Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты және меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Меншікке қарсы қылмыстарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Меншікке қарсы пайдакүнемдік және басқа да меншікке қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1.4. Меншікке қарсы қылмыстардың заты ұғымының қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.5 Қылмыстық құқық теориясындағы және қылмыстық заңнамадағы талан.таражға салудың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.6. Талан.таражға салудың түрлері және нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1.7. Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан. таражға салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан.таражға салу құрамын қылмыстық құқықтық талдау және қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.1. Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап етудің объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
2.2. Иеленіп алу мен ысырап етудің обьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ..64
2.3. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап етудің субьектісі ... ... ... ..73
2.4. Иеленіп алу мен ысырап етудің субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... .79
3 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан.таражға салғаны үшін жауаптылықты ауырлататын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
3.1. Ауырлататын мән.жайлардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
4 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан.таражға салуға жаза тағайындау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 99
4.1. Мүлікті талан таражға салу үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... 99
ЕСЕПТЕР ЖИНАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .104
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
ГЛОССАРИИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...117
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...118
1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі және құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Меншікке қарсы қылмыстарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Меншікке қарсы пайдакүнемдік және басқа да меншікке қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1.4. Меншікке қарсы қылмыстардың заты ұғымының қылмыстық құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.5 Қылмыстық құқық теориясындағы және қылмыстық заңнамадағы талан.таражға салудың түсінігі және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1.6. Талан.таражға салудың түрлері және нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
1.7. Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан. таражға салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан.таражға салу құрамын қылмыстық құқықтық талдау және қылмыстық жауаптылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
2.1. Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап етудің объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
2.2. Иеленіп алу мен ысырап етудің обьективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ..64
2.3. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап етудің субьектісі ... ... ... ..73
2.4. Иеленіп алу мен ысырап етудің субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... .79
3 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан.таражға салғаны үшін жауаптылықты ауырлататын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
3.1. Ауырлататын мән.жайлардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
4 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан.таражға салуға жаза тағайындау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... 99
4.1. Мүлікті талан таражға салу үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... 99
ЕСЕПТЕР ЖИНАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .104
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
ГЛОССАРИИ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...117
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...118
Қазіргі мезгілде экономика саласындағы құқық бұзушылықтар ерекше орын алуда. Әсіресе, бұл проблема көбінесе қылмыстық қастандықтар объектісіне айналатын меншік қатынастарының қатты шиеленісуінде.
Нарық дамыған сайын мүліктік қатынастар аясы да кеңейіп келе жатыр. Азаматтық-құқықтық келісім-шарттарды жасаған кезде тауар айналымының пәні тек заттар ғана емес, мүліктік құқықтар да болып табылады. Табиғи ресурстар, жылжымайтын мүлік, зияткерлік қызмет нәтижелері, ақпарат экономикалық айналымға бара-бара қарқынды енуде. Сондықтан Қазақстанның нарықтық қатынастар мен ақпараттық кеңістігінің дамуы барысындағы криминалдық жағдайы өзгеріп жатыр. Материалдық құндылықтарға әсер етумен қатар, кінәлі адамдар мазмұны заттық емес әртүрлі қастандықтарды жасағаннан заңсыз пайда алуда.
Философия, информатика, саясаттану, әлеуметтану, экономика, құқықтану және басқа да ғылымдар саласындағы мамандар жаңа мыңжылдықтың басын негізгі рөлді ақпаратты алумен, таратумен және өңдеумен байланысты салалар атқаратын жаңа құрылымға ие ақпараттық кеңістікке көшу кезеңі ретінде сипаттайды. Бұл арада қоғамның жаңа – ақпараттық типі қалыптасады. Алайда әлеуметтік жүйе мен құқық осы жүйенің негізгі реттеушілерінің бірі ретінде ақпараттық кеңістіктің даму қарқындарынан едәуір артта қалып отыр. Сол себептен, ақпараттық игіліктердің қорғалу, оның ішінде қылмыстық-құқықтық құралдармен қорғалу деңгейін арттыру қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың басты құқықтарының бірі меншігінде мүліктің болуы, оны иелену, пайдалану және билік ету деп айтылған. Мемлекет азаматтарға құқықтары мен бостандықтарын қорғауға кепілдік береді. Сонымен қатар, меншік қатынастары экономиканың қалыпты қызмет істеуін қамтамасыз ететін іргелі негіздердің бірі.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғау әдістерінің бірі олардың қылмыстық-құқықтық қорғалуы болып табылады.
Сот тәжірибесінің материалдары көрсеткендей, меншікке қарсы қылмыстар Қазақстан Республикасында тіркелетін қылмыстардың басым көпшілігін құрайды. Пайдакүнемдік қылмыстылық көбейген қазіргі жағдайда меншіктің құқықтық қорғалуы ерекше мағынаға ие болып отыр. Меншікке қарсы шағын қылмыстар көп таралған, олар жиі жасалады және көптеген тұлғалардың мүдделеріне шек қояды. Сонымен қатар, сирек жасалғанымен де, адамдардың жеке басына ғана емес, сондай-ақ денсаулығына, дербес құқықтылығына, қоғамдық қауіпсіздікке қастандық келтіретін ең қауіпті қылмыстар қоғамға ең көп зиян келтіреді.
Нарық дамыған сайын мүліктік қатынастар аясы да кеңейіп келе жатыр. Азаматтық-құқықтық келісім-шарттарды жасаған кезде тауар айналымының пәні тек заттар ғана емес, мүліктік құқықтар да болып табылады. Табиғи ресурстар, жылжымайтын мүлік, зияткерлік қызмет нәтижелері, ақпарат экономикалық айналымға бара-бара қарқынды енуде. Сондықтан Қазақстанның нарықтық қатынастар мен ақпараттық кеңістігінің дамуы барысындағы криминалдық жағдайы өзгеріп жатыр. Материалдық құндылықтарға әсер етумен қатар, кінәлі адамдар мазмұны заттық емес әртүрлі қастандықтарды жасағаннан заңсыз пайда алуда.
Философия, информатика, саясаттану, әлеуметтану, экономика, құқықтану және басқа да ғылымдар саласындағы мамандар жаңа мыңжылдықтың басын негізгі рөлді ақпаратты алумен, таратумен және өңдеумен байланысты салалар атқаратын жаңа құрылымға ие ақпараттық кеңістікке көшу кезеңі ретінде сипаттайды. Бұл арада қоғамның жаңа – ақпараттық типі қалыптасады. Алайда әлеуметтік жүйе мен құқық осы жүйенің негізгі реттеушілерінің бірі ретінде ақпараттық кеңістіктің даму қарқындарынан едәуір артта қалып отыр. Сол себептен, ақпараттық игіліктердің қорғалу, оның ішінде қылмыстық-құқықтық құралдармен қорғалу деңгейін арттыру қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың басты құқықтарының бірі меншігінде мүліктің болуы, оны иелену, пайдалану және билік ету деп айтылған. Мемлекет азаматтарға құқықтары мен бостандықтарын қорғауға кепілдік береді. Сонымен қатар, меншік қатынастары экономиканың қалыпты қызмет істеуін қамтамасыз ететін іргелі негіздердің бірі.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғау әдістерінің бірі олардың қылмыстық-құқықтық қорғалуы болып табылады.
Сот тәжірибесінің материалдары көрсеткендей, меншікке қарсы қылмыстар Қазақстан Республикасында тіркелетін қылмыстардың басым көпшілігін құрайды. Пайдакүнемдік қылмыстылық көбейген қазіргі жағдайда меншіктің құқықтық қорғалуы ерекше мағынаға ие болып отыр. Меншікке қарсы шағын қылмыстар көп таралған, олар жиі жасалады және көптеген тұлғалардың мүдделеріне шек қояды. Сонымен қатар, сирек жасалғанымен де, адамдардың жеке басына ғана емес, сондай-ақ денсаулығына, дербес құқықтылығына, қоғамдық қауіпсіздікке қастандық келтіретін ең қауіпті қылмыстар қоғамға ең көп зиян келтіреді.
1.А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы, Жеті Жарғы., 2000ж. 520бет.
2.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулыларының жинағы. 1 том. Алматы, 1997ж. 384бет.
3.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997ж. өзгертулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, 2003. 151бет.
4.Г.А. Кригер. Квалификация хищений социалистического имущества. М., 1974г. 322стр.
5.В.А. Владимиров, Ю.И. Ляпунов. Ответственность за корыстные посягательства на социалистическую собственность. М., 1986 г. 325стр.
6.Б.С. Никифоров. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960г. 230стр.
7. А.В. Наумов. Уголовное право. Общая часть. М., 1996г. 560стр.
8. Уголовное право. Особенная часть /Под ред. Б.В. Здравомыслова. М., 1995г 544стр.
9. В.Н. Литовченко. Уголовная ответсвенность за посягательства на социалистическую собственность. М., 1985г. 264стр.
10. Кочои С.М. Преступления против собственности: Комментарий к главе 21 УК РФ. М., 2001, 33 с.
11. Борчашвили И.Ш. Уголовно-правовые проблемы борьбы с преступлениями против собственности. Караганда, 1987, 45 с.
12. Дремова А.Н. Мотив и цель в преступлениях несовершеннолетних. М, 1972, 13 с.
13. Чинхоев Ш.И. Квалификация хищений государственного и обществен-ного имущества в особо крупных размерах. Алматы, 1983, 119 с.
14. Алауханов Е.О.Қылмыстық құқық (жалпы бөлім).Оқулық.Алматы: ҚР құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009.-456 б.
15. Нұрмашев Ү.У. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім)- Алматы: 2007 ж.-115 б.
2.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулыларының жинағы. 1 том. Алматы, 1997ж. 384бет.
3.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997ж. өзгертулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, 2003. 151бет.
4.Г.А. Кригер. Квалификация хищений социалистического имущества. М., 1974г. 322стр.
5.В.А. Владимиров, Ю.И. Ляпунов. Ответственность за корыстные посягательства на социалистическую собственность. М., 1986 г. 325стр.
6.Б.С. Никифоров. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960г. 230стр.
7. А.В. Наумов. Уголовное право. Общая часть. М., 1996г. 560стр.
8. Уголовное право. Особенная часть /Под ред. Б.В. Здравомыслова. М., 1995г 544стр.
9. В.Н. Литовченко. Уголовная ответсвенность за посягательства на социалистическую собственность. М., 1985г. 264стр.
10. Кочои С.М. Преступления против собственности: Комментарий к главе 21 УК РФ. М., 2001, 33 с.
11. Борчашвили И.Ш. Уголовно-правовые проблемы борьбы с преступлениями против собственности. Караганда, 1987, 45 с.
12. Дремова А.Н. Мотив и цель в преступлениях несовершеннолетних. М, 1972, 13 с.
13. Чинхоев Ш.И. Квалификация хищений государственного и обществен-ного имущества в особо крупных размерах. Алматы, 1983, 119 с.
14. Алауханов Е.О.Қылмыстық құқық (жалпы бөлім).Оқулық.Алматы: ҚР құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009.-456 б.
15. Нұрмашев Ү.У. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім)- Алматы: 2007 ж.-115 б.
Атаханова Гүлзағира Махатқызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
МОНОГРАФИЯ
Алматы 2010
УДК 343
ББК 67.408
М 62
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың заң факультетінің Ғылыми кеңесі және
қылмстық құқық және криминология кафедрасының шешімімен ұсынылған.
Пікір жазғандар:
Қайыржанов Е.І.- заң ғылымының докторы, профессор
Орымбаев Р.О.- заң ғылымының кандидаты., профессор
Редакциялағандар: з.ғ.д., профессор Джансараева Р.Е.,
з.ғ.к., профессор Баймурзин Г.Ы.
Атаханова Гүлзағира Махатқызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Монография – Алматы, 2010 .-115 б
Бұл монографияда қылмыстық саясат және меншікке қарсы қылмыстардың
қылмыстық құқықтық сипаттамасы, қылмыстық құрамы және оған жауаптылыққа
толығымен талдау жасалған.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құқық теориясындағы және
қылмыстық заңнамадағы талан-таражға салудың түсінігі және белгілері,
мүлікті талан-таражға салуға жаза тағайындау мәселелері қарастырылған.
Бұл монография құқықтану мамандығы бойынша дәріс алатын
студенттерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне арналған.
@ Атаханова Г.М.,
@
,
Алғы сөз
Қазіргі мезгілде экономика саласындағы құқық бұзушылықтар ерекше орын
алуда. Әсіресе, бұл проблема көбінесе қылмыстық қастандықтар объектісіне
айналатын меншік қатынастарының қатты шиеленісуінде.
Нарық дамыған сайын мүліктік қатынастар аясы да кеңейіп келе жатыр.
Азаматтық-құқықтық келісім-шарттарды жасаған кезде тауар айналымының пәні
тек заттар ғана емес, мүліктік құқықтар да болып табылады. Табиғи
ресурстар, жылжымайтын мүлік, зияткерлік қызмет нәтижелері, ақпарат
экономикалық айналымға бара-бара қарқынды енуде. Сондықтан Қазақстанның
нарықтық қатынастар мен ақпараттық кеңістігінің дамуы барысындағы
криминалдық жағдайы өзгеріп жатыр. Материалдық құндылықтарға әсер етумен
қатар, кінәлі адамдар мазмұны заттық емес әртүрлі қастандықтарды жасағаннан
заңсыз пайда алуда.
Философия, информатика, саясаттану, әлеуметтану, экономика, құқықтану
және басқа да ғылымдар саласындағы мамандар жаңа мыңжылдықтың басын негізгі
рөлді ақпаратты алумен, таратумен және өңдеумен байланысты салалар
атқаратын жаңа құрылымға ие ақпараттық кеңістікке көшу кезеңі ретінде
сипаттайды. Бұл арада қоғамның жаңа – ақпараттық типі қалыптасады. Алайда
әлеуметтік жүйе мен құқық осы жүйенің негізгі реттеушілерінің бірі ретінде
ақпараттық кеңістіктің даму қарқындарынан едәуір артта қалып отыр. Сол
себептен, ақпараттық игіліктердің қорғалу, оның ішінде қылмыстық-құқықтық
құралдармен қорғалу деңгейін арттыру қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың басты
құқықтарының бірі меншігінде мүліктің болуы, оны иелену, пайдалану және
билік ету деп айтылған. Мемлекет азаматтарға құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға кепілдік береді. Сонымен қатар, меншік қатынастары экономиканың
қалыпты қызмет істеуін қамтамасыз ететін іргелі негіздердің бірі.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін қорғау әдістерінің бірі олардың қылмыстық-құқықтық
қорғалуы болып табылады.
Сот тәжірибесінің материалдары көрсеткендей, меншікке қарсы қылмыстар
Қазақстан Республикасында тіркелетін қылмыстардың басым көпшілігін құрайды.
Пайдакүнемдік қылмыстылық көбейген қазіргі жағдайда меншіктің құқықтық
қорғалуы ерекше мағынаға ие болып отыр. Меншікке қарсы шағын қылмыстар көп
таралған, олар жиі жасалады және көптеген тұлғалардың мүдделеріне шек
қояды. Сонымен қатар, сирек жасалғанымен де, адамдардың жеке басына ғана
емес, сондай-ақ денсаулығына, дербес құқықтылығына, қоғамдық қауіпсіздікке
қастандық келтіретін ең қауіпті қылмыстар қоғамға ең көп зиян келтіреді.
Социалистік меншік мемлекеттің экономикасының негізі ретінде қорғауға
бағытталған Кеңестік қылмыстық заңнамасында меншік түріне қарай мүліктік
қылмыстар үшін әр жақтары жауапкершілік белгіленгеннен бері көп уақыт
өткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке
меншіктің тең құқықтылығы және теңдей қорғалатындығы туралы айтылған [1,6
б]. Конституция талабына лайық Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
қандай меншік түрлерінің теңдей қылмыстық-құқықтық қорғауға алынатынын және
барлық меншік түрлеріне қол сұғушылық үшін теңдей қылмыстық жауапкершілікті
белгілейді.
Қазіргі кезеңде елімізде құқықтық саясатты жүзеге асырудың жаңа
тұжырымдамасы қабылданған болатын. Осыған дейін Қазақстан Республикасы
Президентінің № 949 2002 жылғы 20 қыркүйекте 2002 және 2010 жылдар
аралығына арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы жұмыс істеп келгендігі
белгілі. “2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасы елдің 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық жүйесі
дамуының негізгі бағыттарын айқындады. Өткен жылдары мемлекеттік және
қоғамдық институттардың қарыштап дамуына ықпал ететін, Қазақстанның орнықты
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ететін бірқатар аса маңызды
заңнамалық актілер қабылданды. Тұжырымдаманы іске асырудың басты
қорытындылары ұлттық заңнаманың негізгі салаларының (конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, банктік, салық, қаржы, кеден, экологиялық, қылмыстық,
қылмыстық-іс жүргізу, қылмыстық-атқарушылық заңнама) айтарлықтай жаңаруы
болды” [2].
Құқықтық саясат ішінде қылмыстылықпен күресу саясатының маңызы зор,
өйткені ол құқық бұзушылықтардың, әсіресе меншікке қарсы қылмыстылығымен
күресу қызметімен тікелей байланысты. Қылмыстық саясатты жүзеге асыру
барысында меншікке қарсы қылмыстылығымен күресуді тиімді ұйымдастыру, оның
ішіндегі бұзылған мүліктік құқықты қамтамасыз ету мәселелері қазіргі
Қазақстанның ең маңызды деген стратегиялық бағытын құрайды. Өйткені,
меншік бүгінгі таңдағы әлеуметтік дамуды анықтайтын негізгі фактор болып
табылады.
1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі және олардың құрамы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі
Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына қарамастан
тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің тең түрде
қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың
негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген.
Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден, әртүрлі
меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс - әрекеттерді бірыңғай саралауды
белгілеген; екіншіден, меншікке, оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық
үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын белгілерін де бірдей
белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол
сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан кең
мағынада алғанда бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол
сұғушылықпен парапар. Меншікке қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп те атайды. 1922
және 1926- жылдардағы Қылмыстық кодекстердің тиісті тарауларының
тақырыптары осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей, себебі меншікке
қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып табылады .
Меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал қаупін тудырумен байланысты
ҚК-те көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе абайсыздық іс-
әрекеттерді айтамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар құрайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез –
келген нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және
адамның мінез – құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша
анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс
бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын
белгілерді тануға әсерін тигізеді.
Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей
объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі
бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа азаматтардың
заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда ғана заңсыз
деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық қорғаудың объектісі
меншік қатынастары емес, басқа игіліктер – қоғамдық тәртіп, қоғамдық
қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы қарастырылады.
Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі
тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп
объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге,
денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып
алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың заты – Азаматтық кодексте көрсетілген меншік
құқығының кез – келген объектісі бола алады. Осыған байланысты
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке қарсы қылмыстардың заты
ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне сәйкес
интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында қарастырылған. Бұл мәселеге
байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды деп есептейміз.
Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде – заттар, яғни, ақша,
бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын немесе
жылжымайтын мүліктер қарастырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы материалдық қылмыс
құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объективтік жағы үш міндетті
белгіден тұрады: іс – қимыл, нәтиже және іс – қимыл мен нәтиженің
арасындағы себепті байланыс. Тек қарақшылық құрамының аяқталу кезеңі
алғашқы қылмыстық қызмет сатысына көшірілгендіктен келте қылмыс құрамы
ретінде берілген. Ал қорқытып алушылық формальдық құрам ретінде
сипатталған. Яғни, қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде
қылмыстық іс – қимыл қарастырылған.
Меншікке қарсы қылмыстарда іс – қимыл көбінесе белсенді әрекет сипатында
болады. Тек қана алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян
келтіру әрекетсіздік арқылы жасалына алады. Мүлікті абайсыздықта жою немесе
бүлдіру барысында да әректсіздік болуы мүмкін. Қылмыстық нәтиже әруақытта
да материалдық сипатта болады да, мүліктік зиян келтіруден көрінеді. Көп
жағдайда қылмыстық нәтижені меншік иесіне немесе өзге де адамдарға
келтірілген тікелей нақты залал құрайды. Тек қана, алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру кезінде залал жіберіліп алынған
табыс нысанында болуы мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігінің объективтік жағының міндетті
белгісі – қылмысты жасау әдісі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе
ашық) болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық
нысанындағы кінәмен жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе
бүлдіру арқылы жасалған қылмыс, ал қалған қылмыстар тек қасақаналықпен
жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен жасалынады да, қалғандары тек
тікелей қасақаналықпен жасалынады.
Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы
субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста – бөтеннің мүлкін иелену
немесе ысырап етуде ғана арнайы субъектісі болып табылады. Кейбір қылмыс
құрамдарында арнайы субъект ауырлататын белгі ретінде берілген. Мысалы:
адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.
Қылмыстық жауаптылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы
барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. Келесі қылмыстар
үшін 16 жастан жауаптылық туындайды: алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және
ысырап ету, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян
келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату,
интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, жерге заттай құқықтарды бұзу, бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру, бөтен адамның мүлкін абайсызда
жою немесе бүлдіру. Ұрлық, тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық,
автокөлікті ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, ауырлататын жағдайда бөтеннің
мүлкін қасақан жою немесе бүлдіру үшін жауаптылық 14 жастан бастап
туындайды.
Мүлікке қарсы қылмыстар қылмыс құрамының субъективтік белгілеріне
байланысты пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып
бөлінеді.
Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті
белгісі - пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар, пайда
табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарының белгілеріне
қарай, мүлікті алумен байланысты талан – таражға салу деп аталған
қылмыстарға және талан - таражбен байланысты емес қылмыстарға бөлуге
болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан –
таражға ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау,
қарақшылық және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.
Талан – таражбен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық сипаты қандай?
2. Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құрамы қандай?
3. Талан-тараж дегенді қалай түсінесіз?
4.Меншікке қарсы қылмыстардың затын объектісінен ажырату критерийлері
қандай?
5. Меншікке қарсы қылмыстардың субъективтік белгісін атаңыз?
Әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994ж
өзгертулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, Жеті Жарғы, 2000ж. 560бет.
2.Курс советского уголовного права. Особенная часть.Под ред. А.А.
Пионтковского. М., 1959г. 810стр.
3.А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы, Жеті Жарғы., 2000ж.
520бет.
4.Уголовное право. Особенная часть.Под ред. И.Я. Козаченко. М., 1998г.
768стр.
1.2 Меншікке қарсы қылмыстарды жіктеу
Мүлікті бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу ұғымы жоғарғы
дәрежедегі абстракциялық әлеуметтік-құқықтық ұғым болып табылады.
Қазақстандық қылмыстық құқықтық теориясында хищения ұғымына әркім өз
білгендерінше түсінік беруге тырысқан. Мүлікті бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің нысандары туралы пікірталастардың сан алуандығы,
авторлардың аталған мәселеге қатысты әртүрлі критерийлерді пайдалануымен
түсіндіріледі. Мүліктің заңсыз айналымға түсу ұғымын талдау кезінде
әртүрлі критерийлерді пайдалану, сондай –ақ қылмыстық істерді саралау
барысында қателікке соқтырып, қарастырылып отырған мәселені түсінуді
қиындатады.
Біздің қоғамымыздың әлеуметтік, саяси және экономикалық өмірінде орын
алған өзгерістер қылмыстық құқықтың бірқатар заңи ұғымдары мен
институттарын қайта қарау қажеттілігін талап етті.
1997 ж. 16 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
қабылданды. Заң шығарушы алғаш рет Қылмыстық кодексте меншікке қарсы
ұғымдарын бекітті. Яғни, аталған Қылмыстық кодексті қабылдау арқылы заң
шығарушы меншікке қарсы қылмыстардың нысандарын анықтады. Дегенмен де,
біздің ойымызша нысан туралы сұрақты дұрыс шешу үшін, бір айрықша белгіні
қолданып, меншікке қарсы қылмыстарды нысанының барлық жиынынан тек соларға
тән белгілерге ие топтарды бөліп шығару қажет.
Бұл ұғым қылмыстылықтың нысандарының мәнді белгілерін танудың
нәтижесі.
Бұл жағдайлар қылмыстық-құқықтық нормаларда заңдық анықтамаға ие
болған, жоғарғы абстракциядан төменірек әлеуметтік-құқықтық ұғымдарда
бейнеленген, тек өздеріне ғана тән ерекшеліктермен сипатталынады.
Сәйкесінше, жоғарыдағы қылмыстар тобы жалпы сипаттағы ұғым ретінде,
көптеген қылмыстық іс-әрекеттердің жекелеген көріну нысанын белгілеуде
қызмет ететін, жалпылау дәрежесі төмен басқа да заңи ұғымдардың болуын
пайымдайды. Сондықтан да, айтылған қылмыстар туралы сұрақты талдау оның
нақты көріну нысандарын және сәйкес қылмыстық- құқықтық ұғымдарды зерттеуге
міндеттейді.
Қылмыстық құқық теориясында айтылып отырған қылмыстар нысандары
туралы сұрақ ең даулы мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық әдебиеттерінде бұл ұғымға
кейбір авторлар мүлікті алудың немесе заңсыз иеленудің, ұрлықтың ҚР ҚК 175-
бабындағы ескертумен сәйкестендіріп түсіндіруге тырысқан. Мұның өзі
мүлікті алудың немесе заңсыз иеленудің ұғымын ашып зерттеуді талап етеді.
ҚК 175-бабының ескертуіне сәйкес келтірілген анықтамадан бұл топтағы
әрекеттер пайдакүнемдік мақсатпен, заңға қайшы, өтеусіз алу және оны кінәлі
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз алып қою (немесе )
айналдыру арқылы меншік иесіне зиян келтіру.
Осы белгілердің әрқайсысын толығырақ қарастырайық.
Мүлікті алудың қасақана сипаты кез-келген бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің тек тікелей ниетпен ғана жасалуы мүмкін екендігін
білдіреді. Бұл жағдайда кінәлі мүлікті заңсыз алып отырғанын түсінеді,
онымен иеленушіге немесе мүліктің иесіне мүліктік зиян келтірілетінін
біледі және мақсаты пайдакүнемдік болғандықтан сол зиянды келтіргісі
келеді.
Пайдакүнемдік мақсат деп мүлікті заңсыз қайтарымсыз алуға мүдделі
болуды айтады. Пайдакүнемдіктің өзі пайданы, олжаны білдіреді. Дальдің
сөздігінде пайдакүнемдікке: тегін табысқа, олжаға құмарлық; ақшаға,
байлыққа ашкөздік, тойымсыздық, алыпсатарлыққа үйірлік; пайда, олжа, түсім
деген анықтама берілген.
Заң әдебиеттерінде пайдакүнемдік міндетті түрде мүліктік пайданы
келтіруі тиіс емес деген пайымдаулар кездеседі. Пайдакүнемдік мақсат
жымқырып отырған тұлғаға пайда әкелуі тиіс. Мұндай пайда мүліктік те, басқа
да мүддеде болуы мүмкін. Осының негізінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға
түсудің міндетті белгілерінен пайдакүнемдікті шегеріп тастау туралы
ұсыныстар енгізіледі. Алайда бүгінде мұндай пайымдаулар қажетсіз болып
қалды. Олар заңға сәйкес емес. ҚК-тің алтыншы тарауының 175 бабында аталған
ескертпесінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуді – бұл бөтен мүлікті
пайдакүнемдік мақсатпен заңсыз қайтарымсыз алып қою және айналдыру деп
анық айтылған.
Дәл осы тұста тағы бір сауал туындайды: пайдакүнемдік мақсат деген не?
И.О.Грунтов көрсеткендей, сот тәжірибесінде мына жағдайлар бар болған
жағдайда мақсат пайдакүнемдік болып табылады: тұлға материалдық пайда алуға
ұмтылады; бұл мақсат алынған мүлік есебінен қанағаттандырылады; тұлға
жымқырылған мүлікті өз пайдасына немесе айыптының материалдық тәуелділігі
бар тұлғалардың пайдасына айналдыру. Осындай пікірлер қолданыстағы
қылмыстық заңға қайшы келеді. Қылмыстық құқыққа сәйкес пайдакүнемдік ниет
дегеніміз бұл- жасалған қылмыстан өзі немесе жақын адамдары үшін мүліктік
сипатта пайда алуға ұмтылыспен немесе өзін не жақын адамдарын материалдық
шығындардан сақтап қалу ниетімен сипатталатын уәждер. Демек, заң мүдделері
шеңберінде бөтен мүлікті алып отырған тұлға әрекет етуі мүмкін тұлғалар
шеңберін шектейді деген сөз. Бұл шеңбер айыптының және оның жақын
адамдарының материалдық мүдделерімен шектеледі.
Кінәлінің заңмен тыйым салынған әрекеттерді жасауы, ешқандай құқығы жоқ
болса да бөтен иеліктен мүлік алуы құқыққа қайшылық деп аталады.
Қылмыстық құқық доктринасында бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуге
мүлікті өтеусіз алу, яғни оның құнын ақшамен немесе басқа жолмен тепе-тең
қайтарусыз деп анықтама берілген. Алайда мағынасы күмәнсіз болғанымен де,
өтеусіздік белгісі тегіс қамти алатын белгі болып табылмайтындығын баса
айту керек, себебі іс жүзінде иеленушіге оның еркіне қайшы баға
эквивалентін беру арқылы бөтен мүлікті иелену жағдайларын қарастырмайды.
Сол себептен өтеусіздікпен қатар иеленушінің немесе мүліктің басқа да
иеленушісінің субъективті құқығының бұзылу белгісін де ескеру қажет.
Мүлікті өз пайдасына немесе өзгенің пайдасына алу және айналдыру –
белгілері өзара тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып отырады.
Мүлікті алу және айналдыру түсініктерінің ұғым ретінде бір-бірінен
мазмұны жағынан айырмашылықтары бар. Олар кінәлінің қалыптасқан әлеуметтік
байланысты – меншік қатынастарын бұза отырып, басқа тұлғаның мүліктік
аясынан материалдық құндылықтарды заңсыз алатынын және бөтен мүлік иелігін
бұзып немесе иелігіндегі мүлікті өз меншігіне айналдыру.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу заты ретінде бөтен мүлік
ұрланған мүліктің өзге адамға тиесілі екендігін білдіреді. Ол ұрлаушы үшін
бөтен болып табылады. Ұрлаушының ол мүлікті иеленуге шамаланған да, нақты
да меншік құқығы немесе заңды иелену құқығы жоқ. Басқаша айтқанда, бөтеннің
мүлкін заңсыз айналымға түсу заты болу үшін мүлік қастандық жасаған сәтте
ұрлаушыдан басқа тұлғаның меншігінде немесе заңды иелігінде болуы тиіс.
Әрекет жасалған сәтте ұрлық жасап отырған тұлғаның меншігінде немесе заңды
иелігінде болған мүлік бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу заты болуы
мүмкін емес. Оның үстіне, аталған тұлға ұрланған мүлікке меншік құқығы жоқ
ескеріп немесе заңды иелену құқығы негізінде өзінікі еместігін біле тұра
әрекет жасайды.
Соңғы белгісі – мүліктің меншігіне материалдық зиян келтіру. Мүліктің
өтеусіз алынып отыруының өзі иеленушіге немесе басқа тұлғаға (мысалы,
мүліктің иеленушісіне) мүліктік зиян келтіріліп отырғанын білдіреді.
Қылмыстық-құқықтық ғылымда бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу кезінде
қылмыскер алған мүліктің құны, яғни нақты (оң) зиян материалдық зиян
болып табылады деген пікір басым болып отыр. Бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсу кезіндегі зиянның мазмұнына аңғарылмай қалған пайда
кірмейді. Оның себебі, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу кезінде мүлік
иеленушінің немесе заңды иеленушінің қолма-қол қорларынан алынатынында.
Иеленуші өзінің қолма-қол мүлкінің белгілі-бір үлесінен (сомасынан)
айырылады, ал ұрлаушы сондай сомаға бөтен мүлікті заңсыз иеленеді.
Егер тұлға мүліктің бір бөлігін ғана заңсыз алып өз пайдасына
айналдырса, онда ұрланған мүліктің мөлшерін анықтау кезінде сол бөлікті
ғана ескеру қажет. Егер мүліктің заңсыз алынуы иеленушіге ішінара мүліктік
эквивалент берумен байланысты болса, онда ұрланған мүліктің мөлшері алынған
мүліктің құны мен оның орнына берілген мүліктің айырмасы ретінде
анықталады.
Қылмыстық қастандық затына айналған мүліктің құнын анықтау кезінде
қылмыс жасалған сәттегі мемлекеттік, бөлшек, нарықтық немесе комиссиялық
бағаларға негізделу керек. Ұрланған мүліктің құнын анықтау кезінде ол
мүліктің қылмыс жасалған кездегі бағасы ескеріледі.
Жоғарыда аталған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу белгілерінің
негізінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу құрамдарына әрқайсысының
ҚК-тің нақты баптарында қарастырылған өзіндік белгілері бар болғанымен де,
жалпы сипаттама беруге болады.
Пайдақорлық тобының кез-келген нысанының объектісі ұлттық құқық
жүйесімен қорғалатын меншік қатынастары болып табылады. Бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсудің кейбір нысандарына байланысты қосымша объектілер
ретінде адамның өмірі, оның жеке тұлғаның бостандығы қарастырылуы мүмкін.
Барлық меншікке қарсы қылмыс түрлерінің қастандық заты мүлік болып
табылады. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің кейбір түрлері бойынша
заң шығарушы қастандықтың затын кеңейтілген түрде енгізген, оған мүлікті
иелену құқығы жатқызылған. Мүлікті қорқытып алу кезінде қылмыстық
қастандықтың заты мүліктік сипаттағы әрекеттер болып табылады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің объективті жағы нәтижесінде
иеленушіге немесе заңды иеленушіге материалдық зиян келтірілген бөтен
мүлікті алудан және иеленуден құралады. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға
түсу кезінде тұлғаның бөтен мүлікті өзінің немесе өзге тұлғалардың
пайдасына айналдыруы қылмыстық нәтиже болып саналады. Мүлік иеленушіден
немесе өзге заңды иеленушіден айыптының заңсыз иелігіне көшеді. Сондықтан
иеленуші жоғалтқан мүлікті немесе иелену құқығынан бас тартқан мүлікті
өзінің немесе өзге тұлғалардың пайдасына айналдыру бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсу болып табылмайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы 2001 ж. 21
желтоқсанындағы № 15 қаулысының 3 тармағында көрсеткендей, жалпы ереже
бойынша қарақшылық пен қорқытып алушылықты қоспағанда, бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсуді мүлік алынған болса және айыптының оны өз еркі
бойынша билік ету немесе пайдалану мүмкіндігі бар болса, яғни иеленушіге
немесе заңды иесіне нақты материалдық зиянның келтірілуінен бастап
аяқталған деп санауға болады. Тұлғаның ұрланған мүлікті өз еркімен билік
ету немесе пайдалану мүмкіндігінің жоқтығы аяқталған қылмыстың нышандар
құрамы жоқ дегенді білдіреді. Субъектінің мұндай мүмкіндігінің бар-жоғы
туралы мәселенің шешуі жасалған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің
нақты жағдайлары мен шарттарына байланысты. Осылайша, бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсу көпшілігі материалдық нышандар құрамдарымен
сипатталады. Ал, қарақшылық (ҚК 179 б.) пен алаяқтық (177 б.) келте,
формальды құрамды түрде қарастырылған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Пленумы көрсеткендей, қарақшылық мүлікті тікелей иелену мақсатымен
күштеу қолданған сәттен немесе оны қолдануға қорқыту сәтінен бастап, ал
қорқытып алушылық – ҚК 181 б. аталған әрекеттерді жасауға қорқыту арқылы
мүлікті тапсыру туралы талап етілген сәттен бастап аяқталған болып
табылады.
Жоғарыда айтылғандай, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің
субъективті жағы тікелей қасақаналықпен және пайдакүнемдік мақсатпен
сипатталады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің субъектісі заң белгілеген
жасқа жеткен, жауап беруге қабілетті есі дұрыс тұлға болып табылады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің кейбір түрлерінде бұл жас шамасы
дифференциацияланады. ҚК 15 бабына сәйкес ұрлық, тонау, қарақшылық және
қорқытып алушылық үшін 14 жасқа толғандар, ал бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің басқа түрлері үшін бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап
ету үшін (176 б.) 16 жасқа толған тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке
тартылады.
Бөтеннің мүлкін талан-таражға салу сөзін қолданғандардың алғашқысы
болып А.Н. Ағыбаев қылмыстық құқық іліміне енгізген болатын. Бірақ бұл
көзқараспен келісу де қиындықты туғызады. Ал талан-тараж деген ұғымның өзі
мүлікті иеленіп алу және ысырап ету деген меншікке қарсы қылмыстың бір түрі
ретінде қарастырылған. Сонда қолданыстағы қылмыстық заңда әліге дейін
ұрлау термині, талан- тараж нысандары ұғымдарын жинақтаушы ұғым ретінде
қолданылып келеді. Талан-тараж және ұрлау ұғымдарын бір-бірінен
ажыратып, талан-тараждың түрі ретінде ұрлауды қарастыру ұтымды емес. Талан-
тараж бен ұрлау ұғымдары бір ойды білдіреді, мазмұны бойынша бірдей,
сондықтан да біреуі екіншісіне бағынышты қатынаста бола алмайды.
Хищение терминін мүлікті заңсыз өз меншігіне алу немесе айналымға
түсу деп аударған дұрыс деп жоғарыда атап кеттік. Меншікке алуан түрлі
қастандық жасау болып табылады. Ол иеленуші мен айналадағылардан жасырын
жасалуы, ашық күштеу нысаны түрінде, сырттай сыпайы түрде – қызмет бабын,
қазіргі заманғы компьютерлік технологиялар мен құралдарды қолдана отырып
жүзеге асырылуы мүмкін. Бөтен мүлікті заңсыз алу әдісі әрбір нақты бөтеннің
мүлкін заңсыз айналымға түсудің қоғам үшін қауіптілік дәрежесіне едәуір
әсер етеді.
Жауапкершілікті дифференциациялау қажеттігіне негізделіп, заң
шығарушы бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің барлық болуы мүмкін
жолдарын оларды жасағаны үшін Қылмыстық кодекс баптарындағы жауапкершілікті
қарастыра отырып, әртүрлі формаларға бөледі. Теорияда мүлікті заңсыз алу
әдісіне қарай бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуді алты түрге бөледі:
ұрлық (ҚК 175 б.); иеленіп алу мен ысырап ету (ҚК 176 б); алаяқтық (ҚК 177
б.); тонау (ҚК 178 б.); қарақшылық (ҚК 179 б.); ерекше құнды заттарды
заңсыз айналымға түсіру (ҚК 180 б. ).
Аталған нысандардың барлығының құрамында жоғарыда айтылған ұқсас
белгілер бар. Жоғарыда айтылғандай, олардың барлығы бір объектіге қастандық
жасайды, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу заты мүлік болып табылады.
Олар пайдакүнемдік мақсатпен жасалады. Алайда бұлардың формалары, ең
алдымен, қастандықтың объективті жағын сипаттайтын белгілері әртүрлі.
Дегенмен де, меншікке қарсы қылмыстардың кейбір нысандарының нышандар
құрамын анықтау кезінде заң шығарушы осы формаға тән басқа да белгілерді
енгізеді (мысалы, (181 бап) қорқытып алушылық кезінде қылмыс заты болып:
мүлік, мүлікке құқық немесе қорқытушының пайдасына жәбірленушінің мүліктік
сипаттағы басқа да іс- әрекеттері жатады.).
Ұрлық. ҚК-тің 175 бабының 1 бөлігіне сәйкес, ұрлық деп мүлікті жасырын
алуды айтады. Бұл бірінші топтағы объективті жағы мүліктің жасырын, яғни
иеленушіге (иесіне) және басқа да адамдарға байқатпай алынатынын білдіреді.
Жасырындылығын анықтау кезінде субъективті те, объективті де критерийлерді
ескеру қажет. Мына жағдайларда мүлік жасырын алынған болып саналады:
біріншіден, жәбірленуші немесе өзге адамдар жоқ болған кезде және кінәлі
осы жағдайды білген болса; екіншіден, аталған тұлғалар бар болғанымен,
мүлік оларға байқатпай алынған болса; үшіншіден, мүлік айыптының
әрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білетін жоғарыда аталған адамдардың
көзінше алынса және айыпты әрекетті байқатпай жасап отырмын деп қателессе;
төртіншіден, мүлік айыптыға қарсыласуға, оны әшкерелеуге ынтасы жоқ басқа
адамдардың көзінше алынып, айыпты осыны түсініп отырған болса [15, 3 б.].
Ұрлық мүлікті иеленген оны билік ету мүмкіндігін алған сәттен бастап
аяқталған қылмыс болып саналады.
Ұрлықтың субъектісі жасы 14-ке толған есі дұрыс тұлғаның меншігіне
мүлікті алуы.
Сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету. ҚК 176
бабында мазмұны ұқсас екі форма үшін жауапкершілік белгіленген: иелену және
ысырап ету.
Жоғарғы Сот Пленумы өзінің 2001 ж. 21 желтоқсанындағы Қаулысында
көрсеткендей, иелену бұл айыптының өзіне сеніп тапсырылған мүлікті өз
пайдасына немесе жақын адамдарының пайдасына айналдыруы [24, 4 б.]. Бұл
мүліктің айыптының құқыққа қайшы келмейтін иелігінде болып отырғанын
білдіреді. Айыпты осы жағдайда пайдаланып оны қалған сеніп тапсырылған
мүліктен бөліп алып ұстап қалады.
Жоғарғы Сот Пленумы жоғарыда аталған Қаулысында көрсеткендей, ысырап
ету бұл айыптының өзіне сеніп тапсырылған мүлкін бөліп алуы немесе
айыптының, я болмаса оның жақын адамының оны пайдалануы болып табылады [25,
3 б.].
Қарастырылып отырған формалар өзара тығыз байланысты. Көбінесе иелену
ысырап етуден бұрын орын алатын кезең болып табылады. Алайда бұл иеленудің
өз мағынасы жоқ деген сөз емес [26, 3 б.]. Екі жағдайда да мүлікті айыпты
алып, өз пайдасына немесе жақын адамдарының пайдасына айналдырады. Екі
форманың да нышандар құрамы материалдық болып келеді. Олар сеніп
тапсырылған мүліктің бір бөлігін оқшаулау немесе барлығын алу және
иеленушіге (иеленушіге) нақты зиян келтіру сәтінен бастап аяқталған болып
саналады.
ҚК-тің 177 бабының 1 бөлігіне сәйкес, алаяқтық алдау немесе сенімін
теріс пайдалану арқылы мүлікті иелену немесе мүлікке құқықты сатып алу
болып табылады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің осы нысаны бойынша қылмыстық
қастандықтың заты мүлік және мүлікке құқық болып саналады.
Объективті жағынан алаяқтық былай сипатталады: алданған иеленуші немесе
мүліктің иесі қылмыс затын өз еркімен айыптыға береді.
Иеленушіні (иеленушіні) алдау әдісі ретінде алдаудың екі нысаны бар:
белсенді форма, яғни айыптының берген жалған деректерінің әсерінен
жәбірленуші мүлікті (мүлікке құқықты) айыптыға береді; пассивті форма, яғни
айыпты белгілі-бір деректер мен жағдайларды әдейі жасырғандықтан,
жәбірленуші мүлкін өз еркімен береді. Сенімін теріс пайдалану мүлікті алу
әдістерінің бірі болып табылады және ол айыптының жәбірленушімен
қалыптасқан сенімді қатынастарын пайдаланып, оның мүлікті немесе мүлікке
құқығын беруіне итеретінін білдіреді.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің басқа кез-келген нысаны
сияқты, субъективті жағынан алаяқтық тікелей ниетпен және пайдакүнемдік
мақсатпен сипатталады. Алайда бұл жағдайда мүлікті алғанға дейін айыптының
мойнына алған міндеттемелерін орындауға ұмтылмай, оны иелену ниетінің
болғанын анықтау қажет.
Тонау. ҚК-тің 178 бабының 1 бөлігінде тонау мүлікті ашық түрде өз
меншігіне деп анықталған. Ашық түрде тонау айыптының мүлікті жәбірленушіден
немесе өзге адамдардан жасырмай иеленуін білдіреді. Қылмыстың ашықтығын
анықтау кезінде субъективті де, объективті де критерийлерді ескеру қажет.
Мына жағдайлар тонау болып табылады: біріншіден, мүлік айыптының
әрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білетін жоғарыда аталған адамдардың
көзінше ұрланса, және айыпты осы жағдайды біліп отырса; екіншіден, ұрлық
айыптының әрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білмей отырған иеленушінің
немесе өзге адамдардың көзінше жасалып отырса, бірақ айыпты мүлікті ашық
түрде алып отырмын деп қателессе; үшіншіден, мүлік айыптыға қарсыласуға,
оны әшкерелеуге ниеті жоқ өзге адамдардың көзінше алынып отырса, бірақ
айыпты көріп отырған адамдардың мүлікті алуына кедергі болғысы келмей
отырғанын білмесе. Тонау кінәлінің билік етуге мүмкіндігі бар болған
жағдайда оны иелену сәтінен бастап аяқталған болып табылады.
Ұрлық ретінде басталған әрекет кейіннен мүлік ашық түрде алынып немесе
ұсталып отырса, тонауға айналып кетуі мүмкін.
ҚК-тің 178 бабының 1 бөлігінде тонау кейде күштеусіз жасалады. Алайда
ҚК-тің 178 бабының 2 бөлігіндегі қылмыстық заң жәбірленушінің өміріне
немесе денсаулығына қауіпті емес күш қолданумен немесе осындай күштеуді
қолдану туралы қорқыту арқылы тонау жауапкершілікті қарастырған.
Жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті емес күштеу деп салдары
денсаулықтың қысқа мерзімге бұзылуына немесе еңбекке қабілеттіліктен аз
уақытқа айырылуына алып келген ұрып-соғуды, басқа күштеу түрлерін қолдануды
немесе денесіне жарақат тигізуді айтады.
Қарақшылық. ҚК-тің 179 бабының 1 бөлігінде тонауға мүлікті тікелей
иелену мақсатымен жәбірленушінің өміріне немесе денсаулығына қауіпті
күштеуді қолдану немесе осындай күштеуді қаупінің төнуі деген анықтама
берілген. Осы анықтама бойынша, объективті жағынан қарақшылық мүлікті
тікелей жәбірленушінің еркіне қарсы алуға бағытталған күштеудің қолданылуын
немесе осындай күштеу қорқыту қаупінің білдіреді. Құрылымы бойынша
қарақшылықтың құрамы ықшамдалған (формалды) болып табылады. Физикалық
немесе психикалық күштеу тікелей жәбірленуші тарапынан мүліктің алынуына
болуы ықтимал қарсыласуын басуға бағытталған жағдайда, күштеу қолданылған
немесе күштеу мен қорқыту сәттен бастап қарақшылық құрамы аяқталған болып
саналады.
Кінәлі шын мәнінде күштеуді қолданған немесе жәбірленушінің өміріне я
денсаулығына қауіпті күштеуді қолдану туралы қорқытқан жағдайда қарақшылық
құрамы орындалған болып табылады. Осындай күштеу қатарына мыналар жатады:
салдары денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуына немесе еңбекке
қабілеттілігінен айырылуына алып келген жеңіл жарақаттан бастап ауыр
жарақатқа немесе өлімге әкеп соққан болса. 179 баптың 3-тармағы бойынша
күштеу немесе қорқыту иеленушіге (иесіне) қолданылған жағдайда да, олар
мүліктің алынуына немесе ұсталуына қарсыласа алатын кез-келген тұлғаға
қолданылған жағдайда да қарақшылық орын алған болып табылады.
Қарақшылық екі объектілі күрделі қос объектілі қылмыстар қатарына
жатады. Онда бөтен меншікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық
жасалады. Шабуылға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті
күш қолданылады.
Шабуыл термині жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден физикалық
қысым жасаумен байланысты. Шабуыл кенеттен болғандықтан жәбірленуші өз
мүмкіндігінше тойтарыс беру қабілетін жоғалтады немесе үшінші адамның
көмегіне жүгіне алмайды, себебі күш көрсету әрекеті табан асты туындайды.
Қарақшылықта зорлық пен мүлікті иемдену бір уақытта жүзеге асырылады. Күш
қолданусыз шабуыл жасау мүмкін емес.
Адамның дене құрылысына және физиологиялық жағдайына тіптен әсер
етпейтін немесе шамалы ғана әсер ететін қалыпты қызметін бұзбайтын әсері
күшті және есеңгірететін заттарды ағзаға еңгізу, ол заттардың денсаулыққа
және өмірге қаншалықты қауіпті екендігіне байланысты, тонау немесе
қарақшылық ретінде сараланады.
Қарақшылық кезіндегі шабуылды кең мағынада түсіну керек. Ол
жәбірленушінің жеке басына кез келген нысанда күш көрсетіп әсер етумен
сипатталады, нәтижесінде оның өміріне немесе денсаулығына қауіп туады.
Зорлықтың жалпы мазмұны қайсыбір адамға заңға қарсы қандай да бір күш
қолдануда жатыр. Дене бітіміне зорлық дегеніміз – жәбірленушінің ағзасына,
сыртқы және ішкі органдарына, оның еркімен санаспай, механикалық
құралдармен, сондай-ақ химиялық және электр құралдарымен де жасалған
әртүрлі қоғамға қауіпті заңсыз әсер. Зорлық өмірге қауіпті ме, жоқ па
анықтау үшін сот істің барлық мән-жайын ескеруге тиіс: қылмыс жасау
құралын, көрсетілген зорлықтың сипатын, жәбірленушінің жанды жерінің
жарақаттаған, алған жарақатына жәбіленушінің психикалық көзқарасын, сот-
медициналық сараптаудың қорытындысын және тағы басқаларды. Бұл аталған мән-
жайларды сот зорлықшының өмірге қауіптігін анықтау кезінде де ескеруге
тиіс.
1988 жылғы 1 шілдедегі Денсаулыққа зиянның ауырлығын сот-медициналық
тұрғыдан бағалаудың Ережесіне сәйкес салған кезде тікелей өмірге қауіп
төндіретін дене жарақаты да, патологиялық жағдай да өмір үшін қауіпті деп
танылады. Оған мидың, жүректің жарақат алуы, ірі қантамырларының көп қан
кетуі, тағы басқа жатады. Өмір үшін қауіпті деп, сонымен қатар, өмір және
денсаулық үшін маңызды болып табылатын органдар мен орталықтардың бүлінуі
де саналады, атап айтқанда, бас сүйекке, төске және қарынға, жұлынға өткен
жарақаттар, жеңіл болса да ішкі органдардың бүлінуі, өмірге қауіп төнетін
жағдайға әкеп соғатын жарақаттар (клиникалық естен тану, коллаж, қан
жоғалту, май эмболиясы). Жарақаттың қауіптілігін бағалағанда адамның
емделгеннен кейінгі жағдайы емес, жарақат алған кездегі жағдайы ескеріледі.
Қарақшылық кезінде, көп жағдайда, денсаулыққа нақты қауіптілік
төнеді. Бұл мән-жай едәуір мөлшерде зорлықтың жасалуы тәсілімен
анықталады. Мүлікті қылмыскердің иеленген-иеленбегендігіне қарамастан,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұласқан шабуыл
жасаған кезеңнен бастап қылмыс аяқталған болып саналады.
Ерекше құнды заттарды заңсыз айналымға түсіру. ҚК 180 бабы ерекше
тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды
заңсыз айналымға түсіру, заңсыз айналымға түсу тәсіліне қарамастан қылмыс
құрамын құрайды. Аталған қылмыстың объективтік жағын ерекше тарихи, ғылыми,
көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды заңсыз
айналымға түсуі, заңсыз айналымға түсудің тәсіліне (ашық, күш қолдану
арқылы, алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы) қарамастан құрайды,
субъективтік жағын тікелей қасақаналық және пайдакүнемдік мақсат құрайды.
Бұл қылмыстың субъектісі, егер осы қылмыс құрамын ұрлық, тонау немесе
қарақшылық арқылы жасаған болса, 14-ке толған, ал мүлікті заңсыз айналымға
түсудің басқа нысандарымен жасалса, 16 жасқа толған азаматтар танылады.
Ұрлықтың ауырлататын белгілері ретінде заң мыналарды таниды:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға, не қоймаға заңсыз кіруді.
Сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық,
тонау, қарақшылықтың, ерекше құнды заттарды заңсыз айналымға түсірудің
ауырлататын белгілері ретінде:
1) ұйымдасқан топ жасаған болса (175 б. 3 б., 176 б. 3 б., 177 б. 3
б., 178 б.3б., 179б.3б., 180 б.2б.);
2) ірі мөлшерде (175 б. 3 б., 176 б. 3 б., 177 б. 3 б., 178 б.3б.,
179б.3б.);
3) қызмет бабын пайдаланған әрекеттер (176 б.2б.в.т., 177 б. 3 б.
2б.в.т.);
4) мемлекеттік функцияларды атқаруға уәкілетті адам, не оған
теңестірілген адам жасаған, егер оларды өзінің қызмет бабын пайдаланумен
қатар жасаса (176 б. 3 б. г.т., 177 б. 3 б.г.т.).
Осы тарауда бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсумен байланысты
мәселелерге жасалған талдау белгілі-бір қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Кез-келген формадағы бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу бөтен
мүлікті заңсыз, өтеусіз алуды және оны айыптының немесе оның жақын
адамдарының пайдасына айналдыруды білдіретін пайдақорлық қылмыс болып
табылады.
Қолданыстағы заңнамада бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу тек
қана пайдакүнемдік мақсатпен жасалуы мүмкін деп шешілген. Сондықтан заң
әдебиеттерінде кездесетін пайдакүнемдік мақсат бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің міндетті белгісі емес деген пайымдаулар пайдасыз болып
табылады. Қылмыстық құқыққа сәйкес, пайдакүнемдік мақсат - бұл айыптының
өзі немесе жақын адамдары үшін материалдық пайда табуға ұмтылуы. Сондықтан
заң әдебиеттерінде кездесетін мүлік кез-келген өзге адамдардың пайдасына
ұрлануы мүмкін деген пайымдаулар заңға қайшы болып келеді.
2008 жылы қабылданған заңдар бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу
үшін қылмыстық жауапкершілік аясын ықшамдады. Қазақстан Республикасының
2008 ж. 17 шілдесіндегі Заңы мүлікті қайтадан ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсуді қылмыстар қатарынан шегеріп тастады. Ұсақ бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсу үшін жауапкершілік әкімшілік құқықтың әрекет ету
аясына толықтай және бүтіндей жатқызылған. Сонымен бірге, заң шығарушылар
бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің формаларын ғана емес, бөтеннің
мүлкін заңсыз айналымға түсу ұсақ болып танылмайтын мүлікті алудың ерекше
әдістерін де белгілеп, ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің
критерийлерін анық көрсеткен.
Қылмыстық құқық теориясы тұрғысынан заң шығарушылардың қорқытып
алушылықты бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу нысандарына жатқызу
туралы шешімі дау туғызбауы мүмкін емес. Өз мазмұны бойынша ол көпшілік
мақұлдаған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу ұғымынан өзгеше,
сондықтан да оны меншікке қарсы пайдакүнемдік қылмыстарға жатқызған жөн.
Бақылау сұрақтары
1.Ұрлықтың қылмыстық құрамын талдаңыз?
2.Тонаудың құрамында ұрлықтан қандай айырмашылық бар?
3. Алаяқтықтың объективтік белгілерін атаңыз?
4. Қарақшылықтың субъективтік белгісінің ерекшелігін атаңыз?
5. Ерекше құнды заттарды ұрлаудың құрамын талдаңыз?
Әдебиеттер:
1. Жижиленко А.А. Имущественные преступления.- Л., 1925.- 12 с.
2. Уголовное право. Особенная часть. М., 1939.- 2573 с.
3. Матышевский П.С. Ответственность за преступления против социалистической
собственности.- Киев, 1983.- 20 с.
4. Пинаев А.А. Уголовно-правовая борьба с хищениями.- Харьков, 1975.- 13 с.
5. Курс уголовного права под редакцией Г.Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова.-
М., 2002.- Т.3.- 388-389 с.
6. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының “Бөтеннің мүлкін заңсыз
иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірбиесі туралы” 2001 жылғы 21
желтоқсандағы шілдедегі №15 нормативтік Қаулысы.
7. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2003.- 560 б.
1.3 Меншікке қарсы пайдакүнемдік және басқа да меншікке қарсы қылмыстар
Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқық ғалымдары меншікке қарсы қылмыстарды
пайдакүнемдік және пайдакүнемдік мақсаттағы емес деп екіге бөлуді ұсынады.
Біріншіден, мүлікті бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу (ұрлық,
алаяқтық, иеленіп алу мен ысырап ету, тонау, қарақшылық, ерекше құнды
заттарды заңсыз айналымға түсіру) және басқа да пайдакүнемдік меншікке
қарсы қылмыстар (қорқытып алушылық, алдау немесе сенімге қиянат жолымен
мүліктік залал келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен мүлікті алу немесе
өткізу).
Мұндай жіктеу қылмыста пайдакүнемдік ниеттің бар немесе жоқтығын
анықтауды қажет етеді. Қылмыс жасаудың ниеті ретінде пайдакүнемдік қылмыс
құрамында маңызды роль атқарады. Бұл адамдарды қылмыс жасауға итермелейтін
кеңінен таралған және мәжбүрлеп итермелейтін пиғыл. Пайдакүнемдік ниет
қоғамдық қауіпті тудырып, көбірек залал келтіреді. Пайдакүнемдік өзінің
туындау жағынан кекшілдік және меншіктің пайда болуымен, мемлекеттің пайда
болуымен, қоғамды жіктеп бөлуімен бірге пайда болған. Осылай, жағымсыз
қасиет ретінде пайдакүнемдіктің тууымен дамуы, нысандары мен мазмұны,
қоғамдық-экономикалық формацияның ауысуымен, меншік нысандарының дамуымен
тікелей байланысты болады. Пайдакүнемдік бөтеннің меншігіне қол сұғуын,
баюға бағытталған адам белсенділігінің негізгі ынталандыру ұмтылыс қайнар
көзі. Пайдакүнемдік, әсіресе қазіргі нарықтық заманда кеңінен өршіген
ниеттердің бірі. Пайдакүнемдіктің қылмыстық маңызын бағалау кезінде осы
ниет нақты көрінісін табатын нысандардың елеулі түрде өзгеруін де
ескергеніміз қажет деп есептейміз. Сот тәжірибесінде кездесетін мұқтаждық,
әлеуметтік жағдайдың төмендігі салдарынан және осы типтес ниеттер арқылы
меншікке қарсы қылмыс жасаудың қылмыстық – құқықтық және криминологиялық
маңызын анықтау барысында ескермеске болмайды. Қазіргі қолданыстағы заңға
сәйкес, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің міндетті белгісі болып
пайдакүнемдік ниет пен мақсат қатар танылады. Мүлікті алаяқтық жолмен
бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуде пайдакүнемдік мақсат қажет, ал
мүліктік залал келтіруде пайдакүнемдік мақсат міндетті емес. Сондықтан да
біздің көзқарасымыз бойынша дұрысырағы болып пайдакүнемдік мақсаттың бар
немесе жоқтығы меншікке қарсы қылмыстарды жіктеу критериясы ретінде
ұсынылады. Бір жағынан, мүлдем түсініксіз авторлардың бірқатары
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-тараж мақсатынсыз заңсыз
иеленуді меншікке қарсы қылмыстардың пайдакүнемдік мақсаттағы түріне
жатқызады. Заңға сәйкес пайдакүнемдік мақсат немесе ниет бұл оның міндетті
белгісі деп даулы пікір табылмайды, бірақ та кейбір жағдайларда кездесіп
те қалатын жағдайлары мүмкін. Сот практикасы бойынша және арнайы оқу
әдебиеттерінде осы пікір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
МОНОГРАФИЯ
Алматы 2010
УДК 343
ББК 67.408
М 62
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың заң факультетінің Ғылыми кеңесі және
қылмстық құқық және криминология кафедрасының шешімімен ұсынылған.
Пікір жазғандар:
Қайыржанов Е.І.- заң ғылымының докторы, профессор
Орымбаев Р.О.- заң ғылымының кандидаты., профессор
Редакциялағандар: з.ғ.д., профессор Джансараева Р.Е.,
з.ғ.к., профессор Баймурзин Г.Ы.
Атаханова Гүлзағира Махатқызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ
ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Монография – Алматы, 2010 .-115 б
Бұл монографияда қылмыстық саясат және меншікке қарсы қылмыстардың
қылмыстық құқықтық сипаттамасы, қылмыстық құрамы және оған жауаптылыққа
толығымен талдау жасалған.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құқық теориясындағы және
қылмыстық заңнамадағы талан-таражға салудың түсінігі және белгілері,
мүлікті талан-таражға салуға жаза тағайындау мәселелері қарастырылған.
Бұл монография құқықтану мамандығы бойынша дәріс алатын
студенттерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне арналған.
@ Атаханова Г.М.,
@
,
Алғы сөз
Қазіргі мезгілде экономика саласындағы құқық бұзушылықтар ерекше орын
алуда. Әсіресе, бұл проблема көбінесе қылмыстық қастандықтар объектісіне
айналатын меншік қатынастарының қатты шиеленісуінде.
Нарық дамыған сайын мүліктік қатынастар аясы да кеңейіп келе жатыр.
Азаматтық-құқықтық келісім-шарттарды жасаған кезде тауар айналымының пәні
тек заттар ғана емес, мүліктік құқықтар да болып табылады. Табиғи
ресурстар, жылжымайтын мүлік, зияткерлік қызмет нәтижелері, ақпарат
экономикалық айналымға бара-бара қарқынды енуде. Сондықтан Қазақстанның
нарықтық қатынастар мен ақпараттық кеңістігінің дамуы барысындағы
криминалдық жағдайы өзгеріп жатыр. Материалдық құндылықтарға әсер етумен
қатар, кінәлі адамдар мазмұны заттық емес әртүрлі қастандықтарды жасағаннан
заңсыз пайда алуда.
Философия, информатика, саясаттану, әлеуметтану, экономика, құқықтану
және басқа да ғылымдар саласындағы мамандар жаңа мыңжылдықтың басын негізгі
рөлді ақпаратты алумен, таратумен және өңдеумен байланысты салалар
атқаратын жаңа құрылымға ие ақпараттық кеңістікке көшу кезеңі ретінде
сипаттайды. Бұл арада қоғамның жаңа – ақпараттық типі қалыптасады. Алайда
әлеуметтік жүйе мен құқық осы жүйенің негізгі реттеушілерінің бірі ретінде
ақпараттық кеңістіктің даму қарқындарынан едәуір артта қалып отыр. Сол
себептен, ақпараттық игіліктердің қорғалу, оның ішінде қылмыстық-құқықтық
құралдармен қорғалу деңгейін арттыру қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтардың басты
құқықтарының бірі меншігінде мүліктің болуы, оны иелену, пайдалану және
билік ету деп айтылған. Мемлекет азаматтарға құқықтары мен бостандықтарын
қорғауға кепілдік береді. Сонымен қатар, меншік қатынастары экономиканың
қалыпты қызмет істеуін қамтамасыз ететін іргелі негіздердің бірі.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін қорғау әдістерінің бірі олардың қылмыстық-құқықтық
қорғалуы болып табылады.
Сот тәжірибесінің материалдары көрсеткендей, меншікке қарсы қылмыстар
Қазақстан Республикасында тіркелетін қылмыстардың басым көпшілігін құрайды.
Пайдакүнемдік қылмыстылық көбейген қазіргі жағдайда меншіктің құқықтық
қорғалуы ерекше мағынаға ие болып отыр. Меншікке қарсы шағын қылмыстар көп
таралған, олар жиі жасалады және көптеген тұлғалардың мүдделеріне шек
қояды. Сонымен қатар, сирек жасалғанымен де, адамдардың жеке басына ғана
емес, сондай-ақ денсаулығына, дербес құқықтылығына, қоғамдық қауіпсіздікке
қастандық келтіретін ең қауіпті қылмыстар қоғамға ең көп зиян келтіреді.
Социалистік меншік мемлекеттің экономикасының негізі ретінде қорғауға
бағытталған Кеңестік қылмыстық заңнамасында меншік түріне қарай мүліктік
қылмыстар үшін әр жақтары жауапкершілік белгіленгеннен бері көп уақыт
өткен жоқ.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке
меншіктің тең құқықтылығы және теңдей қорғалатындығы туралы айтылған [1,6
б]. Конституция талабына лайық Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
қандай меншік түрлерінің теңдей қылмыстық-құқықтық қорғауға алынатынын және
барлық меншік түрлеріне қол сұғушылық үшін теңдей қылмыстық жауапкершілікті
белгілейді.
Қазіргі кезеңде елімізде құқықтық саясатты жүзеге асырудың жаңа
тұжырымдамасы қабылданған болатын. Осыған дейін Қазақстан Республикасы
Президентінің № 949 2002 жылғы 20 қыркүйекте 2002 және 2010 жылдар
аралығына арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы жұмыс істеп келгендігі
белгілі. “2002 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат
тұжырымдамасы елдің 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық жүйесі
дамуының негізгі бағыттарын айқындады. Өткен жылдары мемлекеттік және
қоғамдық институттардың қарыштап дамуына ықпал ететін, Қазақстанның орнықты
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ететін бірқатар аса маңызды
заңнамалық актілер қабылданды. Тұжырымдаманы іске асырудың басты
қорытындылары ұлттық заңнаманың негізгі салаларының (конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, банктік, салық, қаржы, кеден, экологиялық, қылмыстық,
қылмыстық-іс жүргізу, қылмыстық-атқарушылық заңнама) айтарлықтай жаңаруы
болды” [2].
Құқықтық саясат ішінде қылмыстылықпен күресу саясатының маңызы зор,
өйткені ол құқық бұзушылықтардың, әсіресе меншікке қарсы қылмыстылығымен
күресу қызметімен тікелей байланысты. Қылмыстық саясатты жүзеге асыру
барысында меншікке қарсы қылмыстылығымен күресуді тиімді ұйымдастыру, оның
ішіндегі бұзылған мүліктік құқықты қамтамасыз ету мәселелері қазіргі
Қазақстанның ең маңызды деген стратегиялық бағытын құрайды. Өйткені,
меншік бүгінгі таңдағы әлеуметтік дамуды анықтайтын негізгі фактор болып
табылады.
1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі және олардың құрамы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі
Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына қарамастан
тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің тең түрде
қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың
негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген.
Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден, әртүрлі
меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс - әрекеттерді бірыңғай саралауды
белгілеген; екіншіден, меншікке, оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық
үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын белгілерін де бірдей
белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол
сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік
игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан кең
мағынада алғанда бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол
сұғушылықпен парапар. Меншікке қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп те атайды. 1922
және 1926- жылдардағы Қылмыстық кодекстердің тиісті тарауларының
тақырыптары осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей, себебі меншікке
қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып табылады .
Меншікке қарсы қылмыстар деп - мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал қаупін тудырумен байланысты
ҚК-те көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе абайсыздық іс-
әрекеттерді айтамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар құрайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез –
келген нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және
адамның мінез – құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша
анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс
бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын
белгілерді тануға әсерін тигізеді.
Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей
объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады.
Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі
бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа азаматтардың
заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда ғана заңсыз
деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық қорғаудың объектісі
меншік қатынастары емес, басқа игіліктер – қоғамдық тәртіп, қоғамдық
қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы қарастырылады.
Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі
тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп
объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге,
денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып
алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың заты – Азаматтық кодексте көрсетілген меншік
құқығының кез – келген объектісі бола алады. Осыған байланысты
интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке қарсы қылмыстардың заты
ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне сәйкес
интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында қарастырылған. Бұл мәселеге
байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды деп есептейміз.
Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде – заттар, яғни, ақша,
бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын немесе
жылжымайтын мүліктер қарастырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы материалдық қылмыс
құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объективтік жағы үш міндетті
белгіден тұрады: іс – қимыл, нәтиже және іс – қимыл мен нәтиженің
арасындағы себепті байланыс. Тек қарақшылық құрамының аяқталу кезеңі
алғашқы қылмыстық қызмет сатысына көшірілгендіктен келте қылмыс құрамы
ретінде берілген. Ал қорқытып алушылық формальдық құрам ретінде
сипатталған. Яғни, қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде
қылмыстық іс – қимыл қарастырылған.
Меншікке қарсы қылмыстарда іс – қимыл көбінесе белсенді әрекет сипатында
болады. Тек қана алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян
келтіру әрекетсіздік арқылы жасалына алады. Мүлікті абайсыздықта жою немесе
бүлдіру барысында да әректсіздік болуы мүмкін. Қылмыстық нәтиже әруақытта
да материалдық сипатта болады да, мүліктік зиян келтіруден көрінеді. Көп
жағдайда қылмыстық нәтижені меншік иесіне немесе өзге де адамдарға
келтірілген тікелей нақты залал құрайды. Тек қана, алдау немесе сенімге
қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру кезінде залал жіберіліп алынған
табыс нысанында болуы мүмкін.
Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігінің объективтік жағының міндетті
белгісі – қылмысты жасау әдісі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе
ашық) болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық
нысанындағы кінәмен жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе
бүлдіру арқылы жасалған қылмыс, ал қалған қылмыстар тек қасақаналықпен
жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе
бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен жасалынады да, қалғандары тек
тікелей қасақаналықпен жасалынады.
Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы
субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста – бөтеннің мүлкін иелену
немесе ысырап етуде ғана арнайы субъектісі болып табылады. Кейбір қылмыс
құрамдарында арнайы субъект ауырлататын белгі ретінде берілген. Мысалы:
адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.
Қылмыстық жауаптылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы
барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. Келесі қылмыстар
үшін 16 жастан жауаптылық туындайды: алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және
ысырап ету, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян
келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату,
интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, жерге заттай құқықтарды бұзу, бөтен
адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру, бөтен адамның мүлкін абайсызда
жою немесе бүлдіру. Ұрлық, тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық,
автокөлікті ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, ауырлататын жағдайда бөтеннің
мүлкін қасақан жою немесе бүлдіру үшін жауаптылық 14 жастан бастап
туындайды.
Мүлікке қарсы қылмыстар қылмыс құрамының субъективтік белгілеріне
байланысты пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып
бөлінеді.
Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті
белгісі - пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар, пайда
табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарының белгілеріне
қарай, мүлікті алумен байланысты талан – таражға салу деп аталған
қылмыстарға және талан - таражбен байланысты емес қылмыстарға бөлуге
болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан –
таражға ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау,
қарақшылық және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.
Талан – таражбен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену құрайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құқықтық сипаты қандай?
2. Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық құрамы қандай?
3. Талан-тараж дегенді қалай түсінесіз?
4.Меншікке қарсы қылмыстардың затын объектісінен ажырату критерийлері
қандай?
5. Меншікке қарсы қылмыстардың субъективтік белгісін атаңыз?
Әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994ж
өзгертулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, Жеті Жарғы, 2000ж. 560бет.
2.Курс советского уголовного права. Особенная часть.Под ред. А.А.
Пионтковского. М., 1959г. 810стр.
3.А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы, Жеті Жарғы., 2000ж.
520бет.
4.Уголовное право. Особенная часть.Под ред. И.Я. Козаченко. М., 1998г.
768стр.
1.2 Меншікке қарсы қылмыстарды жіктеу
Мүлікті бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу ұғымы жоғарғы
дәрежедегі абстракциялық әлеуметтік-құқықтық ұғым болып табылады.
Қазақстандық қылмыстық құқықтық теориясында хищения ұғымына әркім өз
білгендерінше түсінік беруге тырысқан. Мүлікті бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің нысандары туралы пікірталастардың сан алуандығы,
авторлардың аталған мәселеге қатысты әртүрлі критерийлерді пайдалануымен
түсіндіріледі. Мүліктің заңсыз айналымға түсу ұғымын талдау кезінде
әртүрлі критерийлерді пайдалану, сондай –ақ қылмыстық істерді саралау
барысында қателікке соқтырып, қарастырылып отырған мәселені түсінуді
қиындатады.
Біздің қоғамымыздың әлеуметтік, саяси және экономикалық өмірінде орын
алған өзгерістер қылмыстық құқықтың бірқатар заңи ұғымдары мен
институттарын қайта қарау қажеттілігін талап етті.
1997 ж. 16 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
қабылданды. Заң шығарушы алғаш рет Қылмыстық кодексте меншікке қарсы
ұғымдарын бекітті. Яғни, аталған Қылмыстық кодексті қабылдау арқылы заң
шығарушы меншікке қарсы қылмыстардың нысандарын анықтады. Дегенмен де,
біздің ойымызша нысан туралы сұрақты дұрыс шешу үшін, бір айрықша белгіні
қолданып, меншікке қарсы қылмыстарды нысанының барлық жиынынан тек соларға
тән белгілерге ие топтарды бөліп шығару қажет.
Бұл ұғым қылмыстылықтың нысандарының мәнді белгілерін танудың
нәтижесі.
Бұл жағдайлар қылмыстық-құқықтық нормаларда заңдық анықтамаға ие
болған, жоғарғы абстракциядан төменірек әлеуметтік-құқықтық ұғымдарда
бейнеленген, тек өздеріне ғана тән ерекшеліктермен сипатталынады.
Сәйкесінше, жоғарыдағы қылмыстар тобы жалпы сипаттағы ұғым ретінде,
көптеген қылмыстық іс-әрекеттердің жекелеген көріну нысанын белгілеуде
қызмет ететін, жалпылау дәрежесі төмен басқа да заңи ұғымдардың болуын
пайымдайды. Сондықтан да, айтылған қылмыстар туралы сұрақты талдау оның
нақты көріну нысандарын және сәйкес қылмыстық- құқықтық ұғымдарды зерттеуге
міндеттейді.
Қылмыстық құқық теориясында айтылып отырған қылмыстар нысандары
туралы сұрақ ең даулы мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық әдебиеттерінде бұл ұғымға
кейбір авторлар мүлікті алудың немесе заңсыз иеленудің, ұрлықтың ҚР ҚК 175-
бабындағы ескертумен сәйкестендіріп түсіндіруге тырысқан. Мұның өзі
мүлікті алудың немесе заңсыз иеленудің ұғымын ашып зерттеуді талап етеді.
ҚК 175-бабының ескертуіне сәйкес келтірілген анықтамадан бұл топтағы
әрекеттер пайдакүнемдік мақсатпен, заңға қайшы, өтеусіз алу және оны кінәлі
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз алып қою (немесе )
айналдыру арқылы меншік иесіне зиян келтіру.
Осы белгілердің әрқайсысын толығырақ қарастырайық.
Мүлікті алудың қасақана сипаты кез-келген бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің тек тікелей ниетпен ғана жасалуы мүмкін екендігін
білдіреді. Бұл жағдайда кінәлі мүлікті заңсыз алып отырғанын түсінеді,
онымен иеленушіге немесе мүліктің иесіне мүліктік зиян келтірілетінін
біледі және мақсаты пайдакүнемдік болғандықтан сол зиянды келтіргісі
келеді.
Пайдакүнемдік мақсат деп мүлікті заңсыз қайтарымсыз алуға мүдделі
болуды айтады. Пайдакүнемдіктің өзі пайданы, олжаны білдіреді. Дальдің
сөздігінде пайдакүнемдікке: тегін табысқа, олжаға құмарлық; ақшаға,
байлыққа ашкөздік, тойымсыздық, алыпсатарлыққа үйірлік; пайда, олжа, түсім
деген анықтама берілген.
Заң әдебиеттерінде пайдакүнемдік міндетті түрде мүліктік пайданы
келтіруі тиіс емес деген пайымдаулар кездеседі. Пайдакүнемдік мақсат
жымқырып отырған тұлғаға пайда әкелуі тиіс. Мұндай пайда мүліктік те, басқа
да мүддеде болуы мүмкін. Осының негізінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға
түсудің міндетті белгілерінен пайдакүнемдікті шегеріп тастау туралы
ұсыныстар енгізіледі. Алайда бүгінде мұндай пайымдаулар қажетсіз болып
қалды. Олар заңға сәйкес емес. ҚК-тің алтыншы тарауының 175 бабында аталған
ескертпесінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуді – бұл бөтен мүлікті
пайдакүнемдік мақсатпен заңсыз қайтарымсыз алып қою және айналдыру деп
анық айтылған.
Дәл осы тұста тағы бір сауал туындайды: пайдакүнемдік мақсат деген не?
И.О.Грунтов көрсеткендей, сот тәжірибесінде мына жағдайлар бар болған
жағдайда мақсат пайдакүнемдік болып табылады: тұлға материалдық пайда алуға
ұмтылады; бұл мақсат алынған мүлік есебінен қанағаттандырылады; тұлға
жымқырылған мүлікті өз пайдасына немесе айыптының материалдық тәуелділігі
бар тұлғалардың пайдасына айналдыру. Осындай пікірлер қолданыстағы
қылмыстық заңға қайшы келеді. Қылмыстық құқыққа сәйкес пайдакүнемдік ниет
дегеніміз бұл- жасалған қылмыстан өзі немесе жақын адамдары үшін мүліктік
сипатта пайда алуға ұмтылыспен немесе өзін не жақын адамдарын материалдық
шығындардан сақтап қалу ниетімен сипатталатын уәждер. Демек, заң мүдделері
шеңберінде бөтен мүлікті алып отырған тұлға әрекет етуі мүмкін тұлғалар
шеңберін шектейді деген сөз. Бұл шеңбер айыптының және оның жақын
адамдарының материалдық мүдделерімен шектеледі.
Кінәлінің заңмен тыйым салынған әрекеттерді жасауы, ешқандай құқығы жоқ
болса да бөтен иеліктен мүлік алуы құқыққа қайшылық деп аталады.
Қылмыстық құқық доктринасында бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуге
мүлікті өтеусіз алу, яғни оның құнын ақшамен немесе басқа жолмен тепе-тең
қайтарусыз деп анықтама берілген. Алайда мағынасы күмәнсіз болғанымен де,
өтеусіздік белгісі тегіс қамти алатын белгі болып табылмайтындығын баса
айту керек, себебі іс жүзінде иеленушіге оның еркіне қайшы баға
эквивалентін беру арқылы бөтен мүлікті иелену жағдайларын қарастырмайды.
Сол себептен өтеусіздікпен қатар иеленушінің немесе мүліктің басқа да
иеленушісінің субъективті құқығының бұзылу белгісін де ескеру қажет.
Мүлікті өз пайдасына немесе өзгенің пайдасына алу және айналдыру –
белгілері өзара тығыз байланысты және бір-бірін толықтырып отырады.
Мүлікті алу және айналдыру түсініктерінің ұғым ретінде бір-бірінен
мазмұны жағынан айырмашылықтары бар. Олар кінәлінің қалыптасқан әлеуметтік
байланысты – меншік қатынастарын бұза отырып, басқа тұлғаның мүліктік
аясынан материалдық құндылықтарды заңсыз алатынын және бөтен мүлік иелігін
бұзып немесе иелігіндегі мүлікті өз меншігіне айналдыру.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу заты ретінде бөтен мүлік
ұрланған мүліктің өзге адамға тиесілі екендігін білдіреді. Ол ұрлаушы үшін
бөтен болып табылады. Ұрлаушының ол мүлікті иеленуге шамаланған да, нақты
да меншік құқығы немесе заңды иелену құқығы жоқ. Басқаша айтқанда, бөтеннің
мүлкін заңсыз айналымға түсу заты болу үшін мүлік қастандық жасаған сәтте
ұрлаушыдан басқа тұлғаның меншігінде немесе заңды иелігінде болуы тиіс.
Әрекет жасалған сәтте ұрлық жасап отырған тұлғаның меншігінде немесе заңды
иелігінде болған мүлік бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу заты болуы
мүмкін емес. Оның үстіне, аталған тұлға ұрланған мүлікке меншік құқығы жоқ
ескеріп немесе заңды иелену құқығы негізінде өзінікі еместігін біле тұра
әрекет жасайды.
Соңғы белгісі – мүліктің меншігіне материалдық зиян келтіру. Мүліктің
өтеусіз алынып отыруының өзі иеленушіге немесе басқа тұлғаға (мысалы,
мүліктің иеленушісіне) мүліктік зиян келтіріліп отырғанын білдіреді.
Қылмыстық-құқықтық ғылымда бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу кезінде
қылмыскер алған мүліктің құны, яғни нақты (оң) зиян материалдық зиян
болып табылады деген пікір басым болып отыр. Бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсу кезіндегі зиянның мазмұнына аңғарылмай қалған пайда
кірмейді. Оның себебі, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу кезінде мүлік
иеленушінің немесе заңды иеленушінің қолма-қол қорларынан алынатынында.
Иеленуші өзінің қолма-қол мүлкінің белгілі-бір үлесінен (сомасынан)
айырылады, ал ұрлаушы сондай сомаға бөтен мүлікті заңсыз иеленеді.
Егер тұлға мүліктің бір бөлігін ғана заңсыз алып өз пайдасына
айналдырса, онда ұрланған мүліктің мөлшерін анықтау кезінде сол бөлікті
ғана ескеру қажет. Егер мүліктің заңсыз алынуы иеленушіге ішінара мүліктік
эквивалент берумен байланысты болса, онда ұрланған мүліктің мөлшері алынған
мүліктің құны мен оның орнына берілген мүліктің айырмасы ретінде
анықталады.
Қылмыстық қастандық затына айналған мүліктің құнын анықтау кезінде
қылмыс жасалған сәттегі мемлекеттік, бөлшек, нарықтық немесе комиссиялық
бағаларға негізделу керек. Ұрланған мүліктің құнын анықтау кезінде ол
мүліктің қылмыс жасалған кездегі бағасы ескеріледі.
Жоғарыда аталған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу белгілерінің
негізінде бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу құрамдарына әрқайсысының
ҚК-тің нақты баптарында қарастырылған өзіндік белгілері бар болғанымен де,
жалпы сипаттама беруге болады.
Пайдақорлық тобының кез-келген нысанының объектісі ұлттық құқық
жүйесімен қорғалатын меншік қатынастары болып табылады. Бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсудің кейбір нысандарына байланысты қосымша объектілер
ретінде адамның өмірі, оның жеке тұлғаның бостандығы қарастырылуы мүмкін.
Барлық меншікке қарсы қылмыс түрлерінің қастандық заты мүлік болып
табылады. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің кейбір түрлері бойынша
заң шығарушы қастандықтың затын кеңейтілген түрде енгізген, оған мүлікті
иелену құқығы жатқызылған. Мүлікті қорқытып алу кезінде қылмыстық
қастандықтың заты мүліктік сипаттағы әрекеттер болып табылады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің объективті жағы нәтижесінде
иеленушіге немесе заңды иеленушіге материалдық зиян келтірілген бөтен
мүлікті алудан және иеленуден құралады. Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға
түсу кезінде тұлғаның бөтен мүлікті өзінің немесе өзге тұлғалардың
пайдасына айналдыруы қылмыстық нәтиже болып саналады. Мүлік иеленушіден
немесе өзге заңды иеленушіден айыптының заңсыз иелігіне көшеді. Сондықтан
иеленуші жоғалтқан мүлікті немесе иелену құқығынан бас тартқан мүлікті
өзінің немесе өзге тұлғалардың пайдасына айналдыру бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсу болып табылмайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы 2001 ж. 21
желтоқсанындағы № 15 қаулысының 3 тармағында көрсеткендей, жалпы ереже
бойынша қарақшылық пен қорқытып алушылықты қоспағанда, бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсуді мүлік алынған болса және айыптының оны өз еркі
бойынша билік ету немесе пайдалану мүмкіндігі бар болса, яғни иеленушіге
немесе заңды иесіне нақты материалдық зиянның келтірілуінен бастап
аяқталған деп санауға болады. Тұлғаның ұрланған мүлікті өз еркімен билік
ету немесе пайдалану мүмкіндігінің жоқтығы аяқталған қылмыстың нышандар
құрамы жоқ дегенді білдіреді. Субъектінің мұндай мүмкіндігінің бар-жоғы
туралы мәселенің шешуі жасалған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің
нақты жағдайлары мен шарттарына байланысты. Осылайша, бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсу көпшілігі материалдық нышандар құрамдарымен
сипатталады. Ал, қарақшылық (ҚК 179 б.) пен алаяқтық (177 б.) келте,
формальды құрамды түрде қарастырылған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының Пленумы көрсеткендей, қарақшылық мүлікті тікелей иелену мақсатымен
күштеу қолданған сәттен немесе оны қолдануға қорқыту сәтінен бастап, ал
қорқытып алушылық – ҚК 181 б. аталған әрекеттерді жасауға қорқыту арқылы
мүлікті тапсыру туралы талап етілген сәттен бастап аяқталған болып
табылады.
Жоғарыда айтылғандай, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің
субъективті жағы тікелей қасақаналықпен және пайдакүнемдік мақсатпен
сипатталады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің субъектісі заң белгілеген
жасқа жеткен, жауап беруге қабілетті есі дұрыс тұлға болып табылады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің кейбір түрлерінде бұл жас шамасы
дифференциацияланады. ҚК 15 бабына сәйкес ұрлық, тонау, қарақшылық және
қорқытып алушылық үшін 14 жасқа толғандар, ал бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің басқа түрлері үшін бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап
ету үшін (176 б.) 16 жасқа толған тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке
тартылады.
Бөтеннің мүлкін талан-таражға салу сөзін қолданғандардың алғашқысы
болып А.Н. Ағыбаев қылмыстық құқық іліміне енгізген болатын. Бірақ бұл
көзқараспен келісу де қиындықты туғызады. Ал талан-тараж деген ұғымның өзі
мүлікті иеленіп алу және ысырап ету деген меншікке қарсы қылмыстың бір түрі
ретінде қарастырылған. Сонда қолданыстағы қылмыстық заңда әліге дейін
ұрлау термині, талан- тараж нысандары ұғымдарын жинақтаушы ұғым ретінде
қолданылып келеді. Талан-тараж және ұрлау ұғымдарын бір-бірінен
ажыратып, талан-тараждың түрі ретінде ұрлауды қарастыру ұтымды емес. Талан-
тараж бен ұрлау ұғымдары бір ойды білдіреді, мазмұны бойынша бірдей,
сондықтан да біреуі екіншісіне бағынышты қатынаста бола алмайды.
Хищение терминін мүлікті заңсыз өз меншігіне алу немесе айналымға
түсу деп аударған дұрыс деп жоғарыда атап кеттік. Меншікке алуан түрлі
қастандық жасау болып табылады. Ол иеленуші мен айналадағылардан жасырын
жасалуы, ашық күштеу нысаны түрінде, сырттай сыпайы түрде – қызмет бабын,
қазіргі заманғы компьютерлік технологиялар мен құралдарды қолдана отырып
жүзеге асырылуы мүмкін. Бөтен мүлікті заңсыз алу әдісі әрбір нақты бөтеннің
мүлкін заңсыз айналымға түсудің қоғам үшін қауіптілік дәрежесіне едәуір
әсер етеді.
Жауапкершілікті дифференциациялау қажеттігіне негізделіп, заң
шығарушы бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің барлық болуы мүмкін
жолдарын оларды жасағаны үшін Қылмыстық кодекс баптарындағы жауапкершілікті
қарастыра отырып, әртүрлі формаларға бөледі. Теорияда мүлікті заңсыз алу
әдісіне қарай бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуді алты түрге бөледі:
ұрлық (ҚК 175 б.); иеленіп алу мен ысырап ету (ҚК 176 б); алаяқтық (ҚК 177
б.); тонау (ҚК 178 б.); қарақшылық (ҚК 179 б.); ерекше құнды заттарды
заңсыз айналымға түсіру (ҚК 180 б. ).
Аталған нысандардың барлығының құрамында жоғарыда айтылған ұқсас
белгілер бар. Жоғарыда айтылғандай, олардың барлығы бір объектіге қастандық
жасайды, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу заты мүлік болып табылады.
Олар пайдакүнемдік мақсатпен жасалады. Алайда бұлардың формалары, ең
алдымен, қастандықтың объективті жағын сипаттайтын белгілері әртүрлі.
Дегенмен де, меншікке қарсы қылмыстардың кейбір нысандарының нышандар
құрамын анықтау кезінде заң шығарушы осы формаға тән басқа да белгілерді
енгізеді (мысалы, (181 бап) қорқытып алушылық кезінде қылмыс заты болып:
мүлік, мүлікке құқық немесе қорқытушының пайдасына жәбірленушінің мүліктік
сипаттағы басқа да іс- әрекеттері жатады.).
Ұрлық. ҚК-тің 175 бабының 1 бөлігіне сәйкес, ұрлық деп мүлікті жасырын
алуды айтады. Бұл бірінші топтағы объективті жағы мүліктің жасырын, яғни
иеленушіге (иесіне) және басқа да адамдарға байқатпай алынатынын білдіреді.
Жасырындылығын анықтау кезінде субъективті те, объективті де критерийлерді
ескеру қажет. Мына жағдайларда мүлік жасырын алынған болып саналады:
біріншіден, жәбірленуші немесе өзге адамдар жоқ болған кезде және кінәлі
осы жағдайды білген болса; екіншіден, аталған тұлғалар бар болғанымен,
мүлік оларға байқатпай алынған болса; үшіншіден, мүлік айыптының
әрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білетін жоғарыда аталған адамдардың
көзінше алынса және айыпты әрекетті байқатпай жасап отырмын деп қателессе;
төртіншіден, мүлік айыптыға қарсыласуға, оны әшкерелеуге ынтасы жоқ басқа
адамдардың көзінше алынып, айыпты осыны түсініп отырған болса [15, 3 б.].
Ұрлық мүлікті иеленген оны билік ету мүмкіндігін алған сәттен бастап
аяқталған қылмыс болып саналады.
Ұрлықтың субъектісі жасы 14-ке толған есі дұрыс тұлғаның меншігіне
мүлікті алуы.
Сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету. ҚК 176
бабында мазмұны ұқсас екі форма үшін жауапкершілік белгіленген: иелену және
ысырап ету.
Жоғарғы Сот Пленумы өзінің 2001 ж. 21 желтоқсанындағы Қаулысында
көрсеткендей, иелену бұл айыптының өзіне сеніп тапсырылған мүлікті өз
пайдасына немесе жақын адамдарының пайдасына айналдыруы [24, 4 б.]. Бұл
мүліктің айыптының құқыққа қайшы келмейтін иелігінде болып отырғанын
білдіреді. Айыпты осы жағдайда пайдаланып оны қалған сеніп тапсырылған
мүліктен бөліп алып ұстап қалады.
Жоғарғы Сот Пленумы жоғарыда аталған Қаулысында көрсеткендей, ысырап
ету бұл айыптының өзіне сеніп тапсырылған мүлкін бөліп алуы немесе
айыптының, я болмаса оның жақын адамының оны пайдалануы болып табылады [25,
3 б.].
Қарастырылып отырған формалар өзара тығыз байланысты. Көбінесе иелену
ысырап етуден бұрын орын алатын кезең болып табылады. Алайда бұл иеленудің
өз мағынасы жоқ деген сөз емес [26, 3 б.]. Екі жағдайда да мүлікті айыпты
алып, өз пайдасына немесе жақын адамдарының пайдасына айналдырады. Екі
форманың да нышандар құрамы материалдық болып келеді. Олар сеніп
тапсырылған мүліктің бір бөлігін оқшаулау немесе барлығын алу және
иеленушіге (иеленушіге) нақты зиян келтіру сәтінен бастап аяқталған болып
саналады.
ҚК-тің 177 бабының 1 бөлігіне сәйкес, алаяқтық алдау немесе сенімін
теріс пайдалану арқылы мүлікті иелену немесе мүлікке құқықты сатып алу
болып табылады.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің осы нысаны бойынша қылмыстық
қастандықтың заты мүлік және мүлікке құқық болып саналады.
Объективті жағынан алаяқтық былай сипатталады: алданған иеленуші немесе
мүліктің иесі қылмыс затын өз еркімен айыптыға береді.
Иеленушіні (иеленушіні) алдау әдісі ретінде алдаудың екі нысаны бар:
белсенді форма, яғни айыптының берген жалған деректерінің әсерінен
жәбірленуші мүлікті (мүлікке құқықты) айыптыға береді; пассивті форма, яғни
айыпты белгілі-бір деректер мен жағдайларды әдейі жасырғандықтан,
жәбірленуші мүлкін өз еркімен береді. Сенімін теріс пайдалану мүлікті алу
әдістерінің бірі болып табылады және ол айыптының жәбірленушімен
қалыптасқан сенімді қатынастарын пайдаланып, оның мүлікті немесе мүлікке
құқығын беруіне итеретінін білдіреді.
Бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің басқа кез-келген нысаны
сияқты, субъективті жағынан алаяқтық тікелей ниетпен және пайдакүнемдік
мақсатпен сипатталады. Алайда бұл жағдайда мүлікті алғанға дейін айыптының
мойнына алған міндеттемелерін орындауға ұмтылмай, оны иелену ниетінің
болғанын анықтау қажет.
Тонау. ҚК-тің 178 бабының 1 бөлігінде тонау мүлікті ашық түрде өз
меншігіне деп анықталған. Ашық түрде тонау айыптының мүлікті жәбірленушіден
немесе өзге адамдардан жасырмай иеленуін білдіреді. Қылмыстың ашықтығын
анықтау кезінде субъективті де, объективті де критерийлерді ескеру қажет.
Мына жағдайлар тонау болып табылады: біріншіден, мүлік айыптының
әрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білетін жоғарыда аталған адамдардың
көзінше ұрланса, және айыпты осы жағдайды біліп отырса; екіншіден, ұрлық
айыптының әрекеттерінің құқыққа қайшы екендігін білмей отырған иеленушінің
немесе өзге адамдардың көзінше жасалып отырса, бірақ айыпты мүлікті ашық
түрде алып отырмын деп қателессе; үшіншіден, мүлік айыптыға қарсыласуға,
оны әшкерелеуге ниеті жоқ өзге адамдардың көзінше алынып отырса, бірақ
айыпты көріп отырған адамдардың мүлікті алуына кедергі болғысы келмей
отырғанын білмесе. Тонау кінәлінің билік етуге мүмкіндігі бар болған
жағдайда оны иелену сәтінен бастап аяқталған болып табылады.
Ұрлық ретінде басталған әрекет кейіннен мүлік ашық түрде алынып немесе
ұсталып отырса, тонауға айналып кетуі мүмкін.
ҚК-тің 178 бабының 1 бөлігінде тонау кейде күштеусіз жасалады. Алайда
ҚК-тің 178 бабының 2 бөлігіндегі қылмыстық заң жәбірленушінің өміріне
немесе денсаулығына қауіпті емес күш қолданумен немесе осындай күштеуді
қолдану туралы қорқыту арқылы тонау жауапкершілікті қарастырған.
Жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті емес күштеу деп салдары
денсаулықтың қысқа мерзімге бұзылуына немесе еңбекке қабілеттіліктен аз
уақытқа айырылуына алып келген ұрып-соғуды, басқа күштеу түрлерін қолдануды
немесе денесіне жарақат тигізуді айтады.
Қарақшылық. ҚК-тің 179 бабының 1 бөлігінде тонауға мүлікті тікелей
иелену мақсатымен жәбірленушінің өміріне немесе денсаулығына қауіпті
күштеуді қолдану немесе осындай күштеуді қаупінің төнуі деген анықтама
берілген. Осы анықтама бойынша, объективті жағынан қарақшылық мүлікті
тікелей жәбірленушінің еркіне қарсы алуға бағытталған күштеудің қолданылуын
немесе осындай күштеу қорқыту қаупінің білдіреді. Құрылымы бойынша
қарақшылықтың құрамы ықшамдалған (формалды) болып табылады. Физикалық
немесе психикалық күштеу тікелей жәбірленуші тарапынан мүліктің алынуына
болуы ықтимал қарсыласуын басуға бағытталған жағдайда, күштеу қолданылған
немесе күштеу мен қорқыту сәттен бастап қарақшылық құрамы аяқталған болып
саналады.
Кінәлі шын мәнінде күштеуді қолданған немесе жәбірленушінің өміріне я
денсаулығына қауіпті күштеуді қолдану туралы қорқытқан жағдайда қарақшылық
құрамы орындалған болып табылады. Осындай күштеу қатарына мыналар жатады:
салдары денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуына немесе еңбекке
қабілеттілігінен айырылуына алып келген жеңіл жарақаттан бастап ауыр
жарақатқа немесе өлімге әкеп соққан болса. 179 баптың 3-тармағы бойынша
күштеу немесе қорқыту иеленушіге (иесіне) қолданылған жағдайда да, олар
мүліктің алынуына немесе ұсталуына қарсыласа алатын кез-келген тұлғаға
қолданылған жағдайда да қарақшылық орын алған болып табылады.
Қарақшылық екі объектілі күрделі қос объектілі қылмыстар қатарына
жатады. Онда бөтен меншікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық
жасалады. Шабуылға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті
күш қолданылады.
Шабуыл термині жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден физикалық
қысым жасаумен байланысты. Шабуыл кенеттен болғандықтан жәбірленуші өз
мүмкіндігінше тойтарыс беру қабілетін жоғалтады немесе үшінші адамның
көмегіне жүгіне алмайды, себебі күш көрсету әрекеті табан асты туындайды.
Қарақшылықта зорлық пен мүлікті иемдену бір уақытта жүзеге асырылады. Күш
қолданусыз шабуыл жасау мүмкін емес.
Адамның дене құрылысына және физиологиялық жағдайына тіптен әсер
етпейтін немесе шамалы ғана әсер ететін қалыпты қызметін бұзбайтын әсері
күшті және есеңгірететін заттарды ағзаға еңгізу, ол заттардың денсаулыққа
және өмірге қаншалықты қауіпті екендігіне байланысты, тонау немесе
қарақшылық ретінде сараланады.
Қарақшылық кезіндегі шабуылды кең мағынада түсіну керек. Ол
жәбірленушінің жеке басына кез келген нысанда күш көрсетіп әсер етумен
сипатталады, нәтижесінде оның өміріне немесе денсаулығына қауіп туады.
Зорлықтың жалпы мазмұны қайсыбір адамға заңға қарсы қандай да бір күш
қолдануда жатыр. Дене бітіміне зорлық дегеніміз – жәбірленушінің ағзасына,
сыртқы және ішкі органдарына, оның еркімен санаспай, механикалық
құралдармен, сондай-ақ химиялық және электр құралдарымен де жасалған
әртүрлі қоғамға қауіпті заңсыз әсер. Зорлық өмірге қауіпті ме, жоқ па
анықтау үшін сот істің барлық мән-жайын ескеруге тиіс: қылмыс жасау
құралын, көрсетілген зорлықтың сипатын, жәбірленушінің жанды жерінің
жарақаттаған, алған жарақатына жәбіленушінің психикалық көзқарасын, сот-
медициналық сараптаудың қорытындысын және тағы басқаларды. Бұл аталған мән-
жайларды сот зорлықшының өмірге қауіптігін анықтау кезінде де ескеруге
тиіс.
1988 жылғы 1 шілдедегі Денсаулыққа зиянның ауырлығын сот-медициналық
тұрғыдан бағалаудың Ережесіне сәйкес салған кезде тікелей өмірге қауіп
төндіретін дене жарақаты да, патологиялық жағдай да өмір үшін қауіпті деп
танылады. Оған мидың, жүректің жарақат алуы, ірі қантамырларының көп қан
кетуі, тағы басқа жатады. Өмір үшін қауіпті деп, сонымен қатар, өмір және
денсаулық үшін маңызды болып табылатын органдар мен орталықтардың бүлінуі
де саналады, атап айтқанда, бас сүйекке, төске және қарынға, жұлынға өткен
жарақаттар, жеңіл болса да ішкі органдардың бүлінуі, өмірге қауіп төнетін
жағдайға әкеп соғатын жарақаттар (клиникалық естен тану, коллаж, қан
жоғалту, май эмболиясы). Жарақаттың қауіптілігін бағалағанда адамның
емделгеннен кейінгі жағдайы емес, жарақат алған кездегі жағдайы ескеріледі.
Қарақшылық кезінде, көп жағдайда, денсаулыққа нақты қауіптілік
төнеді. Бұл мән-жай едәуір мөлшерде зорлықтың жасалуы тәсілімен
анықталады. Мүлікті қылмыскердің иеленген-иеленбегендігіне қарамастан,
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұласқан шабуыл
жасаған кезеңнен бастап қылмыс аяқталған болып саналады.
Ерекше құнды заттарды заңсыз айналымға түсіру. ҚК 180 бабы ерекше
тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды
заңсыз айналымға түсіру, заңсыз айналымға түсу тәсіліне қарамастан қылмыс
құрамын құрайды. Аталған қылмыстың объективтік жағын ерекше тарихи, ғылыми,
көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды заңсыз
айналымға түсуі, заңсыз айналымға түсудің тәсіліне (ашық, күш қолдану
арқылы, алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы) қарамастан құрайды,
субъективтік жағын тікелей қасақаналық және пайдакүнемдік мақсат құрайды.
Бұл қылмыстың субъектісі, егер осы қылмыс құрамын ұрлық, тонау немесе
қарақшылық арқылы жасаған болса, 14-ке толған, ал мүлікті заңсыз айналымға
түсудің басқа нысандарымен жасалса, 16 жасқа толған азаматтар танылады.
Ұрлықтың ауырлататын белгілері ретінде заң мыналарды таниды:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға, не қоймаға заңсыз кіруді.
Сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық,
тонау, қарақшылықтың, ерекше құнды заттарды заңсыз айналымға түсірудің
ауырлататын белгілері ретінде:
1) ұйымдасқан топ жасаған болса (175 б. 3 б., 176 б. 3 б., 177 б. 3
б., 178 б.3б., 179б.3б., 180 б.2б.);
2) ірі мөлшерде (175 б. 3 б., 176 б. 3 б., 177 б. 3 б., 178 б.3б.,
179б.3б.);
3) қызмет бабын пайдаланған әрекеттер (176 б.2б.в.т., 177 б. 3 б.
2б.в.т.);
4) мемлекеттік функцияларды атқаруға уәкілетті адам, не оған
теңестірілген адам жасаған, егер оларды өзінің қызмет бабын пайдаланумен
қатар жасаса (176 б. 3 б. г.т., 177 б. 3 б.г.т.).
Осы тарауда бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсумен байланысты
мәселелерге жасалған талдау белгілі-бір қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Кез-келген формадағы бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу бөтен
мүлікті заңсыз, өтеусіз алуды және оны айыптының немесе оның жақын
адамдарының пайдасына айналдыруды білдіретін пайдақорлық қылмыс болып
табылады.
Қолданыстағы заңнамада бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу тек
қана пайдакүнемдік мақсатпен жасалуы мүмкін деп шешілген. Сондықтан заң
әдебиеттерінде кездесетін пайдакүнемдік мақсат бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсудің міндетті белгісі емес деген пайымдаулар пайдасыз болып
табылады. Қылмыстық құқыққа сәйкес, пайдакүнемдік мақсат - бұл айыптының
өзі немесе жақын адамдары үшін материалдық пайда табуға ұмтылуы. Сондықтан
заң әдебиеттерінде кездесетін мүлік кез-келген өзге адамдардың пайдасына
ұрлануы мүмкін деген пайымдаулар заңға қайшы болып келеді.
2008 жылы қабылданған заңдар бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу
үшін қылмыстық жауапкершілік аясын ықшамдады. Қазақстан Республикасының
2008 ж. 17 шілдесіндегі Заңы мүлікті қайтадан ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз
айналымға түсуді қылмыстар қатарынан шегеріп тастады. Ұсақ бөтеннің мүлкін
заңсыз айналымға түсу үшін жауапкершілік әкімшілік құқықтың әрекет ету
аясына толықтай және бүтіндей жатқызылған. Сонымен бірге, заң шығарушылар
бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің формаларын ғана емес, бөтеннің
мүлкін заңсыз айналымға түсу ұсақ болып танылмайтын мүлікті алудың ерекше
әдістерін де белгілеп, ұсақ бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің
критерийлерін анық көрсеткен.
Қылмыстық құқық теориясы тұрғысынан заң шығарушылардың қорқытып
алушылықты бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу нысандарына жатқызу
туралы шешімі дау туғызбауы мүмкін емес. Өз мазмұны бойынша ол көпшілік
мақұлдаған бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу ұғымынан өзгеше,
сондықтан да оны меншікке қарсы пайдакүнемдік қылмыстарға жатқызған жөн.
Бақылау сұрақтары
1.Ұрлықтың қылмыстық құрамын талдаңыз?
2.Тонаудың құрамында ұрлықтан қандай айырмашылық бар?
3. Алаяқтықтың объективтік белгілерін атаңыз?
4. Қарақшылықтың субъективтік белгісінің ерекшелігін атаңыз?
5. Ерекше құнды заттарды ұрлаудың құрамын талдаңыз?
Әдебиеттер:
1. Жижиленко А.А. Имущественные преступления.- Л., 1925.- 12 с.
2. Уголовное право. Особенная часть. М., 1939.- 2573 с.
3. Матышевский П.С. Ответственность за преступления против социалистической
собственности.- Киев, 1983.- 20 с.
4. Пинаев А.А. Уголовно-правовая борьба с хищениями.- Харьков, 1975.- 13 с.
5. Курс уголовного права под редакцией Г.Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова.-
М., 2002.- Т.3.- 388-389 с.
6. Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының “Бөтеннің мүлкін заңсыз
иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірбиесі туралы” 2001 жылғы 21
желтоқсандағы шілдедегі №15 нормативтік Қаулысы.
7. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы,
2003.- 560 б.
1.3 Меншікке қарсы пайдакүнемдік және басқа да меншікке қарсы қылмыстар
Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқық ғалымдары меншікке қарсы қылмыстарды
пайдакүнемдік және пайдакүнемдік мақсаттағы емес деп екіге бөлуді ұсынады.
Біріншіден, мүлікті бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсу (ұрлық,
алаяқтық, иеленіп алу мен ысырап ету, тонау, қарақшылық, ерекше құнды
заттарды заңсыз айналымға түсіру) және басқа да пайдакүнемдік меншікке
қарсы қылмыстар (қорқытып алушылық, алдау немесе сенімге қиянат жолымен
мүліктік залал келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен мүлікті алу немесе
өткізу).
Мұндай жіктеу қылмыста пайдакүнемдік ниеттің бар немесе жоқтығын
анықтауды қажет етеді. Қылмыс жасаудың ниеті ретінде пайдакүнемдік қылмыс
құрамында маңызды роль атқарады. Бұл адамдарды қылмыс жасауға итермелейтін
кеңінен таралған және мәжбүрлеп итермелейтін пиғыл. Пайдакүнемдік ниет
қоғамдық қауіпті тудырып, көбірек залал келтіреді. Пайдакүнемдік өзінің
туындау жағынан кекшілдік және меншіктің пайда болуымен, мемлекеттің пайда
болуымен, қоғамды жіктеп бөлуімен бірге пайда болған. Осылай, жағымсыз
қасиет ретінде пайдакүнемдіктің тууымен дамуы, нысандары мен мазмұны,
қоғамдық-экономикалық формацияның ауысуымен, меншік нысандарының дамуымен
тікелей байланысты болады. Пайдакүнемдік бөтеннің меншігіне қол сұғуын,
баюға бағытталған адам белсенділігінің негізгі ынталандыру ұмтылыс қайнар
көзі. Пайдакүнемдік, әсіресе қазіргі нарықтық заманда кеңінен өршіген
ниеттердің бірі. Пайдакүнемдіктің қылмыстық маңызын бағалау кезінде осы
ниет нақты көрінісін табатын нысандардың елеулі түрде өзгеруін де
ескергеніміз қажет деп есептейміз. Сот тәжірибесінде кездесетін мұқтаждық,
әлеуметтік жағдайдың төмендігі салдарынан және осы типтес ниеттер арқылы
меншікке қарсы қылмыс жасаудың қылмыстық – құқықтық және криминологиялық
маңызын анықтау барысында ескермеске болмайды. Қазіргі қолданыстағы заңға
сәйкес, бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсудің міндетті белгісі болып
пайдакүнемдік ниет пен мақсат қатар танылады. Мүлікті алаяқтық жолмен
бөтеннің мүлкін заңсыз айналымға түсуде пайдакүнемдік мақсат қажет, ал
мүліктік залал келтіруде пайдакүнемдік мақсат міндетті емес. Сондықтан да
біздің көзқарасымыз бойынша дұрысырағы болып пайдакүнемдік мақсаттың бар
немесе жоқтығы меншікке қарсы қылмыстарды жіктеу критериясы ретінде
ұсынылады. Бір жағынан, мүлдем түсініксіз авторлардың бірқатары
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-тараж мақсатынсыз заңсыз
иеленуді меншікке қарсы қылмыстардың пайдакүнемдік мақсаттағы түріне
жатқызады. Заңға сәйкес пайдакүнемдік мақсат немесе ниет бұл оның міндетті
белгісі деп даулы пікір табылмайды, бірақ та кейбір жағдайларда кездесіп
те қалатын жағдайлары мүмкін. Сот практикасы бойынша және арнайы оқу
әдебиеттерінде осы пікір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz