Өндіріске деген шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұнын саралауда өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша азайтатын бағдарламаны тиімді қолдануды жетілдіруге ұсыныстар енгізу
КІРІСПЕ 3
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ 5
1.1 Қорларды басқару есебінің негізгі ұғымдары мен анықтамалары 5
1.2 Қорларды басқарудың негізгі моделдері 7
1.2.1 Детерминирленген модель 7
1.2.2 Ықтималдылықты модель 8
2 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ МОДЕЛЬДЕУДЕ ҚАЗІРГІ БАҒЫТТАРҒА ШОЛУ 9
2.1 Уилсон моделінің қолданысы 10
2.2 Уилсон моделін қолдану мысалы 13
2.3 Жеңілдіктерді ескеретін модель 14
2.4 Партияның үнемді мөлшерін жоспарлау моделі 17
2.5 Тапшылықты жоспарлау моделі 19
3 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ АЛГОРИТМІН ҚҰРУ 20
3.1 Жобаның ақпараттық моделі 21
3.2 Қорларды басқару моделі 22
3.3 Қорларды ұйымдастыру процесінің моделдеуші алгоритмі 25
3.4 Қорларды ұйымдастыру процестерін модельдеу мен ресурстарды үлестірудің тиімділігін бағалау, талдау әдістері арасындағы байланыс 28
3.4.1 Имитациялық жүйенің құрылымы 32
3.4.2 Ресурстарды үлестірудің тиімділігін бағалау мен талдау әдістері 35
3.4.3 Қор жинау жұмысын ұйымдастыру процесстерін модельдеу 41
4 ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 45
5 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ 45
6 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ БАҒАЛАНУЫ 45
6.1 Жүйені құруға және енгізуге кеткен шығын есептеулері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
ҚОСЫМША 55
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ 5
1.1 Қорларды басқару есебінің негізгі ұғымдары мен анықтамалары 5
1.2 Қорларды басқарудың негізгі моделдері 7
1.2.1 Детерминирленген модель 7
1.2.2 Ықтималдылықты модель 8
2 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ МОДЕЛЬДЕУДЕ ҚАЗІРГІ БАҒЫТТАРҒА ШОЛУ 9
2.1 Уилсон моделінің қолданысы 10
2.2 Уилсон моделін қолдану мысалы 13
2.3 Жеңілдіктерді ескеретін модель 14
2.4 Партияның үнемді мөлшерін жоспарлау моделі 17
2.5 Тапшылықты жоспарлау моделі 19
3 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ АЛГОРИТМІН ҚҰРУ 20
3.1 Жобаның ақпараттық моделі 21
3.2 Қорларды басқару моделі 22
3.3 Қорларды ұйымдастыру процесінің моделдеуші алгоритмі 25
3.4 Қорларды ұйымдастыру процестерін модельдеу мен ресурстарды үлестірудің тиімділігін бағалау, талдау әдістері арасындағы байланыс 28
3.4.1 Имитациялық жүйенің құрылымы 32
3.4.2 Ресурстарды үлестірудің тиімділігін бағалау мен талдау әдістері 35
3.4.3 Қор жинау жұмысын ұйымдастыру процесстерін модельдеу 41
4 ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 45
5 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ 45
6 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ БАҒАЛАНУЫ 45
6.1 Жүйені құруға және енгізуге кеткен шығын есептеулері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
ҚОСЫМША 55
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста қорларды ұйымдастыру процесстерін саралау бойынша зерттеулер жүргізілген. Жұмыста қорларды ұйымдастыру процесінің ақпараттық моделдерінің түрлері мен мысал есептері, осы саладағы негізгі моделдерді қараудағы есептеу тәжірибесінде кездесетін мәселелер анықталады және зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бұл проблеманың келелігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы сонда, қорларды ұйымдастырупроцесі – негізінен өндірістегі шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұны, өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша минимизациялау әрекеттерін қамтуы.
Қорларды басқару теориясының шығуын XIX ғ.аяғы – XX ғ. басында пайда болған Ф.Эджуорт пен Ф.Харристың еңбектерімен байланыстыруға болады. Олардың еңбектерінде сақталатын өнімнің периодты түсуімен және тұрақты бiр қалыпты шығынмен қойма жүйесі үшін жабдықтау партиясының үнемді мөлшерін анықтаудың қарапайым ықшамдау моделі зерттелді. Қорларды құру қажеттілігінің алғышартарының пайда болуы:
• біріншіден, қорлардың бар болуы тұтынушылардың талаптарын жылдам қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi;
• екіншіден, жабдықтаушыға қорлардың бар болуы өнiмнiң бiр қалыпты өндiрiсi шарттарындағы сұраныстың тербелiсiн бейтарап қалдыруға мүмкiндiк бередi.
Қорларды құру, оларды сақтау, үлестіру және толықтыру шаруашылық жұмыстарының барлық түрлерiне тән. Сауда кәсiпорынындағы тауар қорларының көлемiн реттеу шығындарды қысқартуға, пайданы көбейтіп және айналымдағы ақшаны босатуға мүмкiндiк бередi. Қызметтер көлемдерінің және ассортименттiң тұрақты кеңейтілу шарттары, айналымдағы ақшалардың қажеттi көлемдерідiң өсуi, бәсекелестержағынан қысымдар, сұранысқа деген ұсыныстың асып кетуiнен клиенттердiң талаптарын тұрақты жоғарылату үнемi бағалы саясатты қайта қарауға алып келедi. Пайда болатын жағдайлардан келесi мәселелердiң пайда болуы мүмкiн:
• берілген нормативтiк мәндерден нақты қоймалық қор көлемдерiнiң асып кетуi;
• өтпейтін өнім қалдықтарының жиілену жағдайларының пайда болуы;
• жабдықтаушылардың есеп шоттарын төлеу үшін қаржылық құралдардың жетіспеушілігі;
• басшылықтың көзқарасы бойынша жоспарлау тиімділігінің жеткіліксіздігі;
• сату және сатып алу процесін жоспарлаудың жеткіліксіз өзара байланысы;
• бірқатар маңызды клиенттерді жоғалту ықтималдылығы және т.б.
Мұндай мәселелердiң жиынтығының мүмкін зардаптары негiзiнен – компанияның банкротка ұшырауы.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бұл проблеманың келелігі мен іс жүзіндегі маңыздылығы сонда, қорларды ұйымдастырупроцесі – негізінен өндірістегі шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұны, өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша минимизациялау әрекеттерін қамтуы.
Қорларды басқару теориясының шығуын XIX ғ.аяғы – XX ғ. басында пайда болған Ф.Эджуорт пен Ф.Харристың еңбектерімен байланыстыруға болады. Олардың еңбектерінде сақталатын өнімнің периодты түсуімен және тұрақты бiр қалыпты шығынмен қойма жүйесі үшін жабдықтау партиясының үнемді мөлшерін анықтаудың қарапайым ықшамдау моделі зерттелді. Қорларды құру қажеттілігінің алғышартарының пайда болуы:
• біріншіден, қорлардың бар болуы тұтынушылардың талаптарын жылдам қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi;
• екіншіден, жабдықтаушыға қорлардың бар болуы өнiмнiң бiр қалыпты өндiрiсi шарттарындағы сұраныстың тербелiсiн бейтарап қалдыруға мүмкiндiк бередi.
Қорларды құру, оларды сақтау, үлестіру және толықтыру шаруашылық жұмыстарының барлық түрлерiне тән. Сауда кәсiпорынындағы тауар қорларының көлемiн реттеу шығындарды қысқартуға, пайданы көбейтіп және айналымдағы ақшаны босатуға мүмкiндiк бередi. Қызметтер көлемдерінің және ассортименттiң тұрақты кеңейтілу шарттары, айналымдағы ақшалардың қажеттi көлемдерідiң өсуi, бәсекелестержағынан қысымдар, сұранысқа деген ұсыныстың асып кетуiнен клиенттердiң талаптарын тұрақты жоғарылату үнемi бағалы саясатты қайта қарауға алып келедi. Пайда болатын жағдайлардан келесi мәселелердiң пайда болуы мүмкiн:
• берілген нормативтiк мәндерден нақты қоймалық қор көлемдерiнiң асып кетуi;
• өтпейтін өнім қалдықтарының жиілену жағдайларының пайда болуы;
• жабдықтаушылардың есеп шоттарын төлеу үшін қаржылық құралдардың жетіспеушілігі;
• басшылықтың көзқарасы бойынша жоспарлау тиімділігінің жеткіліксіздігі;
• сату және сатып алу процесін жоспарлаудың жеткіліксіз өзара байланысы;
• бірқатар маңызды клиенттерді жоғалту ықтималдылығы және т.б.
Мұндай мәселелердiң жиынтығының мүмкін зардаптары негiзiнен – компанияның банкротка ұшырауы.
Кітаптар мен монографиялар:
1. Черногородова Г.М. Теория принятия решений: Конспект лекций. Ч.1. Екатеринбург: Изд-во УМЦ УПИ, 2001. 97с.
2. Ю.П. Зайченко. Исследование операций. Учебник. - 6-е изд. Киев: Изд. дом: «Слово», 2003. 688с.
3. Шукаев Д.Н. Имитационное моделирование на ЭВМ: Учеб. пособие. Алматы: КазНТУ, 1995.
4. Нейлор Т. Машинные имитационные эксперименты с моделями экономических систем. М.: Мир, 1975.
5. Шукаев Д.Н. Моделирование случайных закономерностей на ЭВМ: Алматы: Мектеп, 1991.
6. Шукаев Д.Н. Компьютерное моделирование: Алматы: КазНТУ, 2004.
7. Колемаев В.А., Староверов О.В., Турундаевский В.Б. Теория
вероятностей и математическая статистика. -М.: Статистика, 1991
8. Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н.. Математические
методы в экономике. -М.: ДИС, 1997
9. Первозванский А.А., Первозванская. Т.Н. Финансовый рынок: расчет и
риск. -М.: ИНФРА-М, 1994
10. Эддоус М., Стэнсфилд Р. Методы принятия решений.-М.: Аудит, 1997
11. Балашевич В.А., Андронов А.М.. Экономико-математическое
моделирование производственных систем- Мн: Университетское, 1995
12. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. Пер. с англ. М.: Финансы и статистика, 1997. 800 с.
13. Ворст Й., Ревентлоу П. Экономика фирмы. Пер. с датского. М.: Высшая школа, 1994. 272 с.
14. Гаджинский А. М. Логистика. М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1999. 228 с.
15. Грузинов В. П., Грибов В. Д. Экономика предприятия. М.: Финансы и статистика, 1998. 208 с.
16. Ефимова О. В. Финансовый анализ. М.: Изд-во «Бухгалтерский учет», 1999. 352 с.
17. Зайцев Н. Л. Экономика промышленного предприятия. М.: ИНФРА-М, 1998. 336 с.
18. Кейлер В. А. Экономика предприятия. М.: ИНФРА-М, Новосибирск: НГАЭиУ, 1999. 132 с.
19. Логистика. Под ред. Б. А. Аникина. М.: ИНФРА-М, 1999. 327 с.
20. Неруш Ю. М. Коммерческая логистика. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. 271 с.
21. Практикум по логистике. Под ред. Б. А. Аникина. М.: ИНФРА-М, 1999. 270 с.
22. Раицкий К. А. Экономика предприятия. М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 2000. 690 с.
23. Стоянова Е. С. и др. Управление оборотным капиталом. М.: Изд-во «Перспектива», 1998. 128 с.
Мерзімді басылымдар:
24. Исследование операций в экономике /Под ред.Н.Ш.Кремера.- М.: Банки и биржи, ЮНИТИ,1997 г.
25. Ефимова О. В. Оборотные активы предприятий и их анализ // Бухгалтерский учет. 2000. №9. с. 72 78.
Мақалалар мен мерзімді емес басылымдардың тізімі:
26. Электронное учебное пособие по курсу: «Моделирование экономических процессов».
27. Кожамкулова Ж.Ж., Шукаев Д.Н., КазНТУ им К.И. Сатпаева,2011.
Интернет-сілтемелер:
28. Задачи по исследованию операций. http://www.allmath.ru/appliedmath/
operations/problems-tgru/zadachi.htm
29. Исследование операций: методы и модели. http://ecocyb.narod.ru/317/begin.htm
30. Википедия. Свободная энциклопедия. http://ru.wikipedia.org
1. Черногородова Г.М. Теория принятия решений: Конспект лекций. Ч.1. Екатеринбург: Изд-во УМЦ УПИ, 2001. 97с.
2. Ю.П. Зайченко. Исследование операций. Учебник. - 6-е изд. Киев: Изд. дом: «Слово», 2003. 688с.
3. Шукаев Д.Н. Имитационное моделирование на ЭВМ: Учеб. пособие. Алматы: КазНТУ, 1995.
4. Нейлор Т. Машинные имитационные эксперименты с моделями экономических систем. М.: Мир, 1975.
5. Шукаев Д.Н. Моделирование случайных закономерностей на ЭВМ: Алматы: Мектеп, 1991.
6. Шукаев Д.Н. Компьютерное моделирование: Алматы: КазНТУ, 2004.
7. Колемаев В.А., Староверов О.В., Турундаевский В.Б. Теория
вероятностей и математическая статистика. -М.: Статистика, 1991
8. Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н.. Математические
методы в экономике. -М.: ДИС, 1997
9. Первозванский А.А., Первозванская. Т.Н. Финансовый рынок: расчет и
риск. -М.: ИНФРА-М, 1994
10. Эддоус М., Стэнсфилд Р. Методы принятия решений.-М.: Аудит, 1997
11. Балашевич В.А., Андронов А.М.. Экономико-математическое
моделирование производственных систем- Мн: Университетское, 1995
12. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. Пер. с англ. М.: Финансы и статистика, 1997. 800 с.
13. Ворст Й., Ревентлоу П. Экономика фирмы. Пер. с датского. М.: Высшая школа, 1994. 272 с.
14. Гаджинский А. М. Логистика. М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1999. 228 с.
15. Грузинов В. П., Грибов В. Д. Экономика предприятия. М.: Финансы и статистика, 1998. 208 с.
16. Ефимова О. В. Финансовый анализ. М.: Изд-во «Бухгалтерский учет», 1999. 352 с.
17. Зайцев Н. Л. Экономика промышленного предприятия. М.: ИНФРА-М, 1998. 336 с.
18. Кейлер В. А. Экономика предприятия. М.: ИНФРА-М, Новосибирск: НГАЭиУ, 1999. 132 с.
19. Логистика. Под ред. Б. А. Аникина. М.: ИНФРА-М, 1999. 327 с.
20. Неруш Ю. М. Коммерческая логистика. М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1997. 271 с.
21. Практикум по логистике. Под ред. Б. А. Аникина. М.: ИНФРА-М, 1999. 270 с.
22. Раицкий К. А. Экономика предприятия. М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 2000. 690 с.
23. Стоянова Е. С. и др. Управление оборотным капиталом. М.: Изд-во «Перспектива», 1998. 128 с.
Мерзімді басылымдар:
24. Исследование операций в экономике /Под ред.Н.Ш.Кремера.- М.: Банки и биржи, ЮНИТИ,1997 г.
25. Ефимова О. В. Оборотные активы предприятий и их анализ // Бухгалтерский учет. 2000. №9. с. 72 78.
Мақалалар мен мерзімді емес басылымдардың тізімі:
26. Электронное учебное пособие по курсу: «Моделирование экономических процессов».
27. Кожамкулова Ж.Ж., Шукаев Д.Н., КазНТУ им К.И. Сатпаева,2011.
Интернет-сілтемелер:
28. Задачи по исследованию операций. http://www.allmath.ru/appliedmath/
operations/problems-tgru/zadachi.htm
29. Исследование операций: методы и модели. http://ecocyb.narod.ru/317/begin.htm
30. Википедия. Свободная энциклопедия. http://ru.wikipedia.org
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ 5
1.1 Қорларды басқару есебінің негізгі ұғымдары мен анықтамалары 5
1.2 Қорларды басқарудың негізгі моделдері 7
1.2.1 Детерминирленген модель 7
1.2.2 Ықтималдылықты модель 8
2 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ МОДЕЛЬДЕУДЕ ҚАЗІРГІ БАҒЫТТАРҒА ШОЛУ 9
2.1 Уилсон моделінің қолданысы 10
2.2 Уилсон моделін қолдану мысалы 13
2.3 Жеңілдіктерді ескеретін модель 14
2.4 Партияның үнемді мөлшерін жоспарлау моделі 17
2.5 Тапшылықты жоспарлау моделі 19
3 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ АЛГОРИТМІН ҚҰРУ 20
3.1 Жобаның ақпараттық моделі 21
3.2 Қорларды басқару моделі 22
3.3 Қорларды ұйымдастыру процесінің моделдеуші алгоритмі 25
3.4 Қорларды ұйымдастыру процестерін модельдеу мен ресурстарды үлестірудің
тиімділігін бағалау, талдау әдістері арасындағы байланыс 28
3.4.1 Имитациялық жүйенің құрылымы 32
3.4.2 Ресурстарды үлестірудің тиімділігін бағалау мен талдау әдістері 35
3.4.3 Қор жинау жұмысын ұйымдастыру процесстерін модельдеу 41
4 ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 45
5 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ 45
6 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ БАҒАЛАНУЫ 45
6.1 Жүйені құруға және енгізуге кеткен шығын есептеулері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
ҚОСЫМША 55
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста қорларды ұйымдастыру
процесстерін саралау бойынша зерттеулер жүргізілген. Жұмыста қорларды
ұйымдастыру процесінің ақпараттық моделдерінің түрлері мен мысал есептері,
осы саладағы негізгі моделдерді қараудағы есептеу тәжірибесінде кездесетін
мәселелер анықталады және зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бұл проблеманың келелігі мен іс
жүзіндегі маңыздылығы сонда, қорларды ұйымдастырупроцесі – негізінен
өндірістегі шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұны, өнімге деген
сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша
минимизациялау әрекеттерін қамтуы.
Қорларды басқару теориясының шығуын XIX ғ.аяғы – XX ғ. басында пайда
болған Ф.Эджуорт пен Ф.Харристың еңбектерімен байланыстыруға болады.
Олардың еңбектерінде сақталатын өнімнің периодты түсуімен және тұрақты бiр
қалыпты шығынмен қойма жүйесі үшін жабдықтау партиясының үнемді мөлшерін
анықтаудың қарапайым ықшамдау моделі зерттелді. Қорларды құру
қажеттілігінің алғышартарының пайда болуы:
• біріншіден, қорлардың бар болуы тұтынушылардың талаптарын
жылдам қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi;
• екіншіден, жабдықтаушыға қорлардың бар болуы өнiмнiң бiр
қалыпты өндiрiсi шарттарындағы сұраныстың тербелiсiн бейтарап
қалдыруға мүмкiндiк бередi.
Қорларды құру, оларды сақтау, үлестіру және толықтыру шаруашылық
жұмыстарының барлық түрлерiне тән. Сауда кәсiпорынындағы тауар қорларының
көлемiн реттеу шығындарды қысқартуға, пайданы көбейтіп және айналымдағы
ақшаны босатуға мүмкiндiк бередi. Қызметтер көлемдерінің және
ассортименттiң тұрақты кеңейтілу шарттары, айналымдағы ақшалардың қажеттi
көлемдерідiң өсуi, бәсекелестержағынан қысымдар, сұранысқа деген ұсыныстың
асып кетуiнен клиенттердiң талаптарын тұрақты жоғарылату үнемi бағалы
саясатты қайта қарауға алып келедi. Пайда болатын жағдайлардан келесi
мәселелердiң пайда болуы мүмкiн:
• берілген нормативтiк мәндерден нақты қоймалық қор көлемдерiнiң
асып кетуi;
• өтпейтін өнім қалдықтарының жиілену жағдайларының пайда болуы;
• жабдықтаушылардың есеп шоттарын төлеу үшін қаржылық құралдардың
жетіспеушілігі;
• басшылықтың көзқарасы бойынша жоспарлау тиімділігінің
жеткіліксіздігі;
• сату және сатып алу процесін жоспарлаудың жеткіліксіз өзара
байланысы;
• бірқатар маңызды клиенттерді жоғалту ықтималдылығы және т.б.
Мұндай мәселелердiң жиынтығының мүмкін зардаптары негiзiнен –
компанияның банкротка ұшырауы.
Айналым капиталының ең едәуiр бөлiгі өндiрiстiк қорлардың қолданылу
күйі және тиiмдiлiгi – кәсiпорынның табысты қызметiнiң негiзгi шарттарының
бiрi болып табылады. Нарықтық қатынастардың дамуы ұйымның жаңа шарттарын
анықтайды. Инфляция, төлемеулер және басқа кризистiк құбылыстар өндірістік
қорларға қарағанда кәсіпорынның өз саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа
көздерiн iздеуге, оларды қолдану тиiмдiлiгiнiң мәселесiн үйренуге
мәжбүрлейді. Сондықтан, кәсiпорындар үшiн барлық мүмкiн құралдарды тиiмдi
жұмсау әдiстерi болуы маңызды, солардың бірі – өндірістік қорлардың тиімді
шамасын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қорларды ұйымдастыру процесі –
өндірістегі күрделі проблемалардың бірі болып саналады. Ол ежелден-ақ,
ғалым, зерттеушілердің назарын аударып келеді. Қорларды ұйымдастыру
теориясын және процестерін В.А.Кейлер, А.М.Гаджинский, В.П. Грузинов,
В.Д.Грибов, Н.Ш.Кремер, В.А.Балашевич, А.М.Андронов, М.Эддоус, Р.Стэнсфилд,
Д.Н.Шукаев, Т.Нейлор, Г.М.Черногородова тағы баска ғалымдар қарастырған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны – қорларды
ұйымдастыру процесстері үшін қорлардың тиімді деңгейін табатын, барлық
шығын түрін минимизациялайтын моделдерді қолданылу аясындағы мәселелер
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнін – қорларды ұйымдастыру процесстері
үшін өндірістегі шығындарды және қорлардың тиімді деңгейін табуды реттейтін
нақты ақпараттық моделдер және әр түрлі теориялар құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты болып
өндіріске деген шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұнын саралауда
өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша
азайтатын бағдарламаны тиімді қолдануды жетілдіруге ұсыныстар енгізу.
Аталған мақсатқа жетуде мына міндеттерді шешу қажет:
1. Қорларды ұйымдастыру процесстері кезінде тәжірибеде туындайтын
мәселелерді ғылыми көзқарас тұрғысынан зерделеу және анықтау.
2. Қорларды ұйымдастыру процесстерін өзара ажыратуда ұқсастығын және
айырмашылығын саралауға байланысты мәселелерді шешу жолдарын анықтау.
3. Қорларды ұйымдастыру процесстеріне құрылатын моделдерді тиімділеу
жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қорларды ұйымдастыру процесстерін
саралау бойынша өндірістегі шығындарды азайтуды жетілдіруге арналған
төмендегідей нақты кешенді ұсыныстар жасалған:
Дипломдық жұмыста қорларды ұйымдастыру процесін саралау барысында
тәжірибеде кездесетін мәселелер имитациялық модельдеу көзқарасы тұрғысынан
зерттелініп кеткен және анықталған.
Дипломдық жұмыста қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қорларды ұйымдастыру процесінің ақпараттық моделін құруды саралау
барысында тәжірибеде туындайтын мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешу үшін
осы саладағы ақпараттық модельдерді жинақтауды қажет етеді.
2. Жалпы нәтижесі ретінде, қорларды ұйымдастыру процесінің ақпараттық
моделінің түрлері және шығындарды азайту немесе өнімнің тиімді қорын
анықтау мақсатында осы тұрғыдағы ақпараттық моделдердің әсер ету жолдары
қарастырылуы тиіс.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып қорларды ұйымдастыру
процесінің ақпараттық моделін құруды саралауда өндірістігі шығынды азайтуды
көздейтін мәселелерді қарастыратын имитациялық моделдеу әдісі құрылады.
Дипломдық жұмыста арнайы ғылыми әдістер, соның ішінде жалпы жүйелік-
құрылымдық, әлеуметтік-экономикалық, математикалық-экономикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы 64 беттік:
негізгі 6 бөлімнен (17 бөлімшеден), кестеден, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
АНАЛИТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Қорларды басқару есебінің негізгі ұғымдары мен анықтамалары
Кез келген ұйымның қызметі үшін қандай да бір қор қажет. Егер олар
болмаса, өтімнің кішкене бұзылғанынан барлық қызмет тоқтайды. Өте көп қорды
сақтау экономикалық жағынан тиімсіз. Қорларды басқару есебі осы екі
аймақтықтың аралығындағы балансты табуға арналған.
Есеп келесілерден тұрады: кезеңге N кесіндіден тұратын қандайда бір
бұйым түрін шығару жоспарын құру керек. Әрбір осы кесінділер үшін
шығарылытын өнімге сұраныстың нақты болжамы бар екендігі ұйғарылады.
Әртүрлі кесінділер үшін сұраныс бірдей емес. t кесінді уақыты аралығында
жасалынатын өнім осы кесінді аралығында сұранысты толық немесе бөлшектеп
жабу үшін қолданылуы мүмкін. Өнім партиясының жасалынатын өлшемі өндірістің
экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді. Осыған байланысты қандай да бір
кезеңде оның сұранысын осы кезең шеңберінде арттыратын және осы қалдықтарды
келесі сұранысты қанағаттандыруға дейін сақтайтын өнім көлемін лайықты
жасауға болады. Бірақ, қорларды сақтау шығындармен байланысты (қойма жайына
төлеу, сақтандыру жарнасы және қорлардың мазмұны бойынша шығындар, т.б.).
Кәсіпорынның мақсаты – өндіріске деген шығынның жалпы қосындысы мен
қорлардың мазмұны, өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында
қанағаттандыру шарты бойынша азаятын бағдарлама жасау.
Практикалық жағынан кез келген ұйымды үздіксіз және тиімді
функционалдаумен қамтамасыз ету үшін қорларды құру қажет, мысалы,
өндірістік процесте, саудада, медициналық қызмет көрсетуде және т.б. Мән-
жайға байланысты қордың құрамында мыналар болады: дайын өнім, шикізат,
жартылай фабрикаттар, станоктар, құралдар, транспорттық құралдар, қолма-қол
ақша және т.б. Қажетті қорларды дұрыс есептемеу шағын залалға(тауар
тапшылығынан табыс үлесін жоғалту) және апаттық салдарға(ұшақтағы жанармай
қорын қате бағалау) әкелуі мүмкін.
Шамадан тыс қордың бар болуы және олардың жеткіліксіздігі экономика-лық
залалға әкеледі. Егер кейбір компанияда тауар қоры бар болса, онда осы
тауарларда заттанған капитал қатып қалады. Қолдануға болмайтын осы капитал
компания үшін төленбеген пайыз немесе инвестициялаудың қолданылмайтын
мүмкіндігі түрінде жоғалған құнды көрсетеді. Содан басқа қорлар, әсіресе
сақталу мерзімі аз азық-түліктерді сақтау үшін арнайы жағдайларды құруды
қажет етеді. Бұл үшін белгілі бір аумақты бөлу керек, арнайы адамдарды
жалдау және қорларды сақтандыру қажет. Осының бәрі белгілі бір шығындарға
алып келеді. Басқа жағынан қарағанда, қордың деңгейі аз болған сайын
тапшылыққа ұрыну ықтималдығы жоғары болады, өндірістік процестердің
тоқтауына, клиенттерді жоғалту салдарынан шығындарға әкелуі мүмкін және
т.б. Содан басқа, қорлардың аз деңгейінде тауардың жаңа партияларын жиі
қоюға тура келеді, бұл кезде тапсырысты жеткізу үлкен шығынға келтіреді.
Осы жерден қорлардың тиімді деңгейін табатын, барлық сипатталған шығын
түрінің суммасын азайтатын математикалық модельдерді қолдану және оны
жасаудың маңыздылығы шығады. 1.1-суретте сұраныс типтері көрсетілген.
Математикалық күрделілік дәрежесінің өсуі
1.1- сурет. Сұраныс типтері
Детерминирленген сұраныс ықтималданған сұранысқа қарағанда алдын-ала
анық мәлім.
Статикалық сұраныс типі кезінде ресурсты қолдану қарқындылығы уақытқа
байланысты өзгеріссіз қалады, ал динамикалық сұраныс типі қолдану
қарқындылығы уақытқа байланысты өзгереді.
Стационарлы сұраныс типінде оның ықтималдылық тығыздық функциясы
уақытқа байланысты өзгеріссіз, ал стационарлы емес сұраныс типінде
ықтималдылық тығыздық функциясы уақыт бойынша өзгереді.
Қорларды толықтыру уақыты сыртқы тапсырысты жеткізу жағдайында лезде
болуы мүмкін(сауда нүктесіне тауарды жеткізу). Ресурс ұйымнын өзінде
өндірілетін жағдайда, белгілі-бір мерзімде бірқалыпты қорды толықтыру
болады(олар алдағы уақытта электронды аппаратураны жинастыру үшін
қолданылатын кәсіпорындағы микросхема өндірісі).
Тапсырысты жеткізу уақыты көбірек немесе аз мәлім анықталуы мүмкін,
жеткізудің алыстығына байланысты, жеткізушінің сенімділігінің болуы және
т.б. Факторлар тізбегі жеткізілудің кешігуіне әкелуі мүмкін.
Біз қорларды басқару есебін сипаттау үшін базалық түсінік енгіздік.
Енді олардың негізінде математикалық модель құруға болады.
1.2 Қорларды басқарудың негізгі моделдері
1.2.1 Детерминирленген модель
Әдетте, өндiрiсте де, кәсiпкерлiкте де өндiрiстiк процесстi үзiлiссiз
қамтамасыз ету үшiн комплект жасайтын жүйелі заттық қорлардың мөлшерлерiн
қолдауға қабылдаған. дәстүр бойынша қор шарасыз шығындар сияқты қаралады,
оның өте төмен деңгейi өндiрiстiң бағалы тоқтауларына алып келеді, ал өте
жоғары деңгей капиталдың жансыздануына алып келеді. Қорларды басқару
есебі – аталған екі шеткі жағдайды теңестіретін қор деңгейін анықтайды.
Тұжырымды және қорларды басқару есебінiң шешiмін анықтайтын маңызды
фактор болып сақталынатын қорға сұраныстың көлемі(уақыт бiрлiгiне) болуы
мүмкін немесе детерминирленген(сенiмдi белгiлi), ықтималдылықты(ықтимал
үлестiрiлумен сипатталған) болып табылады. Қорларды басқару есебінiң
табиғаты бірнеше рет орналастырумен және нақты уақытта анықталған берілген
өнім көлемінен алынған тапсырыспен анықталады. Бұл тараптан қарағанда,
қорларды басқару стратегия келесi екi сұрақта жауап беруi керек.
1. Сақталынатын қордың қандай көлеміне тапсырыс беру керек?
2. Қашан тапсырыс беру керек?
Бiрiншi сұраққа жауапты үнемдi тапсырыс мөлшерін келесi шығын
функциясын минимизациялау жолымен анықтайды.
Осы барлық құндар ізделінетін қор деңгейінің және тапсырыстар
арасындағы уақыт интервалының функциясы сияқты бейнелеуi керек.
1. Алуға кеткен шығындар құны алатын өнімнің бірлігімен
анықталады(сақталынатын қордың). Бұл құн тапсырыс көлеміне тәуелді және
тұрақты немесе жеңілдікпен болуы мүмкін.
2. Тапсырысты рәсімдеуге кеткен шығындар басқа өндiрiстерге оларды (өнiм
жасау үшiн) орналастырумен сабақтас тұрақты шығындарды көрсетеді. Бұл
шығындар тапсырыстардың көлемінен тәуелдi болмайды.
3. Қорларды сақтауға кеткен шығындар қоймадағы қордың болуына кететін
шығындарды көрсетеді. Осы шығын түрі сақтау, тұтыну, күту құны,
инвестицияланған капиталға пайыз ретінде қосылады.
4. Қордың дефициттен жоғалтулары – бұл қажетті өнімнің мерзімді қор
болмағандағы шығындары. Олар пайданың потенциалды жоғалтуларын,
клиенттердің сенімін жоғалтуға қатысты субъективті құнын қосады.
Екiншi сұраққа жауап(қашан тапсырыс беру керек?) бiз жұмыс iстейтiн
қорларды басқару жүйесiнiң түрiнен тәуелдi болады. Егер жүйе қор күйінің
периодты бақылауын ескерсе( мысалы, әрбір апта немесе ай), онда жаңа
тапсырыстың түсуi момент мерзiмінiң басымен дәл келедi.
1.2.2 Ықтималдылықты модель
Айқындық шарттарындағы қорларды басқаруды теорияның негiзi айтылады.
Бұл жерде сұраныстың мәні кездейсоқ шама болып табылатын ықтималдықтың
анықталған үлестірімі, қорларды басқарудың ықтималдылықты моделі
қарастырылады. Қарастырылған модельдер үздiксiз және қосалқы қор деңгейінің
периодты бақылауы бар моделдерде бөлшектенедi. Көп сатылы, бiр этапты
үлгiлер де периодты бақылауы бар моделдерде бұл сыныпта болады.
2 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ МОДЕЛЬДЕУДЕ ҚАЗІРГІ БАҒЫТТАРҒА ШОЛУ
Төменде қарастырылатын модельдер жорамалдардың қатарында негізделді.
Олар іс жүзіндегі жағдайларда жиі бұзылады. Бұл қорларды басқару
моделдерінің күрделенуіне алып келеді. Осындай модельдердің басты-басты
өзге түрлерін атап өтейік.
1) Практикада қолданылатын қорларды басқарудың көптеген жүйелерінде
жүздеген және тіпті мыңдаған өнім атаулары бар. Қарапайым мысал ретінде ірі
универмаг немесе зауыт- дайындаушы бола алады. Мұндай жағдайларда жоғары
жылдық сатылу құнына ие тауар түрлерін зерттеумен мақсатты түрде шектеледі.
Бір емес бірнеше тауар түрінің қорларды басқару процесін моделдеу үшін
көпөнімді деп аталатын қорларды басқару моделі жасалған.
2) Өнімнің бірнеше түрінің болуымен байланысты мәселелер қойма қуатының
шектелуіне байланысты күрделенуі мүмкін. Сатушы сөресі немесе бос
алаңдардың болуы құрылатын қорларды басқару моделіне әсер ететін, әрбір
нақты дүкенді жоспарлау жағынан қатаң анықталған шектейтін фактор болып
табылады.
3) Практикада негізінен сұраныс және жабдықтау уақыты детерминир-ленген
емес, ықтимал шама болып табылады. Белгісіздік факторын формализациялау
үшiн тиісті модельдерде нақты параметрлерді тарату заңы туралы
тұспалдайды(нормаль үлестірім немесе Пуассон үлестірімі). Осы жағдайда
қорларды басқару бойынша қолданылатын шешім анықталған ықтималдықпен нақты
нәтижелерге кепiлдiк бередi(мысалы, тапшылыққа жол бермеу).
4) Қорларды басқару жүйесі бірден көп объектті қосуы ерекше күрделi
жағдайлар болып табылады, мысалы, бiрнеше дүкендер және орталық әмбебап
дүкен. Администрацияға орталық әмбебап дүкенде және майда дүкендерде қандай
тауарларды сақтауға және сатуға болатыны туралы, әрбір тауар түрінің көлемі
мен тапсырыс жиілігіне байланысты шешім қабылдауға тура келеді. Осындай
жағдайларда аналитикалық емес, оқиғаларды дамытудың мүмкін үлгілерін ЭЕМ-
нің көмегімен орындайтын имитациялық модельдер өте перспективалы болып
табылады.
5) Қорларды басқару моделдерін құрастырулар мен қолданудың маңызды
моментi болып тиiмдiлiктiң белгiсiн таңдау болып табылады. Бiз қорларды
басқарудағы жалпы шығындарды минималдайтын моделдерді қарастырдық. Сайып
келгенде, максимум пайда алу үшін, өзгеше шешімдерге алып келетін әр түрлi
сауда кәсiпорындары бәрінен бұрын өз дүкендерінiң жұмысын ұйымдастырады.
Iс жүзiнде қорларды басқару моделіне тиісті ықпал жасайтын аталған
жағдайлар жиi қиыстырылады.
Қорытынды. Қорларды басқару есебі үлкен практикалық мәнге ие. Бiз сізге
сауатты және тиімді қорларды басқарумен байланысты мәселелерді шешуге
көмектесетін негізгі моделдерді келтірдік.
Осы немесе өзге күрделілік дәрежесіне байланысты көптеген қорларды
басқару моделдері бар. Қорларды басқарудың негізгі моделі ең қарапайымы
болып табылады(Уилсон моделі, тапсырыс өлшемінің тіркелген жүйесі). Бұл
модель шындықтан біраз үзілген, бірақ пәннің, мәселенің, негізгі
заңдылықтардың және қорларды басқару облысындағы әдістемелердің мәнін
түсіну үшін пайдалы.
2.1 Уилсон моделінің қолданысы
Уилсон моделін тұрғызу кезінде келесі параметрлер қолданылады:
1. кірістер:
1) ν – қорды тұтыну қарқындылығы, [тауар бірлігіуақыт бірлігі];
2) s – қор сақтауға кеткен шығындар, [ақша бірлігітауар бірлігі*уақыт
бірлігі];
3) K – тапсырысты іске асыруға кеткен шығындар, [ақша бірлігі].
2. шығыстар:
1) Q – тапсырыс көлемі, [тауар бірлігі];
2) τ – жабдықтау кезеңі
3) L – уақыт бірлігінде қорларды басқаруға кеткен жалпы шығындар,
[ақша бірлігіуақыт бірлігі].
Берілген модель келесі жорамалдармен сипатталатын қорларды басқару
жағдайын моделдейді:
1) тұтыну қарқындылығы априорлы мәлім және тұрақты шама, ν = const;
2) тапсырысты жабдықтау уақыты мәлім және тұрақты шама;
3) әрбір тапсырыс бір партия түрінде жабдықталады;
4) К тапсырысын іске асыруға кеткен шығындар тапсырыс көлемінен
тәуелсіз;
5) қордың болмауы мүмкін емес жағдай.
Бұл модель келесі нақты жағдайларға тым жақын:
1. негізгі тамақ өнімдерін тұтыну, мысалы, санаторияларда нанды, сүтті
тұтыну (ол ауысым аралығында тұрақты болып қалады);
2. ғимаратта жарықтандыру лампаларын қолдану;
3. ірі фирмаларда канцелярялық тауарларды қолдану(қағаз, блакнот-
тар,қарындыштар);
4. өндірістік процесте сатылатын топтама бұйымдарды құрастыру үшін
қолдану, мысалы, гайкалар мен болттар.
Қорлардың өзгеруінің барлық циклдары біркелкі болып келеді, қордағы
өнімнің максималды саны Q тапсырыс көлемімен түйіседі. 2.1.1-суретте Уилсон
моделіндегі қор деңгейі өзгеруінің циклдары графикалық түрде көрсетілген.
Қор деңгейі
Q
тапсырыс нүктесі
Тапсырысты алу
0 Уақыт
Жеткізу
уақыты
2.1.1-cурет. Уилсон моделіндегі қор деңгейі өзгеруінің циклдары
Қорларды басқару моделі оларды сақтаудың барлық кезеңінде қорларды
басқару бойынша шығындарды азайтуы керек. Бұл периодтың ұзақтылығының
маңызы жоқ, бұл бірқатар жоспарлы кезең болсын(жос.кез). Онда жоспарлы
кезеңде L қорларды басқарудың жалпы шығындары
L=жос.кез аралығында тапсырыстарды іске асыруға кеткен шығындар
(L1)+жос.кез аралығында қорларды сақтауға кеткен шығындар
(L2)[теңге.жос.кез.] (2.1.).
Егер ресурсқа қажеттілік ν [тау.біржос.кез.] құрайтын болса, ал әрбір
тапсырыс Q [тау.бір.тапсырыс]партия өлшемімен берілетін болса, онда
жоспарлы кезең аралығында тапсырыс мөлшері , ал шығындар
құрайды.
-ні есептеу кезінде бір цикл аралығын құрайтын қор өнімнің орташа
мөлшерінен бітеді. Қарастырылатын жағдайда қор деңгейі сызықты түрде Q-ден
нөлге дейін өзгереді, онда орташа қор деңгейі - ге тең болады,
сондықтан
.
Онда (2.1.)- ден шығады
(2.2.)
тапсырыстың оптимальді өлшемін, минималдайтын L-ді табу үшін,
дербес туындыны табамыз және оны нөлге теңестіреміз
(2.3.)
- максимум нүктесі емес, минимум нүктесі екендігін дәлелдеу.
Жалпы құн (2.1.) теңдеуінің график түрінде көрсетілуін және оның
компоненті L1 мен L2-ні (2.1.2-сурет) қарастырамыз.
Шығындар Жалпы шығындар, L
Сақтауға кеткен
шығындар,
Тапсырыстарға
кеткен шығындар,
0
Тапсырыс мөлшері
2.1.2-сурет. Жалпы құнның үлестірілуі
Суреттен көретініміз, егер тапсырыс мөлшері үлкен емес болса, онда L1
тапсырыс берудегі шығындар үстем болады, өйткені бұл жағдайда тапсырыстар
жиі беріледі, бірақ ресурстың біраз мөлшеріне ғана. Егер тапсырыс мөлшері
жеткілікті түрде үлкен болса, онда L2 –ні сақтауға кеткен шығындар
тауарлардың ірі партиясына тапсырыстардың кішкене саны берілгенде негізгі
компонентті шығындар болады. L жалпы шығындар графигіндегі экстремальді
нүкте шығынның екі түрі де бір-біріне тең болғанда жағдайға сәйкес келеді.
Бұл фактті есептеулерінің дұрыстығын тексеру үшін қолдануға болады.
Минимум нүктесінде жалпы шығынның қисығы айқын теңестіріледі, бұл маңызды
факт болып табылады. Бұл дегеніміз, берілген облыста жалпы шығындар
тапсырыс мөлшерінің өзгеруіне байланысты үлкен сезімталдыққа ие емес. Егер
тапсырыс бірлігіне тапсырыс жасау мүмкін емес болса( мысалы, егер
тауар дана болса, онда мәні – бөлшек болады), онда тапсырыс тиімді
жақын мөлшеріне қатысты елеулі шығындардың өсуіне алып келмейді.
Сұраққа жауап алған соң: қанша тапсырыс жасау керек, қай кезде тапсырыс
жасау керек сұрақтарына жауап береміз. 2.1.2-суреттен көретініміз, егер біз
Tд [уақыт бірлігі]жабдықтау уақытын білетін болсақ, онда біз осы уақыт
аралығында қордың қандай көлемі жұмсалатын білуімізге болады
=v
мұндағы v- уақыт бірлігіндегі тұтыну қарқындылығы, ал - тапсырыс
нүктесі. Егер қордың көлемінде біз тапсырыс берсек, қордың нөлдену
кезінде( уақыт бірлігінен кейін) тапсырыс жеткізіледі. Жабдықтау
кезеңі мен тапсырыс беру аралығындағы интервал тең
2.2 Уилсон моделін қолдану мысалы
Мысалы. Дүкеннің жылдық сату көлемі 500 пакеттегі сорпа орамасын
құрайды. Сұраныс мөлшері жыл ағымында бірқалыпты үлестіріледі. Бір пакеттің
бағасы 2 теңге. Дүкен иесі тапсырыстың жеткізілуіне 10 теңге төлеуі тиіс.
Жабдықтаушының тапсырысты жабдықтау уақыты 12 жұмыс күнін құрайды(аптасына
6 күндізгі жұмыс болған кезде). Мамандардың бағалауы бойынша сақтау
шығындары қорлардың 20% жылдық орташа құнын құрайды. 1) дүкен иесі бір
реттік жабдықтау үшін қанша пакетке тапсырыс беру керегін; 2) тапсырыс
жиілігін; 3) тапсырыс нүктесін анықтау керек. Дүкен жылына 300 күн жұмыс
істейтіні мәлім.
Шешім. Жылдық жоспарлау кезеңі жылына ν = 500 пакет, K =10 теңге,
қордың бір орамасының құнынан өнімнің бір бірлігін сақтауға кеткен шығындар
жылына 20% құрайды, яғни s = 0,2⋅2 = 0,4 теңге. Онда
=
Пакеттер саны бүтін болуы керек, онда 158 пакетке тапсырыс береміз.
Осындай тапсырыстарда жылдық шығындар жылына
теңгеге тең болды.
Дүкен иесі әрбір жаңа тапсырыс беруді жылдан кейін іске асыру
керек. Бір жылда 300 жұмыс күні бар екені мәлім, онда жұмыс күні
болады. пакетке тең қор деңгейінде тапсырыс беруге болады, яғни
тапсырыстар жеткізілгенше 20 пакет 12 күннің ішінде сатылады.
2.3 Жеңілдіктерді ескеретін модель
Егер сатып алу бағасы тұрақты және Q-ден тәуелді емес болса, онда ол
модельде ескерілмейді, оның жалпы шығындар теңдеуінде қосылуы осы теңдеудің
графигінің Q осьіне параллель орын ауыстыруына алып келеді және оның
пішінін өзгертпейді. Егер үлкен көлемдегі тапсырыстарға жеңілдіктер
қарастырылатын болса, онда модельде тауарды алуға кеткен шығындарды ескеру
керек. Осы жағдайда аса үлкен партияларға деген тапсырыстар сақтауға кеткен
шығындардың өсуіне алып келеді, бірақ та бұл өсім сатып алынатын бағаның
төмендеуімен орнын толтырады. Қарастырылатын жағдай үшін жалпы шығындар
теңдеуін (2.2.)-ден тауарын сатып алуға кеткен шығындарды қосу
жолымен аламыз,мұндағы С – тауардың бағасы
(2.6)
Жеңілдіктердің жалпы шығындарға және қорларды басқаруға әсері 4-
суретте көрсетілген.
Мұндағы бағалардың ажырау нүктесі, - ден асатын тапсырыстар
үшін тауар бағасымен сатылады. Бұл жағдайда тапсырыстың тиімді
өлшемін анықтау үшін, бағалардың ажырау нүктесі үш облыстың қайсысына
түсетінін алдын-ала талдау қажет(2.3.1-сурет). Бұл үшін келесі келесі
алгоритмдер қолданылады.
1. Уилсонның формуласы бойынша - анықтау керек.
2. Егер (1-облыс), онда (2.3.2-сурет);
әйтпесе бағалары үшін есептелген жалпы шығындар сәйкес келеді,
мәнін табу үшін теңдеуін шешу керек.
2.3.1-сурет. Жалпы шығындарға жеңілдіктердің әсері
2.3.2-сурет. кезіндегі тапсырысының тиімді өлшемін анықтау
3. Егер (2-облыс), онда (2.3.3-суретте көрсетілген).
4. Егер (3-облыс), онда (2.3.4-суретте көрсетілген).
2.3.3-сурет. кезіндегі тапсырысының тиімді өлшемін анықтау
2.3.4-сурет. кезіндегі тапсырысының тиімді өлшемін анықтау
-ді таңдаудың аса қысқа ережесін мына түрде жазуға болады.
(2.7)
Мысал қарастырайық, тапсырыстарға кеткен шығындар 10 теңгеге, күніне
өнімді сақтауға кеткен шығын 1 теңгеге,бір күндік тауарды тұтыну
қарқындылығы 5 данаға, бір дана тауардың бағасы 2 теңгеге, ал 15 және одан
да көп дана сатып алу көлемінде 1 теңгеге тең. Тапсырыстың тиімді мөлшерін
анықтау керек.
Шешімі. K=10 теңге, күніне v=5 дана, күніне s=1 дана, данасына C=2
теңге, Qp1=15 дана, данасына C1=1 теңге.
яғни, алгоритмнің 2 қадамының шарты орындалмайды Жалпы шығындарды
бағаның әртүрлі деңгейі бойынша теңестіретін тапсырысының мөлшерін
табамыз
2-қадам бойынша 2-облыста орналасқан үлкен мәнін таңдаймыз. Осылайша
алгоритмнің 3-қадамы шарты орындалады, яғни сондықтан
дана. Уақыт бірлігіндегі жалпы шығындар
құрайды,
егер де сіз тауарды 10 данадан тапсырыс берген болсаңыз, онда жалпы
шығындар 20 теңге құрайтын еді, яғни 15 данаға тапсырыс беру кезіндегі
қаражатты үнемдеу күніне 4,17 теңгені құрайды.
Біз Уилсон моделі – қорларды басқарумен байланысты есептерді шешу үшін
қолданылатын негізгі модельді келтірдік. Берілген есептерді шешу үшін басқа
да модельдер бар.
2.4 Партияның үнемді мөлшерін жоспарлау моделі
Сыртқы жабдықтаушыда өнімді сатып алу процестерін модельдеу үшін
қолданылатын негізгі модельді модификациялауға және басқа жағдайларға
қолдануға болады.
1-мысал. Бірқатар өндірістік процестерді қарастырайық, бірінші станокта
екінші станокта ν [дет.уақ.бірлігі] қарқындылығымен қолданылатын уақыт
бірлігіндегі λ деталь қарқындылығымен детальдар партиясы өндіріледі(2.4.1-
суретте көрсетілген).
2.4.1-сурет. Әртүрлі қарқындылықтағы станоктары бар өндірістің
тізбектелген процесі
Шешімі. Қорлардың деңгейінің өзгеруі келесі түрде болады(2.4.2- суретте
көрсетілген).
2.4.2-сурет. Қор деңгейінің өзгеруі
Осы жағдайда модель бірінші партия үшін детальдар партиясының тиімді
көлемін анықтау керек. Жалпы шығындар теңдеуімына түрде болады
мұндағы партия саны алдыңғы модельдегідей – ге тең.
Орташа қор деңгейі алдыңғы модельдегідей оның максимальды деңгейінің
жартысына тең. Осы жағдайда Q партия мөлшерінен айырылған. 2.4.2-суреттен
көргеніміздей максимальды деңгей (λ − ν) [дет. уақ.бірлігі]
қарқындылығымен өсу арқылы t1 [уақ.бірлігі] уақытында жетеді, яғни
орташа қор
тең.
Онда (2.8.) мына түрде болады
Партия детальдарының тиімді көлемінің минимизациялайтын формуласын
шығарамыз(2.9.)
2-мысал. Кейбір станоктарда айына 2000 дана деталь өндіріледі. Бұл
детальдар басқа станокта айына 500 дана қарқындылықпен өнімді өндіру үшін
қолданылады. Компания мамандарының бағалауы бойынша сақтау шығындар
жылынаорташа қор бағасының 20% құрайды. Бір детальді өндіру құны 2,50
теңгеге тең, ал өндірісті дайындау құны 1000 теңгені құрайды. Бірінші
станоктағы өндірілетін детальдар партиясының мөлшері қандай болуы керек?
Осы партиялардың өндірісін қандай жиілікпен шығару керек?
Шешімі. K =1000 теңге, айына λ = 2000 дана немесе жылына 24000 дана,
айына ν = 500 дана немесе жылына 6000 дана, жылына деталь үшін
s=0,22,50 = 0,50 теңге.
Өндірістегі детальдарды шығару жиілігі мынаған тең
Қорларды басқарудың жалпы шығыны жылына
теңгені құрайды.
2.5 Тапшылықты жоспарлау моделі
Кейбір жағдайларда өнімді сақтау шығындары, шағын уақыт аралығында
қордың болмауымен байланысты шығындарға қарағанда біршама жоғары болып
келеді. Бұл үшін жағдайдың екі түрін модельдейтін қорларды басқару моделі
жасалған:
1) дефицит болған жағдайда сатып алушылардың тапсырысы орындалмайды
және болашақта ескерілмейді;
2) сатып алушылардың тапсырысы қарызданады, яғни кезекті тапсырысты
алғаннан кейін орындалады.
Бірінші жағдайдың мысалы. Мысалы, супермаркет администрациясы қандай да
бір өнімнің қор деңгейін түсіру туралы шешім қабылдай алады (пакеттегі
сорпалар немесе таңғы астағы нан). Бұл шешім әрбір циклдағы бірнеше күннің
аралығында өнім қорының болмауы алып келеді.
Сату көлемін төмендетудің әсерінен және клиенттердің сенімділігін
жоғалтудың кейбір маңыздылығынан белгілі-бір шығындар пайда болады.
Сондықтан администрацияға осы шығындарды және өнім қоры болмағандағы
үнемдеу шамасын салыстыру керек болады.
Екінші жағдайдың мысалы. Электро тауарлар сататын дүкенде кір жуатын
машинаның белгілі-бір түрінің қорын қысқартуға шешім қабылдады, өйткені осы
қорларда капиталдың үлкен көлемі қатады(өзгеріссіз қалады). Бірақ, егер де
сатушыға дәл сондай кір жуатын машина қажет болатын болса, ал ол қоймада
болмаса, онда тапсырыс бәрібір де қабылданған болады және кезекті кір
жуатын машинаның партиясын алғаннан кейін бірден орындалады.
Екі жағдайдағы қор деңгейінің өзгеруі 2.5.1 және 2.5.2-суретерде
көрсетілген.
2.5.1-сурет. Бірінші жағдай үшін тапшылықты жоспарлауды есепке алумен
қор деңгейінің өзгерісі
2.5.2-сурет. Екінші жағдай үшін тапшылықты жоспарлауды есепке алумен қор
деңгейінің өзгерісі
3 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ АЛГОРИТМІН ҚҰРУ
Қазіргі заманғы қоғамның дамуының кезеңінде қорларды басқару процесін
дұрыс ұйымдастыру арқылы әртүрлі ресурстарды тиімді пайдалану әдісін және
формасын іздеуге үлкен көңіл бөлінуде.
Негізінен екі бағытта осы мәселенің қазіргі күйінің талдауы қорларды
басқару бойынша жұмыстардың көбісі таза аналитикалық сипатта болатынын және
өткізілетінін көрсетті. Бірінші бағыт таза экономикалық көзқараспен
қаралады, яғни қорлардың дәрежесіне шек қою бойынша шығындарды
минимизациялау процесі, сұранысты қанағаттандыру үшін қажетті қорларды
ұйымдастыру процесін абстрактілі модельдеумен байланысты. Екінші бағыт
прагматикалық сипатта болады және қорлардың дәрежесін анықтау амалын құруды
қарастырады. Дегенмен, информатика мен есептеуіш техникасының қазіргі
заманғы жетістігі қарастырылатын сұрақтардың шешімі арқылы ең үлкен
эффектке ақпараттық технологияның, ақпараттық жүйенің көмегімен қол
жеткізуге болатыны көрсетеді.
3.1 Жобаның ақпараттық моделі
Күнделікті ресурқа деген сұраныс немесе элеватордағы бидай сорты және
толықтыру үшін жеткізу уақытының орындалуы кездейсоқ шама болатын өндіруші-
қойма-тұтынушы жүйесі болсын.
Модификацияланғанын көрсететін, көптеген өндірушілер мен тұтынушыларға
қолданылатын қорларды басқару сұлбасын қарастырайық.
Фирма m тұтынушыларды қажеттіліктерімен қамтамасыз ету үшін n түрлі
бидай сортын сақтаумен айналысады деп болжайық. Еске сала кететін
жағдай,әрбір өндіруші тек қана белгілінген бидай сортының түрін шығарумен
айналысады, ал әрбір тұтынушы кез келген бидай сортын пайдалана алады(3.1.1-
сурет). t-ыншы күні j-ыншы тұтынушымен i-ші түрдегі бидайға zij сұраныс
белгілі үлестіріммен кездейсоқ шама болып табылады. qi тапсырыстың орындалу
уақыты үлестіріммен берілген шама болып табылады. Фирма тапсырыстарды
кездейсоқ қиыстыру стратегиясын қолданады, ол үшін әрбір кезде қорды
жаңарту керек, қалған n-1 бидай сортының қорын тексереді, кейбір бидай
сортының қоры критикалық деңгейге жетеді. Әрбір бидай сорты үшін
бидай қорын жаңартуға мүмкіндік болатын кризистікке дейінгі деңгей
анықталған. Кризистікке дейінгі деңгейге жеткен қор, яғни бидай сорты
қорының деңгейі кризистікке дейінгі деңгейден төмен болғанда бидаймен бірге
тапсырыс береді. Егер бидай деңгейі кризистікке дейінгі деңгейден жоғары
болса, берілген бидай сортының мөлшеріне қосымша тапсырыс берудің
техникалық, экономикалық жағынан қарағанда да қажеттілік тумайды. Қорлардың
кризистікке дейінгі деңгейлері қоймалық жайлардан анықтайды. Бұл жүйе 3.1.1-
суретте көрсетілген.
3.1.1-сурет. Өндіруші-қойма-тұтынушы жүйесі
Осы күні берілген бидай сортына күнделікті қор деңгейі zi толық сұраныс
шамасына кемиді. Деңгей шамасына дейін түссе(немесе ) хi
тиімді өнім көлемінің өндірісіне талаптар жіберіледі. Тапсырыс
орындалғаннан кейін алынған өнім қорға қосылады. VP қорларды басқару
жүйесін функционалдаудың толық шығындары VPп жабдықтауды ұйымдастыру мен
VPх қорларды сақтау шығындарынан, және де қордың болмауы жағдайында VPд
элеватордағы нөлдік сұраныста пайда болатын шығындардан қаланады. Бидай
сортының бірлігін сақтау мен жабдықтауды ұйымдастыруға кеткен шығындар және
үлесті шығындар сәйкес Рх, Рп және Рд шамаларымен беріледі. Фирма басшылығы
басқару ретінде үш айнымалыны қолдана алады: тапсырыстар көлемі, кризистік
және кризистікке дейінгі қор деңгейлері.
Имитациялық модельді құрудың мақсаты – қарастырылатын жүйе жұмысының
тиімділігіне басқарушы айнымалылар моделінің әсер етуін талдау.
3.2 Қорларды басқару моделі
Өндіруші-қойма-тұтынушы қарастырылатын жүйенің имитациялық моделі
есептің қойылымындағы кездейсоқ шаманың болуымен сипатталады.
zij - t-ыншы күні i-ыншы бидай сортына j-ыншы тұтынушының сұранысы;
qi - i-ыншы бидай сортын жабдықтау уақыты,
айнымалылар:
vi – элеватордағы i-ыншы бидай сортының қор деңгейі;
VPп , VPпi – толық және сәйкес әрбір бидай сорты үшін жабдықтауды
ұйымдастыруға кеткен шығындар;
VPх , VPхi - толық және сәйкес әрбір бидай сорты үшін қорларды сақтауға
кеткен шығындар;
VPд , VPдi – элеваторда бидай тапшылығы болғандағы шығындар;
VP – толық шығындар;
tпi - i-ыншы бидай сортын кезекті жабдықтау күні;
xi - i-ыншы бидай сортының тапсырыс көлемі, i=1,2,...,n;
vmini , vpmi - i-ыншы бидай сорты қорының кризистік және ккризистікке
дейінгі деңгейлері,
параметрлер:
PPп – тапсырыстардың бір жиынтығын жабдықтауға кеткен фиксирленген
шығындар;
Pпi - i-ынышы бидай сортына тапсырыс беруге кеткен айнымалы шығындар;
Pхi - i-ыншы бидай сортының бір бөлігіні сақтауға кететін күнделікті
шығындар;
Pдi - i-ыншы бидай сортынын бірлігі тапшылығынан туындаған күнделікті
шығындар;
T – моделденетін кезеңнің ұзақтығы(күніне).
Рх, Рп, Рд параметрлері мен f(z) сұранысы ықтималдығының тығыздық
функциясы рынок шарттарымен анықталады және фирма администрациясы-мен
бақылана алмайды деп ұйғарылады. g(q) ықтималдығының тығыздық функциясы
шамалы жоспарлау аралығының ұзақтығы кезінде технологиялармен анықталады.
Статикалық мәндердің мен қорларды басқару мәселелері бойынша әдебиет
көздерінің талдауы, сұраныстар мен ұсыныстар рыногі әртүрлі ресурстар мен
бидай сорттары кездейсоқ заңдылықтардың кең спектрінде сипатталатынын
көрсетеді. Белгілі статикалық үлестірімдер өте жиі кездеседі: нормаль,
бірқалыпты, экспоненциал, сызықты, гамма, Пуассон, геометриялық және т.б.
3.3 Қорларды ұйымдастыру процесінің моделдеуші алгоритмі
Блок-схема түрінде осы жүйенiң жұмыс жасау процесінiң алгоритмін
көрсетемiз(3.3.1-сурет). Бастапқы мәндер енгізілгеннен кейін(2-шi блок),
барлық айнымалыларға олардың бастапқы мәндері меншіктеледі(3-шi блок).
Содан соң әрбір тұтынушыға моделденетін мерзімнің бірінші күнінде әрбір
бидай сорты үшін сұраныс шамасы моделденеді(4, 5-блоктар). Егер кезектi күн
элеваторға өнiмнiң жабдықтау күнімен дәл келетін болса(6-шы блок), онда
қоймадағы қорлар көбейеді(7-ші блок). 8-10 блоктарда бидай сортының әрбiр
түрi үшiн сұраныс көлемдерi жеке есептеледi. Қор деңгейлерiнiң жаңа мәндерi
осы моментте бар қорлардың күн сайынғы сұраныс шамаларының алуларымен
анықталады(11-шi блок). 13 және 15 блоктарда элеватордағы берілген бидай
сортының бар болуы немесе болмауына байланысты оларды сақтауға кеткен
шығындардан немесе тапшылықтан жоғалту сәйкесінше есептеледі. Бұдан әрi,
барлық бидай сорттары үшiн қордың кризистік деңгейіне жеткендігін
тексередi(19-шы блок). Егер бидай сорттары ең болмаса бір-бір түрден
кризистiк деңгейге жетсе, онда бидайдың барлық сорттарының қор деңгейлерi
олардың кризистікке дейінгі деңгейлерімен теңеседi(22-шi блок). 23 блокта
тапсырысты беруге қажетті бидай сорттарының нөмiрi жазылады. 20 және 24
блоктарда тапсырысқа қатысты шығындарды есептеледi. 25, 26 блоктарда
бидайдың жаңа сорттарының жабдықтау күндерi анықталады. Осылайша Т
мерзiмiндегі барлық келесі күндердің имитациясы шығады. Моделдеу процесі
шығындардың суммасын есептеумен аяқталады(29-31 блоктар). Блок-схема
түрінде жұмыс жасау процесінiң алгоритмі 3.3.1-(а,ә)суретте көрсетілген.
3.3.1(а)-сурет. Блок-схема түрінде жүйенiң жұмыс жасау процесінiң
алгоритмі.
3.3.1(ә)-сурет. Блок-схема түрінде жүйенiң жұмыс жасау процесінiң
алгоритмі.
Қазiргi нарық шарттарында жиі кездесетін қойма объекттеріне қорларды
басқарудың имитациялық моделі сәйкес келедi. Басқарудың әр түрлi
айнымалыларының мәндерiн таңдап және үлестірімнің параметрлерін өзгерте
отырып жүйенiң жұмыс жасауы туралы мәлiметтi алуымызға болады. Осы
жағдайдағы тәжiрибелердiң мақсаты – VP реакциясын минималдайтын xi
айнымалыларының деңгейлерін табу. Ол үшiн ықшамдау әдiстерiн қолдануға
болады. Дегенмен, кейде имитация кезінде тәжірибені жоспарлаудің іс
жүзіндегі бірқатар мәселелері туындайды, жеке алғанда шектеу болған
кезіндегі ықшамдау мәселелері. Әсіресе, анық емес берілген функцияның
экстремумын iздестiру мәселесі экономикалық жүйелердегі моделдермен
имитациялық тәжірибелерде айнымалыларға шектеулердің болу реакциясы жиі
пайда болады.
Қор көрсетiлген моделiнiң программалық өңдеуi әр түрлі кіру
мәліметтері бар қорларды басқару есебінің сұранысының айнымалыларын
моделдеуге және өте қолайлы, үлестірілген заңдар бойынша жабдықтау ұзақтығы
нұсқаларын имитациялауға мүмкіндік береді: сұраныс айнымалылары үшін –
бірқалыпты, нормаль, экспоненциаль, сызықты және гамма-үлестірім;
жабдықтаудың орындалу ұзақтығының айнымалысы үшін – Пуассон үлестірімі,
геометриялық және биномдық үлестірім. Моделдеу нәтижелері болып жүйенiң
жұмыс жасауының барлық күйлерiнің сандық мәлiметтерің орындалуы болып
табылады.
3.4 Қорларды ұйымдастыру процестерін модельдеу мен ресурстарды
үлестірудің тиімділігін бағалау, талдау әдістері арасындағы байланыс
Түрлі процестерді тиімділеу кезінде, параметрлер мен шарттарды анықтау
мәселесі өте жиі кездеседі. Осы шарттар мен параметрлер жүйенің қалыпты
жұмысын ұйымдастырады және процесстің болашақта жақсаруын
қамтамасыздандырып, сол параметрлердің тиімді мәндерінің аумақтарын
анықтайды.
Сызықтық қойылымда берілген параллельді объектілердің арасындағы
шектелген ресурстарды (S) үлестіру мәселесінің моделін қарастырайық:
≥0; j=
Ресурстарды үлестіру мәселесіне қатысты шешіміміз тиімді болмастан
бұрын - дің қанша тұратындығын көрсететін коэффициенттерді қандай
шектеулерде өзгертуге болады; немесе шешім мүмкін болмастан бұрын ресурстың
шамасын сипаттайтын коэффициенттерді қаншалықты өзгертуге болады немесе,
сонымен қатар шектеу коэффициенттерінің өзгеруі тиімді шешімге қалай әсер
етеді деген сұрақ бізді қызықтыруы мүмкін.
Келесі екі жағдайды қарастырайық:
1) ресурстарының оң жақ бөлігінің шектеулеріндегі вектордың
қайсібір ∆S шамасына өзгеруі мүмкін:
2) Мақсатты функцияның параметрлері өзгеруі мүмкін:
Егер шектеулерге қатысты анықталмағандық болмаса, бірақ мақсатты
функция күмән тудыратын болса, онда екілік симплекс кестелерін пайдаланатын
екі жақтылық теориясына негізделген әдісті қолдануға болады.
Оптимизациялық мәселелердің модельдерінің өздерінің параметрлеріне
сезгіштігін талдайтын аппарат үлкен көлемділік қолайсыздығымен ерекшеленсе
де, шын мәнінде қарапайым болады. Оларды шығару үшін қойылған мәселенің
өзіне тән өзгешеліктерін ескеретін басқа әдістер принципиалды түрде
қолданылады. Солардың бірі деп параллельді жүйелерде кейде кездесетін,
бірақ туындауы міндетті болмайтын шектеу матрицасының шектелген ресурстарын
үлестіру мәселесін айтуға болады. Сондықтан осы жұмыста параметрлер
тізбегінің стационарлы еместігімен сипатталатын бұрын табылған үлестіру
процесстерінің тиімді режимдерін жақсарту және талдау үшін компьютерлік
модельді қолдану мүмкіндігі айтылып, талданады.
Оптимизациялық мәселені сезгіштікке талдайтын жүйені модельдеу сұлбасы
келесі түрде берілген.
Компьютермен модельдеу аппараты жүйедегі көрсеткіштерді тізбектей
диагностикалауды қолдана отырып, параметрлерді талдауға мүмкіндік береді.
Ресурстардың өзгеруінің стохастикалық моделін ұқсастыру осы имитациялық
жүйенің маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Кейбір параметрлердің
кездейсоқ өзгеруі, мысалы, ресурс көлемі, осы ресурс көлемінің өзгеруін
сипаттайтын кездейсоқ шамалардың үлестірім заңдылықтарын (ұқсастыруды)
анықтау қажеттілігіне себеп болады. Осыған қатысты ұқсастырудың белгілі
әдістері мен алгоритмдерін қолдану керек. Содан кейін, кездейсоқ
заңдылықтарды модельдеудің тиісті алгоритмдерінің көмегімен алынған
үлестірім заңдылықтары бойынша параметрлердің шын мәнінде өзгеруі
имитацияланады.Осылай жоғарыда келтірілген және басқа әдістерді қолдана
отырып, жиі кездесетін үздіксіз үлестірімдерді модельдеуге болады. Қалыпты
немесе Гаусс үлестірімі ─ бұл үздіксіз үлестірімдердің ішіндегі жиі
қолданылатын маңызды үлестірімдердің бірі. 3.4.1-суретте параметрлерді
модельдеудің блок-схемасы көрсетілген.
Жоқ
Йә
Йә
Жоқ
Йә
Йә
Жоқ
3.4.1-сурет. Параметрлерді талдау жүйесін модельдеудің жалпы сұлбасы.
3.4.2-суретте параметрлердің имитациялануы көрсетілген.
3.4.2-сурет. Параметрлердіңимитациялануы.
Бірқалыпты үлестірімнің қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 АНАЛИТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ 5
1.1 Қорларды басқару есебінің негізгі ұғымдары мен анықтамалары 5
1.2 Қорларды басқарудың негізгі моделдері 7
1.2.1 Детерминирленген модель 7
1.2.2 Ықтималдылықты модель 8
2 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ МОДЕЛЬДЕУДЕ ҚАЗІРГІ БАҒЫТТАРҒА ШОЛУ 9
2.1 Уилсон моделінің қолданысы 10
2.2 Уилсон моделін қолдану мысалы 13
2.3 Жеңілдіктерді ескеретін модель 14
2.4 Партияның үнемді мөлшерін жоспарлау моделі 17
2.5 Тапшылықты жоспарлау моделі 19
3 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ АЛГОРИТМІН ҚҰРУ 20
3.1 Жобаның ақпараттық моделі 21
3.2 Қорларды басқару моделі 22
3.3 Қорларды ұйымдастыру процесінің моделдеуші алгоритмі 25
3.4 Қорларды ұйымдастыру процестерін модельдеу мен ресурстарды үлестірудің
тиімділігін бағалау, талдау әдістері арасындағы байланыс 28
3.4.1 Имитациялық жүйенің құрылымы 32
3.4.2 Ресурстарды үлестірудің тиімділігін бағалау мен талдау әдістері 35
3.4.3 Қор жинау жұмысын ұйымдастыру процесстерін модельдеу 41
4 ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАУ 45
5 ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ 45
6 ЖОБАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІНІҢ БАҒАЛАНУЫ 45
6.1 Жүйені құруға және енгізуге кеткен шығын есептеулері 48
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
ҚОСЫМША 55
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста қорларды ұйымдастыру
процесстерін саралау бойынша зерттеулер жүргізілген. Жұмыста қорларды
ұйымдастыру процесінің ақпараттық моделдерінің түрлері мен мысал есептері,
осы саладағы негізгі моделдерді қараудағы есептеу тәжірибесінде кездесетін
мәселелер анықталады және зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бұл проблеманың келелігі мен іс
жүзіндегі маңыздылығы сонда, қорларды ұйымдастырупроцесі – негізінен
өндірістегі шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұны, өнімге деген
сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша
минимизациялау әрекеттерін қамтуы.
Қорларды басқару теориясының шығуын XIX ғ.аяғы – XX ғ. басында пайда
болған Ф.Эджуорт пен Ф.Харристың еңбектерімен байланыстыруға болады.
Олардың еңбектерінде сақталатын өнімнің периодты түсуімен және тұрақты бiр
қалыпты шығынмен қойма жүйесі үшін жабдықтау партиясының үнемді мөлшерін
анықтаудың қарапайым ықшамдау моделі зерттелді. Қорларды құру
қажеттілігінің алғышартарының пайда болуы:
• біріншіден, қорлардың бар болуы тұтынушылардың талаптарын
жылдам қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi;
• екіншіден, жабдықтаушыға қорлардың бар болуы өнiмнiң бiр
қалыпты өндiрiсi шарттарындағы сұраныстың тербелiсiн бейтарап
қалдыруға мүмкiндiк бередi.
Қорларды құру, оларды сақтау, үлестіру және толықтыру шаруашылық
жұмыстарының барлық түрлерiне тән. Сауда кәсiпорынындағы тауар қорларының
көлемiн реттеу шығындарды қысқартуға, пайданы көбейтіп және айналымдағы
ақшаны босатуға мүмкiндiк бередi. Қызметтер көлемдерінің және
ассортименттiң тұрақты кеңейтілу шарттары, айналымдағы ақшалардың қажеттi
көлемдерідiң өсуi, бәсекелестержағынан қысымдар, сұранысқа деген ұсыныстың
асып кетуiнен клиенттердiң талаптарын тұрақты жоғарылату үнемi бағалы
саясатты қайта қарауға алып келедi. Пайда болатын жағдайлардан келесi
мәселелердiң пайда болуы мүмкiн:
• берілген нормативтiк мәндерден нақты қоймалық қор көлемдерiнiң
асып кетуi;
• өтпейтін өнім қалдықтарының жиілену жағдайларының пайда болуы;
• жабдықтаушылардың есеп шоттарын төлеу үшін қаржылық құралдардың
жетіспеушілігі;
• басшылықтың көзқарасы бойынша жоспарлау тиімділігінің
жеткіліксіздігі;
• сату және сатып алу процесін жоспарлаудың жеткіліксіз өзара
байланысы;
• бірқатар маңызды клиенттерді жоғалту ықтималдылығы және т.б.
Мұндай мәселелердiң жиынтығының мүмкін зардаптары негiзiнен –
компанияның банкротка ұшырауы.
Айналым капиталының ең едәуiр бөлiгі өндiрiстiк қорлардың қолданылу
күйі және тиiмдiлiгi – кәсiпорынның табысты қызметiнiң негiзгi шарттарының
бiрi болып табылады. Нарықтық қатынастардың дамуы ұйымның жаңа шарттарын
анықтайды. Инфляция, төлемеулер және басқа кризистiк құбылыстар өндірістік
қорларға қарағанда кәсіпорынның өз саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа
көздерiн iздеуге, оларды қолдану тиiмдiлiгiнiң мәселесiн үйренуге
мәжбүрлейді. Сондықтан, кәсiпорындар үшiн барлық мүмкiн құралдарды тиiмдi
жұмсау әдiстерi болуы маңызды, солардың бірі – өндірістік қорлардың тиімді
шамасын анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қорларды ұйымдастыру процесі –
өндірістегі күрделі проблемалардың бірі болып саналады. Ол ежелден-ақ,
ғалым, зерттеушілердің назарын аударып келеді. Қорларды ұйымдастыру
теориясын және процестерін В.А.Кейлер, А.М.Гаджинский, В.П. Грузинов,
В.Д.Грибов, Н.Ш.Кремер, В.А.Балашевич, А.М.Андронов, М.Эддоус, Р.Стэнсфилд,
Д.Н.Шукаев, Т.Нейлор, Г.М.Черногородова тағы баска ғалымдар қарастырған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны – қорларды
ұйымдастыру процесстері үшін қорлардың тиімді деңгейін табатын, барлық
шығын түрін минимизациялайтын моделдерді қолданылу аясындағы мәселелер
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнін – қорларды ұйымдастыру процесстері
үшін өндірістегі шығындарды және қорлардың тиімді деңгейін табуды реттейтін
нақты ақпараттық моделдер және әр түрлі теориялар құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты болып
өндіріске деген шығынның жалпы қосындысы мен қорлардың мазмұнын саралауда
өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында қанағаттандыру шарты бойынша
азайтатын бағдарламаны тиімді қолдануды жетілдіруге ұсыныстар енгізу.
Аталған мақсатқа жетуде мына міндеттерді шешу қажет:
1. Қорларды ұйымдастыру процесстері кезінде тәжірибеде туындайтын
мәселелерді ғылыми көзқарас тұрғысынан зерделеу және анықтау.
2. Қорларды ұйымдастыру процесстерін өзара ажыратуда ұқсастығын және
айырмашылығын саралауға байланысты мәселелерді шешу жолдарын анықтау.
3. Қорларды ұйымдастыру процесстеріне құрылатын моделдерді тиімділеу
жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қорларды ұйымдастыру процесстерін
саралау бойынша өндірістегі шығындарды азайтуды жетілдіруге арналған
төмендегідей нақты кешенді ұсыныстар жасалған:
Дипломдық жұмыста қорларды ұйымдастыру процесін саралау барысында
тәжірибеде кездесетін мәселелер имитациялық модельдеу көзқарасы тұрғысынан
зерттелініп кеткен және анықталған.
Дипломдық жұмыста қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қорларды ұйымдастыру процесінің ақпараттық моделін құруды саралау
барысында тәжірибеде туындайтын мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешу үшін
осы саладағы ақпараттық модельдерді жинақтауды қажет етеді.
2. Жалпы нәтижесі ретінде, қорларды ұйымдастыру процесінің ақпараттық
моделінің түрлері және шығындарды азайту немесе өнімнің тиімді қорын
анықтау мақсатында осы тұрғыдағы ақпараттық моделдердің әсер ету жолдары
қарастырылуы тиіс.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып қорларды ұйымдастыру
процесінің ақпараттық моделін құруды саралауда өндірістігі шығынды азайтуды
көздейтін мәселелерді қарастыратын имитациялық моделдеу әдісі құрылады.
Дипломдық жұмыста арнайы ғылыми әдістер, соның ішінде жалпы жүйелік-
құрылымдық, әлеуметтік-экономикалық, математикалық-экономикалық әдістер
қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы 64 беттік:
негізгі 6 бөлімнен (17 бөлімшеден), кестеден, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
АНАЛИТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Қорларды басқару есебінің негізгі ұғымдары мен анықтамалары
Кез келген ұйымның қызметі үшін қандай да бір қор қажет. Егер олар
болмаса, өтімнің кішкене бұзылғанынан барлық қызмет тоқтайды. Өте көп қорды
сақтау экономикалық жағынан тиімсіз. Қорларды басқару есебі осы екі
аймақтықтың аралығындағы балансты табуға арналған.
Есеп келесілерден тұрады: кезеңге N кесіндіден тұратын қандайда бір
бұйым түрін шығару жоспарын құру керек. Әрбір осы кесінділер үшін
шығарылытын өнімге сұраныстың нақты болжамы бар екендігі ұйғарылады.
Әртүрлі кесінділер үшін сұраныс бірдей емес. t кесінді уақыты аралығында
жасалынатын өнім осы кесінді аралығында сұранысты толық немесе бөлшектеп
жабу үшін қолданылуы мүмкін. Өнім партиясының жасалынатын өлшемі өндірістің
экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді. Осыған байланысты қандай да бір
кезеңде оның сұранысын осы кезең шеңберінде арттыратын және осы қалдықтарды
келесі сұранысты қанағаттандыруға дейін сақтайтын өнім көлемін лайықты
жасауға болады. Бірақ, қорларды сақтау шығындармен байланысты (қойма жайына
төлеу, сақтандыру жарнасы және қорлардың мазмұны бойынша шығындар, т.б.).
Кәсіпорынның мақсаты – өндіріске деген шығынның жалпы қосындысы мен
қорлардың мазмұны, өнімге деген сұранысты толық және өз уақытында
қанағаттандыру шарты бойынша азаятын бағдарлама жасау.
Практикалық жағынан кез келген ұйымды үздіксіз және тиімді
функционалдаумен қамтамасыз ету үшін қорларды құру қажет, мысалы,
өндірістік процесте, саудада, медициналық қызмет көрсетуде және т.б. Мән-
жайға байланысты қордың құрамында мыналар болады: дайын өнім, шикізат,
жартылай фабрикаттар, станоктар, құралдар, транспорттық құралдар, қолма-қол
ақша және т.б. Қажетті қорларды дұрыс есептемеу шағын залалға(тауар
тапшылығынан табыс үлесін жоғалту) және апаттық салдарға(ұшақтағы жанармай
қорын қате бағалау) әкелуі мүмкін.
Шамадан тыс қордың бар болуы және олардың жеткіліксіздігі экономика-лық
залалға әкеледі. Егер кейбір компанияда тауар қоры бар болса, онда осы
тауарларда заттанған капитал қатып қалады. Қолдануға болмайтын осы капитал
компания үшін төленбеген пайыз немесе инвестициялаудың қолданылмайтын
мүмкіндігі түрінде жоғалған құнды көрсетеді. Содан басқа қорлар, әсіресе
сақталу мерзімі аз азық-түліктерді сақтау үшін арнайы жағдайларды құруды
қажет етеді. Бұл үшін белгілі бір аумақты бөлу керек, арнайы адамдарды
жалдау және қорларды сақтандыру қажет. Осының бәрі белгілі бір шығындарға
алып келеді. Басқа жағынан қарағанда, қордың деңгейі аз болған сайын
тапшылыққа ұрыну ықтималдығы жоғары болады, өндірістік процестердің
тоқтауына, клиенттерді жоғалту салдарынан шығындарға әкелуі мүмкін және
т.б. Содан басқа, қорлардың аз деңгейінде тауардың жаңа партияларын жиі
қоюға тура келеді, бұл кезде тапсырысты жеткізу үлкен шығынға келтіреді.
Осы жерден қорлардың тиімді деңгейін табатын, барлық сипатталған шығын
түрінің суммасын азайтатын математикалық модельдерді қолдану және оны
жасаудың маңыздылығы шығады. 1.1-суретте сұраныс типтері көрсетілген.
Математикалық күрделілік дәрежесінің өсуі
1.1- сурет. Сұраныс типтері
Детерминирленген сұраныс ықтималданған сұранысқа қарағанда алдын-ала
анық мәлім.
Статикалық сұраныс типі кезінде ресурсты қолдану қарқындылығы уақытқа
байланысты өзгеріссіз қалады, ал динамикалық сұраныс типі қолдану
қарқындылығы уақытқа байланысты өзгереді.
Стационарлы сұраныс типінде оның ықтималдылық тығыздық функциясы
уақытқа байланысты өзгеріссіз, ал стационарлы емес сұраныс типінде
ықтималдылық тығыздық функциясы уақыт бойынша өзгереді.
Қорларды толықтыру уақыты сыртқы тапсырысты жеткізу жағдайында лезде
болуы мүмкін(сауда нүктесіне тауарды жеткізу). Ресурс ұйымнын өзінде
өндірілетін жағдайда, белгілі-бір мерзімде бірқалыпты қорды толықтыру
болады(олар алдағы уақытта электронды аппаратураны жинастыру үшін
қолданылатын кәсіпорындағы микросхема өндірісі).
Тапсырысты жеткізу уақыты көбірек немесе аз мәлім анықталуы мүмкін,
жеткізудің алыстығына байланысты, жеткізушінің сенімділігінің болуы және
т.б. Факторлар тізбегі жеткізілудің кешігуіне әкелуі мүмкін.
Біз қорларды басқару есебін сипаттау үшін базалық түсінік енгіздік.
Енді олардың негізінде математикалық модель құруға болады.
1.2 Қорларды басқарудың негізгі моделдері
1.2.1 Детерминирленген модель
Әдетте, өндiрiсте де, кәсiпкерлiкте де өндiрiстiк процесстi үзiлiссiз
қамтамасыз ету үшiн комплект жасайтын жүйелі заттық қорлардың мөлшерлерiн
қолдауға қабылдаған. дәстүр бойынша қор шарасыз шығындар сияқты қаралады,
оның өте төмен деңгейi өндiрiстiң бағалы тоқтауларына алып келеді, ал өте
жоғары деңгей капиталдың жансыздануына алып келеді. Қорларды басқару
есебі – аталған екі шеткі жағдайды теңестіретін қор деңгейін анықтайды.
Тұжырымды және қорларды басқару есебінiң шешiмін анықтайтын маңызды
фактор болып сақталынатын қорға сұраныстың көлемі(уақыт бiрлiгiне) болуы
мүмкін немесе детерминирленген(сенiмдi белгiлi), ықтималдылықты(ықтимал
үлестiрiлумен сипатталған) болып табылады. Қорларды басқару есебінiң
табиғаты бірнеше рет орналастырумен және нақты уақытта анықталған берілген
өнім көлемінен алынған тапсырыспен анықталады. Бұл тараптан қарағанда,
қорларды басқару стратегия келесi екi сұрақта жауап беруi керек.
1. Сақталынатын қордың қандай көлеміне тапсырыс беру керек?
2. Қашан тапсырыс беру керек?
Бiрiншi сұраққа жауапты үнемдi тапсырыс мөлшерін келесi шығын
функциясын минимизациялау жолымен анықтайды.
Осы барлық құндар ізделінетін қор деңгейінің және тапсырыстар
арасындағы уақыт интервалының функциясы сияқты бейнелеуi керек.
1. Алуға кеткен шығындар құны алатын өнімнің бірлігімен
анықталады(сақталынатын қордың). Бұл құн тапсырыс көлеміне тәуелді және
тұрақты немесе жеңілдікпен болуы мүмкін.
2. Тапсырысты рәсімдеуге кеткен шығындар басқа өндiрiстерге оларды (өнiм
жасау үшiн) орналастырумен сабақтас тұрақты шығындарды көрсетеді. Бұл
шығындар тапсырыстардың көлемінен тәуелдi болмайды.
3. Қорларды сақтауға кеткен шығындар қоймадағы қордың болуына кететін
шығындарды көрсетеді. Осы шығын түрі сақтау, тұтыну, күту құны,
инвестицияланған капиталға пайыз ретінде қосылады.
4. Қордың дефициттен жоғалтулары – бұл қажетті өнімнің мерзімді қор
болмағандағы шығындары. Олар пайданың потенциалды жоғалтуларын,
клиенттердің сенімін жоғалтуға қатысты субъективті құнын қосады.
Екiншi сұраққа жауап(қашан тапсырыс беру керек?) бiз жұмыс iстейтiн
қорларды басқару жүйесiнiң түрiнен тәуелдi болады. Егер жүйе қор күйінің
периодты бақылауын ескерсе( мысалы, әрбір апта немесе ай), онда жаңа
тапсырыстың түсуi момент мерзiмінiң басымен дәл келедi.
1.2.2 Ықтималдылықты модель
Айқындық шарттарындағы қорларды басқаруды теорияның негiзi айтылады.
Бұл жерде сұраныстың мәні кездейсоқ шама болып табылатын ықтималдықтың
анықталған үлестірімі, қорларды басқарудың ықтималдылықты моделі
қарастырылады. Қарастырылған модельдер үздiксiз және қосалқы қор деңгейінің
периодты бақылауы бар моделдерде бөлшектенедi. Көп сатылы, бiр этапты
үлгiлер де периодты бақылауы бар моделдерде бұл сыныпта болады.
2 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫ МОДЕЛЬДЕУДЕ ҚАЗІРГІ БАҒЫТТАРҒА ШОЛУ
Төменде қарастырылатын модельдер жорамалдардың қатарында негізделді.
Олар іс жүзіндегі жағдайларда жиі бұзылады. Бұл қорларды басқару
моделдерінің күрделенуіне алып келеді. Осындай модельдердің басты-басты
өзге түрлерін атап өтейік.
1) Практикада қолданылатын қорларды басқарудың көптеген жүйелерінде
жүздеген және тіпті мыңдаған өнім атаулары бар. Қарапайым мысал ретінде ірі
универмаг немесе зауыт- дайындаушы бола алады. Мұндай жағдайларда жоғары
жылдық сатылу құнына ие тауар түрлерін зерттеумен мақсатты түрде шектеледі.
Бір емес бірнеше тауар түрінің қорларды басқару процесін моделдеу үшін
көпөнімді деп аталатын қорларды басқару моделі жасалған.
2) Өнімнің бірнеше түрінің болуымен байланысты мәселелер қойма қуатының
шектелуіне байланысты күрделенуі мүмкін. Сатушы сөресі немесе бос
алаңдардың болуы құрылатын қорларды басқару моделіне әсер ететін, әрбір
нақты дүкенді жоспарлау жағынан қатаң анықталған шектейтін фактор болып
табылады.
3) Практикада негізінен сұраныс және жабдықтау уақыты детерминир-ленген
емес, ықтимал шама болып табылады. Белгісіздік факторын формализациялау
үшiн тиісті модельдерде нақты параметрлерді тарату заңы туралы
тұспалдайды(нормаль үлестірім немесе Пуассон үлестірімі). Осы жағдайда
қорларды басқару бойынша қолданылатын шешім анықталған ықтималдықпен нақты
нәтижелерге кепiлдiк бередi(мысалы, тапшылыққа жол бермеу).
4) Қорларды басқару жүйесі бірден көп объектті қосуы ерекше күрделi
жағдайлар болып табылады, мысалы, бiрнеше дүкендер және орталық әмбебап
дүкен. Администрацияға орталық әмбебап дүкенде және майда дүкендерде қандай
тауарларды сақтауға және сатуға болатыны туралы, әрбір тауар түрінің көлемі
мен тапсырыс жиілігіне байланысты шешім қабылдауға тура келеді. Осындай
жағдайларда аналитикалық емес, оқиғаларды дамытудың мүмкін үлгілерін ЭЕМ-
нің көмегімен орындайтын имитациялық модельдер өте перспективалы болып
табылады.
5) Қорларды басқару моделдерін құрастырулар мен қолданудың маңызды
моментi болып тиiмдiлiктiң белгiсiн таңдау болып табылады. Бiз қорларды
басқарудағы жалпы шығындарды минималдайтын моделдерді қарастырдық. Сайып
келгенде, максимум пайда алу үшін, өзгеше шешімдерге алып келетін әр түрлi
сауда кәсiпорындары бәрінен бұрын өз дүкендерінiң жұмысын ұйымдастырады.
Iс жүзiнде қорларды басқару моделіне тиісті ықпал жасайтын аталған
жағдайлар жиi қиыстырылады.
Қорытынды. Қорларды басқару есебі үлкен практикалық мәнге ие. Бiз сізге
сауатты және тиімді қорларды басқарумен байланысты мәселелерді шешуге
көмектесетін негізгі моделдерді келтірдік.
Осы немесе өзге күрделілік дәрежесіне байланысты көптеген қорларды
басқару моделдері бар. Қорларды басқарудың негізгі моделі ең қарапайымы
болып табылады(Уилсон моделі, тапсырыс өлшемінің тіркелген жүйесі). Бұл
модель шындықтан біраз үзілген, бірақ пәннің, мәселенің, негізгі
заңдылықтардың және қорларды басқару облысындағы әдістемелердің мәнін
түсіну үшін пайдалы.
2.1 Уилсон моделінің қолданысы
Уилсон моделін тұрғызу кезінде келесі параметрлер қолданылады:
1. кірістер:
1) ν – қорды тұтыну қарқындылығы, [тауар бірлігіуақыт бірлігі];
2) s – қор сақтауға кеткен шығындар, [ақша бірлігітауар бірлігі*уақыт
бірлігі];
3) K – тапсырысты іске асыруға кеткен шығындар, [ақша бірлігі].
2. шығыстар:
1) Q – тапсырыс көлемі, [тауар бірлігі];
2) τ – жабдықтау кезеңі
3) L – уақыт бірлігінде қорларды басқаруға кеткен жалпы шығындар,
[ақша бірлігіуақыт бірлігі].
Берілген модель келесі жорамалдармен сипатталатын қорларды басқару
жағдайын моделдейді:
1) тұтыну қарқындылығы априорлы мәлім және тұрақты шама, ν = const;
2) тапсырысты жабдықтау уақыты мәлім және тұрақты шама;
3) әрбір тапсырыс бір партия түрінде жабдықталады;
4) К тапсырысын іске асыруға кеткен шығындар тапсырыс көлемінен
тәуелсіз;
5) қордың болмауы мүмкін емес жағдай.
Бұл модель келесі нақты жағдайларға тым жақын:
1. негізгі тамақ өнімдерін тұтыну, мысалы, санаторияларда нанды, сүтті
тұтыну (ол ауысым аралығында тұрақты болып қалады);
2. ғимаратта жарықтандыру лампаларын қолдану;
3. ірі фирмаларда канцелярялық тауарларды қолдану(қағаз, блакнот-
тар,қарындыштар);
4. өндірістік процесте сатылатын топтама бұйымдарды құрастыру үшін
қолдану, мысалы, гайкалар мен болттар.
Қорлардың өзгеруінің барлық циклдары біркелкі болып келеді, қордағы
өнімнің максималды саны Q тапсырыс көлемімен түйіседі. 2.1.1-суретте Уилсон
моделіндегі қор деңгейі өзгеруінің циклдары графикалық түрде көрсетілген.
Қор деңгейі
Q
тапсырыс нүктесі
Тапсырысты алу
0 Уақыт
Жеткізу
уақыты
2.1.1-cурет. Уилсон моделіндегі қор деңгейі өзгеруінің циклдары
Қорларды басқару моделі оларды сақтаудың барлық кезеңінде қорларды
басқару бойынша шығындарды азайтуы керек. Бұл периодтың ұзақтылығының
маңызы жоқ, бұл бірқатар жоспарлы кезең болсын(жос.кез). Онда жоспарлы
кезеңде L қорларды басқарудың жалпы шығындары
L=жос.кез аралығында тапсырыстарды іске асыруға кеткен шығындар
(L1)+жос.кез аралығында қорларды сақтауға кеткен шығындар
(L2)[теңге.жос.кез.] (2.1.).
Егер ресурсқа қажеттілік ν [тау.біржос.кез.] құрайтын болса, ал әрбір
тапсырыс Q [тау.бір.тапсырыс]партия өлшемімен берілетін болса, онда
жоспарлы кезең аралығында тапсырыс мөлшері , ал шығындар
құрайды.
-ні есептеу кезінде бір цикл аралығын құрайтын қор өнімнің орташа
мөлшерінен бітеді. Қарастырылатын жағдайда қор деңгейі сызықты түрде Q-ден
нөлге дейін өзгереді, онда орташа қор деңгейі - ге тең болады,
сондықтан
.
Онда (2.1.)- ден шығады
(2.2.)
тапсырыстың оптимальді өлшемін, минималдайтын L-ді табу үшін,
дербес туындыны табамыз және оны нөлге теңестіреміз
(2.3.)
- максимум нүктесі емес, минимум нүктесі екендігін дәлелдеу.
Жалпы құн (2.1.) теңдеуінің график түрінде көрсетілуін және оның
компоненті L1 мен L2-ні (2.1.2-сурет) қарастырамыз.
Шығындар Жалпы шығындар, L
Сақтауға кеткен
шығындар,
Тапсырыстарға
кеткен шығындар,
0
Тапсырыс мөлшері
2.1.2-сурет. Жалпы құнның үлестірілуі
Суреттен көретініміз, егер тапсырыс мөлшері үлкен емес болса, онда L1
тапсырыс берудегі шығындар үстем болады, өйткені бұл жағдайда тапсырыстар
жиі беріледі, бірақ ресурстың біраз мөлшеріне ғана. Егер тапсырыс мөлшері
жеткілікті түрде үлкен болса, онда L2 –ні сақтауға кеткен шығындар
тауарлардың ірі партиясына тапсырыстардың кішкене саны берілгенде негізгі
компонентті шығындар болады. L жалпы шығындар графигіндегі экстремальді
нүкте шығынның екі түрі де бір-біріне тең болғанда жағдайға сәйкес келеді.
Бұл фактті есептеулерінің дұрыстығын тексеру үшін қолдануға болады.
Минимум нүктесінде жалпы шығынның қисығы айқын теңестіріледі, бұл маңызды
факт болып табылады. Бұл дегеніміз, берілген облыста жалпы шығындар
тапсырыс мөлшерінің өзгеруіне байланысты үлкен сезімталдыққа ие емес. Егер
тапсырыс бірлігіне тапсырыс жасау мүмкін емес болса( мысалы, егер
тауар дана болса, онда мәні – бөлшек болады), онда тапсырыс тиімді
жақын мөлшеріне қатысты елеулі шығындардың өсуіне алып келмейді.
Сұраққа жауап алған соң: қанша тапсырыс жасау керек, қай кезде тапсырыс
жасау керек сұрақтарына жауап береміз. 2.1.2-суреттен көретініміз, егер біз
Tд [уақыт бірлігі]жабдықтау уақытын білетін болсақ, онда біз осы уақыт
аралығында қордың қандай көлемі жұмсалатын білуімізге болады
=v
мұндағы v- уақыт бірлігіндегі тұтыну қарқындылығы, ал - тапсырыс
нүктесі. Егер қордың көлемінде біз тапсырыс берсек, қордың нөлдену
кезінде( уақыт бірлігінен кейін) тапсырыс жеткізіледі. Жабдықтау
кезеңі мен тапсырыс беру аралығындағы интервал тең
2.2 Уилсон моделін қолдану мысалы
Мысалы. Дүкеннің жылдық сату көлемі 500 пакеттегі сорпа орамасын
құрайды. Сұраныс мөлшері жыл ағымында бірқалыпты үлестіріледі. Бір пакеттің
бағасы 2 теңге. Дүкен иесі тапсырыстың жеткізілуіне 10 теңге төлеуі тиіс.
Жабдықтаушының тапсырысты жабдықтау уақыты 12 жұмыс күнін құрайды(аптасына
6 күндізгі жұмыс болған кезде). Мамандардың бағалауы бойынша сақтау
шығындары қорлардың 20% жылдық орташа құнын құрайды. 1) дүкен иесі бір
реттік жабдықтау үшін қанша пакетке тапсырыс беру керегін; 2) тапсырыс
жиілігін; 3) тапсырыс нүктесін анықтау керек. Дүкен жылына 300 күн жұмыс
істейтіні мәлім.
Шешім. Жылдық жоспарлау кезеңі жылына ν = 500 пакет, K =10 теңге,
қордың бір орамасының құнынан өнімнің бір бірлігін сақтауға кеткен шығындар
жылына 20% құрайды, яғни s = 0,2⋅2 = 0,4 теңге. Онда
=
Пакеттер саны бүтін болуы керек, онда 158 пакетке тапсырыс береміз.
Осындай тапсырыстарда жылдық шығындар жылына
теңгеге тең болды.
Дүкен иесі әрбір жаңа тапсырыс беруді жылдан кейін іске асыру
керек. Бір жылда 300 жұмыс күні бар екені мәлім, онда жұмыс күні
болады. пакетке тең қор деңгейінде тапсырыс беруге болады, яғни
тапсырыстар жеткізілгенше 20 пакет 12 күннің ішінде сатылады.
2.3 Жеңілдіктерді ескеретін модель
Егер сатып алу бағасы тұрақты және Q-ден тәуелді емес болса, онда ол
модельде ескерілмейді, оның жалпы шығындар теңдеуінде қосылуы осы теңдеудің
графигінің Q осьіне параллель орын ауыстыруына алып келеді және оның
пішінін өзгертпейді. Егер үлкен көлемдегі тапсырыстарға жеңілдіктер
қарастырылатын болса, онда модельде тауарды алуға кеткен шығындарды ескеру
керек. Осы жағдайда аса үлкен партияларға деген тапсырыстар сақтауға кеткен
шығындардың өсуіне алып келеді, бірақ та бұл өсім сатып алынатын бағаның
төмендеуімен орнын толтырады. Қарастырылатын жағдай үшін жалпы шығындар
теңдеуін (2.2.)-ден тауарын сатып алуға кеткен шығындарды қосу
жолымен аламыз,мұндағы С – тауардың бағасы
(2.6)
Жеңілдіктердің жалпы шығындарға және қорларды басқаруға әсері 4-
суретте көрсетілген.
Мұндағы бағалардың ажырау нүктесі, - ден асатын тапсырыстар
үшін тауар бағасымен сатылады. Бұл жағдайда тапсырыстың тиімді
өлшемін анықтау үшін, бағалардың ажырау нүктесі үш облыстың қайсысына
түсетінін алдын-ала талдау қажет(2.3.1-сурет). Бұл үшін келесі келесі
алгоритмдер қолданылады.
1. Уилсонның формуласы бойынша - анықтау керек.
2. Егер (1-облыс), онда (2.3.2-сурет);
әйтпесе бағалары үшін есептелген жалпы шығындар сәйкес келеді,
мәнін табу үшін теңдеуін шешу керек.
2.3.1-сурет. Жалпы шығындарға жеңілдіктердің әсері
2.3.2-сурет. кезіндегі тапсырысының тиімді өлшемін анықтау
3. Егер (2-облыс), онда (2.3.3-суретте көрсетілген).
4. Егер (3-облыс), онда (2.3.4-суретте көрсетілген).
2.3.3-сурет. кезіндегі тапсырысының тиімді өлшемін анықтау
2.3.4-сурет. кезіндегі тапсырысының тиімді өлшемін анықтау
-ді таңдаудың аса қысқа ережесін мына түрде жазуға болады.
(2.7)
Мысал қарастырайық, тапсырыстарға кеткен шығындар 10 теңгеге, күніне
өнімді сақтауға кеткен шығын 1 теңгеге,бір күндік тауарды тұтыну
қарқындылығы 5 данаға, бір дана тауардың бағасы 2 теңгеге, ал 15 және одан
да көп дана сатып алу көлемінде 1 теңгеге тең. Тапсырыстың тиімді мөлшерін
анықтау керек.
Шешімі. K=10 теңге, күніне v=5 дана, күніне s=1 дана, данасына C=2
теңге, Qp1=15 дана, данасына C1=1 теңге.
яғни, алгоритмнің 2 қадамының шарты орындалмайды Жалпы шығындарды
бағаның әртүрлі деңгейі бойынша теңестіретін тапсырысының мөлшерін
табамыз
2-қадам бойынша 2-облыста орналасқан үлкен мәнін таңдаймыз. Осылайша
алгоритмнің 3-қадамы шарты орындалады, яғни сондықтан
дана. Уақыт бірлігіндегі жалпы шығындар
құрайды,
егер де сіз тауарды 10 данадан тапсырыс берген болсаңыз, онда жалпы
шығындар 20 теңге құрайтын еді, яғни 15 данаға тапсырыс беру кезіндегі
қаражатты үнемдеу күніне 4,17 теңгені құрайды.
Біз Уилсон моделі – қорларды басқарумен байланысты есептерді шешу үшін
қолданылатын негізгі модельді келтірдік. Берілген есептерді шешу үшін басқа
да модельдер бар.
2.4 Партияның үнемді мөлшерін жоспарлау моделі
Сыртқы жабдықтаушыда өнімді сатып алу процестерін модельдеу үшін
қолданылатын негізгі модельді модификациялауға және басқа жағдайларға
қолдануға болады.
1-мысал. Бірқатар өндірістік процестерді қарастырайық, бірінші станокта
екінші станокта ν [дет.уақ.бірлігі] қарқындылығымен қолданылатын уақыт
бірлігіндегі λ деталь қарқындылығымен детальдар партиясы өндіріледі(2.4.1-
суретте көрсетілген).
2.4.1-сурет. Әртүрлі қарқындылықтағы станоктары бар өндірістің
тізбектелген процесі
Шешімі. Қорлардың деңгейінің өзгеруі келесі түрде болады(2.4.2- суретте
көрсетілген).
2.4.2-сурет. Қор деңгейінің өзгеруі
Осы жағдайда модель бірінші партия үшін детальдар партиясының тиімді
көлемін анықтау керек. Жалпы шығындар теңдеуімына түрде болады
мұндағы партия саны алдыңғы модельдегідей – ге тең.
Орташа қор деңгейі алдыңғы модельдегідей оның максимальды деңгейінің
жартысына тең. Осы жағдайда Q партия мөлшерінен айырылған. 2.4.2-суреттен
көргеніміздей максимальды деңгей (λ − ν) [дет. уақ.бірлігі]
қарқындылығымен өсу арқылы t1 [уақ.бірлігі] уақытында жетеді, яғни
орташа қор
тең.
Онда (2.8.) мына түрде болады
Партия детальдарының тиімді көлемінің минимизациялайтын формуласын
шығарамыз(2.9.)
2-мысал. Кейбір станоктарда айына 2000 дана деталь өндіріледі. Бұл
детальдар басқа станокта айына 500 дана қарқындылықпен өнімді өндіру үшін
қолданылады. Компания мамандарының бағалауы бойынша сақтау шығындар
жылынаорташа қор бағасының 20% құрайды. Бір детальді өндіру құны 2,50
теңгеге тең, ал өндірісті дайындау құны 1000 теңгені құрайды. Бірінші
станоктағы өндірілетін детальдар партиясының мөлшері қандай болуы керек?
Осы партиялардың өндірісін қандай жиілікпен шығару керек?
Шешімі. K =1000 теңге, айына λ = 2000 дана немесе жылына 24000 дана,
айына ν = 500 дана немесе жылына 6000 дана, жылына деталь үшін
s=0,22,50 = 0,50 теңге.
Өндірістегі детальдарды шығару жиілігі мынаған тең
Қорларды басқарудың жалпы шығыны жылына
теңгені құрайды.
2.5 Тапшылықты жоспарлау моделі
Кейбір жағдайларда өнімді сақтау шығындары, шағын уақыт аралығында
қордың болмауымен байланысты шығындарға қарағанда біршама жоғары болып
келеді. Бұл үшін жағдайдың екі түрін модельдейтін қорларды басқару моделі
жасалған:
1) дефицит болған жағдайда сатып алушылардың тапсырысы орындалмайды
және болашақта ескерілмейді;
2) сатып алушылардың тапсырысы қарызданады, яғни кезекті тапсырысты
алғаннан кейін орындалады.
Бірінші жағдайдың мысалы. Мысалы, супермаркет администрациясы қандай да
бір өнімнің қор деңгейін түсіру туралы шешім қабылдай алады (пакеттегі
сорпалар немесе таңғы астағы нан). Бұл шешім әрбір циклдағы бірнеше күннің
аралығында өнім қорының болмауы алып келеді.
Сату көлемін төмендетудің әсерінен және клиенттердің сенімділігін
жоғалтудың кейбір маңыздылығынан белгілі-бір шығындар пайда болады.
Сондықтан администрацияға осы шығындарды және өнім қоры болмағандағы
үнемдеу шамасын салыстыру керек болады.
Екінші жағдайдың мысалы. Электро тауарлар сататын дүкенде кір жуатын
машинаның белгілі-бір түрінің қорын қысқартуға шешім қабылдады, өйткені осы
қорларда капиталдың үлкен көлемі қатады(өзгеріссіз қалады). Бірақ, егер де
сатушыға дәл сондай кір жуатын машина қажет болатын болса, ал ол қоймада
болмаса, онда тапсырыс бәрібір де қабылданған болады және кезекті кір
жуатын машинаның партиясын алғаннан кейін бірден орындалады.
Екі жағдайдағы қор деңгейінің өзгеруі 2.5.1 және 2.5.2-суретерде
көрсетілген.
2.5.1-сурет. Бірінші жағдай үшін тапшылықты жоспарлауды есепке алумен
қор деңгейінің өзгерісі
2.5.2-сурет. Екінші жағдай үшін тапшылықты жоспарлауды есепке алумен қор
деңгейінің өзгерісі
3 ҚОРЛАРДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИМИТАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛІНІҢ АЛГОРИТМІН ҚҰРУ
Қазіргі заманғы қоғамның дамуының кезеңінде қорларды басқару процесін
дұрыс ұйымдастыру арқылы әртүрлі ресурстарды тиімді пайдалану әдісін және
формасын іздеуге үлкен көңіл бөлінуде.
Негізінен екі бағытта осы мәселенің қазіргі күйінің талдауы қорларды
басқару бойынша жұмыстардың көбісі таза аналитикалық сипатта болатынын және
өткізілетінін көрсетті. Бірінші бағыт таза экономикалық көзқараспен
қаралады, яғни қорлардың дәрежесіне шек қою бойынша шығындарды
минимизациялау процесі, сұранысты қанағаттандыру үшін қажетті қорларды
ұйымдастыру процесін абстрактілі модельдеумен байланысты. Екінші бағыт
прагматикалық сипатта болады және қорлардың дәрежесін анықтау амалын құруды
қарастырады. Дегенмен, информатика мен есептеуіш техникасының қазіргі
заманғы жетістігі қарастырылатын сұрақтардың шешімі арқылы ең үлкен
эффектке ақпараттық технологияның, ақпараттық жүйенің көмегімен қол
жеткізуге болатыны көрсетеді.
3.1 Жобаның ақпараттық моделі
Күнделікті ресурқа деген сұраныс немесе элеватордағы бидай сорты және
толықтыру үшін жеткізу уақытының орындалуы кездейсоқ шама болатын өндіруші-
қойма-тұтынушы жүйесі болсын.
Модификацияланғанын көрсететін, көптеген өндірушілер мен тұтынушыларға
қолданылатын қорларды басқару сұлбасын қарастырайық.
Фирма m тұтынушыларды қажеттіліктерімен қамтамасыз ету үшін n түрлі
бидай сортын сақтаумен айналысады деп болжайық. Еске сала кететін
жағдай,әрбір өндіруші тек қана белгілінген бидай сортының түрін шығарумен
айналысады, ал әрбір тұтынушы кез келген бидай сортын пайдалана алады(3.1.1-
сурет). t-ыншы күні j-ыншы тұтынушымен i-ші түрдегі бидайға zij сұраныс
белгілі үлестіріммен кездейсоқ шама болып табылады. qi тапсырыстың орындалу
уақыты үлестіріммен берілген шама болып табылады. Фирма тапсырыстарды
кездейсоқ қиыстыру стратегиясын қолданады, ол үшін әрбір кезде қорды
жаңарту керек, қалған n-1 бидай сортының қорын тексереді, кейбір бидай
сортының қоры критикалық деңгейге жетеді. Әрбір бидай сорты үшін
бидай қорын жаңартуға мүмкіндік болатын кризистікке дейінгі деңгей
анықталған. Кризистікке дейінгі деңгейге жеткен қор, яғни бидай сорты
қорының деңгейі кризистікке дейінгі деңгейден төмен болғанда бидаймен бірге
тапсырыс береді. Егер бидай деңгейі кризистікке дейінгі деңгейден жоғары
болса, берілген бидай сортының мөлшеріне қосымша тапсырыс берудің
техникалық, экономикалық жағынан қарағанда да қажеттілік тумайды. Қорлардың
кризистікке дейінгі деңгейлері қоймалық жайлардан анықтайды. Бұл жүйе 3.1.1-
суретте көрсетілген.
3.1.1-сурет. Өндіруші-қойма-тұтынушы жүйесі
Осы күні берілген бидай сортына күнделікті қор деңгейі zi толық сұраныс
шамасына кемиді. Деңгей шамасына дейін түссе(немесе ) хi
тиімді өнім көлемінің өндірісіне талаптар жіберіледі. Тапсырыс
орындалғаннан кейін алынған өнім қорға қосылады. VP қорларды басқару
жүйесін функционалдаудың толық шығындары VPп жабдықтауды ұйымдастыру мен
VPх қорларды сақтау шығындарынан, және де қордың болмауы жағдайында VPд
элеватордағы нөлдік сұраныста пайда болатын шығындардан қаланады. Бидай
сортының бірлігін сақтау мен жабдықтауды ұйымдастыруға кеткен шығындар және
үлесті шығындар сәйкес Рх, Рп және Рд шамаларымен беріледі. Фирма басшылығы
басқару ретінде үш айнымалыны қолдана алады: тапсырыстар көлемі, кризистік
және кризистікке дейінгі қор деңгейлері.
Имитациялық модельді құрудың мақсаты – қарастырылатын жүйе жұмысының
тиімділігіне басқарушы айнымалылар моделінің әсер етуін талдау.
3.2 Қорларды басқару моделі
Өндіруші-қойма-тұтынушы қарастырылатын жүйенің имитациялық моделі
есептің қойылымындағы кездейсоқ шаманың болуымен сипатталады.
zij - t-ыншы күні i-ыншы бидай сортына j-ыншы тұтынушының сұранысы;
qi - i-ыншы бидай сортын жабдықтау уақыты,
айнымалылар:
vi – элеватордағы i-ыншы бидай сортының қор деңгейі;
VPп , VPпi – толық және сәйкес әрбір бидай сорты үшін жабдықтауды
ұйымдастыруға кеткен шығындар;
VPх , VPхi - толық және сәйкес әрбір бидай сорты үшін қорларды сақтауға
кеткен шығындар;
VPд , VPдi – элеваторда бидай тапшылығы болғандағы шығындар;
VP – толық шығындар;
tпi - i-ыншы бидай сортын кезекті жабдықтау күні;
xi - i-ыншы бидай сортының тапсырыс көлемі, i=1,2,...,n;
vmini , vpmi - i-ыншы бидай сорты қорының кризистік және ккризистікке
дейінгі деңгейлері,
параметрлер:
PPп – тапсырыстардың бір жиынтығын жабдықтауға кеткен фиксирленген
шығындар;
Pпi - i-ынышы бидай сортына тапсырыс беруге кеткен айнымалы шығындар;
Pхi - i-ыншы бидай сортының бір бөлігіні сақтауға кететін күнделікті
шығындар;
Pдi - i-ыншы бидай сортынын бірлігі тапшылығынан туындаған күнделікті
шығындар;
T – моделденетін кезеңнің ұзақтығы(күніне).
Рх, Рп, Рд параметрлері мен f(z) сұранысы ықтималдығының тығыздық
функциясы рынок шарттарымен анықталады және фирма администрациясы-мен
бақылана алмайды деп ұйғарылады. g(q) ықтималдығының тығыздық функциясы
шамалы жоспарлау аралығының ұзақтығы кезінде технологиялармен анықталады.
Статикалық мәндердің мен қорларды басқару мәселелері бойынша әдебиет
көздерінің талдауы, сұраныстар мен ұсыныстар рыногі әртүрлі ресурстар мен
бидай сорттары кездейсоқ заңдылықтардың кең спектрінде сипатталатынын
көрсетеді. Белгілі статикалық үлестірімдер өте жиі кездеседі: нормаль,
бірқалыпты, экспоненциал, сызықты, гамма, Пуассон, геометриялық және т.б.
3.3 Қорларды ұйымдастыру процесінің моделдеуші алгоритмі
Блок-схема түрінде осы жүйенiң жұмыс жасау процесінiң алгоритмін
көрсетемiз(3.3.1-сурет). Бастапқы мәндер енгізілгеннен кейін(2-шi блок),
барлық айнымалыларға олардың бастапқы мәндері меншіктеледі(3-шi блок).
Содан соң әрбір тұтынушыға моделденетін мерзімнің бірінші күнінде әрбір
бидай сорты үшін сұраныс шамасы моделденеді(4, 5-блоктар). Егер кезектi күн
элеваторға өнiмнiң жабдықтау күнімен дәл келетін болса(6-шы блок), онда
қоймадағы қорлар көбейеді(7-ші блок). 8-10 блоктарда бидай сортының әрбiр
түрi үшiн сұраныс көлемдерi жеке есептеледi. Қор деңгейлерiнiң жаңа мәндерi
осы моментте бар қорлардың күн сайынғы сұраныс шамаларының алуларымен
анықталады(11-шi блок). 13 және 15 блоктарда элеватордағы берілген бидай
сортының бар болуы немесе болмауына байланысты оларды сақтауға кеткен
шығындардан немесе тапшылықтан жоғалту сәйкесінше есептеледі. Бұдан әрi,
барлық бидай сорттары үшiн қордың кризистік деңгейіне жеткендігін
тексередi(19-шы блок). Егер бидай сорттары ең болмаса бір-бір түрден
кризистiк деңгейге жетсе, онда бидайдың барлық сорттарының қор деңгейлерi
олардың кризистікке дейінгі деңгейлерімен теңеседi(22-шi блок). 23 блокта
тапсырысты беруге қажетті бидай сорттарының нөмiрi жазылады. 20 және 24
блоктарда тапсырысқа қатысты шығындарды есептеледi. 25, 26 блоктарда
бидайдың жаңа сорттарының жабдықтау күндерi анықталады. Осылайша Т
мерзiмiндегі барлық келесі күндердің имитациясы шығады. Моделдеу процесі
шығындардың суммасын есептеумен аяқталады(29-31 блоктар). Блок-схема
түрінде жұмыс жасау процесінiң алгоритмі 3.3.1-(а,ә)суретте көрсетілген.
3.3.1(а)-сурет. Блок-схема түрінде жүйенiң жұмыс жасау процесінiң
алгоритмі.
3.3.1(ә)-сурет. Блок-схема түрінде жүйенiң жұмыс жасау процесінiң
алгоритмі.
Қазiргi нарық шарттарында жиі кездесетін қойма объекттеріне қорларды
басқарудың имитациялық моделі сәйкес келедi. Басқарудың әр түрлi
айнымалыларының мәндерiн таңдап және үлестірімнің параметрлерін өзгерте
отырып жүйенiң жұмыс жасауы туралы мәлiметтi алуымызға болады. Осы
жағдайдағы тәжiрибелердiң мақсаты – VP реакциясын минималдайтын xi
айнымалыларының деңгейлерін табу. Ол үшiн ықшамдау әдiстерiн қолдануға
болады. Дегенмен, кейде имитация кезінде тәжірибені жоспарлаудің іс
жүзіндегі бірқатар мәселелері туындайды, жеке алғанда шектеу болған
кезіндегі ықшамдау мәселелері. Әсіресе, анық емес берілген функцияның
экстремумын iздестiру мәселесі экономикалық жүйелердегі моделдермен
имитациялық тәжірибелерде айнымалыларға шектеулердің болу реакциясы жиі
пайда болады.
Қор көрсетiлген моделiнiң программалық өңдеуi әр түрлі кіру
мәліметтері бар қорларды басқару есебінің сұранысының айнымалыларын
моделдеуге және өте қолайлы, үлестірілген заңдар бойынша жабдықтау ұзақтығы
нұсқаларын имитациялауға мүмкіндік береді: сұраныс айнымалылары үшін –
бірқалыпты, нормаль, экспоненциаль, сызықты және гамма-үлестірім;
жабдықтаудың орындалу ұзақтығының айнымалысы үшін – Пуассон үлестірімі,
геометриялық және биномдық үлестірім. Моделдеу нәтижелері болып жүйенiң
жұмыс жасауының барлық күйлерiнің сандық мәлiметтерің орындалуы болып
табылады.
3.4 Қорларды ұйымдастыру процестерін модельдеу мен ресурстарды
үлестірудің тиімділігін бағалау, талдау әдістері арасындағы байланыс
Түрлі процестерді тиімділеу кезінде, параметрлер мен шарттарды анықтау
мәселесі өте жиі кездеседі. Осы шарттар мен параметрлер жүйенің қалыпты
жұмысын ұйымдастырады және процесстің болашақта жақсаруын
қамтамасыздандырып, сол параметрлердің тиімді мәндерінің аумақтарын
анықтайды.
Сызықтық қойылымда берілген параллельді объектілердің арасындағы
шектелген ресурстарды (S) үлестіру мәселесінің моделін қарастырайық:
≥0; j=
Ресурстарды үлестіру мәселесіне қатысты шешіміміз тиімді болмастан
бұрын - дің қанша тұратындығын көрсететін коэффициенттерді қандай
шектеулерде өзгертуге болады; немесе шешім мүмкін болмастан бұрын ресурстың
шамасын сипаттайтын коэффициенттерді қаншалықты өзгертуге болады немесе,
сонымен қатар шектеу коэффициенттерінің өзгеруі тиімді шешімге қалай әсер
етеді деген сұрақ бізді қызықтыруы мүмкін.
Келесі екі жағдайды қарастырайық:
1) ресурстарының оң жақ бөлігінің шектеулеріндегі вектордың
қайсібір ∆S шамасына өзгеруі мүмкін:
2) Мақсатты функцияның параметрлері өзгеруі мүмкін:
Егер шектеулерге қатысты анықталмағандық болмаса, бірақ мақсатты
функция күмән тудыратын болса, онда екілік симплекс кестелерін пайдаланатын
екі жақтылық теориясына негізделген әдісті қолдануға болады.
Оптимизациялық мәселелердің модельдерінің өздерінің параметрлеріне
сезгіштігін талдайтын аппарат үлкен көлемділік қолайсыздығымен ерекшеленсе
де, шын мәнінде қарапайым болады. Оларды шығару үшін қойылған мәселенің
өзіне тән өзгешеліктерін ескеретін басқа әдістер принципиалды түрде
қолданылады. Солардың бірі деп параллельді жүйелерде кейде кездесетін,
бірақ туындауы міндетті болмайтын шектеу матрицасының шектелген ресурстарын
үлестіру мәселесін айтуға болады. Сондықтан осы жұмыста параметрлер
тізбегінің стационарлы еместігімен сипатталатын бұрын табылған үлестіру
процесстерінің тиімді режимдерін жақсарту және талдау үшін компьютерлік
модельді қолдану мүмкіндігі айтылып, талданады.
Оптимизациялық мәселені сезгіштікке талдайтын жүйені модельдеу сұлбасы
келесі түрде берілген.
Компьютермен модельдеу аппараты жүйедегі көрсеткіштерді тізбектей
диагностикалауды қолдана отырып, параметрлерді талдауға мүмкіндік береді.
Ресурстардың өзгеруінің стохастикалық моделін ұқсастыру осы имитациялық
жүйенің маңызды мәселелерінің бірі болып саналады. Кейбір параметрлердің
кездейсоқ өзгеруі, мысалы, ресурс көлемі, осы ресурс көлемінің өзгеруін
сипаттайтын кездейсоқ шамалардың үлестірім заңдылықтарын (ұқсастыруды)
анықтау қажеттілігіне себеп болады. Осыған қатысты ұқсастырудың белгілі
әдістері мен алгоритмдерін қолдану керек. Содан кейін, кездейсоқ
заңдылықтарды модельдеудің тиісті алгоритмдерінің көмегімен алынған
үлестірім заңдылықтары бойынша параметрлердің шын мәнінде өзгеруі
имитацияланады.Осылай жоғарыда келтірілген және басқа әдістерді қолдана
отырып, жиі кездесетін үздіксіз үлестірімдерді модельдеуге болады. Қалыпты
немесе Гаусс үлестірімі ─ бұл үздіксіз үлестірімдердің ішіндегі жиі
қолданылатын маңызды үлестірімдердің бірі. 3.4.1-суретте параметрлерді
модельдеудің блок-схемасы көрсетілген.
Жоқ
Йә
Йә
Жоқ
Йә
Йә
Жоқ
3.4.1-сурет. Параметрлерді талдау жүйесін модельдеудің жалпы сұлбасы.
3.4.2-суретте параметрлердің имитациялануы көрсетілген.
3.4.2-сурет. Параметрлердіңимитациялануы.
Бірқалыпты үлестірімнің қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz