, Ұлттық банктің есеп-
айырысу кассалары қазынашылық басқарманың аумағына шоғырландырылды. Олар
бюджеттік қаражаттың түсуін және оны мемлекеттік мекемелердің шотына
аударылуын қадағалап отырды. Аумақтық басқарма ҚР Ұлттық банкі
мекемесінің ағымдағы шоты мен шығындарын толық есептейтін заңды тұлға болып
табылды.
1995 жылы Қазынашылық әлемдік тәжірибеге сәйкестендірілген Қазақстан
Республикасы бюджетінің шығындары мен кірістерінің жаңа бюджеттік
классификациясын жасап шығарды. Сонымен бірге қазынашылық жүйенің қызметтік
бөлігін құрылымдады.
Сол жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Ұлттық Банкінің
есеп айырысу кассаларының орталығы Қазынашылықтың базасында құрылған
Бюджеттік банктің қарауына берілді. Бұл банк - бөлімдері мен облыстық
қазынашылық басқармаларының бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеді,
бюджеттік ұйымдардың төлемдерінде жаңа технологияларды пайдалану бірнеше
сатыға жоғары болды.
Қазынашылықтың қаржылық жүйесін дамытуда ерекше айтылатын жұмыстарының
бірі – ол 1996 жылы маусым айындағы Ұлттық банкте Қазынашылық бірлестігі
шотын ашу болып табылады. Оған мемлекеттік және жергілікті бюджеттің ақша
қаржылары шоғырландырылды. Қазынашылық БҚШ (Біріккен қазынашылық шоты)
арқылы төлеу механизімін, бағдарламалық қамтамасыз ету мүмкіндіктері
жасады. Әр күн сайынғы БҚШ арқылы алынған ақпарат Қазақстан Республикасы
Үкіметіне және басшылыққа жіберіледі. Сондықтан да, күн сайын бюджеттің
жағдайы: кірістер, шығындар, республикалық және облыстық қаржы
құрылымындағы қалдықтар бақыланып отырады.
1998 жылдың қаңтар айынанда Бюджеттік банкінің жойылуына байланысты,
оның бюджетті атқару қызметтері аумақтық қазынашылық органдарына
берілді.[5]
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
ұйымдастырушылық түрде республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Дерек көзі: Таранов А.А. Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы,
2005.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы
өзара төлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет–
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры. [6]
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджет-
тердің өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту,
орындау, бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюд-
жеттердің орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы. [7]
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуде де қызмет етеді. Сонымен қатар, елдегі және шет
елдегі экономикалық коньюнктураға ықпал ету; ағымдық әлеуметтік
бағдарламаларды орындау мен алдағы әлеуметтік міндеттерді шешу; қоғамдық
өндіріс пен бюджетаралық қатынастардың салааралық құрылымын реттеу;
жергілікті өзін- өзі басқаруды дамыту және т.б. қызметтерді де атқарады.
2. Қазақстан Республикасының бюджет процесінің республикалық және
жергілікті деңгейде жүзеге асырылуына талдау.
2.1. Бюджет процесінің кезеңдері
Бюджеттік процесс (бюджеттік процедура) билік пен басқару органдарының
бюджетті құру, қарау, бекіту, атқару,атқарылуын бақылау және атқарылғаны
туралы есепті бекіту бойынша заңмен реттелетін қызметі. Бюджеттік процесс
Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесі туралы” Заңымен, жыл сайын
қабылданатын “Республикалық бюджет туралы” Заңымен, атқарушы билік
органдарының шешімімен анықталады.
Бюджеттік құру, атқару, және атқарылғаны туралы есеп құру атқарушы
билік органдарының функциясына, ал қарау және бекіту Парламент пен
жергілікті өкілетті орган-маслихаттың функциясына; бюджеттің атқарылғанын
бақылау биліктің екі деңгейінің функциясына кіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті республикалық бюджеттің жобасын
жасауды бюджет комиссиясына жүктейді.
Бюджет процесін жүзеге асыруда Қаржы министрлігіне үлкен рөл
жүктеледі. Министрлiктiң негiзгi мiндеттерi республикалық бюджеттi және өз
құзыретi шегiнде жергiлiктi бюджеттердi, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкiнiң есебi негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын атқару
жөнiнде бухгалтерлiк есепке алуды, бюджеттiк есепке алу мен бюджеттiк
есептiлiктi атқару, жүргiзу, салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң түсу, Қазақстан Республикасының салық саясатын iске
асыруға қатысу, өз құзыретi шегiнде экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз
ету, салық заңнамасының сақталуын қамтамасыз ету, өндiрiлуiн және айналымын
мемлекеттiк реттеу, кеден iсi, қарыз алу, бюджеттiк кредит беру, iшкi
қаржылық бақылау мен мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру, банкроттау
рәсiмдерiнiң жүргiзiлуiн бақылау, аудиторлық қызмет саласындағы реттеу және
аудиторлық пен кәсiби ұйымдардың қызметiн бақылау, меншiктiң мемлекеттiк
мониторингiн жүргiзу болып табылады.
Республикалық бюджет туралы Заңда мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
ресми трансферттер алынған табыс көлемі, бұрын берілген несиелер бойынша
негізгі қарызды өтеу, шығыстар, несиелеу және бюджет дифициті(профициті);
минималды еңбекақы, зейнетақы мөлшері, айлық есептік көрсеткіш мөлшері;
Қазақстан Республикасы Үкіметі резервтерінің көлемі;
Бюджеттік процестің ұйымдастырылуы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті
орган - ол Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің келесі қаржы
жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің
нығайланған қаржы жоспарларының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл
сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы,
көрсеткіштердің динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика Үкіметі бюджет
жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және мерзімі
жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.
Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқықтарға негізделген
бюджеттік процесс мазмұны мен оның іс-әрекет кезеңдері анықталады. Жалпы
айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің келесі
кезеңдерін құрайды:
- Бюджет жобасын құрастыру;
- Бюджет қарау және бекіту;
- Бюджетті атқару;
- Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Бюджет қалыптастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік биліктің орталық
және жергілікті органдар өз функцияларын орындауға қажетті ақша
құралдарының көлемін анықтау мақсатымен әр деңгейдегі бюджеттердің жобасы
құрастырылады. Бұл процеске дейін елдің бюджеттік саясатының негізгі
бағыттары анықталады, жалпы экономика мен оның салалары және аймақтар
дамуының болжамдық параметрлері жасалады, қаржы баланстар дайындалады.
Бюджетті жасау үшін бастапқы көрсеткіштер ретінде алдымыздағы жылғы жалпы
ішкі өнім көлемі мен оның өсу қарқыны, инфляциалық процестер мен ұлттық
валютаның АҚШ долларына қатынасты ортажылдық курсы сияқты макроэкономикалық
көрсеткіштер пайдаланады. Бюджет жобасы атқарушы биліктің органдарымен
жасалады, яғни республикалық бюджетті - бюджеттік жоспарлау жөніндегі
орталық өкілетті орган, ал жергілікті бюджеттерді - тиісті жергілікті
органдар. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Заң
жобасын Қазақстан Республикасының Үкіметі Парламентке ағымдағы жылдың 15
қыркүйегіне дейін тапсырады.[8]
Республикалық бюджет жобасын әзірлеу мынадай кезеңдерді:
1) Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы мен бюджеттік
параметрлері болжамының жобасын әзiрлеу және оны Қазақстан Республикасы
Yкiметiнің мақұлдауын;
2) орталық мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының жобаларын,
бюджеттік өтінімдерді әзiрлеу және оларды Республикалық бюджет
комиссиясында қарауды;
3) Республикалық бюджет туралы заң жобасын әзiрлеуді қамтиды.
Республикалық бюджет шығыстарын жоспарлау үшін республикалық бюджеттiк
бағдарламалардың әкiмшiлерi:
1) стратегиялық жоспарлардың жобаларын;
2) бюджеттiк өтiнiмдердi әзірлейді және мемлекеттік жоспарлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Бюджеттік процесс: оның кезеңдері
Орындаушы _________________________________ Г. Батырханова
4 курс, Ф06К2 тобы
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы,PhD докторы____________________________ _Г.Қ.Жанибекова
Норма бақылаушы ________________________________Д.А . Садыханова
Аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.қ, доцент
Қорғауға жіберілді _________________________________ М.Ж. Арзаева
Алматы, 2010
Реферат
Қазіргі таңдағы кез келген қоғамның экономикалық құрылымын қалыптастыру
мен дамуында алдыңғы және шешуші рөлді билікпен қабылданған экономикалық
саясат шегінде жүзеге асырылатын мемлекеттік реттеу атқарады. Мемлекетке
экономикалық және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
едәуір маңызды механизмдердің бірі қаржылық механизм- бастапқы звеносы
мемлекеттік бюджет болып табылатын қоғамның қаржылық жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің дәл осы қаржылық жүйесі арқылы орталықтандырылған ақша қорларын
қалыптасады және ақшалай қорлардың қайта орталықтандырылған қорының
қалыптасуына әсер ете отырып, мемлекеттік органдарға жүктелген функцияларын
орындауға мүмкіндікпен қамтамасыз етеді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасының
бюджеттік процесі мен оның кезеңдеріне толықтай талдау жасап, оның
республикалық және жергілікті бюджет деңгейіндегі қазіргі таңдағы жағдайын
ашып көрсету және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Зерттеу обьектісі- Қ.Р мемлекеттік бюджет жүйесі болып табылады.
Бюджеттік жүйе-мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын – бюджетті қалыптасу мен
пайдалану бойынша заңды , жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен байланысты.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы “бюджет” терминіне, оның
экономикалық категория ретінде және экономиканы басқару құралы тұрғысынан
теориялық негіздеріне зерттеу жасалынған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджеттік процесінің кезеңдері
жеке-жеке қарастырылып, оның республикалық бюджет және жергілікті бюджет
бойынша жүзеге асырылуына талдау жасалды.
Үшінші бөлімде бюджет жүйесінің шетелдік тәжірибесі келтірілді. Соның
негізінде, Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін дамыту бойынша негізгі
ұсыныстар жасалды.
Зерттеу пәні- Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттің
құрылымы, жүйесі және оны бағалау, жоспарлау, бөлу және дамыту мәселелері.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Батырханова Гульзада Иманәліқызы 4 курс студентіне
“Қазақстан Ресупбликасының бюджеттік процесі және оның кезеңдері”
жұмыс тақырыбы
___ ________ № ______бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі ___ ________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері:
1. Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі. 05.02.2009.
2. Өтебаев Б.С., Мемлекеттік бюджет.– Алматы:Экономика, 2006
3. “Арыс қаласы әкімдігінің 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты” Арыс қаласы әкімдігінің 2006 жылғы 23
маусымдағы № 1098 қаулысымен бекітілген.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Бюджет және бюджет жүйесінің теориялық негіздемелері;
б) Бюджеттік процесс және оның республикалық және жергілікті деңгейде
жүзеге асырылуы;
в) Еліміздегі бюджеттік процесін жетілдіру мақсатында іске асырылу қажет
негізгі бағыттары;
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
РеттікБөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми Ескертулер
№ сұрақтар тізімі жетекшіге
тапсыру
мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу 12.09.10 әдебиет,
мен өңдеу. Негізгі көздербойынша нормативтік
библиография жасау актілерді
талдау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау және19.01.10 Дипломдық жұмыс
оны жетекшімен қарастыру бойынша жоспар
құру және
бекіту
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 26.01.10 Графиктер мен
тексеруге ұсыну сызбаларды
қосымшаға
кірістіру
4. Практикалық материалдарды және т.б. 16.02.10 Статистикалық
жинақтау, жүйелеу, талдау. мәліметтерге
талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 16.03.10 Ұсыныстар жасау
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 30.03.10 Методикалық
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған нұсқауларға сай
жұмысты кафедраға ұсыну. жұмысты өңдеу
7. Рецензия мен пікірлермен танысу 05.04.10 Рецензенттің
сын-пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 15.04.10 Презентация
отырып, қорғауға дайындықты аяқтау. даярлау
Тапсырманың берілген күні ___________________________________ _______
Кафедра меңгерушісі ___________________________________ М.Ж. Арзаева
э.ғ.қ, доцент
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ ___ Г.Қ.Жанибекова
аға оқытушы,PhD докторы
Тапсырманы орындауға алған студент ___________________ Г.И. Батырханова
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
1.1 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы
ретінде экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Бюджет жүйесі қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретінде ... ... ... .14
2. Қазақстан Республикасының бюджет процесі
2.1 Бюджет процесінің
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Республикалық бюджет бойынша бюджет процесінің жүзеге
асырылуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..29
2.3 Жергілікті бюджет процесін жүзеге асыру (Арыс қалалық
Қазынашылық басқармасы мәліметтері
негізінде) ... ... ... ... ... ... . ... ... 49
3. Бюджет жүйесін жетілдіру жолдары
3.1 Бюджет жүйесі бойынша шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 66
3.2 Қазақстан Республикасының фискалдық саясатын жетілдіру
арқылы бюджет процесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...78
Кіріспе
Кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесінің орталық буыны оның бюджет
жүйесі болып табылады. Бұл бітіру жұмысымның өзектілігі: мемлекеттің
негізгі қаржылық құжаты болып табылатын Мемлекеттік бюджеттің жобасын құру,
қарау және бекіту, атқару, атқарылуына бақылау және атқарылу жайында есеп
беру кезеңдерінен тұратын бюджеттік процесті талдау. Ағымдағы бюджет
бөлімдерін талдау негізінде заңдық-құқықтық аспектілерін анықтап, қажетті
теориялық практикалық ұсыныстар енгізу.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі және т.б .
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптық, теориялық-әдістемелік негізі
қаланып, мақсаты мен міндеттері айқындалған.
Бірінші бөлімде бюджет түсінігі, түрлері және бюджеттік жүйенің
экономикалық мазмұны, оның даму тарихы жан-жақты қарастырылған. Сонымен
бірге бюджеттік үдерісті басқару, жоспарлау және оның қызметі мәселелері
нақты зерттелген.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджеттік процесіне заңдық-
құқықтық қамтамасыз етілуі аясында әр кезеңіне тоқтала отырып, оның мәні
көрсетілген. Бұл процесс 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан
Ресспубликасының фискалдық саясаты негізінде республикалық және жергілікті
бюджет негізінде сарапталып, оны жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар
жасалған.
Бюджеттің басты мәселелері: мемлекеттік қаражаттарды икемді әрі
тиімді пайдалануға, жұмсауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар үш жылдық
бюджеттің арқасында мемлекет бұрынғыға қарағанда теңгерімдірек экономикалық
және әлеуметтік саясат жүргізе алады, мұның өзі елдің экономикалық дами
түсуі мен Қазақстан халқының әл-ауқатын жақсара түсуіне мүмкіндік береді.
Бюджеттің тағы бір артықшылығы, ол мемлекеттік органдардың бюджеттің
ағымдағы жылғы міндеттемелерін бекітуіне және тіркетуіне жағдай жасайды. Ол
әсіресе технологиялық жағынан дайындалу мерзімі бір жылдан асатын және
қызмет көрсету мерзімі бір жыл шеңберінен шығып кететін тауарлар сатып
алуға негізделген инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға қатысты. Орта
мерзімді бюджеттік жоспарлаудың келесі бір ерекшелігі – ол ұзақ мерзімді
міндеттемелер қабылдау мүмкіндігі, жыл сайын шарттарды қайта жасау мен
тендерлер өткізу қажеттігі жойылатындықтан, оның өзі бюджет қаражатының
игерілу деңгейіне оң әсер ететін болады.
Дегенмен, осы бюджеттік жүйені тереңірек зерттеген көптеген
оқымыстылар оның әр түрлі астарларын қарастыра отырып, түрліше түсіндіреді.
Мәселен, классикалық экономикалық теорияның өкілдері бюджеттік жүйе
түсінігіне келесідей анықтама береді: Бюджет жүйесі кез-келген мемлекеттің
ерекшеліктерін, оның әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік құрылымын
көрсететін күрделі механизм. Бұл жүйе кез-келген мемлекетті сипаттайтын
әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және басқа да ерекшеліктердің жиынтығының
негізінде құрылады.
Өз зерттеулерінде В.Н. Радионова бюджет жүйесін Экономикалық
қатынастар мен заң нормаларына негізделген, өзара заңмен белгіленген
арақатынасы бар мемлекет бюджеттерінің барлық түрлерінің жиынтығы – деп
атап көрсетеді. А. Худяков заңды тұрғыдан бюджет жүйесін – берілген
мемлекет аумағында қызмет ететін, әр түрлі деңгейлі бюджеттердің жиынтығы
деп қарастырады.
Отандық оқымыстылардың көзқарастары да осыған келіп саяды. Атап
айтсақ, А.Б.Зейнелгабдиннің ғылыми зерттеулерінде қарастырылып отырған
түсінікке келесідей анықтама беріледі: Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар
нысандарының жиынтығын, бюджет түрлерін (республикалық және жергілікті
бюджет), оны құру, атқарылу, сонымен қатар қаржылық және басқа да басқару
органдарының жиынтығын білдіреді. Ал бюджеттік қатынастардың жиынтығы
бюджет жүйесінің негізін құрайды. Бюджет жүйесінің қондырмасы бюджет
түрлерін басқарудың әр түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдану негізінде
бюджеттердің құрылуын, қарастырылуын, бекітілуін жүзеге асыратын және
бюджеттік қатынастар нысанын анықтайтын қаржылық және басқа да басқару
органдары болып табылады. [6]
Экономикалық сонымен қатар қаржылық ойдың тұрақты дамуымен байланысты
өзгертулер мен толықтыруларды енгізуді ескере отырып,
В.Д. Мельников өз еңбектерінде Бюджет жүйесі – бұл экономикалық және заңды
нормаларға негізделген жеке дербес бюджеттердің жиынтығы деп қарастырады.
[7]
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр.
1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
1.1 Мемлекеттік бюджет экономиканы басқару құралы ретінде экономикалық мәні
Бюджет–ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа денгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір–бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен заңды
және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым–қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым–қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым–қатынас мемлекеттік бюджет деген
түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша қоры.
Бюджеттің формасы – қаржылық жоспар, материалдық негізгі –
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы экономикалық қарым
–қатынас, заңнамалық белсендіруі заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмасада мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, зайымдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық – экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізгі бар
өндірістік қарым – қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым–қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда
бюджет өз алдына ақша қарым–қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды
қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық
қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс,т.б.) қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры. [1]
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар)
беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мыса-
лы, ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша
қаражаттарының негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса,
әдебиетте мемлекеттік бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет
– ол қаржылық жоспар; бюджет – ол басқарушылық жоспар ; бюджет – ол
заңнамалық құжат ; бюджет ол – комуникация құралы ; бюджет ол – бюджеттік
салық саясатты дәлелдейтін құжат деген. Бірақ, бюджеттік салық саясатының
мазмұны өте кең, себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі
функциялары, мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық дамуы мен фискадық
саясаттың көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа
көрсеткіштері мен ережелер кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады:
- ол, өз алдында жеке бір экономикалық категория ;
- ол, мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол, экономиканы реттеуге арналған құрал ( бюджеттік механизм арқылы);
- ол, мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ;
- ол, барлық бюджеттік қарым – қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген – ол
республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама–қарсы өтеу
операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және
бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет. Сонымен қатар,
мемлекеттік бюджет термині – мемлекет құрастыратын және басқаратын
орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасында да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттік бюджет қаржылық қарым–қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік–экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал.
Бюджет арқылы орталық пен аймақтар арасындағы әлеуметтік шығындар мен
салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі ымыраға (компромисс) келеді,
бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет орталық және
жергілікті мүдделерді қалыптастырып, іске асырады. Ал бюджет экономикалық
құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын көрсетеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми–техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және аумақтық
құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар
(білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар
қамтамасыз етіледі.
Алайда, мемлекеттік бюджет ішкі өнімді құндылықты бөлу мен қайта бөлу
процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылар арасында
болатын ақша қарым – қатынасқа байланысты экономикалық категория. Бұл
қарым–қатынас мемлекетің ақша қаражаттарының орталықтан-
дырылған қорын қалыптастыру және оны экономиканың дамуы мен қоғамдық
мүдделерді қамтамасыз етуге пайдалану жолдары арқылы іске асырылады.[3]
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымды әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде
қолданып,оны экономиканы басқарудың құралы ретінде пайдалануы мынадай
маңызды қасиеттерімен дәлелденеді: ол заң күшіне ие; мұнда қоғамдық
өндірістің дамуына бағытталған,оның тиімділігін жоғарлатуға,қоғам
мүшелерінің мұқтаждықтарын қанағаттандыруға арналған бағдарламалар тікелей
көрсетілген. Бюджеттік қатынастарды пайдалану құқықтық формада болғандығы
оған өте үлкен ұтқырлы және ұйымдастырушылық мән береді.
Экономикада тауарлы-ақша қатынас болғандықтан экономикалық пропорциялар екі
формада көрініс табады,яғни натуралды заттық және құндық(ақшалай).
Натуралды-заттық форма қоғамдық өндірістің құрылымдық бөлімдері арасында
материалды-техникалық құралдарды бөлуі мен оларды жұмыс күшімен қамтуды, ал
құндық форма ақшалай қаражаттарда бөлудің пропорцияларын анықтауды
қарастырады.
Ішкі өнім бөлудің ақшалай формасының біршама дербестік болуының
салдарынан қоғамдық өндірістің құндық құрылымын реттейтін мүмкіншілік
болады және ол қажетті экономикалық нәтижеге жеткізеді. Құндылық құралдарды
(Ұлттық қаржы,бюджет,несие және т.б.) пайдалану мемлекетке қоғамдық
өндірістің құрылымын жетілдіру мен экономикалық процестердің тиімділігін
жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Реттеу құралы ретінде мемлекеттік бюджет экономикасының салалық және
аумақтық пропорцияларын жетілдіруде, өндірістен тыс салалардың дамуын
реттеуде, қаржы ресурстарын реттеуде, қаржы ресурстарын жалпы мүддеге
сәйкес қайта бөлуде пайдаланады. Ол еңбек, ақша және материалды ресурстарды
пайдалануын ынталандыру, экономиканың барлық тізбектерінде жүйелі бақылауды
іске асыру мен басқа да әлеуметтік-экономикалық мақсаттарды шешуге
мүмкіншілік береді. Экономиканы басқарудың белсенді құралы ретінде
мемлекеттік бюджетті айтуға болады, себебі бюджет негізі-бюджеттік
қатынастар қоғамдық өндіріс дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату
мүдделерінің алуан-алуан бағытында пайдаланады.
Мемлекеттік бюджетті-экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай отырып,
бұл құралдың рөлі объективті алдын-ала анықталғанын айрықша айту қажет.
Оған дәлел,біріншіден,экономикалық байланысты жалпы реттеу нәтижесінде
бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат арқылы формада пайдалану,
екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны қоғамдық өнді-
ріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде пайдалану. Бюджеттің
мәні мен ролі оның экономикалық құрал ретіндегі ерекшілігімен
дәлелденеді,яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең пайдаланатын құндық
құралы болып табылады.
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары,сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте
маңызды.[1]
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам – жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл кезекті
ретте, бюджеттік қарым–қатынастың осындай болжам – жоспарлық формада
әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған
қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында – бюджетте,
яғни мемлекеттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. Негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің
күш–жігері жарияланады.
Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
Республикалық бюджет жөніндегі Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуға тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе
соларды анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілері) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік – салық саясатында қаржылық жоспар – бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік – салық саясаты - ол халықтың
ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған
іс–әрекеті. Бұл саясат – еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз
етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы мен оның
тізбектерінде бір типтік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік
бюджет,
барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, оған келесі негізгі функциялар атқаруы тәнті :
- Ұлттық табысты қайта бөлу;
- Әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету ;
- Экономиканы реттеу мен ынталандыру ;
- Ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімдердің құндылық бөлу құралы ретінде
мемлекеттік бюджет осы функция арқылы өзінің экономикалық маңызын тікелей
әлпеттейді. Бөліс функциясы арқылы мемлекет ауқымында ақша қаражаттарын
орталықтандыру мен оны жалпы мемлекеттік мұқтаждықты қанағаттандыруға
пайдалану іске асырылады. Ал бақылау функциясы мемлекет тарапына уақытында
және толық қаржы ресурстар түсуі, орталықтандырылған қаражаттар бөлуіндегі
пропорциялар жағдайы, сол қаражаттар үнемді және тиімді пайдалану жөнінде
мәлімдейді.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір біріне бөлек емес,
неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда бюджеттік
қарым–қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс–әрекет салалары, аумақтар, экономика
салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен анықталады.
Бюджеттен басқа бірде бір құндылық бөлу категориялар ақша қаражаттарын
осындай көп аспектіні қайта бөлу мен экономикалық басқарудың әр деңгейінде
іске асыра алмайды.
Салааралық қайта бөлу, бір жағынан, заңды және жеке тұлғалар бюджетке
енгізетін салықтар мен төлемдерге, ал екінші жағынан, бюджеттік қаражаттар
арқылы әр түрлі инвестициялық бағдарламалар, айналыс құралдар, операциялық
және басқа да шығындарды қаражаттандыруға негізделеді. Аумақаралық қайта
бөлу лайықты мемлекеттік билік органдарына салықтар мен кірістер бекіту
және бюджеттік реттеудің әр түрлі формалары арқылы жүргізіледі. Мұндай әдіс
әрбір әкімшілік-аумақтық бірлікте оның дамуын еліміздің
әлеуметтк–экономикалық даму жоспарына сәйкес қамтамасыз ететін бюджеттік
қор қалыптастыруын қамсыздандырады.
Ақша қаражаттарын өндірістік емес салалар арасында қайта бөлу материалдық
өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір бөлігін алу арқылы іске
асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала мекемелерін бюджеттік
қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік қаржыландырудың ұлттық табысты
пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі өте зор, себебі мемлекеттік
бюджет экономика секторлары арасында ұлттық табысты қайта бөлудің маңызды
құралы болып табылады.
Әрине, қазіргі уақытта ақша қаражаттарының басым жағыорталықтандырылған
қорға мемлекеттік сектордан түседі, бірақ жалпы мемлекеттік қамтамасыз
етуге жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының басқа да
субъектілердің қаражаттары тартылады.
Бөлу функциясын ішкі өнімнің бөлінген құнын қайта бөлуге пайдалануының
кең тарауы бірден мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін бірнеше қайта бөлуге әкеледі. Ақша қаражаттарының ағыны бюджетпен
кәсіпорындардың өзара қатынастарының өзгерістері арқылы ең алдымен өзара
байланыстарды өзгертеді,сонымен қатар бюджеттің экономикаға тигізетін
әсерінің дәрежесін тек сандық үйлесімдермен анықтамай, олардың экономика
процестерінің дамуымен еліміздің қаржы ресурстарының өсуіне әсерлі болады.
Сондықтан, бюджеттің бөлу функциясы экономиканың құндық құрылымын
реттеуде, салық және аумақтық үйлесімдерді жетілдіруде, мемлекет ішіндегі
және мемлекетаралық деңгейдегі интеграциялық процестерді ұлғайтуда кеніне
пайдаланады. Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің
қоғамдық өндіріске көпжақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары
деңгейдегі іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын
экономикалық және әлеуметтік дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға
мүмкіншілік береді де экономиканың жоғары өсу қарқынына жету мен оның
тиімділігін жоғарлатуына жетуі мен оның тиімділігін жоғарлатуына ықпал
етеді.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгеруде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютер қолдану
негіздерінде көп мүмкіншілік алады. міндетті түрде бюджеттік қатынасы бар
қоғамдық қарым – қатынастың белгілі саласында көрініс табады. құралдары
ретінде пайдалануы тек адамша іс – әрекет процесінде мүмкін, ал ол
мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске асырылады.[3]
Осы механизмнің арқасында объективтік түрде бар қатынастарды экономиканың
даму мүддесінде пайдаланудың мүмкіншілігі болады. Бюджеттік механизм-ол
бюджеттік қатынастарды ұйымдастыруға мемлекеттің құрастырған және
пайдаланатын арнайы формалар кешені мен қаржылық ресурстарды қоғамдық іс-
әрекеи салалары,экономика салалары және елдің аумақтар арасында қайта
бөлуді қамтитын әдіс –тәсілдердің жүйесі.
Бюджеттік механизмнің объективтік негізі Мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын бөлу қатынастар процестері болып табылады.
Экономикалық категория ретіндегі бюджеттің өзінің ішкі құрылымы бюджеттік
механизмнің ішінде әр түрлі тізбектер бар екенін дәлелдейді.
Сондықтан,бюджеттік механизм құрылымында кірістер,шығыстар бюджетаралық
байланыстар сияқты бюджеттік қатынастар топтары соларға сәйкес ақша
қаражаттарын қайта бөлудің әр түрлі формалары мен әдістерін енгізеді. Сол
себепті бюджеттік механизмде бюджеттік қатынастар көрінсінің формаларына
тәуелді келесі құрылымдық тізбектерді бөлуге болады, әр түрлі іс әрекет
салаларына бюджеттік қаражаттар беру мен бюджет қалыптастыратын тәртіп пен
формалар; ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу және олармен маневр жасайтын
әдістер.
Бюджеттік механизмнің жоғары айтылған тізбектері өз алдына сәйкес
элементтерден қалыптасады. Мысалы,ақша қаражаттарды жұмылдырытын бюджеттік
механизм салықтық және салықтық емес қаржы ресурстар түсетін әдістермен
сипатталады және өздерінің әлпеттерін нақты кіріс түрлерімен(қосымша құнға
салық,акциздер,мүлік салығы және т.б) іске асырылады.Мекемелер,кәсіпорындар
мен ұйымдарға бюджеттік қаражаттар жіберу механизмі әр түрлі принциптер
негізі мен бюджеттік ақша берудің әр түрлі формалары арқылы іске асырылады.
Қаржы ресурстарын ішкі бюджеттік бөлу мен қайта бөлу механизмі бюджет
жүйесінің сәйкестік буындары тарапына бюджет қаражаттарының белгілі
бөлігін бекіту мен бюджеттік реттеудің әр түрлі әдістерімен
сипатталады.Сонымен,мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді
белсенді түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды
бағыттарына ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес
экономиканың салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруде, жалпы барлық
ресуртар түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен
қатар,мемлекеттік бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында
экономиканы басқарудың құралы ретінде болып,қоғамдық өндіріске қаржылық
құжат,экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
1.2. Бюджет жүйесі қаржы жүйесінің маңызды бөлігі ретінде
Бюджеттік жүйе-мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын–бюджетті- қалыптасу мен
пайдалану бойынша заңды , жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы
қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және
сол қатынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар қосындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі. [1]
Шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған бюджет жүйесінің экономикалық
мәнін ашатын теориялық зерттеулерді саралау негізінде келесідей тұжырым
жасауға болады. Кең мағынада бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға,
мемлекеттік құрылымның сәйкес түріне негізделген, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Тар мағынада бюджет
жүйесі мемлекеттің барлық бюджеттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонымен, бюджеттің санқырлы маңызын ескере отырып және осы саладағы
белгілі ғалымдардың зерттеулерін тұжырымдай отырып, өз тарапымыздан аталмыш
ұғымға келесідей анықтама береміз: Бюджет жүйесі мемлекеттегі биліктің
түрлі деңгейлері бойынша өздерінің негізгі функциялары мен өкілеттіктерін
жүзеге асыруға бағытталған қатынастардың жиынтығы.
Бюджеттік құрылымға қатысты бюджет жүйесі ұйымдастырушылық бөлімшелерге
немесе деңгейлерге бөлінеді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, оның негізінде
елдің мемлекеттік құрылымы жатыр. Мемлекеттік құрылымның екі нысаны
белгілі: біріншісі, басқарудың екі буынды жүйесімен (орталық және
жергілікті буын) қарастырылатын унитарлы мемлекет және басқарудың үш
деңгейлі (орталық, федерация мүшелері және жергілікті буындар) жүйесі бар
федералды мемлекет. Осыған сәйкес экономикалық қатынастарға және заңды
нормаларға негізделген, билік деңгейлерінің барлық бюджеттерін біріктіретін
бюджет жүйесі құрылады. [4]
Қазақстан Республикасының 11 жылдық Тәуелсіздігі жылдарында еліміздің
бюджет жүйесі қалыптасу мен дамудың даңғыл жолын жүріп өтті.
Республикамыздың мемлекеттік қаржы жүйесінің қалыптасуының негізгі
кезеңі болып “ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі” Конституциялық Заңы қабылданған
күннің ертесіне жарық көрген 1991 жылдың 17 желтоқсанында ”Бюджет жүйесі”
алғашқы Заңы болды.
Бұл Заң еліміздің бюджетінің қалыптасуының, республикалық және
жергілікті бюджеттер арасындағы қатынастар, салықтарды, басқа да төлемдер
және бюджеттік ассигнованиелерді төлеу бойынша бюджет пен жеке және заңды
тұлғалармен қарым-қатынасының қағидаларын анықтайды.
Бұл Заңның негізгі қағидасы болып мемлекеттің бюджеттік жүйе
бөлімдерінің жергілікті және республикалық дербестігі табылады.
Жергіліктілерге: облыстық, қалалық, аудандық, қаладағы аудандар, кент және
ауыл бюджеттері жатқызылды. Әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы
теңдік қағидалары бұл Заңмен қабылданған еді. Бюджет құрылымы бюджеттің
кіріс және щығыс бөлігінен тұрды. Одан басқа, бұл заң келесі жылға сәйкес
қаралатын және бекітілетін қосымша бюджет құруға жол беретін.
1995 ж. ҚР Конституциясының жаңа басылымының қабылдануы және
экономикалық және саяси жағдайдың өзгеруі, нарықтық экономикаға өту, Салық
Кодексін қабылдау, Қазынашылық органның құрылуы 1996 ж 24 желтоқсанында
қабылданған екніші “Бюджеттік жүйе” Заңының алғышарттары болды.
1997 ж. Халықаралық стандарттардың негізінде бюджетті атқарудың
мөлдірлігін қамтамасыз ететін, барлық деңгейдегі бюджеттердің шығыстарының
мемлекеттік бағдарламаларына сәйкес жүзеге асырылуына мүм
кіндік беретін жаңа бюджеттік құрылым өңделіп және енгізілді. Ол
Халықаралық Валюта қорының әдістемесі негізінде жасалды.
1998 ж ҚР Қаржы Министрлігінің мемлекеттік секторға функционалдық талдау
жүргізу нәтижесінде, бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйымдар
оңтайландырылды. Республикалық және жергілікті бюджеттердің арасында
бюджеттік қаражаттарды бөлу бағыттарының негізгі шегі жасалды.
Бұл мәселенің барлығы бюджеттік процесті терең талдау, жоспарлаудың
терең әдістемелік базасын өңдеу, нормативтік актілерді өзгерту арқылы
шешілді.
1999 ж. бюджеттік қаражаттарды мақсатты және тиімді бөлу саласы бойынша
нормативтік құқықтық базасын жетілдіру, икемді механизмді құру арқылы
бюджеттің несиелік қарызының өсімін төмендету жұмыстары басталды.
Бюджеттік қаражаттар есебінен жүргізілетін азаматтық-құқықтық
мәмілелерді қазынашылық органдарында тіркеу міндеттерінің нормасы
бекітілді. Кейбір мемлекеттік функциялар нақты бір ортаға берілді, бұл
мемлкетке қызмет көрсету ретінде болды. Бюджетаралық қатынастардың жаңа
қағидалары енгізілді. Бюджеттен тыс қорлардың барлығы қысқартылып, олардың
кірістері мен шығыстары мемлекеттік бюджетке консолидацияланды.
Барлық мемлекеттік мекемелер сәйкес қаржылық жылға заңмен бекітілген
бюджеттік тағайындау сомаларынан тыс өзіне қосымша қаржылық міндеттеме алу
құқыған шектеу заңды түрде бекітілді.
Соңғы жылдары мемлекеттік мекеменің бюджеттен мемлекеттік тапсырысты
орындауға бөлінген бюджеттік қаражаттарды мақсатты қолдануын, қарыз алу-
шылардың ҚР Үкіметі кепіл берген мемлекеттік сыртқы қарыз, мемлекеттік емес
қарыздарды, бюджеттік несиелерді мақсатты қолданылыуын және қайтарылуын
бақылауға айтарлықтай көп назар аударылды.
Мемлекеттік мекеменің табыстарының үлесін сәйкес бюджеттерге толық және
өз уақытында аударылуын, шаруашылық серіктестіктердің табыстарын
мемлекеттік үлеске және акционерлік қоғамдардың мемлекеттік акциялар
пакетіне дивиденттерді аударуды қамтамасыз ететін шаралар қабылданды.
Дегенмен, бюджет жүйесінде кейбір жекелеген сұрақтар ескерілмеді. Оған
мысалдар:
Біріншіден, бюджеттік қаражаттарды жоспарлаумен оларды атқару арасындағы
байланыс механизмі; Екіншіден, бюджеттік шығындардың мақсаттылығы;
Үшіншіден, бюджеттік бағдарламалардың тиімді жүзеге асырлуына бақылау
орнату; Төртіншіден, бюджеттік бағдарламалар бойынша әкімшіліктің
жауапкершілігі;Бесіншіден, мемлекеттік мекемелердің несиелік қарызының
пайда болуын қадағалау механизмі.
Осыған байланысты Қаржы Министрлігі бюджеттік жүйені жетілдіру бойынша
шараларды жалғастырды. Ол келесідей нәтижелерге алып келді:
1. Бюджеттік бағдарламаларды ағымдық бюджеттік бағдарламалар және дамудың
бюджеттік бағдарламаларына бөлу арқылы елдің әлеуметтік-экономикалық
даму бағыттарын анықтайтын, мақсаттық бюджеттің қалыптасуы.
Бюджет ағымдағы бюджет, оның есебінен мемлекеттің ағымдағы
қажеттіліктері қамтамасыз етіледі және даму бюджеті, оның есебінен
экономиканы, инфрақұрылымды, құрылыс, мемлекеттік мекемелерді
ақпараттандыру, ғылым және кадрларды дайындауға инвестициялар жүзеге
асырылатын екі деңгейге бөлінді.
Бюджеттік мұндай бөлінуі мемлекеттік заңмен бекітілген және
мемлекеттік мекемелерді қамсыздандыруға бағытталған өз функцияларын
қаншалықты орындалғанын бағалауға және әлеуметтік-экономикалық дамуға
жұмсалған инвестициялар көлемін анықтауға, сондай-ақ бюджеттік
бағдарламаларды жүйелеуге мүмкіндік береді.
2. Мемлекеттің инвестициялық саясаты мен бюджеттік саясатын сәйкестендіру
мақсатында инвестициялық жобаларға талаптар мен оларды бюджетке енгізу
тәртібі орнатылды.
Республикалық және жергіліті бюджет есебінен қаржыландыруға
ұсынылатын
инвестициялық жобалар, республиканың немесе жекелеген аймақтың
дамуының индикативті жоспарында көрсетілетін, еліміздің әлеуметтік-
экономикалық даму приоритетіне сәйкес болуы керек. Сонымен қатар,
міндетті түрде техникалық-экономикалық негіз, жобалық-сметалық
құжаттама, салалық өкілетті органның, экономикалық жоспарлау бойынша
атқарушы органның оң шешімі болуы керек. Республикалық немесе
жергілікті бюджет есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар
сәйкес бюджеттік комиссияда қаралады.
3. 2002 ж бастап әкімшінің өзіне жүктелген функциясын бағалаудың
негізгі құжаты ретінде болып табылатын бюджеттік бағдарламаның
Паспорты енгізілді. Паспорт Үкімет және жергілікті атқарушы органмен
бекітіліп, бюджеттік бағдарламалардың бағасын, нормативтік- құқықтық
негізін , қаржыландыру көзін, мақсатын, міндетін, бағдарламаны жүзеге
асыру бойынша шараларын, күтілетін нәтижелер, жауапты тұлғаларды,
бағдарламаны іске асыру мерзімін анықтайды.
Паспорттың негізгі ерекшелігі бюджеттік бағдарламаларды жоспарлау
процесі мен атқару процесінің байланысын орнатады. Ол әкімшінің
бюджетті құрі кезінде жасалған бюджеттік өтініші негізнде жасалады
және мәні бойынша ол әр ведомствоның алдына қойған бюджет қаражат
тарымен іске асырылатын стратегиялық тапсырмалардың өзіндік жос- пары
болып табылады. Мұндай құжаттың болуы мемлекеттік органдарды тәртіпке
келтіріп, бюджеттік бағдарламаның іске асу барысын қадағалауға
мүмкіндік береді. Сондай-ақ Паспорт бюджеттік қаражаттар-
ды атқарудың жариялылығын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
мекеменің
сметалық жоспарлау механизмі жетілдірілді.
4. Барлық деңгейде Бюджеттік комиссиялар құрылды. Олар бюджетті жасау,
нақтылауда, сондай-ақ алдағы үш жылға мемлекеттік бюджеттің болжамды
көрсеткіштерінің сәйкес болуын қамтамасыз етуде негізгі рөл
берілді. Бюджеттік комиссиялар үздіксіз негізде қызмет атқарады. Бұл
олардың деңгейін жоғарылата түсті.
5. Бюджеттік процеске бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асыратын бағалау
механизмі енгізілді. Бюджетті жоспарлаудың алғашқы кезеңінде,
ҚаржыМинистрлігі бюджетке бағдарламаны енгізу үшін, бюджеттік
өтініштің стратегиялық және бағдарламалық құжаттарға сәйкестігін
талдайды.
6. Қаржы Министрлігінің бюджеттік қаражаттарды өзі басқарып, қайда,
қашан, кімге, қанша ақша қажеттігін, кімді қаржыландыру қажеттігін,
қай жерде минималды қаражат бөлу керектігін өз бетінше анықтай алуы
үшін, оның рөлін арттыру міндетін алдына қойды.
Жоғарыдағы аталған құрылымдық өзгерістерге байланысты еліміздің
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 27 қаңтар 1994 жылғы №1526 Жарлығымен Қазақстан
Республикасы Қаржы Министрлігінің Қазынашылығын құру және Қазақстан
Республикасы Министрлер кабинетінің 1994 жылғы 20-мамыр күні шыққан №549
қаулысына орай Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігіне қарасты
Қазынашылық бас Басқармасы құрылды. Бұл қаржылық жүйе мен
бюджеттік мекемелердегі бухалтерлік есептің әдістемесі және сонымен бірге
бюджеттік басқарылу функциясы берілген бюджеттің атқарудағы бірден бір
ұйым. Сонымен қатар, министрліктерде, ведомстваларда, кәсіпорындар мен
ұйымдарда мақсатты және мақсатсыз пайдаланылған бюджеттік қаражаттард
тексеруге және сонда фактілерді айқындаған кезінде мақсатсыз пайдаланған
қаражаттарды қайтарып алуға құзыретті болды. Бірінші кезекте аймақтардағы
қазынашылық жүйенің алғашқы құрылымдануы жасалды, Ұлттық банктің есеп-
айырысу кассалары қазынашылық басқарманың аумағына шоғырландырылды. Олар
бюджеттік қаражаттың түсуін және оны мемлекеттік мекемелердің шотына
аударылуын қадағалап отырды. Аумақтық басқарма ҚР Ұлттық банкі
мекемесінің ағымдағы шоты мен шығындарын толық есептейтін заңды тұлға болып
табылды.
1995 жылы Қазынашылық әлемдік тәжірибеге сәйкестендірілген Қазақстан
Республикасы бюджетінің шығындары мен кірістерінің жаңа бюджеттік
классификациясын жасап шығарды. Сонымен бірге қазынашылық жүйенің қызметтік
бөлігін құрылымдады.
Сол жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Ұлттық Банкінің
есеп айырысу кассаларының орталығы Қазынашылықтың базасында құрылған
Бюджеттік банктің қарауына берілді. Бұл банк - бөлімдері мен облыстық
қазынашылық басқармаларының бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеді,
бюджеттік ұйымдардың төлемдерінде жаңа технологияларды пайдалану бірнеше
сатыға жоғары болды.
Қазынашылықтың қаржылық жүйесін дамытуда ерекше айтылатын жұмыстарының
бірі – ол 1996 жылы маусым айындағы Ұлттық банкте Қазынашылық бірлестігі
шотын ашу болып табылады. Оған мемлекеттік және жергілікті бюджеттің ақша
қаржылары шоғырландырылды. Қазынашылық БҚШ (Біріккен қазынашылық шоты)
арқылы төлеу механизімін, бағдарламалық қамтамасыз ету мүмкіндіктері
жасады. Әр күн сайынғы БҚШ арқылы алынған ақпарат Қазақстан Республикасы
Үкіметіне және басшылыққа жіберіледі. Сондықтан да, күн сайын бюджеттің
жағдайы: кірістер, шығындар, республикалық және облыстық қаржы
құрылымындағы қалдықтар бақыланып отырады.
1998 жылдың қаңтар айынанда Бюджеттік банкінің жойылуына байланысты,
оның бюджетті атқару қызметтері аумақтық қазынашылық органдарына
берілді.[5]
Біздің мемлекетіміздегі Конституциялық құрылымның негіздеріне және
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
ұйымдастырушылық түрде республикалық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Дерек көзі: Таранов А.А. Муниципальное право РК. – Алматы: Жеті жарғы,
2005.
Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы
өзара төлем операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады.
Салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық
мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Жергілікті бюджет облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджеті немесе аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болуы мүмкін.
Аймақтық (облыстық, республикалық маңызы бар қала және астана) бюджет–
арнайы заңмен бекітілген салықтық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптасатын және облыстық деңгейдің, республикалық маңызы бар қала,
астананың жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға бағынысты мемлекеттік
мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналған
орталықтандырылған ақша қоры. [6]
Сонымен, бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджет-
тердің өзара байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту,
орындау, бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюд-
жеттердің орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Кез келген бюджет жүйесі мынадай басты мақсаттарға жетуге бағытталады:
- экономикалық тиімділік;
- әлеуметтік әділеттілік;
- саяси тұрақтылық;
- заң басшылығы және мемлекет бірлігінің нығаюы. [7]
Бюджет мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаржыларды
шоғырландырып қана қоймай, тұрақтылықты сақтау үшін аймақтар арасында
табыстарды қайта бөлуде де қызмет етеді. Сонымен қатар, елдегі және шет
елдегі экономикалық коньюнктураға ықпал ету; ағымдық әлеуметтік
бағдарламаларды орындау мен алдағы әлеуметтік міндеттерді шешу; қоғамдық
өндіріс пен бюджетаралық қатынастардың салааралық құрылымын реттеу;
жергілікті өзін- өзі басқаруды дамыту және т.б. қызметтерді де атқарады.
2. Қазақстан Республикасының бюджет процесінің республикалық және
жергілікті деңгейде жүзеге асырылуына талдау.
2.1. Бюджет процесінің кезеңдері
Бюджеттік процесс (бюджеттік процедура) билік пен басқару органдарының
бюджетті құру, қарау, бекіту, атқару,атқарылуын бақылау және атқарылғаны
туралы есепті бекіту бойынша заңмен реттелетін қызметі. Бюджеттік процесс
Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесі туралы” Заңымен, жыл сайын
қабылданатын “Республикалық бюджет туралы” Заңымен, атқарушы билік
органдарының шешімімен анықталады.
Бюджеттік құру, атқару, және атқарылғаны туралы есеп құру атқарушы
билік органдарының функциясына, ал қарау және бекіту Парламент пен
жергілікті өкілетті орган-маслихаттың функциясына; бюджеттің атқарылғанын
бақылау биліктің екі деңгейінің функциясына кіреді.
Қазақстан Республикасының Президенті республикалық бюджеттің жобасын
жасауды бюджет комиссиясына жүктейді.
Бюджет процесін жүзеге асыруда Қаржы министрлігіне үлкен рөл
жүктеледі. Министрлiктiң негiзгi мiндеттерi республикалық бюджеттi және өз
құзыретi шегiнде жергiлiктi бюджеттердi, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкiнiң есебi негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын атқару
жөнiнде бухгалтерлiк есепке алуды, бюджеттiк есепке алу мен бюджеттiк
есептiлiктi атқару, жүргiзу, салық және бюджетке төленетiн басқа да
мiндеттi төлемдердiң түсу, Қазақстан Республикасының салық саясатын iске
асыруға қатысу, өз құзыретi шегiнде экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз
ету, салық заңнамасының сақталуын қамтамасыз ету, өндiрiлуiн және айналымын
мемлекеттiк реттеу, кеден iсi, қарыз алу, бюджеттiк кредит беру, iшкi
қаржылық бақылау мен мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру, банкроттау
рәсiмдерiнiң жүргiзiлуiн бақылау, аудиторлық қызмет саласындағы реттеу және
аудиторлық пен кәсiби ұйымдардың қызметiн бақылау, меншiктiң мемлекеттiк
мониторингiн жүргiзу болып табылады.
Республикалық бюджет туралы Заңда мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
ресми трансферттер алынған табыс көлемі, бұрын берілген несиелер бойынша
негізгі қарызды өтеу, шығыстар, несиелеу және бюджет дифициті(профициті);
минималды еңбекақы, зейнетақы мөлшері, айлық есептік көрсеткіш мөлшері;
Қазақстан Республикасы Үкіметі резервтерінің көлемі;
Бюджеттік процестің ұйымдастырылуы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті
орган - ол Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің келесі қаржы
жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің
нығайланған қаржы жоспарларының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл
сайын Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы,
көрсеткіштердің динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі
Ұсынылған құжаттар ұйғарымды болған кезде Республика Үкіметі бюджет
жобасын қалыптастыру мен өкілетті органға ұсыну тәртібі және мерзімі
жөнінде Қаулы қабылдайды. Сонымен қоса, барлық бюджеттік процеске
қатысушылар Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру мен атқару Тәртібімен басшылық етеді.
Елдің бюджеттік жайластырушылық пен бюджеттік құқықтарға негізделген
бюджеттік процесс мазмұны мен оның іс-әрекет кезеңдері анықталады. Жалпы
айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің келесі
кезеңдерін құрайды:
- Бюджет жобасын құрастыру;
- Бюджет қарау және бекіту;
- Бюджетті атқару;
- Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту.
Бюджет қалыптастырудың бірінші кезеңінде мемлекеттік биліктің орталық
және жергілікті органдар өз функцияларын орындауға қажетті ақша
құралдарының көлемін анықтау мақсатымен әр деңгейдегі бюджеттердің жобасы
құрастырылады. Бұл процеске дейін елдің бюджеттік саясатының негізгі
бағыттары анықталады, жалпы экономика мен оның салалары және аймақтар
дамуының болжамдық параметрлері жасалады, қаржы баланстар дайындалады.
Бюджетті жасау үшін бастапқы көрсеткіштер ретінде алдымыздағы жылғы жалпы
ішкі өнім көлемі мен оның өсу қарқыны, инфляциалық процестер мен ұлттық
валютаның АҚШ долларына қатынасты ортажылдық курсы сияқты макроэкономикалық
көрсеткіштер пайдаланады. Бюджет жобасы атқарушы биліктің органдарымен
жасалады, яғни республикалық бюджетті - бюджеттік жоспарлау жөніндегі
орталық өкілетті орган, ал жергілікті бюджеттерді - тиісті жергілікті
органдар. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Заң
жобасын Қазақстан Республикасының Үкіметі Парламентке ағымдағы жылдың 15
қыркүйегіне дейін тапсырады.[8]
Республикалық бюджет жобасын әзірлеу мынадай кезеңдерді:
1) Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы мен бюджеттік
параметрлері болжамының жобасын әзiрлеу және оны Қазақстан Республикасы
Yкiметiнің мақұлдауын;
2) орталық мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының жобаларын,
бюджеттік өтінімдерді әзiрлеу және оларды Республикалық бюджет
комиссиясында қарауды;
3) Республикалық бюджет туралы заң жобасын әзiрлеуді қамтиды.
Республикалық бюджет шығыстарын жоспарлау үшін республикалық бюджеттiк
бағдарламалардың әкiмшiлерi:
1) стратегиялық жоспарлардың жобаларын;
2) бюджеттiк өтiнiмдердi әзірлейді және мемлекеттік жоспарлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz