Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқаруды жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Ақша қаражаттарының мәні және түрлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және
есептеу әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2. «ЖҰЛДЫЗ СТРОЙ» ЖШС АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН
ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.1 «Жұлдыз Строй» ЖШС .інің шаруашылық қызметіне талдау жүргізу ... ... ... 22
2.2 Баланс активтері мен олардың қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.3 Ақша қаражаттары ағымын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОСЫМШАЛАР
1.КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Ақша қаражаттарының мәні және түрлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және
есептеу әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2. «ЖҰЛДЫЗ СТРОЙ» ЖШС АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН
ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.1 «Жұлдыз Строй» ЖШС .інің шаруашылық қызметіне талдау жүргізу ... ... ... 22
2.2 Баланс активтері мен олардың қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
2.3 Ақша қаражаттары ағымын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОСЫМШАЛАР
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар. Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстанда соңғы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктің даму қарқыны бойынша дамыған елдермен қатарлас келеді, алайда, отандық кіші және орта бизнес субъектілерінің жыл сайын 2-2,5 мың бірлігі банкроттыққа ұшырап отыр, бұл шамамен барлық кәсіпорындар санының 1,5 пайызын құрайды. Еуропамен салыстырғанда бұл әлдеқайда жоғары. Сонымен қатар тіркелген, бірақ, қызметін бастай алмаған кәсіпкерліктер саны да жоғары (30 пайыз шамасында).
Мұндай статистиканың себептерінің бірі кәсіпкерлердің бизнесті бастау алдында өз мүмкіндіктері мен нарықтық жағдайды дұрыс бағалап, тәуекелді ескермеуінде. Нақтырақ айтқанда, қаржылық менеджменттің дұрыс жүргізілмеуінде.
Кәсіпорынның қаржысы, оның түпкі жұмыс нәтижесін сипаттайтын негізгі көрсеткішке айналды. Кәсіпорын қаржысының сандық және сапалық көрсеткіштерінің параметрі оның нарықтағы орнын және оның экономикалық кеңістікте жұмыс атқару қабілеттілігін көрсетеді. Осы аталғандар экономиканы жалпы басқару үдерісінде қаржыны басқарудың ролінің артуына ықпал етті.
Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлуне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады. [1]
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет [2]
Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген.
Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы
Дипломдық жұмыс мақсаты – қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.
Зерттеу объектісі – «Жұлдыз Строй» ЖШС ақша қаражаттарының қозғалу процесі. Зерттеу пәні – кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.
Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстанда соңғы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктің даму қарқыны бойынша дамыған елдермен қатарлас келеді, алайда, отандық кіші және орта бизнес субъектілерінің жыл сайын 2-2,5 мың бірлігі банкроттыққа ұшырап отыр, бұл шамамен барлық кәсіпорындар санының 1,5 пайызын құрайды. Еуропамен салыстырғанда бұл әлдеқайда жоғары. Сонымен қатар тіркелген, бірақ, қызметін бастай алмаған кәсіпкерліктер саны да жоғары (30 пайыз шамасында).
Мұндай статистиканың себептерінің бірі кәсіпкерлердің бизнесті бастау алдында өз мүмкіндіктері мен нарықтық жағдайды дұрыс бағалап, тәуекелді ескермеуінде. Нақтырақ айтқанда, қаржылық менеджменттің дұрыс жүргізілмеуінде.
Кәсіпорынның қаржысы, оның түпкі жұмыс нәтижесін сипаттайтын негізгі көрсеткішке айналды. Кәсіпорын қаржысының сандық және сапалық көрсеткіштерінің параметрі оның нарықтағы орнын және оның экономикалық кеңістікте жұмыс атқару қабілеттілігін көрсетеді. Осы аталғандар экономиканы жалпы басқару үдерісінде қаржыны басқарудың ролінің артуына ықпал етті.
Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлуне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады. [1]
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет [2]
Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген.
Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы
Дипломдық жұмыс мақсаты – қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.
Зерттеу объектісі – «Жұлдыз Строй» ЖШС ақша қаражаттарының қозғалу процесі. Зерттеу пәні – кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.
1. Өсербайулы С, Қалымбекова Ж.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы -Алматы, ЭБФ, ОЛ 2007
2. Ермекбаева Б.Ж., Купешова Б.К. Корпоративные финансы. Алматы. Казақ университеті, 2007
3. Бригхем Ю. Гапенски А. Финансовый менеджмент. (2-т) Под ред. В.В. Ковалева-СПб, 2004
4. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Учеб.М.Перспеқтива 2004
5. Уткин Э.А. Финансовый менеджмент. Учебник для Вузов. - М.: Издательство «Зерцало», 2006.
6. 'Закон РК «О товариществах с ограниченной ответственностью» от 22.04.1998 №220-1 с дополнениями и изменениями от 05.05.2006г.
7. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности. Учебное пособие.-Алматы: Издательство Экономика, 2009
8. Дюсембаев К.ПІ. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы. - Алматы: Экономика баспасы,2003
9. Бланк И.А., Управление прибылью - Киев, 2005.
10. Балабанов И.Т. Финансовый аңализ и планирование хозяйствующего субъекта. - 2-е изд., доп. - М.: Финансы и статистика, 2006.
11. Васина А.А. Анализ финансового состояния компании. - М, ИКФ «Альф», 2003
12. Вахрин П.И. Финансовый анализ в коммерческих и некоммерческих организациях: Учебное пособие. - М.:ИКЦ «Маркетинг», 2007. - 320 с.
13. Ефимова О.В. Финансовый анализ. - М.: Бухгалтерский учет, 2007
14. Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры.-М.: ФиС, 2006
15. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учеб. Пособие для вузов. - М. :ЮНИТИ-ДАНА, 2008
16. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. - М.: ИНФРА-М, 2007
17. Тренев Н.Н. Управление финансами. - М.: ФиС, 2004. - 496 с.
18. Черногорский С.А. Основы финансового анализа, М.: Герда, 2003.
19. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансы предприятий, М.: ИНФРА-М, 2006
20. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. Алматы.2007
21. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. Алматы.2007
22. Рахимбаев А.Б., Михель Э.Э. и др. Корпоративные финансы. Учебное пособие. - Алматы:2009
23. Суровцев М.Е. Финансовый менеджмент. Практикум. - М.:Эксмо, 2009
24. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы 2011ж.
25. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы 2012ж.
26. «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі № 301 Қаулысы.
27. «Ұлттық инновациялық қор» Акционерлік Қоғамы ресми сайты.
2. Ермекбаева Б.Ж., Купешова Б.К. Корпоративные финансы. Алматы. Казақ университеті, 2007
3. Бригхем Ю. Гапенски А. Финансовый менеджмент. (2-т) Под ред. В.В. Ковалева-СПб, 2004
4. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Учеб.М.Перспеқтива 2004
5. Уткин Э.А. Финансовый менеджмент. Учебник для Вузов. - М.: Издательство «Зерцало», 2006.
6. 'Закон РК «О товариществах с ограниченной ответственностью» от 22.04.1998 №220-1 с дополнениями и изменениями от 05.05.2006г.
7. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности. Учебное пособие.-Алматы: Издательство Экономика, 2009
8. Дюсембаев К.ПІ. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: оқу құралы. - Алматы: Экономика баспасы,2003
9. Бланк И.А., Управление прибылью - Киев, 2005.
10. Балабанов И.Т. Финансовый аңализ и планирование хозяйствующего субъекта. - 2-е изд., доп. - М.: Финансы и статистика, 2006.
11. Васина А.А. Анализ финансового состояния компании. - М, ИКФ «Альф», 2003
12. Вахрин П.И. Финансовый анализ в коммерческих и некоммерческих организациях: Учебное пособие. - М.:ИКЦ «Маркетинг», 2007. - 320 с.
13. Ефимова О.В. Финансовый анализ. - М.: Бухгалтерский учет, 2007
14. Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры.-М.: ФиС, 2006
15. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учеб. Пособие для вузов. - М. :ЮНИТИ-ДАНА, 2008
16. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. - М.: ИНФРА-М, 2007
17. Тренев Н.Н. Управление финансами. - М.: ФиС, 2004. - 496 с.
18. Черногорский С.А. Основы финансового анализа, М.: Герда, 2003.
19. Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Финансы предприятий, М.: ИНФРА-М, 2006
20. Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. Алматы.2007
21. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. Алматы.2007
22. Рахимбаев А.Б., Михель Э.Э. и др. Корпоративные финансы. Учебное пособие. - Алматы:2009
23. Суровцев М.Е. Финансовый менеджмент. Практикум. - М.:Эксмо, 2009
24. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы 2011ж.
25. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауы 2012ж.
26. «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі № 301 Қаулысы.
27. «Ұлттық инновациялық қор» Акционерлік Қоғамы ресми сайты.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
______________Кафедра
меңгерушісі э.ғ.к., доцент
М. Ж. Арзаева
Диплом жұмысы
тақырыбы:
Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқаруды жетілдіру
050509– Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған _____________________________
Имангалиев Е.С.
Ғылыми жетекші __________________________________
Гайсин С.С.
э.ғ.к., доцент
Норма бақылаушы ___________________________ Садыханова Д. А.
(аға оқытушы)
Алматы, 2012
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес жоғары Мектебі
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Имангалиев Е.С.
Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқаруды жетілдіру
жұмыс тақырыбы 23 желтоқсан 2011 ж. № бұйрығымен бекітілді.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 сәуір 2012 жыл
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Жулдыз- Строй ЖШС -інің 2009, 2010
және 2011 жылдарға арналған консолидацияланған бухгалтерлік балансы
бойынша қаржылық есебі, ҚР-дағы корпоративтік қаржы саласы бойынша
экономист ғалымдардың еңбегі.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны
а) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
б) Жулдыз- Строй ЖШС -інің қаржылық жағдайын талдау
в) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары
Диплом жұмысын дайындау
КЕСТЕСІ
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми Ескертулер
№ сұрақтар тізімі жетекшіге
тапсыру
мерзімі
1 Әдебиеттерді таңдау, оларды 15.01.2012 Заңдар мен әдебиеттерді
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер талдау
бойынша библиография жасау.
2 Диплом жұмысының жоспарын жасау 22.01.2012 Дипломдық жұмыс бойынша
және оны жетекшімен қарастыру. жоспар құру
3 Бірінші бөлімді жазу және оны 30.01.2012 Дипломдық жұмыстың
тексеруге ұсыну. теориялық бөлімін
қарастыру
4 Практикалық материалдарды және 18.02.2012 Статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтерге талдау
талдау. жасау
5 Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 19.03.2012 Ұсыныстарды қайта қарау
жетекшімен келісу.
6 Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 5.04.2012 Қайта өңделіп,
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған толықтырылды
жұмысты кафедраға ұсыну.
7 Рецензия мен пікірлермен танысу. 15.04.2012 Қол қойылды
8 Рецензия мен пікірлерді еcкере 26.04.2012 Жұмыс қорғауға дайын
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні 29.12.2011 ж
Кафедра меңгерушісі ________________ Арзаева М. Ж.
э.ғ.к., доцент
Жұмыс жетекшісі _________________ Гайсин
С.С.
э.ғ.к., доцент
Тапсырманы орындауға алған студент ______________ Имангалиев Е.С.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Ақша қаражаттарының мәні және 6
түрлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және
есептеу 12
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын 18
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
2. ЖҰЛДЫЗ СТРОЙ ЖШС АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН
ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН 22
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Жұлдыз Строй ЖШС -інің шаруашылық қызметіне талдау жүргізу ... ... ...22
2.2 Баланс активтері мен олардың қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын 29
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.3 Ақша қаражаттары ағымын басқаруды 46
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз
дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар.
Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады,
себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын
қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс
орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым
жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстанда соңғы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктің даму қарқыны
бойынша дамыған елдермен қатарлас келеді, алайда, отандық кіші және орта
бизнес субъектілерінің жыл сайын 2-2,5 мың бірлігі банкроттыққа ұшырап
отыр, бұл шамамен барлық кәсіпорындар санының 1,5 пайызын құрайды.
Еуропамен салыстырғанда бұл әлдеқайда жоғары. Сонымен қатар тіркелген,
бірақ, қызметін бастай алмаған кәсіпкерліктер саны да жоғары (30 пайыз
шамасында).
Мұндай статистиканың себептерінің бірі кәсіпкерлердің бизнесті бастау
алдында өз мүмкіндіктері мен нарықтық жағдайды дұрыс бағалап, тәуекелді
ескермеуінде. Нақтырақ айтқанда, қаржылық менеджменттің дұрыс
жүргізілмеуінде.
Кәсіпорынның қаржысы, оның түпкі жұмыс нәтижесін сипаттайтын негізгі
көрсеткішке айналды. Кәсіпорын қаржысының сандық және сапалық
көрсеткіштерінің параметрі оның нарықтағы орнын және оның экономикалық
кеңістікте жұмыс атқару қабілеттілігін көрсетеді. Осы аталғандар
экономиканы жалпы басқару үдерісінде қаржыны басқарудың ролінің артуына
ықпал етті.
Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып
табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның
басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлуне
байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың
бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады. [1]
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты,
алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі
қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі
шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал
салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы
кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын
аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет [2]
Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және
болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда
табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға
негізделген.
Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті
қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең
өтімді категориясы
Дипломдық жұмыс мақсаты – қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін
жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.
Зерттеу объектісі – Жұлдыз Строй ЖШС ақша қаражаттарының қозғалу
процесі. Зерттеу пәні – кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді
шешу қажет:
- кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының мәні мен маңызын
анықтау;
- ақша қаражаттарын бөлу механизмінің және есептеу әдістерін
қарастыру арқылы қазақстандық нарықта қызмет атқаратын
кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;
- зерттелген кәсіпорын бойынша ақша қаражаттарының тәжірибе
жүзіндегі бөліну механизмін анықтау және негізгі, қаржылық,
инвестициялық қызмет бойынша ақша ағымының оптималды құрылымын
анықтап, жақсарту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде, ақша қаражаттары түсінігіне қатысты теориялық сұрақтар,
кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының маңызы мен атқаратын қызметі,
олардың бөліну механизмі, есептеу әдістері, ақша ағымын басқару және
болжауға қатысты мәселелер қарастырылды.
Екінші бөлімде, нақты кәсіпорынның қаржы - шаруашылық жағдайын, ақша
қаражаттарының қозғалысын талдау, ақша қаражаттарының айналымын бағалау,
олардың қозғалысының негізгі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімде, ақша қаражаттарын тиімді пайдалану және оларды бөлу
механизмін жақсарту жолдары мен оңтайландыру әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыста ақша қаражаттарының қозғалысы, оларды басқару
аясындағы отандық және шетел әдебиеттері мен әдістемелері, сондай-ақ кезең
бойынша кәсіпорынның бухгалтерлік құжаттары пайдаланылды.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ақша қаражаттарының мәні және түрлері
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында
басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайды. Сол уақыттардағы
есеп айырысулардың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүреді. Ақша арқылы
есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізіліуді қажет етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке
сәйкес жүгізіліп отырады. Есеп айырысу операциясының бухгалтерлік есебін
жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
● Ақшалар арқылы есеп айырысу оепрацияларын толық, уақытылы және дер
кезінде есептеу ;
● Кәсіпорындардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді
пайдалануын бақылау;
● Есеп айырысу, төлеу тәрітібін бақылау;
● Кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Ақшалар шоттарындағы тек ғана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарынан,
аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан, банктердегі
арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан
құралады. Ақша бағаналары бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін
активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар
және депозиттік сертификаттар жатады. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептейді.
Ақша ағымдарын басқару қаржы менеджері қызметінің маңызды бағыттарының
бірі болып табылады. Оған ақша қаражатының айналым уақытын есептеу, ақша
ағымын талдау, оны болжау, ақша қаражатының тиімді деңгейін анықтау,
бюджеттерді жасау және т.б. Джон Кейнстің пікірі бойынша ақша
қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің маңыздылығы үш себеппен
анықгалады: ескішілдікке негізделген (ағымдағы операцияларды ақшамен
қамтамасыз ету кажеттігі), сактау (болжанбаған төлемдерді өтеу
қажеттілігі), алыпсатарлық (болжанбаған пайдалы жобаға қатысу мүмкіндігі).
Ақша қаражаттары айналымнан дерексізденген уақыт ағымын сипаттайтын қаржы
циклы қаржы менеджментінің басты сипаттамасы болып табылады. Ақша
қаражаттарының қозғалысын талдау ағымдық, инвестициялық, қаржы қызметінің
және т.б. нәтижесіндегі ақша ағымының сальдосын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттары козғалысын талдауда схема колданылады. Тек қарапайым болуы
үшін кейбір көрсеткіштер агрегатталуы мумкін. Өйткені көптеген
көрсеткіштерді тура болжау өте қиын. Әдетте болжау жоспарлы кезеңдегі ақша
қаражатының бюджетін жасауға негізделеді. Мұнда тек ағымның негізгі
құрамдас бөліктері ғана ескеріледі: өткізу көлемі, қолма қол ақша түріндегі
түсімнің үлесі, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың көлемі, ақша
шығындарының көлемі және т.б. Болжау әдістемесіне жататындар: түсімдерді,
шығыстарды болжау, таза акша ағымдарын есептеу, қысқа мерзімді
қаржыландырудың жиынтық қажеттілігін анықтау.
Кәсіпорынды барлық уақытта әр түрлі көздерден келіп түсетін
капиталдар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Оларға: инвесторлардан,
кредиторлардан келіп түскен ақша - қаражаттары, сондай-ақ фирма
қарекеттері негізінде алынған кірістер жатады. Бұл қаражаттар түрлі
мақсаттарда қолданылады: негізгі құралдарды алу, тауарлық запастарды құру,
дебиторлық қарыздарды қалыптастыру және де өзгелер.[3]
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда
уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс
үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға
тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын
қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің
өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының
қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал
қозғалысын тиімді басқара білу қажет[4].
Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын
және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді
категориясы.[5]
Пайда алуға бағытталған кәсіпорын қызметі өнімді өткізу процесінде
дебиторлық қарызға айналатын ақша қаражаттарының түрлі активтерге ауысуын
талап етеді. Бұл қызмет өз нәтижесіне жетті деп есептелінеді, егер
инкассациялау процесі ақша қаражаттарының ағымын әкелсе. Осының
нәтижесінде пайда табуды қамтамасыз ететін жаңа цикл басталады.
Қаржылық есеп беру аясының талдаушылары атап көрсеткендей, ақша
қаражаттары ссудаларды, дивидендтерді, өндірістік қуатты кеңейту сияқты
қызметтерде қолданылуы керек. Бұл айтылғандар ақша қаражаттары ағымы
деген түсініктің мағынасының тереңде екенін көрсетеді [5].
Отандық және шетел әдебиеттерінде бұл ұғым (түсінік) түрліше
түсіндіріледі. Американдық ғалым Л.А.Бернстайнның айтуы бойынша ақша
қаражаттарының ағымы терминінің тікелей мағынасы жоқ. Кәсіпорындарда келіп
түсетін ақша қаражаттары (яғни, ақшалай түсімдер) және шығатын ақша
қаражаттары (ақшалай төлемдер) болады. Сондай-ақ бұл ақша қаражаттарының
кірісі мен шығысы түрлі қызмет салаларына байланысты болуы мүмкін -
өндірістік, қаржылық немесе инвестициялық. Аталған қызметтердің әрқайсысына
тиесілі ақша қаражаттарының кірісі мен шығысын анықтауға болады. Бұл
айырмашылықтарды ақша қаражаттарының таза түсімі немесе таза шығысы деп
қарастырған жөн. Осыған байланысты ақша қаражаттарының таза түсімі
берілген кезең бойынша ақша қаражаттары қалдықтарының өсуіне негізделеді,
ал таза шығыс есепті кезең бойындағы ақша қаражаттары қалдықтарының
кемуімен байланысты болады. Көптеген авторлар, ақша ағымын түсіндіргенде,
шаруашылық қызмет негізінде қалыптасатын ақша қаражаттарын айтады [6]
Өзге американдық ғалым Дж. К. Ван Хорнның айтуы бойынша фирманың ақша
қаражаттарының қозғалысы үздіксіз процесс болып табылады. Фирма активі –
ақша қаражаттарының таза қолданысы, ал пассив – таза көздері. Ақша
қаражаттарының көлемі уақыт бойынша сату көлемінен, дебиторлық қарыздар
инкассациясына, капиталды шығындарға және қаржыландыруға байланысты
өзгереді.
Германиядағы ғалымдардың түсіндірмесінде бұл термин Cash-Flow (қолма-
қол қаражаттар ағымы) деп қолданылады. Олардың айтуы бойынша, Cash-Flow
жылдық шығынның, амортизациялық аударымның және зейнетақы қорына
салымдардың сомасына тең. Cash-Flow арқылы кәсіпорын өзінің бүгінгі және
болашақтағы капиталға сұраныстан анықтай алады[7].
Ресейде ақша ағымдары түсінігі маңызды мәнге ие. Мұны, 1995 жылы
бухгалтерлік есеп беру құрамына енген қосымша № 4 ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп атты есеп беру түрінің енуі түсіндіреді. Бұл
қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын
қолдану және тартудағы мүмкіндіктерін бағалауға көмектеседі.
Көптеген ғалымдар ақша қаражаттары ағымы астарында белгілі бір уақыт
аралығында кәсіпорынға келіп түсетін және төленген ақша қаражаттары
арасындағы айырмашылықты түсінеді: олар оны пайдамен салыстырады. Пайда –
кәсіпорынның тиімді қызметін көрсететін және оның жұмысының үздіксіздігінің
көзі болып табылады.
Ақша қаражаттарының пайдадан айырмашылығы : түсім – берілген кезеңдегі
өнімді өткізуден немесе қызмет көрсетуден түскен есепті кіріс. Бұл ақшалай
және ақшалай емес түрде болады. [7]
Кәсіпорын және корпорация қызметіндегі ақша қаражаттарының және оның
ағымдарының экономикалық маңызын, ролін зерттеу қазіргі таңдағы қаржылық
менеджменттегі жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Шетел
корпорацияларында ақша қаражаттарының ағымын басқару – қаржылық менеджердің
жұмысындағы басты бағыт.
Кәсіпорындағы жүйелік есеп, талдау және ақша қаражаттарының қозғалысын
бақылау, олардың ағымдағы және болашақтағы қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттары ағымын басқарудың негізгі бағыты – кіріс көлемінің
баланстылығы және ақша қаражаты төлемі негізінде корпорация немесе
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету. [8]
Кәсіпорынның қызметін бағалау үшін келесі үш көрсеткіш маңызды:
- тауарды (өнім, қызмет көрсету) сатудан түскен түсім;
- пайда;
- ақша қаражаттарының ағымы.
Осы көрсеткіштердің шекті көлемі және жыл ішіндегі өзгеру динамикасы
белгілі уақыт аралығындағы (жыл, тоқсан, ай) оның жұмысының нәтижелілігін
көрсетеді. Алайда, төлемсіздік шарттарында, кәсіпорынның түрлі
қызметтерінен түсетін ақша қаражаттарының ағымы маңызды орынға ие. Төлемдер
бойынша ақша қаражатының түсімі артық болған жағдайда кәсіпорын ағымдағы
және болашақ даму үшін бәсекелестік артықшылықтарға ие болады. Яғни бұл
артықшылықтар, кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын қосымша пайда табу
мақсатында, өзге де кірісті бизнес аясына немесе қызмет түріне салудан
көрінеді. Сондай-ақ, қажетті сомадағы тұрақты ақша қаражаттарының бар болуы
ағымдық төлемқабілеттілікті қалыпты деңгейде ұстауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін анықтайтын түсініктерге келесілер
жатады:
• Тауар (өнім, қызмет) сатудан түскен түсім – бұл, шоттарда сатылым
және өзге де кірістер мен шығыстар есебінде көрінетін, қолма-қол
немесе қолма-қолсыз ақша түрінде болатын қарапайым немесе өзге де
қызметтен түсетін кіріс есебі.
• Сатудан түскен пайда - өндірілген өнімге кеткен шығын мен есепті кіріс
арасындағы айырмашылық.
• Ақша қаражаттарының кірісі келесілер есебінен жүргізіледі: тауарды
сатудан түскен пайдадан, алынған аванстардан, несиелер және
займдардан, бағытталған қаржыландыру құралдарынан, қаржылақ салымдар
бойынша дивидендтер мен пайыздардан және өзгелерден.
• Ақша ағымдарының шығысы – ағымдық операциялық және инвестициялық
шығындарды жабу барысында, бюджетке төлемдер және мемлекеттік
бюджеттен тыс қорларға салымдар жүргізуде, эмиссиялық бағалы қағаздар
иегерлеріне пайыздар мен дивидендтер төлеуден, қаржылық салымдардан
және өзге де жағдайлар нәтижесінде пайда болады.
• Ақша қаражаттарының таза кірісі – ақша қаражаттары бойынша барлық
түсімдер мен төлемдердің арасындағы айырмашылық. Осыған орай,
кірістерге есепті жыл басындағы қалдық ақша қаражаттары кіреді. Ол
кәсіпорынның ағымдық төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді [8]
Соңғы есептік кезеңдегі кәсіпорын балансындағы ақша қаражаттар қалдығының
өсуі немесе кемуі, өткен есепті кезеңмен салыстырғанда актив пен пассив
құнындағы өзгерістерден тәуелді. Баланс активіндегі кез-келген мүлік
бабының құнының өсуі – коммерциялық банктер шотындағы ақша қаражаттарының
азаю факторы болып табылады. Керісінше, баланс пассивіндегі қаржыландырудың
меншікті немесе тартылған көздерінің өсуі ақша қаражаттары қалдығының өсу
себебі болып табылады.
Мұндай саясат нәтижесі болып:
- банктегі шоттарда және кассада қажетті ақша қаражаттарының болуы;
- кәсіпорынның жыл бойы несиеқабілеттілігін, төлемқабілеттілігін және
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін баланстың актив пен пассив
құрылымын қалыптастыру.
Ақша ағымдары дегеніміз – бұл есепті немесе жоспарланған уақыт
барысындағы кәсіпорынның алатын және төлейтін ақша қаражаттарының көлемі.
[9]
Алынған пайда сомасы және келіп түскен ақша ағымының көлемі арасындағы
айырмашылық келесідей: пайда, кәсіпорынмен белгілі бір уақытта (жыл,
тоқсан) алынған таза кірісті түсіндіреді. Ол анық келіп түскен ақша
қаражатымен сәйкес келмейді. Оны ақша қаражаттары келіп түскеннен соң емес,
сату процесі аяқталған соң мойындайды. Бұл кәсіпорынның есептік саясатында
белгіленген. Пайда есебін жүргізгенде, өндіріске кеткен шығындарды сатылған
кезінен бастап емес, оны өткізу кезінде мойындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында, есептік кезең бойынша
кәсіпорынға келіп түскен пайда мен ақша қаражаттарының бір нәрсе еместігін
ажырата білген жөн. Пайда авансталған құнның өскендігін көрсетеді, бұл
кәсіпорынды басқарудың тиімділігін көрсетеді. Алайда, пайда көлемінің
өсіміне баға факторлары, есептік саясат тәрізді өзге де себептер әсер етуі
мүмкін. Сондай-ақ пайданың болуы кәсіпорында бос ақша қаражаттарының бар
екендігін білдірмейді.
Нарық заманының экономикасында ақша қаражаттары өте дефицит болып
табылады және көп жағдайларда кәсіпорынның табысқа жетуінде басқарманың
ақша қаражаттарын тиімді пайдалану қабілеттілігі ескеріледі.
Ақша ағымдарын басқару өзіне келесі аспектілерді қосады:
- ақша қаражаттарының қозғалысы есебі;
- қолма-қол ақша ағымын талдау;
- ақша қаражаттары қозғалысының бюджетін құрастыру;
- ақша қаражаттары қозғалысы бюджетінің жүзеге асырылуын қадағалау.
Бұл, кәсіпорын қызметіндегі, айналым және айналымнан тыс
активтерді, меншікті және қарыз капиталын қоса алғандағы басты бағыттарды
қамтиды.
Кәсіпорын үшін ақша ағымын басқару келесі себептерге байланысты
маңызды болып табылады:
• баланс өтімділігін реттеу;
• қаржылық салымдардың, дебиторлық қарыздардың, қорлардың, айналым
активтерінің құрамы мен құрылымын оңтайландыру;
• уақытша капитал шығындары және оларды қаржыландыру көздерін
жоспарлау;
• экономикалық өсуді жоспарлау.
Жоғарыда көрсетілген себептерді тиімді басқару кәсіпорынның ақша
қаражаттарын тиімді пайдалануды және кәсіпорынның тұрақтылығын қамтамасыз
етеді. [9]
Сурет 1. Кәсіпорындағы ақша қаражатының қозғалысы
Дерек көзі: Бланк И.А., Управление прибылью - Киев, 2005.
Жоғарыда тұрақты қаржылық жағдайдағы, негізгі ақша қаражаттарын ағымдық
қызметке бағыттаған кәсіпорынның байланыс схемасы көрсетілген. Ақша
қаражаттарының қозғалу бағыты бойынша екі ақша ағымын көрсетуге болады:
келіп түскен және шыққан. Келіп түскен ақша ағымы – кәсіпорынға белгілі бір
уақыт аралығында келіп түскен ақша қаражаттары ретіне қарастырылады, ал
кеткен аша ағымына аналогиялық уақыт периодындағы (тоқсан, жыл)
пайдаланылған (төленген) ақша қаражаттары жатады.
Жүзеге асырылу түрлері бойынша ақша ағымын қолма-қол және қолма қолсыз
деп бөлеміз. Қолма-қолсыз ақша қаражаттары – бухгалтерлік есеп шоттарында
жазылу арқылы жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша қаражаттары – қолда бар ақша
қаражаттын алу және жұмсау түрінде жүзеге асырылады.
Айналыс аясына байланысты ақша ағымы ішкі және сыртқы болады. Сыртқы
ақша ағымы кәсіпорынның конрагенттерінен келіп түскен және оларға төлеуге
жұмсалатын ақша қаражаттарын құрайды. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы
ақша қаражаттары қалдықтарының ұлғаюына немесе кемуіне әкеледі. [10]
Ішкі ақша ағымы кәсіпорынның ішіндегі айналысты құрайтындықтан, (мысалы,
материалдарды өндірістен қоймаға қайта өткізу, қалдықтарды қайта тіркеу,
материалды құндылықтар бағасын төмендету және т.б.) ішкі ақша ағымы қалдық
ақша қаражаттарына әсерін тигізбейді.
Ақша қаражаттарының түсіміне және жұмсалу көлеміне байланысты
артықшылықты, оптималды және дифицитті ақша ағымдары болып бөлінеді.
Артықшылықты ақша ағымы ақша қаражаттар түсімінің, олардың ағымдық
қажеттілігінен жоғары болған жағдайда қалыптасады. Оптималды ақша ағымы
ақша қаражаттарының төленуі мен келіп түсуінің арасындағы баланстылықты
(теңділікті) бейнелейді. Олардың қалдығы ағымдық қаржылық міндеттемелерді
өтеуге жеткілікті болады. Ал керісінше жағдай туындағанда, яғни төлемдердің
түсімдерден көп болуы дифицитті жағдайға әкеледі.[10]
Жоспарланған ақша ағымын болжап, оны ақша қаражаттарының қозғалысы
бюджетіне алдын ала кіргізуге болады. Кәсіпорында жүйесіз пайда болған ақша
қаражаттарының қозғаласын жоспарланбаған ақша ағымы деп түсіндіріледі.
Қалыптасудың үздіксіздігіне байланысты тұрақты және дискретті ақша
ағымы қарастырылады. Тұрақты ақша ағымы қарастырылып отырған уақыт
аралығындағы бөлек интервал бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін
білдіреді. Өзге де жағдайларда, бірегей қаржылық операциялар бойынша
дискретті ағым пайда болады. [7]
Көлемді есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағымын көрсетуге
болады. Біріншісі, қарастырылып отырған уақыттағы түскен және төленген ақша
қаражатының жиынтығын көрсетеді. Таза ақша ағымы бойынша қарастырылып
отырған уақыттағы түсім және төлем арасындағы айырмашылық қарастырылады.
Таза ақша ағымын келесі формула бойынша анықтайды:
ЧДП=ПДС–ВДС
(1)
Мұндағы, ЧДП – есепті кезеңдегі таза ақша ағымы;
ПДС – есепті кезеңдегі келіп түскен ақша қаражаттарының
сомасы;
ВДС – есепті кезеңдегі төленген ақша қаражаттарының сомасы.
Бірдей уақыт аралығында жүзеге асырылатын ақша қаражаттарының түсімі
немесе жұмсалуы бірқалыпты уақыт интервалындағы тұрақты ақша ағымын
білдіреді, әлемдік тәжірибеде бұл аннуитет түсінігіне сәйкес келеді.
Ақша ағымдарын тиімді басқару үшін келесілерді білген жөн:
• анықталған уақыт бойынша олардың көлемі (ай,тоқсан,жыл);
• олардың негізгі элементтерін;
• ақша қаражаттарының ағымын қалыптастыратын қызмет түрлерін;
• қарастырылатын кезең бойынша ақша ағымының жалпы көлемінен басқадай
түрлерін бөлек интервал бойынша қарастыру;
• ақша ағымының қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы маңызды
факторлар.
Кәсіпорынның өтімді ақша қаражаттарының ағымы – кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығындағы таза несие ұстанымының өзгерісін білдіреді.
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу
әдістері
Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті
көлемде меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет
атқаруы тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңыздысы ақша қаражаттарының келіп
түсуі мен кетуін тиімі басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда
бөлу.
Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып
табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын
жинақтап оларды тиімді пайдалануында.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын қарекетінің басты
бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді,
меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.
Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жеделдетуді
қамтамасыз ететін қаржылық тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын
нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық
циклдардың мерзімі азайту және кәсіпорынның шаруашылық қырекетіне қызмет
ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын
тиімді басқару арқылы капитал айналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын
пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті
қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылатын несиелерден
кәсіпорынның тәеуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.
Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Ақша қаражатының ағымы үш түрлі қарекет бойынша бөлінеді:
- ағымдық;
- инвестициялық;
- қаржылық.
Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық
қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке
бағытталуы мүмкін. Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен зайдарды
өтеуге, сонымен қатар займдарды берушілерге пайыздарды төлеу.
Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының
негізгі бағыттары
Түсімдер Шығыстар
Өнімді өткізуден түскен табыс 1. Жабдықтаушылар мен мердігерлердің
сатып алушылар мен тапсырыс шоттары бойынша шығыста
берушілерден аванс алу 2. Еңбекақы төлеу
Басқа да түсімдер (жабдықтаушылардың 3. Әлеуметтік сақтандыруға және
ақша қаражаттарын қайтару) бюджеттен тыс қорларға аударымдар
4. Салық бойынша бюджетпен есеп
айырысу
5. несие бойынша пайыздар төлеу
6. аванстар
Дерек көзі: мәліметтер бойынша автордың құрастыруымен
Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының
негізгі көзі болуы тиіс.
Негізгі қызмет – кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып
табылатын қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет
түрлері.
Стратегиялық қаржылық жоспардың екінші сұрағы инвестициялау көздеріне
қатысты. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының жалпы бағыты осы жобаны қай
көздер арқылы қаржыландыру керек екенін шешуге арналуы керек. Мұндай қайнар
көздердің үшеуін бөліп, керсетуге болады: меншікті, тартылған және займ
қаржылары
Меншікті қаржылар кәсіпорын үшін неғүрлым қызықты, өйткені оның
тәуелсіздігі мен дербестігі деңгейін арттырады, қандай да бір тәуекелге
ұшырамайды, контрагенттер алдында кәсіпорын беделін арттырады. Бірақ
меншікті қаржылардың қалыптасуы екі шартпен анықталады: табыстардың болуы
және оларды капитализациялау үшін уақытты болуы. Негізінде коммерциялық
жобаны жүзеге асырудың екі шартының бірі үнемі бола бермейді. Әдетте
коммерциялық жобаны жасап, жүзеге асырғысы келгенің меншікті қаржысы
болмайды, ал қаржысы бар адам оны өз бетінше жасағысы келмейді.
Инвестициялау үшін меншікті қаржыларды пайдалану тек ірі компаниялардың
ғана қолынан келеді. Бірақ олар үшін бизнес-жоспар мен оның қаржылық бөлімі
өз тартымдылығын жоғалтады.
+
АҒЫМДЫҚ
ҚЫЗМЕТ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТ
ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚЫЗМЕТ
Сурет 2. Ақша қаражаттарының қозғалу схемасы
Дерек көзі: Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры.-М.: ФиС,
2006
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді пайдадан мүлікті сату-сатып алумен
байланысты. Инвестициялық қызметпен байланысты ақша қаражаттарының
қозғалысы болашақта ақша қаражатының кірісі мен пайда табуды қамтамасыз
ететін ресурстарды сатып алуға шығындарды көрсетеді.
Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының
негізгі бағыттары:
түсімдер шығыстар
Ұзақ мерзімді пайдаланатын Ұзақ мерзімді пайдаланылатын мүлікті
активтерді өткізуден түсетін табыс сатып алу (негізі құралдар,
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан материалды емес активтер)
түсетін пайыздар мен дивидендттер Капиталдық салымдар
Басқа да қаржылық салымдарды қайтаруҰзақ мерзімді қаржылық салымдар
Дерек көзі. Мәліметтер бойынша автордың құрастыруымен
Инвестициялық қызмет уақытша ақша қаражатының шығысына алып келеді.
Қаржылық қызмет кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыз құрылымының
көлемі мен құрамын өзгертетін қызмет болып табылады [11,97б].
Кәсіпорын қаржылық қызмет атқарған кезде акционерлерден ресурстарды алады
(акция эмиссиясы), акционерлерге ресурстарды қайтарады (дивидендттерді
төлеу), несие алады және несие бойынша төлемдер жүргізеді.
Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының
негізгі бағыттары
түсімдер шығыстар
Алынған ссудалар мен займдар Бұрын алынған несиелерді қайтару
Акция мен облигация эмиссиясы Акция бойынша дивидендттер мен
Акция бойынша дивидендттер мен облигация бойынша пайыздарды төлеу
облигация бойынша пайыздар алу Облигацияларды өтеу
Дерек көзі. Мәліметтер бойынша автордың құрастыруымен
Қаржылық қызмет негізгі және инвестициялық қызметті қаржылық
қамтамасыз ету және ақша қаражатын ұлғайту үшін керек.
Тартылған қайнар көздердің қаржысы бірінші орынды алады. Фирма
басшылығының акцияны қосымша шығаруы немесе бақылау пакеті арасында сатып
отыруы бірқатар инвесторлардың қаржыларын тартудың дәстүрлі тәсілі болып
табылады. Бірақ бұл кезде фирма басшылығы саналы түрде бірқатар қауіпке
барады. Олардың алғашқысы фирмаға билік етудің біршама белігін жоғалтып
алудан тұрады. Ұсақ инвесторды жақсы жасалған бизнес-жоспармен қарата
алмайсыз, ол ірі инвесторлар өте ірі күшті қажет етеді. Сондықтан да
кәсіпорыннан акционерлік капиталды тарту үшін тағыды екі шартты ұстану
керек.
Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері
арасындағы байланысты келесідей көрсетуге болады:
Ұзақ мерзімді активтерді алуға
кеткен ақша қаражаттары
Ұзақ мерзімді активтерді
Дивиденд және қарыздың
алуға кеткен ақша
негізгі сомасын төлеуге
қаражаттары
кеткен ақша қаражаттары
Сурет 3. Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері
арасындағы байланыс
Дерек көзі. Балабанов И.Т. Финансовый аңализ и планирование
хозяйствующего субъекта. М.: Финансы и статистика, 2006.
Тәжірбиеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей
және жанама. [9]
Тікелей әдіс – экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті
ең қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп
регистрларымен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша
қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу
үшін қолайлы. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы атты
тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша,
бүкіл кәсіпорын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің
төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал,
төлемдердің түсімерден артуы шығын болады.[10]
Кесте ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты,
журнал-ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды.
Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін
тікелей әдіс негізінде жасақталған.
Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша ағымын тікелей есептеу әдісі
кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ал оперативті
басқаруда тікелей әдісті қаржылық міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша
қаражаттарының жеткілікті болуына қатысты бақылау жүргізуде қолданылады.
Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық нәтиже мен ақша қаражаттарының
абсолютті көлемінің өзгеруі арасындағы байланыстың ескерілмеуі.
Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша
қаражаттарының арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Ақша
қаражаттарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша
нақты ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша
жргізіледі. Сондай-ақ, жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша
қаражаттарының қозғалысын талдауға негізделген және кәсіпорынның пайдасының
нақты қайдан келетінін, қайда салыну керектігін көрсетеді.
Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп,
есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар
арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттараның
шоттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі
айырмашылығын ашады.
Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түзетулер қатары енгізіледі.
Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу
уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін
азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы
ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге
алмастырылған акция және облигация эмиссиясы жатады, немесе бір капиталдық
активтердің екіншісіне ауыстырылуы.
Шетел тәжірибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты
бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама
әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай
түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.[11]
Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер
келесідей:
- негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған
амортизация;
- запас қалдықтарының азаюы;
- дебиторлық қарыздың қысқаруы;
- болашақ кезең шығындарының азаюы;
- жеткізушілер мен жабдықтаушылар арасындағы кредиторлық қарыздың
өсуі;
- бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы
кредиторлық қарыздың өсуі;
- өзге де қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі;
- алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі;
Таза табыстан алынады:
- негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы;
- запастарды өсіру;
- дебиторлық қарызды жоғарылату;
- кредиторлық қарызды жоғарылату;
- өзге де қысқа мерзімді міндеттемелерді қысқарту;
- өткен жылғы бөлінбеген пайданы пайдалану;
- резервтік қор қаражаттарын пайдалану;
- болашақ кезең шығындарын өсіру;
- алынған құндылықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсуі.
Егер есепті кезең нәтижесі бойынша шығын алынған болса, онда жанама
әдісте есептемелер оның көлеміне негізделіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану
артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары
арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын
қызметіндегі кемшіліктерді анықтап, олардан шығу жолдарын қарастыруға
болады.
Әдіс кемшіліктері:
- ішкі қолданушылармен аналитикалық есепті жасаудағы жоғарғы
еңбектілік;
- бухгалтерлік есептің ішкі көрсеткіштерін қарастыру қажеттілігі (бас
кітап);
Аналитикалық жұмыс жүргізудегі екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті
кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты
түсінік береді.
1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау
Ақша қаражаттары ағымы – бұл кәсіпорынның есепті және жоспарланған
уақыттағы алатын және төлейтін ақша қаражаттарының жиынтығы. Ақша
қаражаттарының қозғалысын жоспарлау бухгалтерлік есептің кассалық әдісі
негізінде құрылады. Яғни, барлық түсімдер мен төлемдер ақшаның кассаға
нақты төленуі немесе банктің есепті шотына аударылуы негізінде есепке
алынады. [12]
Ақша қаражаттарының ағымы болжамы, өзімен бірге кассалық әдіс
негізінде құрылған пайда және шығындар туралы есепті ұсына отырып,
жоспарланатын түсімдер мен шығыстар құрылымын ашады.
Ақша қаражаттары ағымының есебін құру және болжамдау келесілерге
әкеледі:
- ақша қаражатының қажетті көлемін анықтау;
- сату көлемін болжамдау;
- ақша қаражаттарының түсімін болжамдау;
- ақша қаражаттарының төлемдерін болжамдау;
- есепті кезең соңына арналған бос ақша қаражатын анықтау;
- үлкен көлемде қолданылмай тұрған бос ақша қаражатын азайту.
Ақша қаражатының ағымын болжамдау, ақша қаражатының қозғалысы туралы
есеп тәрізді тек кәсіпорын басшысының ғана емес, сондай-ақ инвесторлардың
қызығушылығын тудырады. Яғни, олар сол арқылы кәсіпорын өтімділігін,
жұмысының тиімділігін және қарыздары мен дивидендттерін төлеуге қажетті
көлемде ақша қаражатымен қамтамасыз ете алу қабілеттілігі бағаланады.
Осылайша, кәсіпорын басшысы да, инвестор да ақша ағымын зерттей келе:
- болашақта ақша қаражаттарымен қамтылу мүмкіндігі туралы;
- міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігі туралы;
- дивидендттерді төлеу мүмкіндігі туралы;
- қосымша қаржыландыру қажеттілігі туралы мәліметтерді ала алады.
Ақша қаражаттары ағымын болжау немесе ақшалай төлемдер мен түсімдер
жоспары – бұл кәсіпорынның немесе нақты жобаның дамуы үшін қажетті
көлемдегі ақша сомасын анықтауға мүмкіндік береді. Бірінші жылы ақша
қаражаттарының түсімі мен төлемін ай бойынша, екінші жылы тоқсан бойынша,
әрі қарай жыл бойынша жоспарлау ұсынады. Егер сату болжамы, әрбір қызмет
түрі бойынша түсімдердің сметасы ай бойынша бөлінсе, онда бірінші жылға
арнап ай бойынша жоспар құруға болады.
Мұндағы икемділік ақша ағымын жоспарлау үздіксіздігінде. Яғни,
жоспарланған көрсеткіштерді өзгеріске ұшырамайтындай етіп емес, барлық
уақытта нақты көрсеткіштермен талдау жасала және салыстырыла отырып қажетті
өзгертулерді енгізуге және бақылауға база құрылады.
Кезең аяғындағы қажетті қалдық жоспарланбаған шығыстарды жабу үшін
қажетті ақша қаражаттарының резервін көрсетеді. Егер, резерв көлемі
кәсіпорынның ақша қаражаттарының қалдығынан асатын болса, онда қосымша
несие алуға қажеттілік туып және аяқасты ақша қаражаттарының жетіспеушілігі
тумауына жоспар құрылу қажет.
Ал егер, ақша қаражаттары қалдығының нақты көлемі резервтен жоғары болса,
онда ақшалай ресурстарды тиімді пайдалану үшін қайта бөлу немесе қайта
инвестициялау туралы шешім қабылдау қажет.
Келесі жылдың әр айына арналған ақша қаражаттарының қозғалысының болжамын
жасау үшін кәсіпорынның ақша қаражаттары қозғалысын болжамдау формасы
қолданылады. Бұл құжаттың шешетін негізгі мәселесі ақша қаражаттарының
түсімі мен шығысы арасындағы біркелкілікті тексеру, яғни кәсіпорынның
болашақ өтімділігін тексеру (кәсіпорынның міндеттемелері бойынша есеп
айырысуға қажетті ақшалай соманың банк шотында болуы).[13]
Ең бастысы болжам өзгеріс енгізуге болатын жұмыс құжаты болуы тиіс. Ең
қиын шешілетін мәселе қолма-қол сатылымнан және несиеге сатудан түскен ақша
қаражаттарының төлемі мен түсімін болжау мен бағалауда туады. Бұл екі
болжам да сатылым көлемін болжауға байланысты. Ал болжам өз есебінде
кәсіпорынның өмір сүру ортасына және қызметін жоспарлауына байланысты
болады. Болжам жасалатын уақыт кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына, басқару
аппаратының қажеттілігіне және басқару аппаратының өз болжамдарына деген
сенімділік деңгейіне байланысты.
Кәсіпорынның ақша ағымдарын басқару үшін маңызды қаржылық құжат болып
кассадағы және банк шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары,
яғни төлем балансы табылады. Ол басқарушыға операциондық және инвестициялық
қарекетті оперативтік қаржыландыруды қамтамасыз етуге, мемлекет пен
серіктестердің алдындағы міндеттемелерді орындауға, төлем қабілеттілігінде
және кәсіпорынның активтерінің өтімділігіндегі өзгерістерді қадағалауға
мүмкіндік береді.
Төлем балансын қалыптастыпудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның ақша
қаражаттары мен төлемдерінің келіп түсуінің нақты мерзімдерін бекіту және
олардың жоспарлы тапсырмалар түрінде филиалдарға жеткізу.
Төлем балансы меншікті қаражаттардың жағдайын бақылауға және қарыз
құралдарын тарту мүмкіндігін анықтауға мүмкіндік береді.
Төлем балансы негізінде басты қажеттіліктерге қаражаттарды жұмсауды
бақылайды. Бұл бақылаудың маңызы уақытша қаржылық қиыншылықтар туған кезде
арта түседі. Бұл құжатты дайындау қажеттілігі несиелер бойынша төлемдер
жасау тәртібінің өзгерісі кезінде, мемлекет, жабдықтаушылар, қызметкерлер
және құрылтайшылар алдында төлемдік міндеттемелер бар болған жағдайда
артады. Осының барлығы күн сайынғы ақша түсімдерінің ағымдары мен
төлемдердің арасындағы тепе-теңдікке басқарушының ерекше назар аударуын
қажет етеді. Егер, тепе-теңдік жоқ болса, онда кәсіпорын айналымына қосымша
ақша қаражаттарын тарту шаралары немесе ағымдағы инвестициялық шығындарды
төмендету шаралары қолданылады, ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары
жасалады.
Жоспарлаудағы тағы бір қажетті құжат кассалық бюджеттің жұмыс парағы.
Бұл құжат ақша қаражаты қозғалысы болжамынан бұрын дайындалады. Құжатта
қолма-қол ақшаға және несиеге сатылымның бағалануы талданады.
Ақша ағымдарының қозғалысын болжамдау екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі
жұмыс парағы бойынша есептелген ақша түсімдерінің таза ағымын, ақша
қаражаттарын төлеудің әр түрлі баптарын қосады. Ақша қаражаттарының таза
ағымдарының сомасы жоспарланған қарекетті жүргізу үшін қажет ақша
қаражаттарының деңгейі туралы мәлімет береді. Екінші бөлімінде (қаржылық)
негізгі қызметтің кәсіпорын жоспарларына әсерін көрсетеді. Кәсіпорын
басшысының назары үш негізгі шамаға аударылуы қажет:
- ақша қаражаттарыныңт таза ағымы;
- қажетті қаржыландыру;
- ақша қаражаттарының бос қалдықтары;
Ақшалай қаражаттарға қажеттілікті анықтауда бірнеше модельдер қолданылцы
мүмкін. Бұлар:
• ақша қаражатының жалпы көлемін және оның эквивалентін бағалау үшін;
• ақша қаражатының қандай бөлігін есептік шотта, қандай бөлігін тез
өткізілетін бағалы қағазға салу қажет екенін анықтау үшін;
• ақша қаражаттары мен тез өткізілетін активтердің трансформациясын
қандай көлемде орындау керектігін анықтау үшін қолданылады.[14]
Батыс елдері тәжірибесінде келесі модельдер белгілі:
- Баумоль моделі;
- Миллер-Орр моделі;
- Монте-Карло моделі;
- Стоун мделі.
Баумоль моделі 1952 жылы ашылған. Бұл модель бойынша есеп шоттағы ақша
қаражаттарының сақталуының артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады,
талдау жүргізіледі. Кәсіпорын максималды ақша қаражаттар деңгейін қолдана
отырып қызмет етеді, ақша қаражаттарды уақыт аралығында жұмсайды, тауарды
өткізуден түскен қаражаттарды кәсіпорын қысқа мерзімді бағалы қағаздарға
салуы да мүмкін. Ақшалай қаражаттар таусылған соң кәсіпорын сатып алынған
бағалы қағаздарды сата бастайды және ақша қаражаттарын алғашқы көлемге
дейін қайтадан толықтырады.
Баумоль моделі бойынша ақша қаражаттарының көлемі:
Q = √ 2*V*C r
(2)
мұндағы, V – ақша қаражаттарына болжамды қажеттілік;
С – бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын конвертациялау бойынша
шығындар;
r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді салымдар бойынша
пайыздық табыс көлемі
Q2 – ақша қаражаттарының орташа қоры
Бұл модель көбінесе тұрақты ақша қаражаттар шығындары бар және тұрақты
болжамды ақша қаражат шығыстары бар кәсіпорындар үшін арналған.
Миллер-Орр моделі. Бұл модель келесі сұрақтарға жауап береді: ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда
ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.
Миллер-Орр моделі бойынша келесі этаптар орындалады:
✓ ақша қаражаттар сомасының минималды көлемі бекітіледі, бұл ақша
қаражаттар көлемі әрдайым кәсіпорынның есептік шотында тұрақты
болуы қажет (бұл көлем эксперттік жолмен кәсіпорынның шоттарды
төлеу бойынша орташа қажеттілігімен анықталады) (Он)
✓ статистикалық мәліметтер арқылы есептік шотқа келіп түсетін
күнделікті ақша қаражаттар көлемінің ауытқуы анықталады. (V)
✓ ақша қаражаттарының есептік шоттағы сақталуы бойынша шығындар
анықталады (Рх), сонымен қоса бағалы қағаздар мен ақша
қаражаттарының өзара трансформациялану шығындары (Рт) анықталады.
✓ Есептік шоттағы ақша қаражаттарының қалдығының ауытқу қадамы (S)
анықталады.
S = 3 * 3√3* РтV 4* Рх
(3)
✓ есеп шоттағы ақша қаражатының жоғарғы шегі (ОВ) анықталады.
ОВ= Он+S
(4)
✓ есеп шоттағы ақша қаражатының қалдығы – қайтару нүктесі (ТВ)
анықталады.
ТВ= Он+S3
(5)
Стоун ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
Қаржы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
______________Кафедра
меңгерушісі э.ғ.к., доцент
М. Ж. Арзаева
Диплом жұмысы
тақырыбы:
Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқаруды жетілдіру
050509– Қаржы мамандығы бойынша
Орындаған _____________________________
Имангалиев Е.С.
Ғылыми жетекші __________________________________
Гайсин С.С.
э.ғ.к., доцент
Норма бақылаушы ___________________________ Садыханова Д. А.
(аға оқытушы)
Алматы, 2012
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес жоғары Мектебі
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Имангалиев Е.С.
Кәсіпорындағы ақша қаражаттарын басқаруды жетілдіру
жұмыс тақырыбы 23 желтоқсан 2011 ж. № бұйрығымен бекітілді.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 26 сәуір 2012 жыл
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: Жулдыз- Строй ЖШС -інің 2009, 2010
және 2011 жылдарға арналған консолидацияланған бухгалтерлік балансы
бойынша қаржылық есебі, ҚР-дағы корпоративтік қаржы саласы бойынша
экономист ғалымдардың еңбегі.
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны
а) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
б) Жулдыз- Строй ЖШС -інің қаржылық жағдайын талдау
в) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі бағыттары
Диплом жұмысын дайындау
КЕСТЕСІ
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми Ескертулер
№ сұрақтар тізімі жетекшіге
тапсыру
мерзімі
1 Әдебиеттерді таңдау, оларды 15.01.2012 Заңдар мен әдебиеттерді
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер талдау
бойынша библиография жасау.
2 Диплом жұмысының жоспарын жасау 22.01.2012 Дипломдық жұмыс бойынша
және оны жетекшімен қарастыру. жоспар құру
3 Бірінші бөлімді жазу және оны 30.01.2012 Дипломдық жұмыстың
тексеруге ұсыну. теориялық бөлімін
қарастыру
4 Практикалық материалдарды және 18.02.2012 Статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтерге талдау
талдау. жасау
5 Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 19.03.2012 Ұсыныстарды қайта қарау
жетекшімен келісу.
6 Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 5.04.2012 Қайта өңделіп,
қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған толықтырылды
жұмысты кафедраға ұсыну.
7 Рецензия мен пікірлермен танысу. 15.04.2012 Қол қойылды
8 Рецензия мен пікірлерді еcкере 26.04.2012 Жұмыс қорғауға дайын
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні 29.12.2011 ж
Кафедра меңгерушісі ________________ Арзаева М. Ж.
э.ғ.к., доцент
Жұмыс жетекшісі _________________ Гайсин
С.С.
э.ғ.к., доцент
Тапсырманы орындауға алған студент ______________ Имангалиев Е.С.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Ақша қаражаттарының мәні және 6
түрлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және
есептеу 12
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын 18
жоспарлау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
2. ЖҰЛДЫЗ СТРОЙ ЖШС АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН
ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН 22
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Жұлдыз Строй ЖШС -інің шаруашылық қызметіне талдау жүргізу ... ... ...22
2.2 Баланс активтері мен олардың қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын 29
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.3 Ақша қаражаттары ағымын басқаруды 46
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз
дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар.
Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады,
себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын
қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс
орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым
жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Қазақстанда соңғы мәліметтер бойынша кәсіпкерліктің даму қарқыны
бойынша дамыған елдермен қатарлас келеді, алайда, отандық кіші және орта
бизнес субъектілерінің жыл сайын 2-2,5 мың бірлігі банкроттыққа ұшырап
отыр, бұл шамамен барлық кәсіпорындар санының 1,5 пайызын құрайды.
Еуропамен салыстырғанда бұл әлдеқайда жоғары. Сонымен қатар тіркелген,
бірақ, қызметін бастай алмаған кәсіпкерліктер саны да жоғары (30 пайыз
шамасында).
Мұндай статистиканың себептерінің бірі кәсіпкерлердің бизнесті бастау
алдында өз мүмкіндіктері мен нарықтық жағдайды дұрыс бағалап, тәуекелді
ескермеуінде. Нақтырақ айтқанда, қаржылық менеджменттің дұрыс
жүргізілмеуінде.
Кәсіпорынның қаржысы, оның түпкі жұмыс нәтижесін сипаттайтын негізгі
көрсеткішке айналды. Кәсіпорын қаржысының сандық және сапалық
көрсеткіштерінің параметрі оның нарықтағы орнын және оның экономикалық
кеңістікте жұмыс атқару қабілеттілігін көрсетеді. Осы аталғандар
экономиканы жалпы басқару үдерісінде қаржыны басқарудың ролінің артуына
ықпал етті.
Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып
табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның
басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлуне
байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың
бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады. [1]
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты,
алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі
қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі
шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал
салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық
мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы
кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын
аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет [2]
Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және
болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда
табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға
негізделген.
Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті
қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең
өтімді категориясы
Дипломдық жұмыс мақсаты – қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін
жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.
Зерттеу объектісі – Жұлдыз Строй ЖШС ақша қаражаттарының қозғалу
процесі. Зерттеу пәні – кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді
шешу қажет:
- кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының мәні мен маңызын
анықтау;
- ақша қаражаттарын бөлу механизмінің және есептеу әдістерін
қарастыру арқылы қазақстандық нарықта қызмет атқаратын
кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;
- зерттелген кәсіпорын бойынша ақша қаражаттарының тәжірибе
жүзіндегі бөліну механизмін анықтау және негізгі, қаржылық,
инвестициялық қызмет бойынша ақша ағымының оптималды құрылымын
анықтап, жақсарту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Бірінші бөлімде, ақша қаражаттары түсінігіне қатысты теориялық сұрақтар,
кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының маңызы мен атқаратын қызметі,
олардың бөліну механизмі, есептеу әдістері, ақша ағымын басқару және
болжауға қатысты мәселелер қарастырылды.
Екінші бөлімде, нақты кәсіпорынның қаржы - шаруашылық жағдайын, ақша
қаражаттарының қозғалысын талдау, ақша қаражаттарының айналымын бағалау,
олардың қозғалысының негізгі көрсеткіштері талданды.
Үшінші бөлімде, ақша қаражаттарын тиімді пайдалану және оларды бөлу
механизмін жақсарту жолдары мен оңтайландыру әдістері қарастырылған.
Дипломдық жұмыста ақша қаражаттарының қозғалысы, оларды басқару
аясындағы отандық және шетел әдебиеттері мен әдістемелері, сондай-ақ кезең
бойынша кәсіпорынның бухгалтерлік құжаттары пайдаланылды.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ақша қаражаттарының мәні және түрлері
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында
басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайды. Сол уақыттардағы
есеп айырысулардың барлығы ақшамен есеп айырысу арқылы жүреді. Ақша арқылы
есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізіліуді қажет етеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банк мекемесі белгіленген ережелер мен тәртіпке
сәйкес жүгізіліп отырады. Есеп айырысу операциясының бухгалтерлік есебін
жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
● Ақшалар арқылы есеп айырысу оепрацияларын толық, уақытылы және дер
кезінде есептеу ;
● Кәсіпорындардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді
пайдалануын бақылау;
● Есеп айырысу, төлеу тәрітібін бақылау;
● Кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Ақшалар шоттарындағы тек ғана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін
төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарынан,
аккредитивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан, банктердегі
арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан
құралады. Ақша бағаналары бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін
активтер болып табылады. Оларға қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар
және депозиттік сертификаттар жатады. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді
инвестициялар шотында есептейді.
Ақша ағымдарын басқару қаржы менеджері қызметінің маңызды бағыттарының
бірі болып табылады. Оған ақша қаражатының айналым уақытын есептеу, ақша
ағымын талдау, оны болжау, ақша қаражатының тиімді деңгейін анықтау,
бюджеттерді жасау және т.б. Джон Кейнстің пікірі бойынша ақша
қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің маңыздылығы үш себеппен
анықгалады: ескішілдікке негізделген (ағымдағы операцияларды ақшамен
қамтамасыз ету кажеттігі), сактау (болжанбаған төлемдерді өтеу
қажеттілігі), алыпсатарлық (болжанбаған пайдалы жобаға қатысу мүмкіндігі).
Ақша қаражаттары айналымнан дерексізденген уақыт ағымын сипаттайтын қаржы
циклы қаржы менеджментінің басты сипаттамасы болып табылады. Ақша
қаражаттарының қозғалысын талдау ағымдық, инвестициялық, қаржы қызметінің
және т.б. нәтижесіндегі ақша ағымының сальдосын анықтауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттары козғалысын талдауда схема колданылады. Тек қарапайым болуы
үшін кейбір көрсеткіштер агрегатталуы мумкін. Өйткені көптеген
көрсеткіштерді тура болжау өте қиын. Әдетте болжау жоспарлы кезеңдегі ақша
қаражатының бюджетін жасауға негізделеді. Мұнда тек ағымның негізгі
құрамдас бөліктері ғана ескеріледі: өткізу көлемі, қолма қол ақша түріндегі
түсімнің үлесі, дебиторлық және кредиторлық қарыздардың көлемі, ақша
шығындарының көлемі және т.б. Болжау әдістемесіне жататындар: түсімдерді,
шығыстарды болжау, таза акша ағымдарын есептеу, қысқа мерзімді
қаржыландырудың жиынтық қажеттілігін анықтау.
Кәсіпорынды барлық уақытта әр түрлі көздерден келіп түсетін
капиталдар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Оларға: инвесторлардан,
кредиторлардан келіп түскен ақша - қаражаттары, сондай-ақ фирма
қарекеттері негізінде алынған кірістер жатады. Бұл қаражаттар түрлі
мақсаттарда қолданылады: негізгі құралдарды алу, тауарлық запастарды құру,
дебиторлық қарыздарды қалыптастыру және де өзгелер.[3]
Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда
уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс
үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға
тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын
қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің
өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының
қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал
қозғалысын тиімді басқара білу қажет[4].
Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын
және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді
категориясы.[5]
Пайда алуға бағытталған кәсіпорын қызметі өнімді өткізу процесінде
дебиторлық қарызға айналатын ақша қаражаттарының түрлі активтерге ауысуын
талап етеді. Бұл қызмет өз нәтижесіне жетті деп есептелінеді, егер
инкассациялау процесі ақша қаражаттарының ағымын әкелсе. Осының
нәтижесінде пайда табуды қамтамасыз ететін жаңа цикл басталады.
Қаржылық есеп беру аясының талдаушылары атап көрсеткендей, ақша
қаражаттары ссудаларды, дивидендтерді, өндірістік қуатты кеңейту сияқты
қызметтерде қолданылуы керек. Бұл айтылғандар ақша қаражаттары ағымы
деген түсініктің мағынасының тереңде екенін көрсетеді [5].
Отандық және шетел әдебиеттерінде бұл ұғым (түсінік) түрліше
түсіндіріледі. Американдық ғалым Л.А.Бернстайнның айтуы бойынша ақша
қаражаттарының ағымы терминінің тікелей мағынасы жоқ. Кәсіпорындарда келіп
түсетін ақша қаражаттары (яғни, ақшалай түсімдер) және шығатын ақша
қаражаттары (ақшалай төлемдер) болады. Сондай-ақ бұл ақша қаражаттарының
кірісі мен шығысы түрлі қызмет салаларына байланысты болуы мүмкін -
өндірістік, қаржылық немесе инвестициялық. Аталған қызметтердің әрқайсысына
тиесілі ақша қаражаттарының кірісі мен шығысын анықтауға болады. Бұл
айырмашылықтарды ақша қаражаттарының таза түсімі немесе таза шығысы деп
қарастырған жөн. Осыған байланысты ақша қаражаттарының таза түсімі
берілген кезең бойынша ақша қаражаттары қалдықтарының өсуіне негізделеді,
ал таза шығыс есепті кезең бойындағы ақша қаражаттары қалдықтарының
кемуімен байланысты болады. Көптеген авторлар, ақша ағымын түсіндіргенде,
шаруашылық қызмет негізінде қалыптасатын ақша қаражаттарын айтады [6]
Өзге американдық ғалым Дж. К. Ван Хорнның айтуы бойынша фирманың ақша
қаражаттарының қозғалысы үздіксіз процесс болып табылады. Фирма активі –
ақша қаражаттарының таза қолданысы, ал пассив – таза көздері. Ақша
қаражаттарының көлемі уақыт бойынша сату көлемінен, дебиторлық қарыздар
инкассациясына, капиталды шығындарға және қаржыландыруға байланысты
өзгереді.
Германиядағы ғалымдардың түсіндірмесінде бұл термин Cash-Flow (қолма-
қол қаражаттар ағымы) деп қолданылады. Олардың айтуы бойынша, Cash-Flow
жылдық шығынның, амортизациялық аударымның және зейнетақы қорына
салымдардың сомасына тең. Cash-Flow арқылы кәсіпорын өзінің бүгінгі және
болашақтағы капиталға сұраныстан анықтай алады[7].
Ресейде ақша ағымдары түсінігі маңызды мәнге ие. Мұны, 1995 жылы
бухгалтерлік есеп беру құрамына енген қосымша № 4 ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп атты есеп беру түрінің енуі түсіндіреді. Бұл
қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын
қолдану және тартудағы мүмкіндіктерін бағалауға көмектеседі.
Көптеген ғалымдар ақша қаражаттары ағымы астарында белгілі бір уақыт
аралығында кәсіпорынға келіп түсетін және төленген ақша қаражаттары
арасындағы айырмашылықты түсінеді: олар оны пайдамен салыстырады. Пайда –
кәсіпорынның тиімді қызметін көрсететін және оның жұмысының үздіксіздігінің
көзі болып табылады.
Ақша қаражаттарының пайдадан айырмашылығы : түсім – берілген кезеңдегі
өнімді өткізуден немесе қызмет көрсетуден түскен есепті кіріс. Бұл ақшалай
және ақшалай емес түрде болады. [7]
Кәсіпорын және корпорация қызметіндегі ақша қаражаттарының және оның
ағымдарының экономикалық маңызын, ролін зерттеу қазіргі таңдағы қаржылық
менеджменттегі жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Шетел
корпорацияларында ақша қаражаттарының ағымын басқару – қаржылық менеджердің
жұмысындағы басты бағыт.
Кәсіпорындағы жүйелік есеп, талдау және ақша қаражаттарының қозғалысын
бақылау, олардың ағымдағы және болашақтағы қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігін қамтамасыз етеді.
Ақша қаражаттары ағымын басқарудың негізгі бағыты – кіріс көлемінің
баланстылығы және ақша қаражаты төлемі негізінде корпорация немесе
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету. [8]
Кәсіпорынның қызметін бағалау үшін келесі үш көрсеткіш маңызды:
- тауарды (өнім, қызмет көрсету) сатудан түскен түсім;
- пайда;
- ақша қаражаттарының ағымы.
Осы көрсеткіштердің шекті көлемі және жыл ішіндегі өзгеру динамикасы
белгілі уақыт аралығындағы (жыл, тоқсан, ай) оның жұмысының нәтижелілігін
көрсетеді. Алайда, төлемсіздік шарттарында, кәсіпорынның түрлі
қызметтерінен түсетін ақша қаражаттарының ағымы маңызды орынға ие. Төлемдер
бойынша ақша қаражатының түсімі артық болған жағдайда кәсіпорын ағымдағы
және болашақ даму үшін бәсекелестік артықшылықтарға ие болады. Яғни бұл
артықшылықтар, кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын қосымша пайда табу
мақсатында, өзге де кірісті бизнес аясына немесе қызмет түріне салудан
көрінеді. Сондай-ақ, қажетті сомадағы тұрақты ақша қаражаттарының бар болуы
ағымдық төлемқабілеттілікті қалыпты деңгейде ұстауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін анықтайтын түсініктерге келесілер
жатады:
• Тауар (өнім, қызмет) сатудан түскен түсім – бұл, шоттарда сатылым
және өзге де кірістер мен шығыстар есебінде көрінетін, қолма-қол
немесе қолма-қолсыз ақша түрінде болатын қарапайым немесе өзге де
қызметтен түсетін кіріс есебі.
• Сатудан түскен пайда - өндірілген өнімге кеткен шығын мен есепті кіріс
арасындағы айырмашылық.
• Ақша қаражаттарының кірісі келесілер есебінен жүргізіледі: тауарды
сатудан түскен пайдадан, алынған аванстардан, несиелер және
займдардан, бағытталған қаржыландыру құралдарынан, қаржылақ салымдар
бойынша дивидендтер мен пайыздардан және өзгелерден.
• Ақша ағымдарының шығысы – ағымдық операциялық және инвестициялық
шығындарды жабу барысында, бюджетке төлемдер және мемлекеттік
бюджеттен тыс қорларға салымдар жүргізуде, эмиссиялық бағалы қағаздар
иегерлеріне пайыздар мен дивидендтер төлеуден, қаржылық салымдардан
және өзге де жағдайлар нәтижесінде пайда болады.
• Ақша қаражаттарының таза кірісі – ақша қаражаттары бойынша барлық
түсімдер мен төлемдердің арасындағы айырмашылық. Осыған орай,
кірістерге есепті жыл басындағы қалдық ақша қаражаттары кіреді. Ол
кәсіпорынның ағымдық төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді [8]
Соңғы есептік кезеңдегі кәсіпорын балансындағы ақша қаражаттар қалдығының
өсуі немесе кемуі, өткен есепті кезеңмен салыстырғанда актив пен пассив
құнындағы өзгерістерден тәуелді. Баланс активіндегі кез-келген мүлік
бабының құнының өсуі – коммерциялық банктер шотындағы ақша қаражаттарының
азаю факторы болып табылады. Керісінше, баланс пассивіндегі қаржыландырудың
меншікті немесе тартылған көздерінің өсуі ақша қаражаттары қалдығының өсу
себебі болып табылады.
Мұндай саясат нәтижесі болып:
- банктегі шоттарда және кассада қажетті ақша қаражаттарының болуы;
- кәсіпорынның жыл бойы несиеқабілеттілігін, төлемқабілеттілігін және
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін баланстың актив пен пассив
құрылымын қалыптастыру.
Ақша ағымдары дегеніміз – бұл есепті немесе жоспарланған уақыт
барысындағы кәсіпорынның алатын және төлейтін ақша қаражаттарының көлемі.
[9]
Алынған пайда сомасы және келіп түскен ақша ағымының көлемі арасындағы
айырмашылық келесідей: пайда, кәсіпорынмен белгілі бір уақытта (жыл,
тоқсан) алынған таза кірісті түсіндіреді. Ол анық келіп түскен ақша
қаражатымен сәйкес келмейді. Оны ақша қаражаттары келіп түскеннен соң емес,
сату процесі аяқталған соң мойындайды. Бұл кәсіпорынның есептік саясатында
белгіленген. Пайда есебін жүргізгенде, өндіріске кеткен шығындарды сатылған
кезінен бастап емес, оны өткізу кезінде мойындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында, есептік кезең бойынша
кәсіпорынға келіп түскен пайда мен ақша қаражаттарының бір нәрсе еместігін
ажырата білген жөн. Пайда авансталған құнның өскендігін көрсетеді, бұл
кәсіпорынды басқарудың тиімділігін көрсетеді. Алайда, пайда көлемінің
өсіміне баға факторлары, есептік саясат тәрізді өзге де себептер әсер етуі
мүмкін. Сондай-ақ пайданың болуы кәсіпорында бос ақша қаражаттарының бар
екендігін білдірмейді.
Нарық заманының экономикасында ақша қаражаттары өте дефицит болып
табылады және көп жағдайларда кәсіпорынның табысқа жетуінде басқарманың
ақша қаражаттарын тиімді пайдалану қабілеттілігі ескеріледі.
Ақша ағымдарын басқару өзіне келесі аспектілерді қосады:
- ақша қаражаттарының қозғалысы есебі;
- қолма-қол ақша ағымын талдау;
- ақша қаражаттары қозғалысының бюджетін құрастыру;
- ақша қаражаттары қозғалысы бюджетінің жүзеге асырылуын қадағалау.
Бұл, кәсіпорын қызметіндегі, айналым және айналымнан тыс
активтерді, меншікті және қарыз капиталын қоса алғандағы басты бағыттарды
қамтиды.
Кәсіпорын үшін ақша ағымын басқару келесі себептерге байланысты
маңызды болып табылады:
• баланс өтімділігін реттеу;
• қаржылық салымдардың, дебиторлық қарыздардың, қорлардың, айналым
активтерінің құрамы мен құрылымын оңтайландыру;
• уақытша капитал шығындары және оларды қаржыландыру көздерін
жоспарлау;
• экономикалық өсуді жоспарлау.
Жоғарыда көрсетілген себептерді тиімді басқару кәсіпорынның ақша
қаражаттарын тиімді пайдалануды және кәсіпорынның тұрақтылығын қамтамасыз
етеді. [9]
Сурет 1. Кәсіпорындағы ақша қаражатының қозғалысы
Дерек көзі: Бланк И.А., Управление прибылью - Киев, 2005.
Жоғарыда тұрақты қаржылық жағдайдағы, негізгі ақша қаражаттарын ағымдық
қызметке бағыттаған кәсіпорынның байланыс схемасы көрсетілген. Ақша
қаражаттарының қозғалу бағыты бойынша екі ақша ағымын көрсетуге болады:
келіп түскен және шыққан. Келіп түскен ақша ағымы – кәсіпорынға белгілі бір
уақыт аралығында келіп түскен ақша қаражаттары ретіне қарастырылады, ал
кеткен аша ағымына аналогиялық уақыт периодындағы (тоқсан, жыл)
пайдаланылған (төленген) ақша қаражаттары жатады.
Жүзеге асырылу түрлері бойынша ақша ағымын қолма-қол және қолма қолсыз
деп бөлеміз. Қолма-қолсыз ақша қаражаттары – бухгалтерлік есеп шоттарында
жазылу арқылы жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша қаражаттары – қолда бар ақша
қаражаттын алу және жұмсау түрінде жүзеге асырылады.
Айналыс аясына байланысты ақша ағымы ішкі және сыртқы болады. Сыртқы
ақша ағымы кәсіпорынның конрагенттерінен келіп түскен және оларға төлеуге
жұмсалатын ақша қаражаттарын құрайды. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы
ақша қаражаттары қалдықтарының ұлғаюына немесе кемуіне әкеледі. [10]
Ішкі ақша ағымы кәсіпорынның ішіндегі айналысты құрайтындықтан, (мысалы,
материалдарды өндірістен қоймаға қайта өткізу, қалдықтарды қайта тіркеу,
материалды құндылықтар бағасын төмендету және т.б.) ішкі ақша ағымы қалдық
ақша қаражаттарына әсерін тигізбейді.
Ақша қаражаттарының түсіміне және жұмсалу көлеміне байланысты
артықшылықты, оптималды және дифицитті ақша ағымдары болып бөлінеді.
Артықшылықты ақша ағымы ақша қаражаттар түсімінің, олардың ағымдық
қажеттілігінен жоғары болған жағдайда қалыптасады. Оптималды ақша ағымы
ақша қаражаттарының төленуі мен келіп түсуінің арасындағы баланстылықты
(теңділікті) бейнелейді. Олардың қалдығы ағымдық қаржылық міндеттемелерді
өтеуге жеткілікті болады. Ал керісінше жағдай туындағанда, яғни төлемдердің
түсімдерден көп болуы дифицитті жағдайға әкеледі.[10]
Жоспарланған ақша ағымын болжап, оны ақша қаражаттарының қозғалысы
бюджетіне алдын ала кіргізуге болады. Кәсіпорында жүйесіз пайда болған ақша
қаражаттарының қозғаласын жоспарланбаған ақша ағымы деп түсіндіріледі.
Қалыптасудың үздіксіздігіне байланысты тұрақты және дискретті ақша
ағымы қарастырылады. Тұрақты ақша ағымы қарастырылып отырған уақыт
аралығындағы бөлек интервал бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін
білдіреді. Өзге де жағдайларда, бірегей қаржылық операциялар бойынша
дискретті ағым пайда болады. [7]
Көлемді есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағымын көрсетуге
болады. Біріншісі, қарастырылып отырған уақыттағы түскен және төленген ақша
қаражатының жиынтығын көрсетеді. Таза ақша ағымы бойынша қарастырылып
отырған уақыттағы түсім және төлем арасындағы айырмашылық қарастырылады.
Таза ақша ағымын келесі формула бойынша анықтайды:
ЧДП=ПДС–ВДС
(1)
Мұндағы, ЧДП – есепті кезеңдегі таза ақша ағымы;
ПДС – есепті кезеңдегі келіп түскен ақша қаражаттарының
сомасы;
ВДС – есепті кезеңдегі төленген ақша қаражаттарының сомасы.
Бірдей уақыт аралығында жүзеге асырылатын ақша қаражаттарының түсімі
немесе жұмсалуы бірқалыпты уақыт интервалындағы тұрақты ақша ағымын
білдіреді, әлемдік тәжірибеде бұл аннуитет түсінігіне сәйкес келеді.
Ақша ағымдарын тиімді басқару үшін келесілерді білген жөн:
• анықталған уақыт бойынша олардың көлемі (ай,тоқсан,жыл);
• олардың негізгі элементтерін;
• ақша қаражаттарының ағымын қалыптастыратын қызмет түрлерін;
• қарастырылатын кезең бойынша ақша ағымының жалпы көлемінен басқадай
түрлерін бөлек интервал бойынша қарастыру;
• ақша ағымының қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы маңызды
факторлар.
Кәсіпорынның өтімді ақша қаражаттарының ағымы – кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығындағы таза несие ұстанымының өзгерісін білдіреді.
1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және есептеу
әдістері
Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті
көлемде меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет
атқаруы тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңыздысы ақша қаражаттарының келіп
түсуі мен кетуін тиімі басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда
бөлу.
Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып
табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын
жинақтап оларды тиімді пайдалануында.
Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын қарекетінің басты
бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді,
меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.
Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жеделдетуді
қамтамасыз ететін қаржылық тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын
нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық
циклдардың мерзімі азайту және кәсіпорынның шаруашылық қырекетіне қызмет
ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын
тиімді басқару арқылы капитал айналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын
пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті
қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылатын несиелерден
кәсіпорынның тәеуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.
Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.
Ақша қаражатының ағымы үш түрлі қарекет бойынша бөлінеді:
- ағымдық;
- инвестициялық;
- қаржылық.
Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық
қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке
бағытталуы мүмкін. Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен зайдарды
өтеуге, сонымен қатар займдарды берушілерге пайыздарды төлеу.
Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының
негізгі бағыттары
Түсімдер Шығыстар
Өнімді өткізуден түскен табыс 1. Жабдықтаушылар мен мердігерлердің
сатып алушылар мен тапсырыс шоттары бойынша шығыста
берушілерден аванс алу 2. Еңбекақы төлеу
Басқа да түсімдер (жабдықтаушылардың 3. Әлеуметтік сақтандыруға және
ақша қаражаттарын қайтару) бюджеттен тыс қорларға аударымдар
4. Салық бойынша бюджетпен есеп
айырысу
5. несие бойынша пайыздар төлеу
6. аванстар
Дерек көзі: мәліметтер бойынша автордың құрастыруымен
Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының
негізгі көзі болуы тиіс.
Негізгі қызмет – кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып
табылатын қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет
түрлері.
Стратегиялық қаржылық жоспардың екінші сұрағы инвестициялау көздеріне
қатысты. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының жалпы бағыты осы жобаны қай
көздер арқылы қаржыландыру керек екенін шешуге арналуы керек. Мұндай қайнар
көздердің үшеуін бөліп, керсетуге болады: меншікті, тартылған және займ
қаржылары
Меншікті қаржылар кәсіпорын үшін неғүрлым қызықты, өйткені оның
тәуелсіздігі мен дербестігі деңгейін арттырады, қандай да бір тәуекелге
ұшырамайды, контрагенттер алдында кәсіпорын беделін арттырады. Бірақ
меншікті қаржылардың қалыптасуы екі шартпен анықталады: табыстардың болуы
және оларды капитализациялау үшін уақытты болуы. Негізінде коммерциялық
жобаны жүзеге асырудың екі шартының бірі үнемі бола бермейді. Әдетте
коммерциялық жобаны жасап, жүзеге асырғысы келгенің меншікті қаржысы
болмайды, ал қаржысы бар адам оны өз бетінше жасағысы келмейді.
Инвестициялау үшін меншікті қаржыларды пайдалану тек ірі компаниялардың
ғана қолынан келеді. Бірақ олар үшін бизнес-жоспар мен оның қаржылық бөлімі
өз тартымдылығын жоғалтады.
+
АҒЫМДЫҚ
ҚЫЗМЕТ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТ
ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚЫЗМЕТ
Сурет 2. Ақша қаражаттарының қозғалу схемасы
Дерек көзі: Ковалев В.В. Финансовый анализ: методы и процедуры.-М.: ФиС,
2006
Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді пайдадан мүлікті сату-сатып алумен
байланысты. Инвестициялық қызметпен байланысты ақша қаражаттарының
қозғалысы болашақта ақша қаражатының кірісі мен пайда табуды қамтамасыз
ететін ресурстарды сатып алуға шығындарды көрсетеді.
Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының
негізгі бағыттары:
түсімдер шығыстар
Ұзақ мерзімді пайдаланатын Ұзақ мерзімді пайдаланылатын мүлікті
активтерді өткізуден түсетін табыс сатып алу (негізі құралдар,
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан материалды емес активтер)
түсетін пайыздар мен дивидендттер Капиталдық салымдар
Басқа да қаржылық салымдарды қайтаруҰзақ мерзімді қаржылық салымдар
Дерек көзі. Мәліметтер бойынша автордың құрастыруымен
Инвестициялық қызмет уақытша ақша қаражатының шығысына алып келеді.
Қаржылық қызмет кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыз құрылымының
көлемі мен құрамын өзгертетін қызмет болып табылады [11,97б].
Кәсіпорын қаржылық қызмет атқарған кезде акционерлерден ресурстарды алады
(акция эмиссиясы), акционерлерге ресурстарды қайтарады (дивидендттерді
төлеу), несие алады және несие бойынша төлемдер жүргізеді.
Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының
негізгі бағыттары
түсімдер шығыстар
Алынған ссудалар мен займдар Бұрын алынған несиелерді қайтару
Акция мен облигация эмиссиясы Акция бойынша дивидендттер мен
Акция бойынша дивидендттер мен облигация бойынша пайыздарды төлеу
облигация бойынша пайыздар алу Облигацияларды өтеу
Дерек көзі. Мәліметтер бойынша автордың құрастыруымен
Қаржылық қызмет негізгі және инвестициялық қызметті қаржылық
қамтамасыз ету және ақша қаражатын ұлғайту үшін керек.
Тартылған қайнар көздердің қаржысы бірінші орынды алады. Фирма
басшылығының акцияны қосымша шығаруы немесе бақылау пакеті арасында сатып
отыруы бірқатар инвесторлардың қаржыларын тартудың дәстүрлі тәсілі болып
табылады. Бірақ бұл кезде фирма басшылығы саналы түрде бірқатар қауіпке
барады. Олардың алғашқысы фирмаға билік етудің біршама белігін жоғалтып
алудан тұрады. Ұсақ инвесторды жақсы жасалған бизнес-жоспармен қарата
алмайсыз, ол ірі инвесторлар өте ірі күшті қажет етеді. Сондықтан да
кәсіпорыннан акционерлік капиталды тарту үшін тағыды екі шартты ұстану
керек.
Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері
арасындағы байланысты келесідей көрсетуге болады:
Ұзақ мерзімді активтерді алуға
кеткен ақша қаражаттары
Ұзақ мерзімді активтерді
Дивиденд және қарыздың
алуға кеткен ақша
негізгі сомасын төлеуге
қаражаттары
кеткен ақша қаражаттары
Сурет 3. Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері
арасындағы байланыс
Дерек көзі. Балабанов И.Т. Финансовый аңализ и планирование
хозяйствующего субъекта. М.: Финансы и статистика, 2006.
Тәжірбиеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей
және жанама. [9]
Тікелей әдіс – экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті
ең қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп
регистрларымен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша
қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу
үшін қолайлы. Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы атты
тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша,
бүкіл кәсіпорын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің
төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал,
төлемдердің түсімерден артуы шығын болады.[10]
Кесте ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты,
журнал-ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды.
Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін
тікелей әдіс негізінде жасақталған.
Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша ағымын тікелей есептеу әдісі
кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ал оперативті
басқаруда тікелей әдісті қаржылық міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша
қаражаттарының жеткілікті болуына қатысты бақылау жүргізуде қолданылады.
Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық нәтиже мен ақша қаражаттарының
абсолютті көлемінің өзгеруі арасындағы байланыстың ескерілмеуі.
Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша
қаражаттарының арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Ақша
қаражаттарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша
нақты ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша
жргізіледі. Сондай-ақ, жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша
қаражаттарының қозғалысын талдауға негізделген және кәсіпорынның пайдасының
нақты қайдан келетінін, қайда салыну керектігін көрсетеді.
Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп,
есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар
арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттараның
шоттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі
айырмашылығын ашады.
Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түзетулер қатары енгізіледі.
Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу
уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін
азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы
ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге
алмастырылған акция және облигация эмиссиясы жатады, немесе бір капиталдық
активтердің екіншісіне ауыстырылуы.
Шетел тәжірибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты
бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама
әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай
түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.[11]
Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер
келесідей:
- негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған
амортизация;
- запас қалдықтарының азаюы;
- дебиторлық қарыздың қысқаруы;
- болашақ кезең шығындарының азаюы;
- жеткізушілер мен жабдықтаушылар арасындағы кредиторлық қарыздың
өсуі;
- бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы
кредиторлық қарыздың өсуі;
- өзге де қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі;
- алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі;
Таза табыстан алынады:
- негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы;
- запастарды өсіру;
- дебиторлық қарызды жоғарылату;
- кредиторлық қарызды жоғарылату;
- өзге де қысқа мерзімді міндеттемелерді қысқарту;
- өткен жылғы бөлінбеген пайданы пайдалану;
- резервтік қор қаражаттарын пайдалану;
- болашақ кезең шығындарын өсіру;
- алынған құндылықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсуі.
Егер есепті кезең нәтижесі бойынша шығын алынған болса, онда жанама
әдісте есептемелер оның көлеміне негізделіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану
артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары
арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын
қызметіндегі кемшіліктерді анықтап, олардан шығу жолдарын қарастыруға
болады.
Әдіс кемшіліктері:
- ішкі қолданушылармен аналитикалық есепті жасаудағы жоғарғы
еңбектілік;
- бухгалтерлік есептің ішкі көрсеткіштерін қарастыру қажеттілігі (бас
кітап);
Аналитикалық жұмыс жүргізудегі екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті
кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты
түсінік береді.
1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау
Ақша қаражаттары ағымы – бұл кәсіпорынның есепті және жоспарланған
уақыттағы алатын және төлейтін ақша қаражаттарының жиынтығы. Ақша
қаражаттарының қозғалысын жоспарлау бухгалтерлік есептің кассалық әдісі
негізінде құрылады. Яғни, барлық түсімдер мен төлемдер ақшаның кассаға
нақты төленуі немесе банктің есепті шотына аударылуы негізінде есепке
алынады. [12]
Ақша қаражаттарының ағымы болжамы, өзімен бірге кассалық әдіс
негізінде құрылған пайда және шығындар туралы есепті ұсына отырып,
жоспарланатын түсімдер мен шығыстар құрылымын ашады.
Ақша қаражаттары ағымының есебін құру және болжамдау келесілерге
әкеледі:
- ақша қаражатының қажетті көлемін анықтау;
- сату көлемін болжамдау;
- ақша қаражаттарының түсімін болжамдау;
- ақша қаражаттарының төлемдерін болжамдау;
- есепті кезең соңына арналған бос ақша қаражатын анықтау;
- үлкен көлемде қолданылмай тұрған бос ақша қаражатын азайту.
Ақша қаражатының ағымын болжамдау, ақша қаражатының қозғалысы туралы
есеп тәрізді тек кәсіпорын басшысының ғана емес, сондай-ақ инвесторлардың
қызығушылығын тудырады. Яғни, олар сол арқылы кәсіпорын өтімділігін,
жұмысының тиімділігін және қарыздары мен дивидендттерін төлеуге қажетті
көлемде ақша қаражатымен қамтамасыз ете алу қабілеттілігі бағаланады.
Осылайша, кәсіпорын басшысы да, инвестор да ақша ағымын зерттей келе:
- болашақта ақша қаражаттарымен қамтылу мүмкіндігі туралы;
- міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігі туралы;
- дивидендттерді төлеу мүмкіндігі туралы;
- қосымша қаржыландыру қажеттілігі туралы мәліметтерді ала алады.
Ақша қаражаттары ағымын болжау немесе ақшалай төлемдер мен түсімдер
жоспары – бұл кәсіпорынның немесе нақты жобаның дамуы үшін қажетті
көлемдегі ақша сомасын анықтауға мүмкіндік береді. Бірінші жылы ақша
қаражаттарының түсімі мен төлемін ай бойынша, екінші жылы тоқсан бойынша,
әрі қарай жыл бойынша жоспарлау ұсынады. Егер сату болжамы, әрбір қызмет
түрі бойынша түсімдердің сметасы ай бойынша бөлінсе, онда бірінші жылға
арнап ай бойынша жоспар құруға болады.
Мұндағы икемділік ақша ағымын жоспарлау үздіксіздігінде. Яғни,
жоспарланған көрсеткіштерді өзгеріске ұшырамайтындай етіп емес, барлық
уақытта нақты көрсеткіштермен талдау жасала және салыстырыла отырып қажетті
өзгертулерді енгізуге және бақылауға база құрылады.
Кезең аяғындағы қажетті қалдық жоспарланбаған шығыстарды жабу үшін
қажетті ақша қаражаттарының резервін көрсетеді. Егер, резерв көлемі
кәсіпорынның ақша қаражаттарының қалдығынан асатын болса, онда қосымша
несие алуға қажеттілік туып және аяқасты ақша қаражаттарының жетіспеушілігі
тумауына жоспар құрылу қажет.
Ал егер, ақша қаражаттары қалдығының нақты көлемі резервтен жоғары болса,
онда ақшалай ресурстарды тиімді пайдалану үшін қайта бөлу немесе қайта
инвестициялау туралы шешім қабылдау қажет.
Келесі жылдың әр айына арналған ақша қаражаттарының қозғалысының болжамын
жасау үшін кәсіпорынның ақша қаражаттары қозғалысын болжамдау формасы
қолданылады. Бұл құжаттың шешетін негізгі мәселесі ақша қаражаттарының
түсімі мен шығысы арасындағы біркелкілікті тексеру, яғни кәсіпорынның
болашақ өтімділігін тексеру (кәсіпорынның міндеттемелері бойынша есеп
айырысуға қажетті ақшалай соманың банк шотында болуы).[13]
Ең бастысы болжам өзгеріс енгізуге болатын жұмыс құжаты болуы тиіс. Ең
қиын шешілетін мәселе қолма-қол сатылымнан және несиеге сатудан түскен ақша
қаражаттарының төлемі мен түсімін болжау мен бағалауда туады. Бұл екі
болжам да сатылым көлемін болжауға байланысты. Ал болжам өз есебінде
кәсіпорынның өмір сүру ортасына және қызметін жоспарлауына байланысты
болады. Болжам жасалатын уақыт кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына, басқару
аппаратының қажеттілігіне және басқару аппаратының өз болжамдарына деген
сенімділік деңгейіне байланысты.
Кәсіпорынның ақша ағымдарын басқару үшін маңызды қаржылық құжат болып
кассадағы және банк шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары,
яғни төлем балансы табылады. Ол басқарушыға операциондық және инвестициялық
қарекетті оперативтік қаржыландыруды қамтамасыз етуге, мемлекет пен
серіктестердің алдындағы міндеттемелерді орындауға, төлем қабілеттілігінде
және кәсіпорынның активтерінің өтімділігіндегі өзгерістерді қадағалауға
мүмкіндік береді.
Төлем балансын қалыптастыпудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның ақша
қаражаттары мен төлемдерінің келіп түсуінің нақты мерзімдерін бекіту және
олардың жоспарлы тапсырмалар түрінде филиалдарға жеткізу.
Төлем балансы меншікті қаражаттардың жағдайын бақылауға және қарыз
құралдарын тарту мүмкіндігін анықтауға мүмкіндік береді.
Төлем балансы негізінде басты қажеттіліктерге қаражаттарды жұмсауды
бақылайды. Бұл бақылаудың маңызы уақытша қаржылық қиыншылықтар туған кезде
арта түседі. Бұл құжатты дайындау қажеттілігі несиелер бойынша төлемдер
жасау тәртібінің өзгерісі кезінде, мемлекет, жабдықтаушылар, қызметкерлер
және құрылтайшылар алдында төлемдік міндеттемелер бар болған жағдайда
артады. Осының барлығы күн сайынғы ақша түсімдерінің ағымдары мен
төлемдердің арасындағы тепе-теңдікке басқарушының ерекше назар аударуын
қажет етеді. Егер, тепе-теңдік жоқ болса, онда кәсіпорын айналымына қосымша
ақша қаражаттарын тарту шаралары немесе ағымдағы инвестициялық шығындарды
төмендету шаралары қолданылады, ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары
жасалады.
Жоспарлаудағы тағы бір қажетті құжат кассалық бюджеттің жұмыс парағы.
Бұл құжат ақша қаражаты қозғалысы болжамынан бұрын дайындалады. Құжатта
қолма-қол ақшаға және несиеге сатылымның бағалануы талданады.
Ақша ағымдарының қозғалысын болжамдау екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі
жұмыс парағы бойынша есептелген ақша түсімдерінің таза ағымын, ақша
қаражаттарын төлеудің әр түрлі баптарын қосады. Ақша қаражаттарының таза
ағымдарының сомасы жоспарланған қарекетті жүргізу үшін қажет ақша
қаражаттарының деңгейі туралы мәлімет береді. Екінші бөлімінде (қаржылық)
негізгі қызметтің кәсіпорын жоспарларына әсерін көрсетеді. Кәсіпорын
басшысының назары үш негізгі шамаға аударылуы қажет:
- ақша қаражаттарыныңт таза ағымы;
- қажетті қаржыландыру;
- ақша қаражаттарының бос қалдықтары;
Ақшалай қаражаттарға қажеттілікті анықтауда бірнеше модельдер қолданылцы
мүмкін. Бұлар:
• ақша қаражатының жалпы көлемін және оның эквивалентін бағалау үшін;
• ақша қаражатының қандай бөлігін есептік шотта, қандай бөлігін тез
өткізілетін бағалы қағазға салу қажет екенін анықтау үшін;
• ақша қаражаттары мен тез өткізілетін активтердің трансформациясын
қандай көлемде орындау керектігін анықтау үшін қолданылады.[14]
Батыс елдері тәжірибесінде келесі модельдер белгілі:
- Баумоль моделі;
- Миллер-Орр моделі;
- Монте-Карло моделі;
- Стоун мделі.
Баумоль моделі 1952 жылы ашылған. Бұл модель бойынша есеп шоттағы ақша
қаражаттарының сақталуының артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады,
талдау жүргізіледі. Кәсіпорын максималды ақша қаражаттар деңгейін қолдана
отырып қызмет етеді, ақша қаражаттарды уақыт аралығында жұмсайды, тауарды
өткізуден түскен қаражаттарды кәсіпорын қысқа мерзімді бағалы қағаздарға
салуы да мүмкін. Ақшалай қаражаттар таусылған соң кәсіпорын сатып алынған
бағалы қағаздарды сата бастайды және ақша қаражаттарын алғашқы көлемге
дейін қайтадан толықтырады.
Баумоль моделі бойынша ақша қаражаттарының көлемі:
Q = √ 2*V*C r
(2)
мұндағы, V – ақша қаражаттарына болжамды қажеттілік;
С – бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын конвертациялау бойынша
шығындар;
r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді салымдар бойынша
пайыздық табыс көлемі
Q2 – ақша қаражаттарының орташа қоры
Бұл модель көбінесе тұрақты ақша қаражаттар шығындары бар және тұрақты
болжамды ақша қаражат шығыстары бар кәсіпорындар үшін арналған.
Миллер-Орр моделі. Бұл модель келесі сұрақтарға жауап береді: ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда
ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.
Миллер-Орр моделі бойынша келесі этаптар орындалады:
✓ ақша қаражаттар сомасының минималды көлемі бекітіледі, бұл ақша
қаражаттар көлемі әрдайым кәсіпорынның есептік шотында тұрақты
болуы қажет (бұл көлем эксперттік жолмен кәсіпорынның шоттарды
төлеу бойынша орташа қажеттілігімен анықталады) (Он)
✓ статистикалық мәліметтер арқылы есептік шотқа келіп түсетін
күнделікті ақша қаражаттар көлемінің ауытқуы анықталады. (V)
✓ ақша қаражаттарының есептік шоттағы сақталуы бойынша шығындар
анықталады (Рх), сонымен қоса бағалы қағаздар мен ақша
қаражаттарының өзара трансформациялану шығындары (Рт) анықталады.
✓ Есептік шоттағы ақша қаражаттарының қалдығының ауытқу қадамы (S)
анықталады.
S = 3 * 3√3* РтV 4* Рх
(3)
✓ есеп шоттағы ақша қаражатының жоғарғы шегі (ОВ) анықталады.
ОВ= Он+S
(4)
✓ есеп шоттағы ақша қаражатының қалдығы – қайтару нүктесі (ТВ)
анықталады.
ТВ= Он+S3
(5)
Стоун ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz