«Екінші деңгейлі банктер қызметтеріне бақылау және қадағалау»
КІРІСПЕ 6
Бірінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Екінші деңгейлі банк қызметін бақылау
мен қадағалаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Ұлттық банктің комерциялық банктердің қызметің бақылауы..27
1.3 Коммерциялық банктер қызметін қадағалау
мен бақылаудың шет елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Екінші бөлім ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ ІСІНІҢ БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Қазақстан Республикасында 1993.2006 жылдар аралығындағы екінші деңгейлі банктерді бақылау және
қадағалау ісінің жалпы жағдайы сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.2 Екінші деңгейлі банктерді қадағалау мен
бақылау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Үшінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ
МЕН ҚАДАҒАЛАУ ІСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Ел экономикасына екінші деңгейлі банк қызметін
қадағалау мен бақылаудың банк қызметіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.2 Екінші деңгейлі банктерді қадағалау
мен бақылау ісін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Бірінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Екінші деңгейлі банк қызметін бақылау
мен қадағалаудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Ұлттық банктің комерциялық банктердің қызметің бақылауы..27
1.3 Коммерциялық банктер қызметін қадағалау
мен бақылаудың шет елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Екінші бөлім ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ ІСІНІҢ БАРЫСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Қазақстан Республикасында 1993.2006 жылдар аралығындағы екінші деңгейлі банктерді бақылау және
қадағалау ісінің жалпы жағдайы сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.2 Екінші деңгейлі банктерді қадағалау мен
бақылау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Үшінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ
МЕН ҚАДАҒАЛАУ ІСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 58
3.1 Ел экономикасына екінші деңгейлі банк қызметін
қадағалау мен бақылаудың банк қызметіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.2 Екінші деңгейлі банктерді қадағалау
мен бақылау ісін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады.
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық"/1/,- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікді алумен дамудың жаңа сатысына ауысты. Әкімшілдік - әміршілдік жоспарлау кезеңінде барлық экономикалық шешімдер тиісті органдармен кабылданатын еді, барлық жағдайлар тұрақты болатын, бірақ бұл нақтылы механизім боламады.
Нарықтық катынастарға өтумен қатар капитализм экономикалық жүйені жетілдіру жолына өз үлесін қосты, себебі халықаралык тәжірибені және тағы босқа ұқсас жағдайларды қолдану үмкін болды. Соның ішінде банктік саласында ескеру қажет соңғы жылдардын ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесі айтарлықтай дәрежеде қайта күрылды, бұл оның елдегі банктік істі құру және жүргізудегі жаңаша дамуымен, сонымен қатар, екінші деңгейлі банктер үшін жаңа мақсаттар мен міндеттерді анықтаумен байланысты. Бұл жағдайларда республиканың салауатты, сенімді және бәсекелесуге қаблетті банктік секторын құру және қолдану және қолдану үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі тарапынан бакылаушы функцияларының бірі ретінде тиімді және мұқият қадағалау жүргізу кажет екендігі маңызды деп танылды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен жүргізілетін банк қадағалау саясаты дамыған банктік жүйесі бар елдердің тәжірибесіне, баннк кадағалау қағидаларына, әлемнің 170- тен астам елдерін қосатын Базельдік Комитетінің ұсынатын ережелеріне негізделеді.
Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады.
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007 жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы «Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: "Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық"/1/,- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікді алумен дамудың жаңа сатысына ауысты. Әкімшілдік - әміршілдік жоспарлау кезеңінде барлық экономикалық шешімдер тиісті органдармен кабылданатын еді, барлық жағдайлар тұрақты болатын, бірақ бұл нақтылы механизім боламады.
Нарықтық катынастарға өтумен қатар капитализм экономикалық жүйені жетілдіру жолына өз үлесін қосты, себебі халықаралык тәжірибені және тағы босқа ұқсас жағдайларды қолдану үмкін болды. Соның ішінде банктік саласында ескеру қажет соңғы жылдардын ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесі айтарлықтай дәрежеде қайта күрылды, бұл оның елдегі банктік істі құру және жүргізудегі жаңаша дамуымен, сонымен қатар, екінші деңгейлі банктер үшін жаңа мақсаттар мен міндеттерді анықтаумен байланысты. Бұл жағдайларда республиканың салауатты, сенімді және бәсекелесуге қаблетті банктік секторын құру және қолдану және қолдану үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі тарапынан бакылаушы функцияларының бірі ретінде тиімді және мұқият қадағалау жүргізу кажет екендігі маңызды деп танылды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен жүргізілетін банк қадағалау саясаты дамыған банктік жүйесі бар елдердің тәжірибесіне, баннк кадағалау қағидаларына, әлемнің 170- тен астам елдерін қосатын Базельдік Комитетінің ұсынатын ережелеріне негізделеді.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк мекемелерi» Негiзгi заң актiлерi.- Алматы, 2003
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N2444 Заңы
3. “Екiншi деңгейлi банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы ереженi бекiту жөнiнде” Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi Басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 213 қаулысы.
4.Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ред. басқ. Ғ.С.Сейiтқасымов.- Алматы: Экономика, 2001.- 466 б.
5.Банковское дело: Учеб. пособие/ Под ред. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 666 с.
6.Банковское дело: Учеб. для вузов / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.Кроливецкой.- 4-е изд.,перераб. И доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 459 с.
7.Бәйгiсиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы,1998.
8. Борисов Е.Ф. Экономика: Справочник.- М.:Финансы и статистика.1997- 400с.
9.Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердiң несие ресурстарын құрудағы проблемалары және оның болашағы: Автореферат.- Аламаты, 2004.-30 б.
10.Кемел М. Нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның аграрлық саласында ауыл шаруашылығы кооперациясының дамуы: Автореферат.- Алматы, 2004.- 50 б.
11.Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы,2000.
12. Мейiрбеков Б.Қ. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау жолдары мен дамыту әдiстерi: Автореферат.- Алматы, 2004.-26б.
13. Кушербаев Б. Банктер және несие алушылар қарым-қатынастарын реттеу. Қарағанды,2002.
14. Мақыш С. Ақша айналысы және несие. Алматы,2000.
15. Мақыш С. Қазiргi несиелiк механизм және оны жетiлдiру жолдары. Автореферат. Алматы,1999.
16. Сәбден О. Тоқсанова А. Шағын кәсiпкерлiктi басқару.- Алматы: Бiлiм, 2002.- 304 б.
17. Тоқсейiтов Р. Экономикалық сөздiк-анықтамалық.- Қарағанды: Болашақ-баспа, 1999.- 240 б.
18. Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. В.К.Сенчасова, А.И.Архипова.- М.:Проспект, 2000.- 496 с.
19.Кемел М. Селолық несиелiк тұтыну кооперативiндегi қаржы тәуекелi // Қаржы-қаражат.- 2003.- N6.- 21-28 б.
20.Қошқарбаев Б. Несие серiктестiгiн жүйелесек. //Егемен Қазақстан.- 2003.- 19 наурыз.
21.Қиғанов С. Қаржы және нәтиже. // Қаржы қаражат.-2003.- N1.-22-27 б.
22.Бакесова С. Ипотекалық несие алдыңыз ба? //Қаржы қаражат.-N7.-57-60 б.
23.Төреқожа К. Несие саясаты оңтайлы. // Қаржы қаражат.-N9.- 11-13 б.
24.Акимбекова К., Халтаев А. Управление рисками: реальность и новые возможности //БТА. Мир финансов.- 2003.- N5.- С.8-11
25. Тұрғын үй құрылысының өркендеуi экономиканы, бүкiл елдi өркендетедi // Егемен Қазақстан.- 2004.- 1 маусым.- 1,2 б.
26. Тәтiшев Е. Несиеге деген сұранысты ұсыныстың өзi анықтайды/ Сұхбат. Қ.Бегманов // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
27. Ипотека туралы тоғыз сауал // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
28. Алдаберген Ә. Ипотекалық кредит тұрғын үй алудың қолайлы мүмкiндiгi // Егемен Қазақстан .- 2003.- 21 қаңтар.- 2 б.
29. Условия кредитования юридических лиц по кредитным линиям // Банковские услуги для юридических лиц.- 2003.- N1.- С. 4-5
30. Бобакова Ж.О. Кредитные риски банковских сфере и критерий рейтинга банков // Банки Казахстана.- 2002.- N7.- С. 13-20
31. Зиябеков Б. Кредитное бюро – инструмент выявления рисков // Банки Казахстана.- 2002.- N3.- С. 37-40
32. Левичева И. Регулирование деятельности коммерческих банков // Банки Казахстана.- 2002.- N5.- С. 32-35
33. Лизинг – профессиональная покупка основных средств // БТА Мир финансов.- 2003.- N5.- С.4-6
34.Каренов Р. Несие жүйесінің қызметтері // Егемен Қазақстан .- 2004.- 24 сәуiр.- 2 б.
35. Садыханұлы М. Ипотека жергiлiктi жағдайға бейiмделе бастады // Түркiстан.- 2004.- 12 ақпан.- 2 б.
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы N2444 Заңы
3. “Екiншi деңгейлi банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы ереженi бекiту жөнiнде” Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi Басқармасының 2002 жылғы 3 маусымдағы N 213 қаулысы.
4.Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ред. басқ. Ғ.С.Сейiтқасымов.- Алматы: Экономика, 2001.- 466 б.
5.Банковское дело: Учеб. пособие/ Под ред. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 666 с.
6.Банковское дело: Учеб. для вузов / Под ред. В.И. Колесникова, Л.П.Кроливецкой.- 4-е изд.,перераб. И доп.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 459 с.
7.Бәйгiсиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Алматы,1998.
8. Борисов Е.Ф. Экономика: Справочник.- М.:Финансы и статистика.1997- 400с.
9.Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердiң несие ресурстарын құрудағы проблемалары және оның болашағы: Автореферат.- Аламаты, 2004.-30 б.
10.Кемел М. Нарық қатынасы жағдайында Қазақстанның аграрлық саласында ауыл шаруашылығы кооперациясының дамуы: Автореферат.- Алматы, 2004.- 50 б.
11.Көшенова Б. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы,2000.
12. Мейiрбеков Б.Қ. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау жолдары мен дамыту әдiстерi: Автореферат.- Алматы, 2004.-26б.
13. Кушербаев Б. Банктер және несие алушылар қарым-қатынастарын реттеу. Қарағанды,2002.
14. Мақыш С. Ақша айналысы және несие. Алматы,2000.
15. Мақыш С. Қазiргi несиелiк механизм және оны жетiлдiру жолдары. Автореферат. Алматы,1999.
16. Сәбден О. Тоқсанова А. Шағын кәсiпкерлiктi басқару.- Алматы: Бiлiм, 2002.- 304 б.
17. Тоқсейiтов Р. Экономикалық сөздiк-анықтамалық.- Қарағанды: Болашақ-баспа, 1999.- 240 б.
18. Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. В.К.Сенчасова, А.И.Архипова.- М.:Проспект, 2000.- 496 с.
19.Кемел М. Селолық несиелiк тұтыну кооперативiндегi қаржы тәуекелi // Қаржы-қаражат.- 2003.- N6.- 21-28 б.
20.Қошқарбаев Б. Несие серiктестiгiн жүйелесек. //Егемен Қазақстан.- 2003.- 19 наурыз.
21.Қиғанов С. Қаржы және нәтиже. // Қаржы қаражат.-2003.- N1.-22-27 б.
22.Бакесова С. Ипотекалық несие алдыңыз ба? //Қаржы қаражат.-N7.-57-60 б.
23.Төреқожа К. Несие саясаты оңтайлы. // Қаржы қаражат.-N9.- 11-13 б.
24.Акимбекова К., Халтаев А. Управление рисками: реальность и новые возможности //БТА. Мир финансов.- 2003.- N5.- С.8-11
25. Тұрғын үй құрылысының өркендеуi экономиканы, бүкiл елдi өркендетедi // Егемен Қазақстан.- 2004.- 1 маусым.- 1,2 б.
26. Тәтiшев Е. Несиеге деген сұранысты ұсыныстың өзi анықтайды/ Сұхбат. Қ.Бегманов // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
27. Ипотека туралы тоғыз сауал // Жас Алаш .- 2003.- 4 желтоқсан.- 2 б.
28. Алдаберген Ә. Ипотекалық кредит тұрғын үй алудың қолайлы мүмкiндiгi // Егемен Қазақстан .- 2003.- 21 қаңтар.- 2 б.
29. Условия кредитования юридических лиц по кредитным линиям // Банковские услуги для юридических лиц.- 2003.- N1.- С. 4-5
30. Бобакова Ж.О. Кредитные риски банковских сфере и критерий рейтинга банков // Банки Казахстана.- 2002.- N7.- С. 13-20
31. Зиябеков Б. Кредитное бюро – инструмент выявления рисков // Банки Казахстана.- 2002.- N3.- С. 37-40
32. Левичева И. Регулирование деятельности коммерческих банков // Банки Казахстана.- 2002.- N5.- С. 32-35
33. Лизинг – профессиональная покупка основных средств // БТА Мир финансов.- 2003.- N5.- С.4-6
34.Каренов Р. Несие жүйесінің қызметтері // Егемен Қазақстан .- 2004.- 24 сәуiр.- 2 б.
35. Садыханұлы М. Ипотека жергiлiктi жағдайға бейiмделе бастады // Түркiстан.- 2004.- 12 ақпан.- 2 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Абдралиева Жансая Бегмановна
Екінші деңгейлі банктер қызметтеріне
бақылау және қадағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 050509- Қаржы
Астана 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Қаржы кафедрасының меңгерушісі
______________С.Е. Керімқұловпен
қорғауға жіберілді
___ _______________2007ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Екінші деңгейлі банктер
қызметтеріне бақылау және қадағалау
Мамандық: 050509- Қаржы
4 курс студенті: Абдралиева Ж.Б.
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент
Мергалиев Б.К.
Астана 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
Бірінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
1. Екінші деңгейлі банк қызметін бақылау
мен қадағалаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 10
2. Ұлттық банктің комерциялық банктердің қызметің бақылауы..27
3. Коммерциялық банктер қызметін қадағалау
мен бақылаудың шет елдердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...37
Екінші бөлім ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ ІСІНІҢ
БАРЫСЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .45
1. Қазақстан Республикасында 1993-2006 жылдар аралығындағы екінші деңгейлі
банктерді бақылау және
қадағалау ісінің жалпы жағдайы
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2. Екінші деңгейлі банктерді қадағалау мен
бақылау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 51
Үшінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ
МЕН ҚАДАҒАЛАУ ІСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 58
1. Ел экономикасына екінші деңгейлі банк қызметін
қадағалау мен бақылаудың банк қызметіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
2. Екінші деңгейлі банктерді қадағалау
мен бақылау ісін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында:
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің
қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді
мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне
деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады.
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде дамып
келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн дербес және
үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып,
түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық"1,- деп Елбасымыз Қазақстан
халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді
жеткізді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікді алумен дамудың жаңа сатысына ауысты.
Әкімшілдік - әміршілдік жоспарлау кезеңінде барлық экономикалық шешімдер
тиісті органдармен кабылданатын еді, барлық жағдайлар тұрақты болатын,
бірақ бұл нақтылы механизім боламады.
Нарықтық катынастарға өтумен қатар капитализм экономикалық жүйені
жетілдіру жолына өз үлесін қосты, себебі халықаралык тәжірибені және тағы
босқа ұқсас жағдайларды қолдану үмкін болды. Соның ішінде банктік саласында
ескеру қажет соңғы жылдардын ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесі
айтарлықтай дәрежеде қайта күрылды, бұл оның елдегі банктік істі құру және
жүргізудегі жаңаша дамуымен, сонымен қатар, екінші деңгейлі банктер үшін
жаңа мақсаттар мен міндеттерді анықтаумен байланысты. Бұл жағдайларда
республиканың салауатты, сенімді және бәсекелесуге қаблетті банктік
секторын құру және қолдану және қолдану үшін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі тарапынан бакылаушы функцияларының бірі ретінде тиімді және
мұқият қадағалау жүргізу кажет екендігі маңызды деп танылды. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкімен жүргізілетін банк қадағалау саясаты дамыған
банктік жүйесі бар елдердің тәжірибесіне, баннк кадағалау қағидаларына,
әлемнің 170- тен астам елдерін қосатын Базельдік Комитетінің ұсынатын
ережелеріне негізделеді.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының
банктер жүйесінде Ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулі өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім. Бүгінгі таңда нарықтық
экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен өркениетті елдер
тәжірибесін үйре отырып, банк жүйесін халықаралық стандарттарға
көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстаннның эволюциялык дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың үзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандык емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының он жылдығына
арналған салтанатты жиналыста ел Президенті Н.Назарбаев банк жүйесін
реформалау нәтижесі бойынша: Еліміздің банк жүйесі түбегейлі де сапалы
өзгерістерге үшырады деп мақтанышпен атап өткен болатын, [1].
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық банктерді
құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес сонымен бірге бүкіл КСРО аумағындағы
бірінші болып қүрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан Союз
кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу қүқығын беретін
лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бірақ, аталмыш
банктің қызметі небәрі
7 жылға ғана созылып қызметіндегі айтулы елеулі кемшіліктері үшін 1995
жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргізу үшін берілген лицензиясы
қайтарылып алынды. Казқстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегінде қүрылған
екінші коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтік банкі жатады.
Қазіргі кезде аталмыш банкі "ЦентрКредит" ААҚ болып, банк қызметі нарығында
өз қызметін тиімді атқаруда.
1990 жылы Қазақстан Республикасының банктер және банкі қызметі туралы
Заңы қабылданды. Бұл Занда Мемлекеттік болып қабылатын Ұлттық
банктің негізгі міндеттерімен қатар экономикадағы ақша-
несиелік реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерінің түрлері,
коммерциялық банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері
анықгалған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезендерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.
Реформаның құкықгық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында "Заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықгырулар
енгізу туралы"; 1998 жылдың 28 сәуірінде "Қазақстан Республикасында вексель
айналысы туралы"; 1997 жылдың
11 шілдесінде "Банк қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толыктырулар енгізу туралы" бірқатар
зандары қабылданды.
1995 жылы Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен міндеті тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бірдей. Бірақ еліміздің орталық банкі ретінде атқарған қызметі барысында
жинақталған тәжірибесі оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетін ақша-несие саясатының қүралдарын пайдалануға көшу
міндеттерін жүктеді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің түрақтылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің түрактылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсіздік дағдарысы мен банктерге деген
сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің
сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді.
Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі
үзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы
әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметін тарату әдістемелерін оқып
біліп, осы алған білімді еліміздің банк жүйесінің практикасында
қолданғанымыз абзал. Жұмысты жазу барысында қарастырылып отырған мәселелер,
атап айтқанда: банкті тарату мен тарату ісін баскару мәселелері
Қазақстанның банк жүйесінің дамуы мен калыптасуына байланысты сүрақтарды
зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банк қызметін бақылау және қадағалау
мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып
отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиімді
де пайдалы әдістерін қарастырып, одан "қорғану" үшін қажетті әдістемелерді
саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық бактер үшін банктерді
бақылау саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып саналып
келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл проблема өзінің орынын
басқа проблемаға береді - ол ел экономикасына екінші деңгейлі банктерді
бақылау ісінің әсері, оны жылдам аяктау және тарату ісін жүргізу
әдістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы. Сонымен, коммерциялық
банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметін токтату тәуекелі де
үлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық банктер әлемдік тәжірибеде
белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті деуге болмайды.
Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық банк жүйесі
үшін жаңа болып табылады, сондықтан да банктерді бақылау ісі бойынша қандай
да бір тереңдетілген зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы орайда банктерді
бақылау және қадағалау ісінің саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк
жүйесін реформалау кезіндегі өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Барлық
аталған проблемалар және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын тандауға,
оның мақсаттары мен негізгі міндеттерін қоюға негіз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып банкті тарату ісі саласындағы
әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға бейімделуі
болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерің анықтайды:
* Банктерді бақылау және қадағалау ісіндегі теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың кұрылымын аныктау, банкті ерікті және еріксіз тарату
түсіктерінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
* Ел экономикасында банктерді тарату ісінің барысына талдау жасап, оның
себептері мен салдарын анықтау;
* Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктер үшін тарату ісін жүргізудегі практикалық ұсыныстарды өндеп
шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жүмысытң зерттеу пәні ретінде банкті
бақылау құралдары және әдістерімен байланысты теориялық және практикалық
сұрақтар саналады. Жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметі болыптабылады.
Жұмыстың құрылымы. Жүмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
Бірінші бөлім ЕКІНШІ ДЕНГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН
БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банк қызметін бақылау мен
қадағалаудың теориялық негіздері
Екі денгейлі банк жағдайында Ұлттық банктің негізгі міндеттерінің бірі –
банктік қызметтерді макроэкономикалық денгейде басқару процессін
ұйымдастыру, еліміздегі банктердің және басқа да қаржы несие инстуттарының
қызметін реттеу, банк және ақша жүйелерінің қызмет етуінің тұрақтылығын
ұстап отыру болып табылады.
Ұлттық банк бактік қызметтерді бақылау және қадағалау кезінде тікелей
(әкімшілік) және жанама (экономикалық) әдістерді қолданады. Мұндай
әдістердің қатарына:
- пруденциалдық және басқа да банктердің орындауы міндеті нормалар мен
лимиттерді қою, реквизиттік талаптар, оған қоса күмәнді және үмітсіз
активтерге қарсы провизиялардың номалары;
- банктердің орындауы міндетті ережелермен басқа да нормативті актілерді
шығару;
- банк қызметтерін тексеру;
-банк қаржылық жағдайын сақтандыру жөніндегі ұсыныстар беру;
-ұсыныстар беру;
-тарату жөнінде міндеттеме хатты алап ету, Ұлттық банктің бұйрық хатты
және шектеу шараларын қолдану;
-банктерді ашудан бастап, рұқсатты қайтарып алуға дейінгі жазалау
шараларын қолдану.
Банктік қызметтерді реттеудің экономикалық әдістеріне Ұлттық банктің
айналысағы ақша массасын басқару үшін қолданылатын қызметтері жатады.
Банктік қызметтерге әсер етудің жанама жолдары икемділік және тезірек болып
келеді.
Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктермен қарым-катынастары келесі
қағидаларға сүйене отырып қалыптасады:
Ұлттық банк:
* Банктік тораптың қызмет етуіне жалпы жағдай жасауға және
шынайы банктік бәсеке қағидаларын орнатуға өз септігін тигізеді;
* Банк қызметтерін заңға сәйкес реттейді;
* Ақша- несие жүйесінің тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында
банк қызметтерін қадағалайды;
* Банктердің шүғьл қызметіне араласпайды;
Ұлттық банк тіндеттеріне лицензилау және лицензияны қайтарып алу,
жарғыны тіркеу және банктерді тіркеуді жүргізу, сонымен қатар,
"Қазақстан Республикасы банктері және банктік қызметтер туралы" Заңға
сәйекес банктерді қадағалау кіреді. Осы мақсатта Ұлттық банк:
* Банктің құрылтайшыларын, олардың бекіткен шектен асқан
акциялар көлемін иемденуіне, иелік етуіне, басқаруына
бақылау жасауға;
* Банктің басқару орындарына кағдидаттардың іскерлік
жарамдылыған анықтауға;
* Банктердің және олардың филиалдарын тексеруге, соның
ішінде орнына немесе аудиторлық ұйымды шақыру арқылы
өзінің бақылау және қадағалау қызметтерін дұрыс жүзеге
асыру үшін керекті ақпаратты алуға құзіретті.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңының 9-бабына сәйкес,
Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен
құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған
негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге тиесілі
ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларга сәйкес жүргізілетіп
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай қосымша
міндеттер жүктеледі:
• Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
• ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
• банктік және басқа иесиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғауы.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
• елдегі иесиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
• өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
• банк ісін лицензиялау, ақша-иесиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
• банк ісін бақылау және қадағалау;
• елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
• валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
• меншікті қаражаттары;
• басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылган ақшалай қаражаттар;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар.
Банктер Ұлттық банктің шешімдерін орындамаған жағдайда, оларға
айып-пұлдық шаралары қолданылуы мүмкін.
Ұлттық банк бекітетін пруденциалдық нормативтер еншілес банктерге,
банктік бірлестіктерге және өзінің күнделікті балансы бар олардың
флиалдарына да қолданылады.
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рөлі мен орнын бөліп
көрсету, олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын
ашу – бұл бөлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30
наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі және 1995 жылы 31 тамыз
айында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл заңдарда
Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың және
таратудың барлық ерекшеліктері көрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі тұрақтандырылған экономиканың жетілдіруі үшін коммерциялық
банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге асырады. Еліміздің екінші
деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастыруымен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық шаруашылығын қаржыландыру,
сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, қаржылық
операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер
және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар
кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды
орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде
әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті
атқарады. Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей
қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық
қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеретегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне
қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері
саудагерлер болған (міне осында коммерциялық банк деген атауға ие
болды ). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер
экономиканың өзге де сфераларында қызмет көрсете бастағандықтан да
банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп
жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның
шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың
қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер –
нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез
келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.
Коммерциялық банктер жеке және заңды тұлғалар үшін бүкіл операциялық
қызметтерді орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебап буыны ретінде
қатысады.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз
жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір опеациялардан түсетін
пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны
болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие нарығының
жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Соңғы кездері екінші деңгейлі банктер мен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшее түсуде. Бәсекелестік банктердің жаңа операциялар
түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерін өсіруге және
қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес
операцияларды меңгеріп, елдің жалпы экономикадағы ролін арттыруда.
Қазіргі коммерциялық банктер активті және пассивті операцияларын
орындайды. Бұл екі түрлі операция бір бірліктің екі қарама-қарсы жақтары
секілді көрінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияның болуы
мүмкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияның мәні де жоқ.
Алайда, жүзеге асырылатын банктік операцияларының барлығы, күмәнсіз, бір
мақсатты көздейді – табыстың өсуі және шығынның кемуі.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995ж. №2444 Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңының 30 бабы
бойынша қызмет көрсету – бұл банктік операцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
бап бойынша көрсетілген басқа да банктік операциялар. Бұл заңда, сонымен
қатар, банктік операцияларды жекелеген түрлерін ұйымдастырудың
ерекшеліктері көрініс тапқан.
Аталған заңға сәйкес коммерциялық банктер келесі операцияларды
орындауға құқылы:
• заңды және жеке тұлғалардың ақылы негізде депозиттерін қабылдау,
банктік шоттарын ашу және жүргізу;
• банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
• заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
• кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
• банкнота мен монеталарды және бағалы қағаздарды инкассациялау және
жөнелту;
• аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен
байланысты тапсырмаларын орындау;
• есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
• қарыздық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
• заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операциялары операцияларын жүргізу;
• клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
• ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
• коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және өзге де міндеттемелерді);
• төлем карточкаларын шығару;
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндетемелерді беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе оларды иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодиандық. Бұл банктік
операциялар бойынша қызметтерді көрсету,клиенттердің тәуекелі бойынша
олардың агенттері ретінде әрекет ету.
Осыған орай, банктік заңдарына сәйкес, банк – уақытша бос ақша
қаражатарын жинақтауға, клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізуге құқылы несие ұйымы.
Екінші деңгейлі банктер заңнаманың барлық құқықтық жағынан қамтылған кең
көлемде операциялар түрлерін ұсынады. Коммерциялық банктің операцияларын 3
топқа бөліп қарастырамыз:
қызмет көрсету арқылы клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту;
қызмет көрсетулерсіз клиенттердің ақша
қаражаттарын тарту;
басқа көздерден ақша қаражаттарын тарту.
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
банктердің өз шотына және пайдасына жүргізілетін
операциялар;
клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пасси
вті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 1. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен
өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана
пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға
ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың
ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің
жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және
олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды.
Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердің басым бөлігі өз қызметін осы және басқа да көптеген
себептерге байланысты токтатуға мәжбүр болды. 1992-2006 жылдар аралығында
банктердің сандық өзгерісінің динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1),
[2].
Кесте 1
Қазақстан Республикасы аумағында екінші деңгейлі
банктердің сандық өзгерісінің динамикасы
Көрсет кіштер 1992
05.05.2006 ж. 05.05.2003 ж.
ҚР банктер — барлығы 44 38
Жеке 25 19
Мемлекеттік 2 2
Мемлекетаралық 1 -
ТТТет елдік капиталдың 16 17
катысуымен құрылған
банктер
104 % қатысу үлесімен 9 9
50 % қатысу үлесімен. 6 6
Еншілес банктер 11 11
Қайнар көзі: Интернет жүйесіндегі ҚР Ұлттық банкінің
сайты: httpwww.nаtіоnаl bаnк.кz
Қазақстан Республикасының банктік заңдарында, банктердің жарғылық қоры
қандай көздерден құралғанына байланысты оларды: отандық, меммлекетаралық,
еншілес банктерді қоса алғандағы шет елдің капиталдың қатысуымен қүрылған
банктер деп жіктейді. Отандық банктерді қүрылтайшыларына байланысты жеке
және мемлекеттік деп ажыратады.
Қазақстан Республикасында 31.08.1995 ж. қабылданған N2444 "Қазақстан
Республикасының банктер және банк қызметі туралы" Заңына сәйкес банктерді
тарату ісінің екі түрін ажыратады (сурет1),[4]:
• Ерікті тарату — банк акционерлерінің жалпы жиналсының шешімі
негізінде Ұлттық банкке ерікті таратуға рүқсаты болған кезде жүзеге
асырылады;
• Еріксіз (ыктиярсыз)тарату Қазақстан Республикасы заң актілерінде,
нормативтік қүқықтық сәйкес сот шешімі бойынша жүзеге нормативтік
құқықтық актілерімен реттеледі.
Мемлекеттік тарату тәртібі, сонымен бірге, Қазақстан Үкімет
органдарының нормативтік құқықтық актілерімен қосымша түрде реттеледі;
мемлекетаралық, еншілес және ҚР резидент еместерінің банктерін тарату
тәртібі: республикалық заңнамалар, нормативтік қүкықтық актілермен қоса
халықаралық құқықтық актілер, шарттар мен келісімдермен реттелінеді. Шет
елдік капиталдың қатысуымен құрылатын банктерді тарату тәртібі отандық және
еншілес банктердің таратылу тәртібін реттейтін заңнамаларға, нормативтік
қүқықгық актілерге сәйкес жүзеге асырылады. Осыдан, ҚР аумағында екінші
деңгейлі банктердің таратылу тәртібін реттейтін заңнамалық қүқыктық
актілердің төрт тобын бөліп қарастыруға болады (сурет 2), [4].
Банктерді тарату түрлері мен негіздері
Ерікті тарату Еріксіз тарату
Бак акционерлерінің жалпы ҚР заң актілерінде, нормативтік
жиналысының шешімі негізінде Ұлтық құқықтық кесімдерінде
банкке ерікті таратуға рұқсаты қарастыр-ылған жағдайларға сәйкес
болған кезде жүзеге асырылады. сот шешімі бойынша жүзеге
асырылады.
Банкттің Ұлттық банктің Уәкілетті мемлекеттік
банкрот заңнамасында көзделген органдардың, заңды немесе
болуына негіздемелер бойынша жеке тұлғалардың заңнамалық
байланысты банк операциялаын кесімдерде көзделген басқа да
жүргізуіне берілген негіздемелер бойынша банк
лицензияны қайтарып қызметін тоқтату туралы
алуына байланысты өтінішіне байланысты
Сурет 2 Банктерді қадағалау және бақылау ісіндегі
қадағалау түрлері мен негіздері
ҚР Азаматтық кодексінде занды түлғаны тарату тәртібі мен негіздері
анықгалған. Банк мекемесі заңды түлға болып табылатындықтан, банктерді
таратудың заңнамалық негіздері Азаматтық кодекске сүйене отырып жасалып,
оған сәйкес болуы тиіс. Банк пен оның клиенттері, сонымен бірге банк арқылы
жүзеге асатын оның клиенттері арасындағы қатынастар азаматтық заңнамамен
реттеледі. ҚР заңнамаларында көзделген, Азаматтық кодекс нормаларына
кереғар, азаматтық қүқық нормалары, кодекске тиісті өзгерістер
енгізілгеннен кейін ғана қолданыла алады [6].
Республикадағы барлық заңнамалар, нормативтік құқықтық актілер ҚР
Конституциясына сәйкес негізделе отырып жасалған. Сондықтан да банкгерді
тарау барысында пайда болатын қатынастар қандай да болмасын нормативтік
қүқықгық актілерге сүйене отырып жүзеге асқанымен де, олар ҚР
Конституциясына кереғар болмауы тиіс.
Сонымен бірге, банк заңнамалары, азаматтық заңнамаларға да қарама-қайшы
болмауы тиіс. Азаматтық кодекс бойынша заңды тұлғаны тарату негіздері
суретте бейнеленген (сурет 3), [6]. Банктерді тарату тек банк кредиторлары
мен салымшыларының мүдделерін емес, сонымен бірге жалпы қоғам мүдделерін
қамтитын жағдай болып табылады. Сондықган да банкті таратудағы қүқықгық
актілерді қарастыру барысында ҚР Азаматтық кодексіне де токтала кетпеуге
болмайды. Азаматтық кодекс қоғам мүшелерінің тендігіне негізделген тауар-
ақша қатынастарын қамтиды.
Конституцияға сәйкес, сот шешімінсіз ешкім де меншіктен айыра алмайды.
Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мүқтажы үшін мүліктен күштеп
айыру оның қүны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Екінші денгейлі банктерді тарату барысында туындайтын міндеттемелер мен
қарым қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жүйесі
Респуб- ҚР Ұлттық банкінің ҚР Үкімет Халықаралық
ликалық нормативік органдарының нормативтік
заңдар құқықтық актілері нормативтік құқықтық құқықтық
актілері актілер
ҚР Конституциясы ҚР Ұлттық банктің ҚР халықаралық
ережелері келісімідері
ҚР Азаматтық кодексі Халықаралық
құқықтың жалпыға
бірдей
принциптері мен
нормаларын
қарастыратын
құқықтық актілері
ҚР Ұлттық банкінің
нұсқаулықтары
ҚРБанкроттық туралы Заңы
ҚР Банктер және банк қызметі
туралы Заңы
ҚРҰлттық банк туралы
Заңы
Сурет 3 Екінші денгейлі банктерді қадағалау мен бақылауға байанысты
қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жүйесі
Занды түлғаны тарату туралы шешім қабылдаған меншік иесі немесе орган,
міндетті түрде занды түлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізетін Әділет
Министрлігіне жазбаша түрде ақпарат береді. Әділет орны, занды түлғалардың
мемлекеттік регистріне занды түлғаның тарату ісі кезеңіне енгені туралы
белгі жасайды.
Занды тұлғаны тарату туралы шешім қабылдаған меншік иесі немесе орган,
міндетті түрде занды түлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізетін
Әділет Министрлігіне жазбаша түрде ақпарат береді. Әділет орны, заңды
тұлғалардың мемлекеттік регистріне заңды тұлғаның тарату ісі кезеңіне
енгені туралы белгі жасайды.
Одан әрі қарай, заңды түлғаны тарату туралы шешімқабылдаған меншік иесі
немесе тиісті орган, таратылатын занды тұлғаның мүлкі мен істерін басқару
жөніндегі өкілеттігі бар тарату комиссиясын тағайындайды және де Азаматтық
кодекске сәйкес тарату тәртібі мен мерзімдрін белгілейді.
Заңды тұлғаны бақылау және қадағалау кезінде танылған кемшіліктер бойынша
келесі жағдайларда таратылуы мүмкі
Меншік иесінің шешімі бойынша Сот шешімі бойынша
Меншік иесінің уәкілетті органының Банкрот болған жағдайда
шешімі бойынша
Құрылтай құжаттарында көрсе-тілген Заңды тұлғаның заң тәртібін
меншік иесінің шешімі бойынша орындамаған жағдайда
Белгілі бір қызметті жүзеге
асыруға қажетті лицензиясы
болмаған жағдайда қызметін
жүргізген, немесе заңнамалық
актілерде рұқсат етілмеген
қызметті атқарған, немесе заң
тәртібін бірнеше рет бұзған
жағдайда
Заңды тұлғаның жарғысында
көрсетілген мақсаттарға кере-ғар
болатын қызметті жүзеге асырған
жағдайда
Заң актілерінде көзделген басқа да
жағдайларда
Сурет 4 Қазақстан Республикасының Азаматтық заң актілерінде көзделген
нәтижелері бойынша банктерді бақылау және қадағалау негіздері
Тағайындалған тарату комиссиясы:
Таратылып отырған занды тұлғаның атынан сотта мүдде білдіреді;
Орталық ресми басылым беттеріне таратылу ісі басталған кезден
бастап шағым-талаптар (өтініштер) беру тәртібін, мерзімін және
кредиторлардан өздерінің талаптарын қабылдау мерзімін міндетті
түрде көрсете отырып, мемлекеттік және орыс тілдерінде
жариялайды. Бұл мерзім осындай хабарландыру берілген күннен
бастап екі айдан кем болмауы тиіс.
Ерікті тарату туралы өтінішке акционерлердің жалпы жиналысы уәкілеттік
берген адам қол қойып, мынадай құжаттармен бірге Ұлттық банкке ұсынады:
Тарату себептерін міндетті түрде көрсете отырып, банкті ерікті
тарату туралы акционерлердің жалпы жиналысынң шешімі;
Акционерлердің жалпы жиналысы бекіткен банктің өз қызметін
тоқтату дайындығының мерзімдері мен кезендері туралы іс-
шаралар тізбесі (жоспар және кесте);
Банктің өз міндеттемелері бойынша есеп айрысуды жүзеге асыруға
қаражытының жеткіліктігіне куә болатын, соңғы есеп беруге жасалған
баланстық есебі;
Банк қызметіне аудит жүргізуге Ұлттық банктің лицензиясы бар
тәуелсіз аудиторлық ұйым растаған банк активтерінің құнын
бағалау туралы есеп.
Заңды тұлғаны тарату туралы меншік Заңды тұлғалардың мемлекеттік
иесінің немесе уәкілетті органның тіркемесіне заңды тұлғаны тарату
шешім қабылдау ісі аяқталғаны туралы жазбасы
Әділет органына заңды тұлғаның Заңды тұлғаны тарату туралы шешім
таратылуы туралы жазбаша хабар қабылдаған меншік иесі мен органның
беру аралық тарату балансын бекіту
Әділет органында заңды тұлғаны Тарату комиссиясының тарату
тарату ісінің басталғанын балансын жасау
мемлекеттік тіркеуден өткізу
Тарату комиссиясын тағайындау Заңды тұлғаны тарату туралы шешім
және тарату мерзімі мен қабылдаған меншік иесі мен органның
тәртібін белгілеу аралық тарату балансын жасау
Тарату комиссиясы орталық ресми Таратылған заңды тұлғалардың ақшасы
басылым беттеріне таратылу ісі жетпеген жағдайда, оның
басталған кезден бастап шағым кредиторларының талаптарын
талаптар (өтініштер) беру тәртібін, қанағаттандыру үшін оның мүлкін
мерзімін жариялайды сату
Кредиторларды анықтап, олардан Таратылған заңды тұлғалардың
мүліктік талаптарды өндірумен борышкерлеріне ақшалай сомаларды
айналысады төлеу
Бақылау комиссиясы аралық тарату
балансын жасайды
Сурет 5 Азаматтық кодекспен белгіленген, заңды тұлғаны тарату тәртібі.
Екінші деңгейлі банктерді (ЕДБ) тарату тәртібі, түрлері, реттеу
ерекшекліктері көрсетілген негізгі заңнамалық актісіне "Қазақстан
Республикасының банктер және банк қызметі туралы " N2444, 1995 жылдың 31
тамызында қабылданған Заңы жатады. Сондықтанда ендігі жерде банктер
туралы Заңның негізгі баптарында көрсетілген ЕДБ тарату ерекшеліктеріне
тоқталып өтеміз.
Ерікті тарату туралы өтініште өзінің барлық кредиторларының талаптарын
толық қанағаттандырғаны туралы банктің міндеттемесі болуы керек. Банкті
ерікті таратуға рұқсат алу туралы өтінішті Ұлттық банк тиісті түрде
ресімделген барлық қүжаттарды алған күннен бастап екі ай ішінде қарауы
тиіс. Қажет болған жағдайда Ұлттық банк банкке тарату жоспары мен кестесін
қайта қарауды үсынуға немесе басқа да қажетті мәліметтер (қүжаттар)
сұратуына болады. Банкті ерікті таратуға рұқсат беру туралы шешімді Ұлттық
банктің Басқармасы қабылдайды және егер Басқарманың қаулысында басқаша
белгіленбеген болса, онда ол қабылдаған күннен бастап күшіне енеді.
Таратылған заңды тұлғаның азаматтарға тиісті мерзімді төлемдерін
шоғырландыру нәтижесінде олардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жауапкершілікке тартатын азаматтардың талаптары
Еңбек келісім шарты бойынша қызмет атқаратын банк қызметкерлерінің
талаптарын қанағаттандыру
Таратылған заңды тұлғалардың кепілге қойылған мүлкімен қамтамасыз етілген
міндеттемелер бойынша кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру
Бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төлем жасау талаптарын қанағаттандыру
Заң актілеріне сәйкес басқа да кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру
Сурет 6 кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру кезегі
ҚР Азаматтық кодексінің 51 бабында белгіленген [6].
Ұлттық банк ерікті таратуға рұқсат беруден бас тартқан жағдайда бұл
жөнінде Ұлттық банк Төрағасының не оның орынбасарының қолы қойылған дәлелді
шешім шығарылып, банкке жіберілуі тиіс.
Ұлттық банк мынадай негіздердің кез келгені бойынша ерікті таратуға
рұқсат беруден бас тартады:
1. Берілген құжаттардың толық болмауы немесе тиісінше ресімделмеуі;
2. Банктің өз міндеттемелері бойынша есептесуі үшін қаражатының
жетіспеуі.
Банк Ұлттық банктің ерікті тарату туралы рұқсатын алғаннан кейін он
күндік мерзімде:
Занды тұлғаларды тіркеуді жүзеге асыратын әділет органына
банктің ерікті таратылғаны туралы жазбаша хабарлауға;
Орталық әділет органдарының ресми басылым беттеріне таратылу ісі басталған
кезден бастап шағым-талаптар (өтініштер) беру тәртібін, мерзімін және
кредиторлардан өздерінің талаптарын қабылдау мерзімін міндетті түрде
көрсете отырып, банктің ерікті таратылатыны туралы ақпарат жариялауға
міндетті.
Ерікті тарату жөнінде Ұлттық банктің рұқсатын алғаннан кейін банк
акционерлерінің жалпы жиналысы оның филиалдары мен өкілдіктерін ескере
отырып бір айлық мерзімде тарату комиссиясын құруға міңдетті, оған банктің
мүлкі мен ісін басқару жөніндегі өкілеттіктері көшеді. Кредиторлардың
комитеті құрылғанға дейін тарату шығыстарының сметасын, оған қоса тарату
комиссиясының төрағасына және мүшелеріне төленетін негізгі қосымша
төлемдердің мөлшерін акционерлердің жалпы жиналысы бекітуі мүмкін.
Банктегі тарату ісі банктің тарату комиссиясы құрылған күннен басталады
деп есептелінеді. Банкті тарату комиссиясы тағайындаған куннен бастап
банкті тарату ісі аяқгалғанға дейін:
Ерікті таратылатын банк акционерлерінің жалпы жиналысының,
басқа да органдардың лауазымды адамдарының өкілеттіктері, оның
ішінде мүлікке билік жүргізу және міндеттемелерді өтеу жөніндегі,
олардың банкті басқару құқықтары жойылады;
Егер банктің тарату комиссиясының төрағасы таратылатын банктің
атынан немесе есебінен жүзеге асырылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Абдралиева Жансая Бегмановна
Екінші деңгейлі банктер қызметтеріне
бақылау және қадағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық: 050509- Қаржы
Астана 2007
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н. ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
Қаржы кафедрасының меңгерушісі
______________С.Е. Керімқұловпен
қорғауға жіберілді
___ _______________2007ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Екінші деңгейлі банктер
қызметтеріне бақылау және қадағалау
Мамандық: 050509- Қаржы
4 курс студенті: Абдралиева Ж.Б.
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к., доцент
Мергалиев Б.К.
Астана 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
Бірінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
1. Екінші деңгейлі банк қызметін бақылау
мен қадағалаудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 10
2. Ұлттық банктің комерциялық банктердің қызметің бақылауы..27
3. Коммерциялық банктер қызметін қадағалау
мен бақылаудың шет елдердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...37
Екінші бөлім ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ ІСІНІҢ
БАРЫСЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .45
1. Қазақстан Республикасында 1993-2006 жылдар аралығындағы екінші деңгейлі
банктерді бақылау және
қадағалау ісінің жалпы жағдайы
сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2. Екінші деңгейлі банктерді қадағалау мен
бақылау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 51
Үшінші бөлім ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН БАҚЫЛАУ
МЕН ҚАДАҒАЛАУ ІСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 58
1. Ел экономикасына екінші деңгейлі банк қызметін
қадағалау мен бақылаудың банк қызметіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
2. Екінші деңгейлі банктерді қадағалау
мен бақылау ісін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
2006 жылдың 1 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында:
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан экономикасын
тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру үшін мемлекет қазынагерлік, банктердің несие жүйесінің
қалыптасу саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді
мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметіне
деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті” деп баяндады.
Қазiргi кезеңде Қазақстан Республикасында несие аясы серпiндi түрде дамып
келе жатқан экономикалық секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн
Қазақстан Республикасында несие жүйесінің қалыптасуы бүгiн дербес және
үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс iстеп жатыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2007
жылдың 28 ақпанында өткен Парламент палаталарының бірлескен отырысындағы
Жаңа Әлемдегі Жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында:
"Тәуелсіздікке қолымыз жеткен алғашқы күннен бастап сіздер мен біздер
барлық қажыр-қайратымызды жұмсап, еңсесін асқақтатқан Жаңа Қазақстан барған
сайын нық сеніммен алға басып келеді. Дамудың өзі таңдаған даңғылына түскен
еліміздің атағы шартарапқа таралып, әлемдік қоғамдастықтың алдындағы
абыройы да жылдан жылға артып отыр. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің
берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып,
түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық"1,- деп Елбасымыз Қазақстан
халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді
жеткізді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздікді алумен дамудың жаңа сатысына ауысты.
Әкімшілдік - әміршілдік жоспарлау кезеңінде барлық экономикалық шешімдер
тиісті органдармен кабылданатын еді, барлық жағдайлар тұрақты болатын,
бірақ бұл нақтылы механизім боламады.
Нарықтық катынастарға өтумен қатар капитализм экономикалық жүйені
жетілдіру жолына өз үлесін қосты, себебі халықаралык тәжірибені және тағы
босқа ұқсас жағдайларды қолдану үмкін болды. Соның ішінде банктік саласында
ескеру қажет соңғы жылдардын ішінде Қазақстан Республикасының банк жүйесі
айтарлықтай дәрежеде қайта күрылды, бұл оның елдегі банктік істі құру және
жүргізудегі жаңаша дамуымен, сонымен қатар, екінші деңгейлі банктер үшін
жаңа мақсаттар мен міндеттерді анықтаумен байланысты. Бұл жағдайларда
республиканың салауатты, сенімді және бәсекелесуге қаблетті банктік
секторын құру және қолдану және қолдану үшін Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі тарапынан бакылаушы функцияларының бірі ретінде тиімді және
мұқият қадағалау жүргізу кажет екендігі маңызды деп танылды. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкімен жүргізілетін банк қадағалау саясаты дамыған
банктік жүйесі бар елдердің тәжірибесіне, баннк кадағалау қағидаларына,
әлемнің 170- тен астам елдерін қосатын Базельдік Комитетінің ұсынатын
ережелеріне негізделеді.
Нарықтық экономикаға көшумен байланысты Қазақстан Республикасының
банктер жүйесінде Ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда
елеулі өзгерістер болып жатқаны баршаға мәлім. Бүгінгі таңда нарықтық
экономика жолына баяғыда түсіп, зор жетістіктерге жеткен өркениетті елдер
тәжірибесін үйре отырып, банк жүйесін халықаралық стандарттарға
көшіру ел экономикасы үшін маңызды болып табылады.
Банк жүйесін реформалау қажетілігі Қазақстаннның эволюциялык дамуының
сапалы, жаңа деңгейге жетуінің қажеттігінен туындап отыр. Нарықтық
экономикаға көшкен жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк жүйесі
реформалаудың үзақ та, қиын кезеңін бастан кешірді. Бұл кезеңде еліміздің
банк жүйесінде тек сандык емес, сонымен бірге сапалы өзгерістер болды деп
айтуға болады. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуының он жылдығына
арналған салтанатты жиналыста ел Президенті Н.Назарбаев банк жүйесін
реформалау нәтижесі бойынша: Еліміздің банк жүйесі түбегейлі де сапалы
өзгерістерге үшырады деп мақтанышпен атап өткен болатын, [1].
Қазақстанда банк жүйесін реформалау ісі ең алдымен коммерциялық банктерді
құрудан басталды. Тек Қазақстанда емес сонымен бірге бүкіл КСРО аумағындағы
бірінші болып қүрылған банк, Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан Союз
кооперативтік банкі болатын. Банк операцияларын жүргізу қүқығын беретін
лицензиясын (рұқсатын) ол 1988 жылдың 24 тамызында алды. Бірақ, аталмыш
банктің қызметі небәрі
7 жылға ғана созылып қызметіндегі айтулы елеулі кемшіліктері үшін 1995
жылдың 24 тамызында банк операцияларын жүргізу үшін берілген лицензиясы
қайтарылып алынды. Казқстан аумағында 1988 жылдың 19 қыркүйегінде қүрылған
екінші коммерциялық банкке Алматы Орталық кооперативтік банкі жатады.
Қазіргі кезде аталмыш банкі "ЦентрКредит" ААҚ болып, банк қызметі нарығында
өз қызметін тиімді атқаруда.
1990 жылы Қазақстан Республикасының банктер және банкі қызметі туралы
Заңы қабылданды. Бұл Занда Мемлекеттік болып қабылатын Ұлттық
банктің негізгі міндеттерімен қатар экономикадағы ақша-
несиелік реттеу құралдары, оның атқаратын қызметтерінің түрлері,
коммерциялық банктердің қызметіне бақылау жасау принциптері мен әдістері
анықгалған болатын.
Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасқан алғашқы кезендерінде сауатты,
кәсіпкерлік деңгейі жоғары, білікті мамандардың болмауы, банк саласының
қызметін реттейтін заңнамалардың толық жетілмеуі банк қызметін жүзеге
асыруда көптеген қателіктер жіберіп, банктердің жабылып қалуына тікелей
себебін тигізді.
Реформаның құкықгық қамтамасыз етілуі және банк жүйесінің қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ету мақсатында 1997 жылдың наурыз айында "Заң күші бар
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына өзгерістер мен толықгырулар
енгізу туралы"; 1998 жылдың 28 сәуірінде "Қазақстан Республикасында вексель
айналысы туралы"; 1997 жылдың
11 шілдесінде "Банк қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толыктырулар енгізу туралы" бірқатар
зандары қабылданды.
1995 жылы Қазақстанның банк жүйесін реформалаудың бағдарламасын жүзеге
асыру, осы жүйедегі орта мерзімді бағдарламаны жасауға себеп болды. Оның
мақсаты мен міндеті тұтастай алғанда 1990 жылы жасалған бағдарламамен
бірдей. Бірақ еліміздің орталық банкі ретінде атқарған қызметі барысында
жинақталған тәжірибесі оған экономикасы дамыған елдерге тән, нарықтық
экономикаға сай келетін ақша-несие саясатының қүралдарын пайдалануға көшу
міндеттерін жүктеді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің түрақтылығы, көбіне екінші
деңгейлі банктердің түрактылығымен байланысты болып келеді. Жоғарыда атап
өткен себептерге қоса, төлемсіздік дағдарысы мен банктерге деген
сенімсіздік көптеген банктердің қызметіне тосқауыл болып, банктердің
сенімділігін қауіп алдына қойды, ал оған төтеп бере алмаған банктер
банкроттықа ұшырады. Ел экономикасында бірлескен және шет ел банктерінің,
олардың филиалдарының пайда болуы бәсекелестікті одан әрі күшейтіп жіберді.
Нәтижесінде, банктердің несие ресурстарының айналымдылығы төмендеп, мерзімі
үзартылған несиелердің көлемі өсті. Жалпы дағдарыс жағдайында коммерциялық
банктер тәуекелдің жоғары деңгейімен бетпе-бет кездесіп, оған төтеп бере
алмаған банктер жабылып қалып жатты. Сондықтан да біз бүгінгі таңдағы
әлемдік тәжірибеде қалыптасқан банк қызметін тарату әдістемелерін оқып
біліп, осы алған білімді еліміздің банк жүйесінің практикасында
қолданғанымыз абзал. Жұмысты жазу барысында қарастырылып отырған мәселелер,
атап айтқанда: банкті тарату мен тарату ісін баскару мәселелері
Қазақстанның банк жүйесінің дамуы мен калыптасуына байланысты сүрақтарды
зерттеудің жаңа бағыты болып табылады.
Талдау мен зерттеу жүргізу барысында банк қызметін бақылау және қадағалау
мәселелерін ашып көрсету үшін, біз әлемдік тәжірибеге үлкен көңіл аударып
отырмыз және соның көмегі арқылы Қазақстан Республикасында қолдануға тиімді
де пайдалы әдістерін қарастырып, одан "қорғану" үшін қажетті әдістемелерді
саралап отырмыз. Осы кешегі күнге дейін отандық бактер үшін банктерді
бақылау саласындағы басты проблема заң базасын нығайту болып саналып
келді. Бүгінде өзінің өзектілігін жоғалтпай, бұл проблема өзінің орынын
басқа проблемаға береді - ол ел экономикасына екінші деңгейлі банктерді
бақылау ісінің әсері, оны жылдам аяктау және тарату ісін жүргізу
әдістемелерін одан әрі жетілдіру проблемасы. Сонымен, коммерциялық
банктердің қызмет аясы кеңейген сайын, банк қызметін токтату тәуекелі де
үлғая бермек. Бірақ, отандық коммерциялық банктер әлемдік тәжірибеде
белгілі барлық тәуекелдің түрлерімен кездесті деуге болмайды.
Алайда олардың саны өсіп барады, ал бұл проблема отандық банк жүйесі
үшін жаңа болып табылады, сондықтан да банктерді бақылау ісі бойынша қандай
да бір тереңдетілген зерттеулер жүргізілген жоқ. Осы орайда банктерді
бақылау және қадағалау ісінің саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк
жүйесін реформалау кезіндегі өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Барлық
аталған проблемалар және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын тандауға,
оның мақсаттары мен негізгі міндеттерін қоюға негіз болды.
Жұмыстың мақсаттары. Жұмыстың мақсаты болып банкті тарату ісі саласындағы
әлемдік тәжірибені оқып білу және оның жергілікті жағдайға бейімделуі
болып табылады.
Қойылған мақсат жұмыстың келесі міндеттерің анықтайды:
* Банктерді бақылау және қадағалау ісіндегі теориялық сұрақтарды оқып
білу, олардың кұрылымын аныктау, банкті ерікті және еріксіз тарату
түсіктерінің мазмұнын нақтылау және анықтама беру;
* Ел экономикасында банктерді тарату ісінің барысына талдау жасап, оның
себептері мен салдарын анықтау;
* Талдау нәтижелері бойынша қорытындыларды қалыптастыру және отандық
банктер үшін тарату ісін жүргізудегі практикалық ұсыныстарды өндеп
шығару.
Жұмыстың пәні және объектісі. Жүмысытң зерттеу пәні ретінде банкті
бақылау құралдары және әдістерімен байланысты теориялық және практикалық
сұрақтар саналады. Жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
Республикасының екінші деңгейлі банктерінің қызметі болыптабылады.
Жұмыстың құрылымы. Жүмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалар
келтірілген.
Бірінші бөлім ЕКІНШІ ДЕНГЕЙЛІ БАНК ҚЫЗМЕТІН
БАҚЫЛАУ МЕН ҚАДАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банк қызметін бақылау мен
қадағалаудың теориялық негіздері
Екі денгейлі банк жағдайында Ұлттық банктің негізгі міндеттерінің бірі –
банктік қызметтерді макроэкономикалық денгейде басқару процессін
ұйымдастыру, еліміздегі банктердің және басқа да қаржы несие инстуттарының
қызметін реттеу, банк және ақша жүйелерінің қызмет етуінің тұрақтылығын
ұстап отыру болып табылады.
Ұлттық банк бактік қызметтерді бақылау және қадағалау кезінде тікелей
(әкімшілік) және жанама (экономикалық) әдістерді қолданады. Мұндай
әдістердің қатарына:
- пруденциалдық және басқа да банктердің орындауы міндеті нормалар мен
лимиттерді қою, реквизиттік талаптар, оған қоса күмәнді және үмітсіз
активтерге қарсы провизиялардың номалары;
- банктердің орындауы міндетті ережелермен басқа да нормативті актілерді
шығару;
- банк қызметтерін тексеру;
-банк қаржылық жағдайын сақтандыру жөніндегі ұсыныстар беру;
-ұсыныстар беру;
-тарату жөнінде міндеттеме хатты алап ету, Ұлттық банктің бұйрық хатты
және шектеу шараларын қолдану;
-банктерді ашудан бастап, рұқсатты қайтарып алуға дейінгі жазалау
шараларын қолдану.
Банктік қызметтерді реттеудің экономикалық әдістеріне Ұлттық банктің
айналысағы ақша массасын басқару үшін қолданылатын қызметтері жатады.
Банктік қызметтерге әсер етудің жанама жолдары икемділік және тезірек болып
келеді.
Ұлттық банктің екінші деңгейлі банктермен қарым-катынастары келесі
қағидаларға сүйене отырып қалыптасады:
Ұлттық банк:
* Банктік тораптың қызмет етуіне жалпы жағдай жасауға және
шынайы банктік бәсеке қағидаларын орнатуға өз септігін тигізеді;
* Банк қызметтерін заңға сәйкес реттейді;
* Ақша- несие жүйесінің тұрақтылығын ұстап тұру мақсатында
банк қызметтерін қадағалайды;
* Банктердің шүғьл қызметіне араласпайды;
Ұлттық банк тіндеттеріне лицензилау және лицензияны қайтарып алу,
жарғыны тіркеу және банктерді тіркеуді жүргізу, сонымен қатар,
"Қазақстан Республикасы банктері және банктік қызметтер туралы" Заңға
сәйекес банктерді қадағалау кіреді. Осы мақсатта Ұлттық банк:
* Банктің құрылтайшыларын, олардың бекіткен шектен асқан
акциялар көлемін иемденуіне, иелік етуіне, басқаруына
бақылау жасауға;
* Банктің басқару орындарына кағдидаттардың іскерлік
жарамдылыған анықтауға;
* Банктердің және олардың филиалдарын тексеруге, соның
ішінде орнына немесе аудиторлық ұйымды шақыру арқылы
өзінің бақылау және қадағалау қызметтерін дұрыс жүзеге
асыру үшін керекті ақпаратты алуға құзіретті.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы, негізінен, банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын
және көлемін екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару арқылы
реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да
материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңының 9-бабына сәйкес,
Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен
құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған
негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Негізі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады, ал айналым қаражаты – банкіге тиесілі
ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады.
Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен
толтырылады және осы қорға байланысты нормаларга сәйкес жүргізілетіп
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай қосымша
міндеттер жүктеледі:
• Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
• ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
• банктік және басқа иесиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді
жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде банк несие
берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғауы.
Ұлттық банкі жұмысының негізгі бағыттары:
• елдегі иесиелік ресурстарды және ақша айналысын басқару;
• өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
• банк ісін лицензиялау, ақша-иесиелік реттеудің әдістерінің формаларын
талдау;
• банк ісін бақылау және қадағалау;
• елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;
• валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау,
біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Ұлттық банктің несиелік ресурстары мыналардың есебінен құралады:
• меншікті қаражаттары;
• басқа банктерден тартылған және келісімшарт негізінде Ұлттық банкіге
орналастырылган ақшалай қаражаттар;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден тартылған қаражаттар.
Банктер Ұлттық банктің шешімдерін орындамаған жағдайда, оларға
айып-пұлдық шаралары қолданылуы мүмкін.
Ұлттық банк бекітетін пруденциалдық нормативтер еншілес банктерге,
банктік бірлестіктерге және өзінің күнделікті балансы бар олардың
флиалдарына да қолданылады.
Елдің несие жүйесіндегі коммерциялық банктердің рөлі мен орнын бөліп
көрсету, олардың қоғам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында маңыздылығын
ашу – бұл бөлімнің басты мақсаты.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30
наурызында Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі және 1995 жылы 31 тамыз
айында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы Қазақстан Республикасының заңдарын басшылыққа алады. Бұл заңдарда
Қазақстан Республикасының банктерді құрудың, қайта ұйымдастырудың және
таратудың барлық ерекшеліктері көрініс тапқан.
Коммерциялық банктер банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді. Олар
банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке тұлғалармен кең
көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі тұрақтандырылған экономиканың жетілдіруі үшін коммерциялық
банктер халыққа көптеген операцияларды жүзеге асырады. Еліміздің екінші
деңгейлі банктері ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастыруымен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар, халық шаруашылығын қаржыландыру,
сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, қаржылық
операциялардың барлық түрлері, ал кейбір жағдайларда делдалдық келісімдер
және мүлікті басқару операцияларын жүргізеді.
Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әртүрлі секторларында
қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар
кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды
орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесінде
әдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.
Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың
салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала
береді. Коммерциялық банктер қарыздық және инвестициялық операциялар
арқылы өздерінің әртүрлі қорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктер қаржы нарығында ең маңызды делдалдық қызметті
атқарады. Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей
қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық
қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда
коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеретегі даму кезеңінде,
банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне
қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері
саудагерлер болған (міне осында коммерциялық банк деген атауға ие
болды ). Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер
экономиканың өзге де сфераларында қызмет көрсете бастағандықтан да
банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп
жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның
шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың
қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер –
нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Коммерциялық банктер - банк жүйесінің екінші деңгейіндегі банк, олар кез
келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны. Коммерциялық банктің
негізгі қызметі - кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет
көрсету.
Коммерциялық банктер жеке және заңды тұлғалар үшін бүкіл операциялық
қызметтерді орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебап буыны ретінде
қатысады.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан
өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар
коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз
жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір опеациялардан түсетін
пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің
коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны
болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша – несие нарығының
жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Соңғы кездері екінші деңгейлі банктер мен басқа несие мекемелерінің
арасындағы бәсеке күшее түсуде. Бәсекелестік банктердің жаңа операциялар
түрлерін іздестіруге, клиенттерге ұсынылатын қызмет түрлерін өсіруге және
қызмет көрсету нарығындағы өз орнын нығайту үшін олар банктерге тән емес
операцияларды меңгеріп, елдің жалпы экономикадағы ролін арттыруда.
Қазіргі коммерциялық банктер активті және пассивті операцияларын
орындайды. Бұл екі түрлі операция бір бірліктің екі қарама-қарсы жақтары
секілді көрінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияның болуы
мүмкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияның мәні де жоқ.
Алайда, жүзеге асырылатын банктік операцияларының барлығы, күмәнсіз, бір
мақсатты көздейді – табыстың өсуі және шығынның кемуі.
Қазақстан Республикасының 31.08.1995ж. №2444 Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңының 30 бабы
бойынша қызмет көрсету – бұл банктік операцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
бап бойынша көрсетілген басқа да банктік операциялар. Бұл заңда, сонымен
қатар, банктік операцияларды жекелеген түрлерін ұйымдастырудың
ерекшеліктері көрініс тапқан.
Аталған заңға сәйкес коммерциялық банктер келесі операцияларды
орындауға құқылы:
• заңды және жеке тұлғалардың ақылы негізде депозиттерін қабылдау,
банктік шоттарын ашу және жүргізу;
• банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың корреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
• заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
• кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұстау, сорттау, қаптау және сақтау;
• банкнота мен монеталарды және бағалы қағаздарды инкассациялау және
жөнелту;
• аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударымен
байланысты тапсырмаларын орындау;
• есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және
өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
• қарыздық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
• заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операциялары операцияларын жүргізу;
• клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-
ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке
қатысушылардың таза позициясын анықтау;
• ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын
мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
• коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз
(форфейтинг);
• заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді,
вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды
және өзге де міндеттемелерді);
• төлем карточкаларын шығару;
• төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да
операцияларды жүргізу;
• ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме
және өзге де міндетемелерді беру;
• инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе оларды иемденушілердің
тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;
Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығында басқа да кәсіби қызмет түрлерін
жүзеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодиандық. Бұл банктік
операциялар бойынша қызметтерді көрсету,клиенттердің тәуекелі бойынша
олардың агенттері ретінде әрекет ету.
Осыған орай, банктік заңдарына сәйкес, банк – уақытша бос ақша
қаражатарын жинақтауға, клиенттердің тапсырысы бойынша есеп айырысу
операцияларын жүргізуге құқылы несие ұйымы.
Екінші деңгейлі банктер заңнаманың барлық құқықтық жағынан қамтылған кең
көлемде операциялар түрлерін ұсынады. Коммерциялық банктің операцияларын 3
топқа бөліп қарастырамыз:
қызмет көрсету арқылы клиенттердің уақытша бос
ақша қаражаттарын тарту;
қызмет көрсетулерсіз клиенттердің ақша
қаражаттарын тарту;
басқа көздерден ақша қаражаттарын тарту.
Пассивті
операциялар
(тартылған
қаражаттар)
Активті
операциялар
(қаражаттарды
орналастыру)
банктердің өз шотына және пайдасына жүргізілетін
операциялар;
клиенттердің шоттарына және олардың
қажеттіліктері бойынша жүргізілетін операциялар.
Активті-пасси
вті
операциялар
(комиссиялық
делдал)
клиенттердің қажеттіліктері бойынша және
комиссиялық бастама негізінде (таза банктік
қызмет көрсетулер) жүргізілетін операциялар.
Сурет 1. Коммерциялық банк операцияларының негізгі құрылымы
Коммерциялық банктің кіріс алу және өтімділікті қамтамасыз ету
мақстымен банктің шоғырландырылған ресурстарын орналастыру оның активті
операцияларының мазмұнын анықтайды. Яғни, банктік активті операциялар -
табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында иелігінде бар
ресурстардың орналастыру жүзеге асыратын операцияларды білдіреді. Бұл екі
мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған
қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Шынында да, банктер мұндай операциялардан пайда көреді. Олар
салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз
мөлшерлемесін белгілеп табыс табады.
Жалпы қоғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен
өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана
пайданы сезінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға
ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың
ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің
жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда несиелер үкіметтің қажеттілігіне
(Үкіметтің үкімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге және
олардың акционерлеріне пайда әкелмек түгіл, уақытында қайтарылмай қалды.
Ондай қарыздардың ешкімге де пайдасы болған жоқ.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің сақтауға қолайлы әр түрлі
депозиттерді ұсыныды, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе,
екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда,
мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады. Қазіргі комммерциялық
банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты
олардың үнемі дамып отырғандығын айтй кету керек. Яғни операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер
қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие
беру.
Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және
ерекше бір қабілеті ол ақшаны жасауы мен жоюында болып табылады. Бұл жерде
ақша деп, тек қолма – қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі
салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте
маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне
қажетті жағдай туғызады. Банк несиелерінің жетіспеушілігі және өте жоғары
пайыз мөлшерлемесі тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық
шаруашылығындағы осы сияқты іс – тәжірибелер тиімсіз, себебі бір жағынан,
мынадай ірі ақша сомасы белгісіз уақытқа қозғалыссыз жататын болса, екінші
жағынан, мұндай ақшалар қажетті емес.
Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау барысында жаңадан
ашылған банктердің басым бөлігі өз қызметін осы және басқа да көптеген
себептерге байланысты токтатуға мәжбүр болды. 1992-2006 жылдар аралығында
банктердің сандық өзгерісінің динамикасын кестеден көруге болады (кесте 1),
[2].
Кесте 1
Қазақстан Республикасы аумағында екінші деңгейлі
банктердің сандық өзгерісінің динамикасы
Көрсет кіштер 1992
05.05.2006 ж. 05.05.2003 ж.
ҚР банктер — барлығы 44 38
Жеке 25 19
Мемлекеттік 2 2
Мемлекетаралық 1 -
ТТТет елдік капиталдың 16 17
катысуымен құрылған
банктер
104 % қатысу үлесімен 9 9
50 % қатысу үлесімен. 6 6
Еншілес банктер 11 11
Қайнар көзі: Интернет жүйесіндегі ҚР Ұлттық банкінің
сайты: httpwww.nаtіоnаl bаnк.кz
Қазақстан Республикасының банктік заңдарында, банктердің жарғылық қоры
қандай көздерден құралғанына байланысты оларды: отандық, меммлекетаралық,
еншілес банктерді қоса алғандағы шет елдің капиталдың қатысуымен қүрылған
банктер деп жіктейді. Отандық банктерді қүрылтайшыларына байланысты жеке
және мемлекеттік деп ажыратады.
Қазақстан Республикасында 31.08.1995 ж. қабылданған N2444 "Қазақстан
Республикасының банктер және банк қызметі туралы" Заңына сәйкес банктерді
тарату ісінің екі түрін ажыратады (сурет1),[4]:
• Ерікті тарату — банк акционерлерінің жалпы жиналсының шешімі
негізінде Ұлттық банкке ерікті таратуға рүқсаты болған кезде жүзеге
асырылады;
• Еріксіз (ыктиярсыз)тарату Қазақстан Республикасы заң актілерінде,
нормативтік қүқықтық сәйкес сот шешімі бойынша жүзеге нормативтік
құқықтық актілерімен реттеледі.
Мемлекеттік тарату тәртібі, сонымен бірге, Қазақстан Үкімет
органдарының нормативтік құқықтық актілерімен қосымша түрде реттеледі;
мемлекетаралық, еншілес және ҚР резидент еместерінің банктерін тарату
тәртібі: республикалық заңнамалар, нормативтік қүкықтық актілермен қоса
халықаралық құқықтық актілер, шарттар мен келісімдермен реттелінеді. Шет
елдік капиталдың қатысуымен құрылатын банктерді тарату тәртібі отандық және
еншілес банктердің таратылу тәртібін реттейтін заңнамаларға, нормативтік
қүқықгық актілерге сәйкес жүзеге асырылады. Осыдан, ҚР аумағында екінші
деңгейлі банктердің таратылу тәртібін реттейтін заңнамалық қүқыктық
актілердің төрт тобын бөліп қарастыруға болады (сурет 2), [4].
Банктерді тарату түрлері мен негіздері
Ерікті тарату Еріксіз тарату
Бак акционерлерінің жалпы ҚР заң актілерінде, нормативтік
жиналысының шешімі негізінде Ұлтық құқықтық кесімдерінде
банкке ерікті таратуға рұқсаты қарастыр-ылған жағдайларға сәйкес
болған кезде жүзеге асырылады. сот шешімі бойынша жүзеге
асырылады.
Банкттің Ұлттық банктің Уәкілетті мемлекеттік
банкрот заңнамасында көзделген органдардың, заңды немесе
болуына негіздемелер бойынша жеке тұлғалардың заңнамалық
байланысты банк операциялаын кесімдерде көзделген басқа да
жүргізуіне берілген негіздемелер бойынша банк
лицензияны қайтарып қызметін тоқтату туралы
алуына байланысты өтінішіне байланысты
Сурет 2 Банктерді қадағалау және бақылау ісіндегі
қадағалау түрлері мен негіздері
ҚР Азаматтық кодексінде занды түлғаны тарату тәртібі мен негіздері
анықгалған. Банк мекемесі заңды түлға болып табылатындықтан, банктерді
таратудың заңнамалық негіздері Азаматтық кодекске сүйене отырып жасалып,
оған сәйкес болуы тиіс. Банк пен оның клиенттері, сонымен бірге банк арқылы
жүзеге асатын оның клиенттері арасындағы қатынастар азаматтық заңнамамен
реттеледі. ҚР заңнамаларында көзделген, Азаматтық кодекс нормаларына
кереғар, азаматтық қүқық нормалары, кодекске тиісті өзгерістер
енгізілгеннен кейін ғана қолданыла алады [6].
Республикадағы барлық заңнамалар, нормативтік құқықтық актілер ҚР
Конституциясына сәйкес негізделе отырып жасалған. Сондықтан да банкгерді
тарау барысында пайда болатын қатынастар қандай да болмасын нормативтік
қүқықгық актілерге сүйене отырып жүзеге асқанымен де, олар ҚР
Конституциясына кереғар болмауы тиіс.
Сонымен бірге, банк заңнамалары, азаматтық заңнамаларға да қарама-қайшы
болмауы тиіс. Азаматтық кодекс бойынша заңды тұлғаны тарату негіздері
суретте бейнеленген (сурет 3), [6]. Банктерді тарату тек банк кредиторлары
мен салымшыларының мүдделерін емес, сонымен бірге жалпы қоғам мүдделерін
қамтитын жағдай болып табылады. Сондықган да банкті таратудағы қүқықгық
актілерді қарастыру барысында ҚР Азаматтық кодексіне де токтала кетпеуге
болмайды. Азаматтық кодекс қоғам мүшелерінің тендігіне негізделген тауар-
ақша қатынастарын қамтиды.
Конституцияға сәйкес, сот шешімінсіз ешкім де меншіктен айыра алмайды.
Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мүқтажы үшін мүліктен күштеп
айыру оның қүны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Екінші денгейлі банктерді тарату барысында туындайтын міндеттемелер мен
қарым қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жүйесі
Респуб- ҚР Ұлттық банкінің ҚР Үкімет Халықаралық
ликалық нормативік органдарының нормативтік
заңдар құқықтық актілері нормативтік құқықтық құқықтық
актілері актілер
ҚР Конституциясы ҚР Ұлттық банктің ҚР халықаралық
ережелері келісімідері
ҚР Азаматтық кодексі Халықаралық
құқықтың жалпыға
бірдей
принциптері мен
нормаларын
қарастыратын
құқықтық актілері
ҚР Ұлттық банкінің
нұсқаулықтары
ҚРБанкроттық туралы Заңы
ҚР Банктер және банк қызметі
туралы Заңы
ҚРҰлттық банк туралы
Заңы
Сурет 3 Екінші денгейлі банктерді қадағалау мен бақылауға байанысты
қатынастарды реттейтін құқықтық актілер жүйесі
Занды түлғаны тарату туралы шешім қабылдаған меншік иесі немесе орган,
міндетті түрде занды түлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізетін Әділет
Министрлігіне жазбаша түрде ақпарат береді. Әділет орны, занды түлғалардың
мемлекеттік регистріне занды түлғаның тарату ісі кезеңіне енгені туралы
белгі жасайды.
Занды тұлғаны тарату туралы шешім қабылдаған меншік иесі немесе орган,
міндетті түрде занды түлғаларды мемлекеттік тіркеуден өткізетін
Әділет Министрлігіне жазбаша түрде ақпарат береді. Әділет орны, заңды
тұлғалардың мемлекеттік регистріне заңды тұлғаның тарату ісі кезеңіне
енгені туралы белгі жасайды.
Одан әрі қарай, заңды түлғаны тарату туралы шешімқабылдаған меншік иесі
немесе тиісті орган, таратылатын занды тұлғаның мүлкі мен істерін басқару
жөніндегі өкілеттігі бар тарату комиссиясын тағайындайды және де Азаматтық
кодекске сәйкес тарату тәртібі мен мерзімдрін белгілейді.
Заңды тұлғаны бақылау және қадағалау кезінде танылған кемшіліктер бойынша
келесі жағдайларда таратылуы мүмкі
Меншік иесінің шешімі бойынша Сот шешімі бойынша
Меншік иесінің уәкілетті органының Банкрот болған жағдайда
шешімі бойынша
Құрылтай құжаттарында көрсе-тілген Заңды тұлғаның заң тәртібін
меншік иесінің шешімі бойынша орындамаған жағдайда
Белгілі бір қызметті жүзеге
асыруға қажетті лицензиясы
болмаған жағдайда қызметін
жүргізген, немесе заңнамалық
актілерде рұқсат етілмеген
қызметті атқарған, немесе заң
тәртібін бірнеше рет бұзған
жағдайда
Заңды тұлғаның жарғысында
көрсетілген мақсаттарға кере-ғар
болатын қызметті жүзеге асырған
жағдайда
Заң актілерінде көзделген басқа да
жағдайларда
Сурет 4 Қазақстан Республикасының Азаматтық заң актілерінде көзделген
нәтижелері бойынша банктерді бақылау және қадағалау негіздері
Тағайындалған тарату комиссиясы:
Таратылып отырған занды тұлғаның атынан сотта мүдде білдіреді;
Орталық ресми басылым беттеріне таратылу ісі басталған кезден
бастап шағым-талаптар (өтініштер) беру тәртібін, мерзімін және
кредиторлардан өздерінің талаптарын қабылдау мерзімін міндетті
түрде көрсете отырып, мемлекеттік және орыс тілдерінде
жариялайды. Бұл мерзім осындай хабарландыру берілген күннен
бастап екі айдан кем болмауы тиіс.
Ерікті тарату туралы өтінішке акционерлердің жалпы жиналысы уәкілеттік
берген адам қол қойып, мынадай құжаттармен бірге Ұлттық банкке ұсынады:
Тарату себептерін міндетті түрде көрсете отырып, банкті ерікті
тарату туралы акционерлердің жалпы жиналысынң шешімі;
Акционерлердің жалпы жиналысы бекіткен банктің өз қызметін
тоқтату дайындығының мерзімдері мен кезендері туралы іс-
шаралар тізбесі (жоспар және кесте);
Банктің өз міндеттемелері бойынша есеп айрысуды жүзеге асыруға
қаражытының жеткіліктігіне куә болатын, соңғы есеп беруге жасалған
баланстық есебі;
Банк қызметіне аудит жүргізуге Ұлттық банктің лицензиясы бар
тәуелсіз аудиторлық ұйым растаған банк активтерінің құнын
бағалау туралы есеп.
Заңды тұлғаны тарату туралы меншік Заңды тұлғалардың мемлекеттік
иесінің немесе уәкілетті органның тіркемесіне заңды тұлғаны тарату
шешім қабылдау ісі аяқталғаны туралы жазбасы
Әділет органына заңды тұлғаның Заңды тұлғаны тарату туралы шешім
таратылуы туралы жазбаша хабар қабылдаған меншік иесі мен органның
беру аралық тарату балансын бекіту
Әділет органында заңды тұлғаны Тарату комиссиясының тарату
тарату ісінің басталғанын балансын жасау
мемлекеттік тіркеуден өткізу
Тарату комиссиясын тағайындау Заңды тұлғаны тарату туралы шешім
және тарату мерзімі мен қабылдаған меншік иесі мен органның
тәртібін белгілеу аралық тарату балансын жасау
Тарату комиссиясы орталық ресми Таратылған заңды тұлғалардың ақшасы
басылым беттеріне таратылу ісі жетпеген жағдайда, оның
басталған кезден бастап шағым кредиторларының талаптарын
талаптар (өтініштер) беру тәртібін, қанағаттандыру үшін оның мүлкін
мерзімін жариялайды сату
Кредиторларды анықтап, олардан Таратылған заңды тұлғалардың
мүліктік талаптарды өндірумен борышкерлеріне ақшалай сомаларды
айналысады төлеу
Бақылау комиссиясы аралық тарату
балансын жасайды
Сурет 5 Азаматтық кодекспен белгіленген, заңды тұлғаны тарату тәртібі.
Екінші деңгейлі банктерді (ЕДБ) тарату тәртібі, түрлері, реттеу
ерекшекліктері көрсетілген негізгі заңнамалық актісіне "Қазақстан
Республикасының банктер және банк қызметі туралы " N2444, 1995 жылдың 31
тамызында қабылданған Заңы жатады. Сондықтанда ендігі жерде банктер
туралы Заңның негізгі баптарында көрсетілген ЕДБ тарату ерекшеліктеріне
тоқталып өтеміз.
Ерікті тарату туралы өтініште өзінің барлық кредиторларының талаптарын
толық қанағаттандырғаны туралы банктің міндеттемесі болуы керек. Банкті
ерікті таратуға рұқсат алу туралы өтінішті Ұлттық банк тиісті түрде
ресімделген барлық қүжаттарды алған күннен бастап екі ай ішінде қарауы
тиіс. Қажет болған жағдайда Ұлттық банк банкке тарату жоспары мен кестесін
қайта қарауды үсынуға немесе басқа да қажетті мәліметтер (қүжаттар)
сұратуына болады. Банкті ерікті таратуға рұқсат беру туралы шешімді Ұлттық
банктің Басқармасы қабылдайды және егер Басқарманың қаулысында басқаша
белгіленбеген болса, онда ол қабылдаған күннен бастап күшіне енеді.
Таратылған заңды тұлғаның азаматтарға тиісті мерзімді төлемдерін
шоғырландыру нәтижесінде олардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені
үшін жауапкершілікке тартатын азаматтардың талаптары
Еңбек келісім шарты бойынша қызмет атқаратын банк қызметкерлерінің
талаптарын қанағаттандыру
Таратылған заңды тұлғалардың кепілге қойылған мүлкімен қамтамасыз етілген
міндеттемелер бойынша кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру
Бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төлем жасау талаптарын қанағаттандыру
Заң актілеріне сәйкес басқа да кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру
Сурет 6 кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру кезегі
ҚР Азаматтық кодексінің 51 бабында белгіленген [6].
Ұлттық банк ерікті таратуға рұқсат беруден бас тартқан жағдайда бұл
жөнінде Ұлттық банк Төрағасының не оның орынбасарының қолы қойылған дәлелді
шешім шығарылып, банкке жіберілуі тиіс.
Ұлттық банк мынадай негіздердің кез келгені бойынша ерікті таратуға
рұқсат беруден бас тартады:
1. Берілген құжаттардың толық болмауы немесе тиісінше ресімделмеуі;
2. Банктің өз міндеттемелері бойынша есептесуі үшін қаражатының
жетіспеуі.
Банк Ұлттық банктің ерікті тарату туралы рұқсатын алғаннан кейін он
күндік мерзімде:
Занды тұлғаларды тіркеуді жүзеге асыратын әділет органына
банктің ерікті таратылғаны туралы жазбаша хабарлауға;
Орталық әділет органдарының ресми басылым беттеріне таратылу ісі басталған
кезден бастап шағым-талаптар (өтініштер) беру тәртібін, мерзімін және
кредиторлардан өздерінің талаптарын қабылдау мерзімін міндетті түрде
көрсете отырып, банктің ерікті таратылатыны туралы ақпарат жариялауға
міндетті.
Ерікті тарату жөнінде Ұлттық банктің рұқсатын алғаннан кейін банк
акционерлерінің жалпы жиналысы оның филиалдары мен өкілдіктерін ескере
отырып бір айлық мерзімде тарату комиссиясын құруға міңдетті, оған банктің
мүлкі мен ісін басқару жөніндегі өкілеттіктері көшеді. Кредиторлардың
комитеті құрылғанға дейін тарату шығыстарының сметасын, оған қоса тарату
комиссиясының төрағасына және мүшелеріне төленетін негізгі қосымша
төлемдердің мөлшерін акционерлердің жалпы жиналысы бекітуі мүмкін.
Банктегі тарату ісі банктің тарату комиссиясы құрылған күннен басталады
деп есептелінеді. Банкті тарату комиссиясы тағайындаған куннен бастап
банкті тарату ісі аяқгалғанға дейін:
Ерікті таратылатын банк акционерлерінің жалпы жиналысының,
басқа да органдардың лауазымды адамдарының өкілеттіктері, оның
ішінде мүлікке билік жүргізу және міндеттемелерді өтеу жөніндегі,
олардың банкті басқару құқықтары жойылады;
Егер банктің тарату комиссиясының төрағасы таратылатын банктің
атынан немесе есебінен жүзеге асырылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz